ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10-12 ÄÓÃÀÀÐ...
TRANSCRIPT
ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
Óëààíáààòàð2012 îí
ÕÈ×ÝÝË: ÃÀÇÀÐǯÉ
Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû “Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿åä íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäýä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ òºñºë”-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâëýâ.
ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10-12 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ТӨËӨÂËӨÃӨӨ, ÕӨТӨËÁӨÐ, ÇӨÂËӨÌÆ
Мåíåæìåíòèéí áàãèéí àõëàã÷
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí áàã
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí ýêñпåðò
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí áàã
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéí ýêñпåðò
Ц.ЧèìýäëõàìБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)
Ч.ÃàíöýöýãБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí
Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð
Ã.Þì÷ìààМîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãш, äîêòîð (Ph.D)
Ц.ÀëòàíòóÿàÍèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãш
Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð
Ã.Þì÷ìààМîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãш, äîêòîð (Ph.D)
Ц.ÀëòàíòóÿàÍèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãш
Ã.Óðàí÷èìýãÍèéñëýëèéí 18 äóãààð ñóðãóóëèéí áàãш
Цààñíû õýìæýý 60õ84/8Õýâëýëèéí õóóäàñ 7.5 õ.õÕýâëýñýí òîî 1700 шÓëààíáààòàð õîò 2012
Еðºíõèé ýêñпåðò, ðåäàêòîð:
Ðåäàêòîð:
Ц.ЧèìýäëõàìБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)
Ч.ÃàíöýöýãБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí
Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð
ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ ÁÀÃ
4 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 5Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
ÃÀÐ×Èà ªÌÍªÕ ¯Ã
Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä шèëæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëä шèëæèëòèéí 7 äóãààð àíãèéí, 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 8 äóãààð àíãèéí, 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 9 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áàãш òàíä õ¿ðã¿¿ëæ, õºòºëáºð á¿ðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä òàíü òóñëàõ çîðèëãîîð ¿íäýñíèé ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý.
Ýíý óäàà áàãш íàðòàà åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí I-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã õ¿ðãýñíýýð áèä åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí èæ á¿ðýí ñóðãàëòûí õºòºëáºðòýé áîëæ áàéíà. Мºí äóíä, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çºâëºìæ¿¿äèéã íýãòãýí õýâëýëýý.
2012-2013 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 5, 10 äóãààð àíãèä äýâшèí ñóðàëöàæ áóé ñóðàã÷èä ýäãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðººð àíõ õè÷ýýëëýõ áºãººä шèíýýð çîõèîãäñîí ñóðàõ áè÷ãèéã õýðýãëýíý.
Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 5, 10 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Бîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíààñ îðîí íóòàã, àéìàã, íèéñëýëèéí ò¿âшèíä òóõàéí àíãèéí ñóðàã÷äûí îíöëîãò íèéöñýí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ýçýìш¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàãш íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëíà.
Óëñ ýõ îðíûõîî èðýýä¿éí èðãýäèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóÿíòàé èõ ¿éëñèéí òàíü çàì öàãààí áàéõ åðººë ºðãºæ, àæëûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.
ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
ªìíºõ ¿ã
1. Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí æèëèéí á¿òýö 6
2. Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð 11
2.1 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 13
2.2 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàí íýãä¿ãýýð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 17
2.3 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàí õîёðäóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 24
3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 29
3.1 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 29
3.2 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 40
3.3 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 51
6 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 7Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
1. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ТӨËӨÂËӨÃӨӨ, ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈËÈÉÍ Á¯ТÝÖ
8 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 9Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
2. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐ
10 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 11Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
12 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 13Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Бîëî
âñðî
ë, ñ
îёë,
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ñàé
äûí
2011
îíû
11
ä¿ãý
ýð ñ
àðû
í 2
4 - í
èé º
äðèé
í 4
70 ä
óãàà
ð òó
шàà
ëûí
àðâà
íçóð
ãààä
óãàà
ð õà
âñðà
ëò
2.1.
ЕР
ӨН
ХИ
Й Б
ОЛ
ОВ
СР
ОЛ
ЫН
12
ЖИ
ЛИ
ЙН
СУ
РГ
УУ
ЛИ
ЙН
АР
АВ
ДУ
ГА
АР
АН
ГИ
ЙН
ГА
ЗА
РЗ
¯ЙН
Х
ӨТ
ӨЛ
БӨ
Р
Õүëэ
эгдэ
ж á
уй е
ðөíх
ий ү
ð дү
í:
•Дэлхийнмандлууд(хийн,чулуун,усанбабиомандал)-ыншинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсы
нонцлог,тархалтбайрш
илт,хоорондох
õàì
ààðë
ûí
ç¿é
òîãò
îë ó
÷èð
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ çà
ìàà
ð ãà
çàðç
¿éí
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ñóä
àëãà
àíû
àðã
à áà
ðèëä
ñóð
àëöà
õ•
Дэлхийндотоод,га
даадхүчинзүйлс,хийнболонусанмандалдявагддагүйлявцхүнтөрөлхтөндхэрхэннөлөөлдгийгтанинмэдэж
,учиршалтгаан,
зүйтогтлы
гтайлбарлажсурснаарбайгалийнгамшигтүзэгдлүүдийнталааройлгожухааранболзошгүйаю
ултохиолдохүедзөвшийдвэртэйарга
õýì
æýý
àâà
õ•
Интернэт,Газарзүйнмэдээллийнсистем
,газарзүйнзурагзэрэгмэдээллийнянзбүрийнэхүүсвэрийга
шигланбайгалийннөхцөл,нөөцөдүнэлгээ
ºãºõ
, áàé
ãàëü
áà
íèéã
ìèé
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéí
õàð
èëöà
í óÿ
ëäàà
ã òîä
îðõî
é æ
èшýý
í äý
ýð ò
àéëá
àðëà
æ, à
õóé
àìüä
ðàëä
àà õ
ýðýã
ëýõý
ä ñó
ðàëö
àõ
•Ба
йгалийнэлем
ентүүдийнтархалтбайршил,байгалийннөөцаш
иглалтынталаарүнэлгээөгөх,гр
афик,диаграм
м,тоймзурагзохиох,унш
их,
Àãó
óëãû
í òî
ãòîë
-öîî
íû
áүðý
ëäý-
õүүí
õý
ñýã
Õүë
ýýãä
ýæ á
óé ү
ð äү
í
Àãó
óëãà
Мýä
ëýã
Чàä
âàð
Õýð
ýãëý
ýҮí
ýëãý
ý
1Дэлхийбидний
îðîí
ãýð
-Дэлхийнга
рагийнонцлогийн
òàëà
àð ò
àíèí
ìýä
ýæ, “
õ¿í
òºðº
ëõòº
íèé
îðî
í ãý
ð”
áîëî
õûã í
ü óõ
ààðà
í õà
éðëà
í,
õàì
ãààë
àõ ¿
çýë
õ¿ì
¿¿æ
èë
òºëº
âшèõ
-Ãàç
àð î
ðîí,
íóò
àã ä
ýâñã
ýð,
үзэгдэлюмсы
нталаар
ñîíè
ðõñî
í ì
ýäýý
ëëýý
ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã, èí
òåðí
ýò,
ÃМÑ
, Goo
gleE
arth
, GP
S
àшèã
ëàí
îëæ
öóã
ëóóë
àõ,
àìüä
ðàë
àõóé
äàà
àшèã
ëàæ
ñó
ðàõ
•Дэлхийнга
даргын
óëàì
æëà
ëò á
à öà
õèì
ä¿
ðñëý
ë¿¿ä
•
Ãàçà
ðç¿é
í ì
ýäýý
ëëèé
í ñè
ñòåì
áà
çàé
íààñ
òàí
äàõ
ñóäë
àë•
Дэлхийбанарны
àé
ìàã
, ãàë
àêòè
ê•
Íàð
, ñàð
, äýë
õèéí
õà
ðèëö
àí á
àéðë
àë,
¿ð ä
àãàâ
àð
•Тº
ðºë
á¿ðè
éí ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã àш
èãëà
í áà
éãàë
ü, í
èéãì
èéí
юмс,үзэгдлийнявц,тэдгээрийн
õàðè
ëöàí
õàì
ààðà
ë, ç
¿é ò
îãòë
ûã
òàéë
áàðë
àõ, ä
¿ãíý
ëò ãà
ðãàõ
•Интернý
ò, G
oogl
eEar
th п
ðîãð
àìì
àш
èãëà
í ì
ýäýý
ëýë
öóãë
óóëà
í ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
•
ÃМÑ
-èéí
õýð
ýãëý
ýíèé
õ¿ð
ýýã
òîäî
ðõîé
ëîõ
•Ãà
çðû
í çó
ðàã,
ñàíñ
ðûí
çóðà
ã, õî
òûí
пëàí
, GP
S ç
ýðãè
éã
àшèã
ëàõ
•Í
àð, ñ
àð, ä
ýëõè
éí õ
àðèë
öàí
áàéð
ëàëû
í ¿ð
äàã
àâðû
ã òà
éëáà
ðëàõ
•Зà
ðèì
îä
áà ñ
àðíû
õýë
áýð,
áà
éðëà
ë àш
èãëà
í óë
èðëû
í áà
éäëû
ã шèí
æèõ
, õîí
îã
õóãà
öààã
òîî
ëîõ,
öàã
õóã
àöàà
ã õý
ìæ
èõ
•Ãà
çðû
í çó
ðàã,
õîòû
í пë
àí,
GP
S ç
ýðãè
éã à
шèã
ëàí
îðш
èí
áóé
áàé
ðëàë
, îðî
í çà
éãàà
òî
äîðõ
îéëî
õ
•Зó
ðàãë
àëû
í òº
ðºë
á¿ðè
éí
àðãó
óäû
ã àш
èãëà
í áà
éãàë
ü,
нийгмийнүзэгдэл,юмсы
нòà
ðõàë
ò, ç¿
é òî
ãòëû
ã òàé
ëáàð
ëàæ
áó
é áà
éäàë
•G
oogl
eEar
th п
ðîãð
àìì
áîë
îí
GP
S, ñ
àíñð
ûí
çóðà
ã çýð
ãèéã
àш
èãëà
í ì
ýäýý
ëýë
öóãë
óóëæ
, ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàæ
÷àä
àæ á
óé ý
ñýõ
•Ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã áîë
îí í
àð, ñ
àð,
îäíû
áàé
ðëàë
àш
èãëà
í ç¿
ã ÷èã
, öà
ã õóã
àöàà
ã òîä
îðõî
éëîõ
÷àä
âàð
14 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 15Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
2Ч
óëóó
í ì
àíäà
ë -Дэлхийнга
даадбадотоод
õ¿÷í
èé í
ºëºº
㺺ð
¿¿ñ
ýõ
үзэгдэлюмсы
нталаартанин
ìýä
ýæ, ã
àçðû
í ãà
äàðã
à, ý
ðäýñ
÷ó
ëóóë
àã, á
àéãà
ëèéí
íºº
öèéã
àð
èãëà
í õà
éðëà
õ ¿ç
ýë á
îäîë
òº
ëºâш
èõ-Чулуунмандлынбуюу
ãåîë
îãèé
í ãà
ðàëò
àé
áàéã
àëèé
í ãà
ìш
èãò
¿çýã
äë¿¿
ä (í
óðàí
ãè, õ
ºðñí
èé ãó
ëñàë
ò, ãà
çàð
õºäë
ºë ã.
ì)-
èéí
ó÷èð
ш
àëòã
ààíû
ã òàí
èí ì
ýäñý
íýýð
òý
äãýý
ð ýð
ñäëý
ýñ ñ
ýðãè
éëýõ
, òî
õèîë
äñîí
¿åä
çºâ
шèé
äâýð
ãà
ðãàõ
àðã
à áà
ðèë
ýçýì
шèõ
•Дэлхийндотоод
á¿òý
ö•
Чóë
óóí
ìàí
äëû
í á¿
òýö,
á¿ð
ýëäý
õ¿¿í
•Ч
óëóó
í ì
àíäë
ûí
õºäº
ë㺺
í•
Дэлхийнга
даад
áà ä
îòîî
ä õ¿
÷,
òýäã
ýýðè
éí ¿
ð äà
ãàâà
ð
•Дэлхийндотоодбүтэц,чулуун
ìàí
äëû
í á¿
ðýëä
ýõ¿¿
í,
õºäº
ë㺺
íèé
îíöë
îãò
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
¿¿ä
íýýñ
ä¿ã
íýëò
ºã÷
, ш
àëòã
ààíû
ã òàé
ëáàð
ëàõ
•Дэлхийнга
даадбадотоодхүчин
ç¿éë
ñèéí
õîî
ðîíä
ûí
õàì
ààðë
ûã
ãàðã
àõ•
Чóë
óóëã
èéí
ãàðà
ë ¿¿
ñëèé
í ÿë
ãààí
ä ¿í
äýñë
ýí ý
ðäýñ
÷ó
ëóóë
ãèéã
ÿëã
àõ, ò
àíèõ
•Óó
ð àì
üñãà
ë áà
ºãº
ðшëè
éí
õîîð
îíäî
õ õà
ìàà
ðàëä
¿íä
ýñëý
í íó
òàã î
ðíû
õîî
íºõö
ºë á
àéäë
ûã
òàéë
áàðë
àõ•
Ãåîë
îãèé
í ãà
ðàëò
àé ãà
ìш
ãààñ
ñý
ðãèé
ëýõ
•Бà
ðèëã
à áà
éшèí
áàð
èõ á
îëîí
áó
ñàä
çîðè
ëãîî
ð ý
ëñ, õ
àéðã
à çý
ðýã º
ðãºí
àш
èãëà
ãääà
ã ÷ó
ëóóë
ãèéã
çºâ
ñîí
ãîí
õýðý
ãëýõ
•
Чóë
óóí
ìàí
äëû
í ãà
ðàëò
àé
áàéã
àëèé
í ãà
ìш
èã (õ
àä à
ñãà
íóðà
õ, õ
ºðñí
èé ãó
ëñàë
ò, ãà
çàð
õºäë
ºëò)
-ààñ
ñýð
ãèéë
ýõ,
õàì
ãààë
àõ
•À
шèã
ò ì
àëòì
àëû
í îð
ä ãà
çðû
ã íº
õºí
ñýðã
ýýõ,
õºð
ñ ãà
çðû
í äî
ðîéò
ëîîñ
õàì
ãààë
àõ à
ðãà
õýì
æýý
àâà
õàä
îðîë
öîõ
•Ч
óëóó
ëãèé
ã ãàð
àë ¿
¿ñýë
áà
шèí
æ
÷àíà
ðààð
àíã
èëæ
áóé
áàé
äàë
•Дэлхийнга
даадбадотоод
õ¿÷í
èé ãà
ðàëò
àé ¿
çýãä
ëèéí
ç¿
é òî
ãòëû
í ó÷
èð ш
àëòã
ààí,
òý
äãýý
ðèéí
íèé
ãýì
ä íº
뺺ë
æ á
óé
áàéä
àëä
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àæ á
àéãà
à ýñ
ýõ
•Õî
òãîð
ã¿äã
ýð á
à ãà
äàðã
ûí
õýëá
ýðèé
í çó
ðàã à
шèã
ëàí
ãàðà
ë ¿¿
ñýë,
õýâ
шèí
æèé
ã òîä
îðõî
éëîõ
ֈ
äâàð
3Õ
èéí
ìàí
äàë
áà ä
ýëõè
éí ó
óð
àìüñ
ãàë
-Õèé
í ì
àíäà
ë äà
õü
үзэгдэлюмсы
нзүйтогтлы
гñó
äàëñ
íààð
óóð
àì
üñãà
ëûí
ººð÷
ëºëò
èéí
íºëº
ºã
áóóð
óóëà
õ, ò
¿¿íä
äàñ
àí
çîõè
öîæ
àì
üäðà
õ àð
ãà ó
õààí
ýç
ýìш
èõ
-Õèé
í ì
àíäë
ûí
ãàðà
ëòàé
ãà
ìш
èãò
¿çýã
äë¿¿
äèéí
òàë
ààð
îéëã
îí ì
ýäñý
íýýð
áîë
çîш
ã¿é
ýðñä
ëýýñ
ñýð
ãèéë
ýõ,
òîõè
îëäñ
îí ¿
åä ç
ºâ ш
èéäâ
ýð
ãàðã
àõ à
ðãà
áàðè
ë ýç
ýìш
èõ
•Õ
èéí
ìàí
äëû
í íà
éðëà
ãà,
á¿òý
ö•
Àãà
àðû
í òå
ìпå
ðàòó
ð, ä
àðàë
ò, ÷è
éã ò
óíàä
àñíû
õó
âààð
èëàë
ò•
Дэлхийнуур
àìüñ
ãàëû
í ÿë
ãàà,
ò¿
¿íä
àãàà
ðûí
îð÷è
ë óð
ñãàë
ûí
íºëº
º•
Óóð
àìüñ
ãàëû
í ÿë
ãàà
áà º
ºð÷ë
ºëò
•Õ
èéí
ìàí
äàëä
ÿâà
ãääà
ã ¿ç
ýãäë
¿¿äè
éí ì
ºí ÷
àíàð
ò ш
èíæ
ëýõ
óõàà
íû ¿
¿äíý
ýñ ä
¿ãíý
ëò
ºã÷,
ó÷è
ð ш
àëòã
ààíû
ã òîä
îðõî
é æ
èшýý
í äý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ•
Àãà
àðû
í äà
ðàëò
áà
÷èéã
òó
íàäà
ñíû
õóâ
ààðè
ëàëò
ûí
õîîð
îíäî
õ õà
ìàà
ðëû
ã îéë
ãîæ
àì
üäðà
ëäàà
õýð
ýãëý
æ ñ
óðàõ
•Тó
õàéí
ãàçà
ð îð
íû ó
óð
àìüñ
ãàëû
í áà
éäàë
ä ¿í
ýëýë
ò ä¿
ãíýë
ò ºã
ºõ•
Óóð
àìüñ
ãàëû
í ºº
ð÷ëº
ëòèé
í íº
뺺ã
áóó
ðóóë
àõ á
à äà
ñàí
çîõè
öîõ
òàëà
àð º
ºðñä
èéí
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àí õ
ýðýã
æ¿¿
ëýõ
•Óó
ð àì
üñãà
ëûí
áîëî
í öà
ã àãà
àðû
í çó
ðàã ó
íшèæ
àш
èãëà
õ, º
äºð
òóòì
ûíõ
àà
àìüä
ðàëä
õýð
ýãëý
õ,
óðüä
÷èëà
í òà
àìàã
ëàõ
•À
ãààð
ìàí
äëû
í ãà
ðàëò
àé
áàéã
àëèé
í ãà
ìш
èã (à
ÿíãà
öà
õèëã
ààí,
õ¿÷
òýé
ñàëõ
è,
öàñà
í áà
шîð
îîí
шóó
ðãà)
-ààñ
ñý
ðãèé
ëýõ
•Тó
õàéí
ãàçà
ð îð
íû ó
óð
àìüñ
ãàëû
í áà
éäàë
ä ¿í
ýëýë
ò ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
•Ц
àã à
ãààð
ûí
ýëåì
åíò¿
¿äèé
ã òý
ìäý
ãëýõ
, ãàç
àðç¿
éí
õóâà
àðèë
àëòû
í ç¿
é òî
ãòëû
ã ÿë
ãàí
òàéë
áàðë
àõ á
àéäà
ë•
Цèê
ëîí
ýñðý
ãöèê
ëîí
çýðý
ã àã
ààðû
í åð
ºíõè
é ç¿
é òî
ãòëó
óä
öàã à
ãààð
ò õý
ðõýí
íºë
ººëä
ãèéã
ÿë
ãàõ
÷àäâ
àð•
Цàã
àãà
àðû
í ýë
åìåí
ò¿¿ä
èéí
ãàçà
ðç¿é
í òà
ðõàë
òûí
ç¿é
òîãò
îë
áà ш
àëòã
ààíû
ã çóð
àã à
шèã
ëàí
òàéë
áàðë
àõ ÷
àäâà
ð
4Óñ
àí ì
àíäà
ë -Ó
ñàí
ìàí
äàëä
¿¿ñ
äýã ¿
éë
ÿâöû
í ç¿
é òî
ãòëû
ã òàí
èí
ìýä
ñýíý
ýð ó
ñûã õ
ýìíý
ëòòý
é àш
èãëà
õ, à
ðèãë
àí õ
àìãà
àëàõ
çà
í ¿é
ë òº
ëºâш
èõ
-Óñà
í ì
àíäë
ûí
ãàðà
ëòàé
ãà
ìш
èã ò
îõèî
ëäîæ
áîë
îõ ö
àã
õóãà
öàà,
õîò
ãîð
ã¿äã
ýðèé
í áà
éäàë
ä ¿í
ýëãý
ý ºã
ºõ ç
àìàà
ð
ýðñä
ëýýñ
ñýð
ãèéë
ýõ ó
õààí
ä ñó
ðàëö
àõ
•Óñ
àí ì
àíäë
ûí
á¿ðý
ëäýõ
¿¿í,
шèí
æ
÷àíà
ð•
Далайбахуурай
ãàçð
ûí
óñíû
шèí
æ
÷àíà
ð: ãî
ë ì
ºðºí
, íó
óð, í
àìàã
•Ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã àш
èãëà
í óñ
àí ì
àíäë
ûí
шèí
æ ÷
àíàð
ûã
òîäî
ðõîé
ëîõ,
ãàçà
ðç¿é
í òà
ðõàë
òàä
¿íýë
ãýý
ºãºõ
•Óñ
àí ì
àíäë
ûí
õºäº
ë㺺
í áà
íº
뺺ë
ºã÷
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éí
õàì
ààðë
ûã ã
àðãà
æ, ¿
ð äà
ãàâð
ûã
ñóäë
àõ•
Óñíû
ôèç
èê, õ
èìèé
í áî
ëîí
áèîë
îãèé
í ш
èíæ
÷àí
àðû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ•
Óñíû
шèí
æ ÷
àíàð
ûí
ººð÷
ëºëò
ºä
íèéã
ìèé
í íº
뺺ã
¿íý
ëæ ä
¿ãíý
õ
•Ãà
äàðã
ûí
áîëî
í ãà
çàð
äîîð
õ óñ
íû ¿
éë à
æèë
ëàãà
àãàà
ð ¿¿
ñýõ
ãàäà
ðãû
í õý
ëáýð
èéã ÿ
ëãàõ
, ¿í
ýëãý
ý ºã
ºõ
•ª
ãñºí
àðã
à÷ëà
ëûã à
шèã
ëàí
íóòã
èéíõ
àà ãî
ë ì
ºðºí
, íó
óðû
í ãî
ðèì
, óðñ
àö ç
ýðýã
åð
ºíõè
é ш
èíæ
èéã ñ
óäëà
õ àð
ãà á
àðèë
ýçý
ìш
èõ•
Àõó
éí õ
ýðýã
ëýý
áà ò
àðèà
ëàí
ýðõë
ýõ ç
ýðýã
ò òî
õèðî
õ óñ
àà
ò¿¿í
èé ш
èíæ
÷àí
àðò
íü
òóëã
óóðë
àí ñ
îíãî
æ õ
ýðýã
ëýõ
•Óñ
íû ш
óóä
áà ä
àìæ
ñàí
õýðý
ãëýý
ã ¿í
äýñë
ýí ó
ñûã
õàì
ãààë
àõ,
àðâè
ëàí
õýì
íýõ
àðãà
çàì
ûã º
äºð
òóòì
ûí
àìüä
ðàëä
àà õ
ýðýã
ëýõ
•Óñ
àí ãà
ðàëò
àé á
àéãà
ëèéí
ãà
ìш
èã (¿
åð, ã
îëû
í äà
ëàí
ñýòð
ýõ ãý
õ ì
ýò) á
îëîí
болзош
гүйаю
улаас
ñýðã
èéëý
õ
•Тó
íàäà
ñ, ó
óðш
èëò,
ãàäà
ðãû
í óð
ñàöû
í õó
âààð
èëàë
òûí
õîîð
îíäî
õ õà
ìàà
ðëû
ã òà
éëáà
ðëàõ
áà
ä¿ðñ
ëýí
¿ç¿¿
ëýõ
áàéä
àë•
Далайнусны
шинжчанарын
ºðãº
ð㺺
𠺺
ð÷ëº
ãäºõ
ç¿é
òî
ãòëû
ã çóð
àã á
îëîí
áóñ
àä
õýðý
ãñýë
àш
èãëà
í òî
äîðõ
îéëî
õ ÷à
äâàð
•À
ðãà÷
ëàëû
í äà
ãóó
óñíû
çà
ðöóó
ëãû
ã òîî
öîîë
îõ, í
ºëºº
ëºõ
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éí õ
àìàà
ðëû
ã àш
èãëà
í ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
áàé
äàë
•Óñ
íû ý
ðãýë
òýä
íºëº
ºëºõ
àãà
àð
ìàí
äàë,
÷óë
óóí
ìàí
äàë
áîëî
í àì
üä á
èåñè
éí ã¿
éöýò
ãýõ
¿¿ðã
èéã
òîäî
ðõîé
ëîõ
÷àäâ
àð
5Бè
îìàí
-äàë
áà
ãàçà
ðçүé
í áү
ðõýâ
÷
-Дэлхийгарагийннэгонцлог
áîëñ
îí à
ìüä
îðã
àíèç
ì
áîëî
í à
ìüä
ðàëû
í îð
÷íû
ÿë
ãàà,
õîî
ðîíä
îõ õ
àìàà
ðëû
ã îé
ëãîæ
óõà
àðàí
áà
éãàë
üä
ç¿é
çîõè
ñòîé
õàí
äàõ
çàí
¿éë
òºëº
âшèõ
-Бàé
ãàëü
îð÷
íûã õ
àìãà
àëàõ
, íè
éãì
èéí
ç¿ãý
ýñ ¿
ç¿¿ë
æ á
óé
ñºðº
ã íºë
ººã á
àãàñ
ãàõà
ä õó
âü
íýì
ýð î
ðóóë
àõ ÷
àäâà
ðòàé
èð
ãýí
áîëæ
òºë
ºâш
èõ
•Бè
îìàí
äëû
í á¿
ðýëä
ýõ¿¿
í, õ
èë
õÿçã
ààð
•Õ
ºðñí
èé
á¿ðý
ëäýõ
¿¿í,
шèí
æ
÷àíà
ð•
Óðãà
ìàë
, àì
üòíû
òà
ðõàë
ò, ãà
çàðç
¿éí
ìóæ
ëàë
•Ãà
çàðç
¿éí
á¿ðõ
ýâ÷
áà ç
¿é ò
îãòî
ë
•Ба
йгалийнюмс,үзэгдлийн
õàðè
ëöàí
õîë
áîî
õàì
ààðë
ûã
æèш
ýýãý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ•
Óóð
àìüñ
ãàë
áà ó
ðãàì
ëûí
òàðõ
àëòû
í çó
ðãèé
ã òóë
ãàí
õàðü
öóóë
æ, ç
¿é ò
îãòë
ûã
òàéë
áàðë
àõ•
Ãàçà
ðç¿é
í á¿
ñ áà
á¿ñ
ë¿¿ð
èéã
ÿëãà
õ•
Бèîã
åîöå
íîçû
í á¿
ðýëä
ýõ¿¿
í õý
ñã¿¿
äèéã
ÿëã
àí ò
àíèõ
•Ý
êîñè
ñòåì
èéí
òýíö
âýðò
áà
éäëû
ã õàä
ãàëà
õ çà
í ¿é
ëèéã
ñó
ðòàë
÷ëàõ
•Õ
ºðñí
èé ш
èíæ
÷àí
àðû
í òà
ëààð
õ ì
ýäëý
ã ÷àä
âàðà
à ãà
çàð
òàðè
àëàí
, óðã
àìàë
óð
ãóóë
àõàä
àш
èãëà
õ •
Àæ
àõó
éãàà
ýðõ
ëýí
õºòë
ºõºä
áà
éãàë
èéí
õàì
á¿ð
äë¿¿
äèéí
óÿ
ëäàà
õîë
áîîã
õàð
ãàëç
àí
çºâ
шèé
äâýð
ãàðã
àõ
•О
ðîí
íóòã
èéí
áèîë
îãèé
í îë
îí ò
ºðºë
áàé
äàë,
òý
äãýý
ðèéã
õàì
ãààë
àõ à
æèë
ä îð
îëöî
õ
•Ãà
çàðç
¿éí
á¿ñ,
á¿ñ
ë¿¿ð
¿¿ñ
ýõýä
íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿é
ëñèé
ã ÿë
ãàí,
æèш
ýýí
äýýð
òàé
ëáàð
ëàõ
áàéä
àë
•Ãà
çàðç
¿éí
á¿ñë
¿¿ð
áà ãà
çàðç
¿éí
á¿ñè
éí ÿ
ëãàà
ã ãàç
ðûí
çóðà
ã äý
ýð õ
àðüö
óóëà
í ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
, ¿í
ýëãý
ý ºã
ºõ á
àéäà
ë•
Мîä
ëîã á
à ºâ
ñëºã
óðã
àìàë
, àì
üòíû
òàð
õàëò
ûã à
ìüä
ðàõ
îð÷í
û í
ºõöº
ëòýé
íü
õîëá
îí,
çóðà
ã àш
èãëà
í òà
éëáà
ðëàõ
áà
éäàë
•Õ
ºðñí
èé ш
èíæ
÷àí
àðû
ã ÿëã
àõ,
õºðñ
íèé
õýñã
¿¿äè
éí õ
àðüö
ààãà
àð
á¿òö
èéã í
ü òî
äîðõ
îéëæ
áóé
ýñý
õ
Àðг
à зү
й:
•10дугаарангийнгазарзүйнхичээлийнүндсэнагуулганьөмнөхангидгазарзүйнхичээлээрэзэм
шсэнмэдлэгчадварыггүнзгийрүүлэндэлхийн
мандлууды
нхувьдөргөсгөнавчүзнэ.Дэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэл,ю
мс,тэдгээрийнучирш
алтгаан,зүйтогтлынталаарш
инжлэхухааны
òà
íèí
ìýä
ýõ¿é
í òà
ëààñ
íü
ñóä
àëíà
. Жèш
ýý í
ü: º
ìíº
õ àí
ãèóä
àä ç
ºâõº
í “ä
ýëõè
éí ó
ñ, á
à àã
ààð”
ãýõ
÷ëýí
¿çý
æ á
àéñà
í áî
ë ýí
ý óä
ààä
öîãö
áàé
äëàà
ð íü
дэлхийннэгб
үрхэвчүүсгэжбуйталаасньсудлахюм.
•Газарзүйнзургийнталаарөмнөхбүхангидсудалсаарирсэнболовч10дугаарангидтэдгээрийгнэгтгэндүгнэхбайдлаартөрөлбүрийнзургууд,
çóðà
ãëàë
ûí
àðãó
óäû
ã àш
èãëà
í ºº
ðò õ
ýðýã
òýé
ìýä
ýýëë
ýý à
â÷ à
шèã
ëàõà
ä ÷è
ãëýã
äýíý
. Т¿¿
í÷ëý
í ýí
ý àí
ãèä
íýì
æ î
ðæ á
óé í
ýã ш
èíý
ñýäý
â áî
ë èí
òåðí
ýò á
îëîí
ÃМ
Ñ, ä
ýëõè
éí ã
àäàð
ãûí
âèðò
óàëü
ä¿ð
ñëýë
¿¿ä
(òóõ
àéëá
àë G
oogl
eEar
th п
ðîãð
àìì
), ñà
íñðû
í çó
ðàã,
âèäå
î, ê
èíî
çýðã
èéã
àшèã
ëàí
ìýä
ýýëý
ë öó
ãëóó
ëàõ,
ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
, àõó
é àì
üäðà
ëäàà
õýð
ýãëý
õýä
÷èãë
ýñýí
ìýä
ëýã ÷
àäâà
ð ýç
ýìш
¿¿ëý
õýä
àíõà
àðíà
. •
Орчинүедтавигдажбуй“м
эдлэгээөөрөөбүтээх”,хийхявцдаасуралцах”а
ргабарилэзэм
шүүлэхэдихээхэнанхаарна.Тухайлбал,д
элхийнга
даадба
äîòî
îä õ
¿÷íè
é ¿é
ë÷ëý
ëýýð
ÿâà
ãääà
ã ¿éë
ÿâö
óóä,
àãà
àð ä
àõü
¿çýã
äë¿¿
ä, ò
ýäãý
ýðèé
í ó÷
èð ш
àëòã
ààí,
äýë
õèéí
ãàäà
ðãà
äýýð
õ ò
àðõà
ëò õ
óâàà
ðèëà
ëòû
í ç¿
é òî
ãòëû
ã òà
íèí
ìýä
ýõ, ò
àéëá
àðëà
õûí
òóëä
ãàçð
ûí
çóðà
ã, ÃМ
Ñ, G
oogl
eEar
th п
ðîãð
àìì
, áóñ
àä õ
îëáî
ãäîõ
çóð
àã, ñ
õåì
àш
èãëà
í äà
ñãàë
äàà
ëãàâ
àð õ
èéõ,
áèå
äà
àí à
æèë
ëóóë
àõàä
ñóð
àã÷ä
ûã
÷èãë
¿¿ëí
ý. Ý
íý í
ü М
ÕТ-
èéã ã
àçàð
ç¿éí
ñóð
ãàëò
àä à
шèã
ëàõ
áîëî
ìæ
èéã á
àãш
ñóð
àã÷ä
àä î
ëãîæ
áàé
íà. Õ
àìãè
éí í
ààä
çàõû
í æ
èшýý
äóð
äàõà
ä èí
òåðí
ýò à
шèã
ëàí
öàõè
ì ãà
çðû
í çó
ðãóó
ä, ö
àã à
ãààð
ûí
ìýä
ýý î
éëãî
æ õ
ýðýã
ëýõ
ãýõ
ìýò
•“Газарзүйнхэл”эзэмшүүлэх,га
зарзүйнсудалгааны
аргабарилэзэм
шүүлэхэданхаарна.Э
нэньчулуунболонхийн,усанболоншим
мандалдявагдаг
үзэгдэлюмсы
нталааршинжлэхухааны
үүднээссудлахявцадхэрэгжинэ.
•Хичээлээрсудалжбуйзүйлсийгам
ьдралахуйдаахэрэглэхталаасньсургалтынаргазүйгчиглүүлнэ.Ж
ишээнь:нарсарны
хүрээ,оддынбайрлалы
гàш
èãëà
í öà
ã àãà
àðû
í áà
éäëû
ã óðü
ä÷èë
àí òî
éìëî
õ, ö
àã à
ãààð
ûí
çóðà
ã óíш
èõ, ñ
àëõè
, áà
óñíû
ýðî
çèéí
ÿâö
ûã à
æèã
ëàí
àìüä
ðàëä
àà õ
ýðýã
ëýõ,
óñí
û õ
îìñä
îë,
àãàà
ðûí
áîõè
ðäëû
ã áóó
ðóóë
àõ, õ
ºðñ
ãàçð
ûí
äîðî
éòëî
îñ ñ
ýðãè
éëýõ
ýä õ
óâü
õ¿íè
é ç¿
ãýýñ
îðó
óëàõ
õóâ
ü íý
ìðè
éã î
éëãó
óëàõ
ûí
òóëä
äàñ
ãàë
àæèë
ëàõ,
òîî
öîî
õèéõ
, áîä
èò æ
èшýý
öóã
ëóóë
àõ ç
ýðýã
àðã
ûã õ
ýðýã
ëýíý
. •
Хичээл
хооронды
нхолбооганхаарна.Ялангуяаматем
атикийнхичээлийнмэдлэгчадварыгграф
икбайгуулах,граф
икд
үрслэлээстоонутгыг
òîäî
ðõîé
ëîõî
ä àш
èãëà
õ áî
ë èí
òåðí
ýòýý
ñ öà
õèì
ãàçð
ûí
çóðà
ã õàé
õ, G
oogl
eEar
th à
шèã
ëàí
ìýä
ýýëý
ë öó
ãëóó
ëàõ
çýðý
ãò ì
ýäýý
ëýë
ç¿éí
õè÷
ýýëò
ýé õ
îëáî
íî.
Óñ á
à àã
ààðû
í õè
ìèé
í íà
éðëà
ãà, ý
ðäýñ
÷óë
óóëã
èéí
ºãºð
шèõ
ÿâö
çýð
ýãò
õèì
èéí
õè÷ý
ýë, ä
ýëõè
éí ì
àíäë
óóäà
ä ÿâ
àãäà
õ ô
èçèê
¿çý
ãäëè
éã ò
àéëá
àðëà
õàä
ôèç
èêèé
í õè
÷ýýë
òýé
õîëá
îãäî
íî. Õ
è÷ýý
ëèéí
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ò¿â
шèí
íýë
ýýä
ºíäº
ð áà
éãàà
ã õàð
ãàëç
àí ¿
çâýë
òýð
áîë
ãîí
ìîí
ãîë
õýë
äýýð
óíш
èæ ñ
óäëà
õ íý
ìýë
ò ì
àòåð
èàë
õîâî
ð áà
éãàà
òîõ
èîëä
îëä
èíòå
ðíýò
ýýñ
ìýä
ýýëý
ë àâ
àõàä
àíã
ëè õ
ýëíè
é ì
ýäëý
ã ÷àä
âàðû
ã шàà
ðäàæ
áàé
ãààã
àíõ
ààðí
à óó
.
16 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 17Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
• Дэлхийндотоод,гадаадхүчнийүйлажиллагаабаагаар,усанмандалдявагддагүзэгдлүүдийнталааройлгуулахынтулдзагварчлах,сорилтуршилтхийхээсгаднаамьдралдээрбайдагүзэгдэлюмсыгàæèãëóóëíà. Жèшýý íü: æîðûí äàãóó äàëàéí óñûã “íàéðóóëàõ”, óñíû óóðûí ºòãºðºë, ãàëò óóëûí äýëáýðýëòèéã çàãâàð÷ëàí ¿ç¿¿ëýõ шààðäëàãàòàé áîë òóíàäàñ, öàí, õÿðóó, ¿¿ëíèé õýâ шèíæ¿¿äèéã шóóä àæèãëóóëæ áîëíî.
• Эрдэсчулуулаг,өгөршил,ус,салхиныүйлажиллагаа,хөрснийүедавхарга,ургамаламьтныамьдрахîð÷íû ÿëãààã òàíèëöóóëàõàä òàíõèìä õè÷ýýëëýõýýñ èë¿¿òýéãýýð îðîí íóòàã ñóäëàëûí ìóçåé áîëîí ñóðãóóëü îð÷èìä ýêñêóðñ õèéõ íü àшèãòàé. Тóõàéëáàë, ãîëûí õºíäèéí ýëåìåíò¿¿ä áîëîõ ýðýã, äýíæ, òîõîéðîë, ö¿íõýýë ¿¿ñýõ, æàëãà ãàíãà çýðãèéã ýêñêóðñýýð ÿâæ àæèãëàõ íü ìàíàé íºõöºëä òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áèш áèëýý. Оðîí íóòãèéí ìóçåéä óðãàìàë àìüòíû áîëîí õºðñ, ÷óëóóëãèéí áàÿëàã öóãëóóëãà áèé.
• Усныурсгалынхурд,салхиныхурдхүч,агаар,хөрснийтемпературынөөрчлөлт,жилийнбахоногийнÿâö çýðãèéã õýìæèëò õèéõ çàìààð òîäîðõîéëóóëàõ, æèëèéí áà õîíîãèéí äóíäàæ óòãûã òîîöîîëîõ, õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íãýý ãðàôèêààð ä¿ðñëýõ, òýíäýýñýý íýãòãýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.
Õэðэгëэгдэхүүí
• Нарныаймгийнгаригуудынбүрэлдэхүүнболонгаригхоорондынзайболонхэлбэр,хэмжээгүзүүлсэнçàãâàð, á¿ä¿¿â÷
• Нар,сар,дэлхийнхэмжээбаоддынхэмжээгхарьцуулсанбүдүүвчзураг,гэрэлзураг• Дэлхийнфизикгазарзүйнзураг,уурамьсгалынболонагаарынтемператур,даралтынхуваарилалтыг
¿ç¿¿ëñýí çóðãóóä• Ургамал,амьтнытархалтболонхөрснийхэвшинжийнтархалтынзураг• Янзбүрийнуурамьсгалынхэвшинжийгүзүүлсэнуурамьсгалындиаграмм,уурамьсгалынэлементийн
òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä• Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр
ä¿ðñèéí ìàêåò, çàãâàð, áëîê äèàãðàììóóä (3 õýìæýýñò äèàãðàìì), àìüòàí óðãàìëûí õàòààäàñ, öóãëóóëãà
• Ороннутгийнмузей,голынсавгазарэкскурсзохиох• ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэлюмстайхолбоотой
çóðàã, áóñàä ìýäýýëýë, GoogleEarth пðîãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðãóóä áà öàõèì àòëàñ çýðãèéã îëæ àшèãëàõ áîëîìæòîé.
Бîëî
âñðî
ë, ñ
îёë,
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ñàé
äûí
2012
îíû
5 ä
óãàà
ð ñà
ðûí
03-
íû º
äðèé
í À
/208
äóã
ààð
òóш
ààëû
í ãó
÷èí
òàâä
óãàà
ð õà
âñðà
ëò
2.2.
ЕР
ӨН
ХИ
Й Б
ОЛ
ОВ
СР
ОЛ
ЫН
12
ЖИ
ЛИ
ЙН
СУ
РГ
УУ
ЛИ
ЙН
АР
ВА
Н Н
ÝГ
Д¯
ГÝ
ÝР
АН
ГИ
ЙН
ГА
ЗА
РЗ
¯ЙН
Х
ӨТ
ӨЛ
БӨ
Р
Õүëэ
эгдэ
ж á
уй е
ðөíх
ий ү
ð дү
í:
•Газарзүйнсудалгааны
аргууд(сэдэвчилсэнзурагунш
их,ашиглах,зохиох,ГМСболонбусадге
одүрслэл)-ыгн
ийгэм-эдийнзасгийнгазарзүйнсалбарт
àшèã
ëàõ
àðãà
áàð
èë ý
çýì
шèõ
, òýä
ãýýð
èéí
¿íäñ
ýí ä
ýýð
á¿ñ
íóòã
èéí
îíöë
îãèé
ã òîä
îðõî
éëîõ
;•
Нийгмийнхөгжилднөлөөлдөгхүчинзүйлс(түүхэнболонгазарзүйн,нийгэм-улстөрийнгэхмэт)-ийнталааройлгож,м
эдсэнийүндсэндээрулс
îðíó
óäû
í õº
ãæëè
éí ò
¿âш
èíã ш
àëãó
óð ¿
ç¿¿ë
ýëòý
ýð à
íãèë
àõ, õ
àðüö
óóëà
õ, ä
¿ãíý
ëò ãà
ðãàõ
; •
Хүнам,нийгэм-эдийнзасгийнүзүүлэлтийннутагдэвсгэрийнялгаагбайгаль-нийгмийнхарилцанхам
ааралдньавчүзэнхарьцуулах;
•Дэлхийнулсорнуудболонбүснутгийнсоёлынялгаагойлгох,бусды
нзанзанш
ил,түүхсоёлыгхүндэтгэх,тулгамдсаналивааасуудлыгхам
тдаа
шèé
äâýð
ëýõ;
Àгу
уëгы
í òî
гòîë
цîîí
ы
áүðэ
ëдэх
үүí
хэсэ
гÕү
ëээг
дэж
áуй
үð
дүí
Àгу
уëгà
¯íэë
гээ
Ìэд
ëэг
×àд
вàð
Õэðэ
гëээ
Ãàзà
ðзүй
í су
дàëг
ààíы
àðг
ууд
-Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
ãà
çàðç
¿éí
ñóäà
ëãàà
íû
àðãà
áàð
èë ý
çýì
шèæ
, àì
üäðà
ë àõ
óéäà
à àш
èãëà
äàã á
îëîõ
;-
Тºðº
ë á¿
ðèéí
ì
ýäýý
ëëèé
í ýõ
ñó
ðâàë
æ á
à çó
ðàãç
¿éí
ä¿ðñ
ëýëè
éí à
ðãóó
äûã
àшèã
ëàí
òîäî
ðõîé
íóò
àã
äýâñ
ãýðè
éí í
èéãý
ì-
ýäèé
í çà
ñãèé
í ãà
çàðç
¿éí
áàéä
àëä
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àõ;
-Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
ñó
äàëã
ààíû
àðã
óóä,
Зà
éíàà
ñ òà
íäàí
ñó
äëàë
, ÃМ
Ñ-è
éí
àшèã
ëàëò
;-
Ñýä
ýâ÷è
ëñýí
çóð
ãèéí
îí
öëîã
áà
òºðë
¿¿ä:
äè
æèò
àë ãà
çðû
í çó
ðàã,
àíàì
îðô
çó
ðàã,
ýëåê
òðîí
àòë
àñ
àшèã
ëàëò
-Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
ýë
åìåí
ò¿¿ä
èéã
ä¿ðñ
ëýõ
àðãó
óä á
à òý
äãýý
ðèéí
õýð
ýãëý
ý -
Ãðà
ôèê
áà
äèàã
ðàì
ìû
í òº
ðºë,
ñî
íãîë
ò
-Óë
ñ îð
îí, á
¿ñ í
óòãè
éí ãà
çàðç
¿éí
îíöë
îãèé
ã èë
ýðõè
éëýõ
ìýä
ýýëë
èéã è
íòåð
íåò
áîëî
í áó
ñàä
ýõ ñ
óðâà
ëæ à
шèã
ëàí
öóãë
óóëà
õ,
áîëî
âñðó
óëàõ
, ä¿ã
íýëò
ãàðã
àõ;
-Óë
ñ îð
íóóä
ûí
ÿëãà
àã ò
ºðºë
á¿ð
èéí
ä¿ðñ
ëýë
(ãàç
ðûí
çóðà
ã, ãý
ðýë
çóðà
ã, ш
îã
çóðà
ã ãýõ
ìýò
) àш
èãëà
í õà
ðüöó
óëàõ
, òà
éëáà
ðëàõ
, ìýä
ýýëý
ë áî
ëîâñ
ðóóë
àõ
(õîò
æèë
ò, ÿä
óóðà
ë, õ
¿í à
ìû
í àì
üäðà
ëûí
ò¿âш
èí ã.
ì);
-Тî
îí ì
ýäýý
ëýë
áîëî
âñðó
óëàí
ãðàô
èê,
äèàã
ðàì
ì á
àéãó
óëàõ
, àíà
ëèç
õèéõ
;-
Зóðà
ã, äè
àãðà
ìì
óíш
èí õ
¿ñíý
ãò ç
îõèî
õ,
ýñýý
áè÷
èõ ç
ýðãý
ýð ì
ýäýý
ëëèé
í ºº
𠺺
ð õý
ëáýð
èéã õ
îîðî
íä í
ü ш
èëæ
¿¿ëý
õ;
-Ñ
îíèð
õñîí
óëñ
îðî
í, á
¿ñ
íóòà
ã, îð
îí í
óòãè
éíõà
à òà
ëààð
ìýä
ýýëý
ë öó
ãëóó
ëàí
àшèã
ëàõ;
-Óë
ñ îð
íû í
èéãý
ì-ý
äèéí
çà
ñàã,
õ¿í
àì, à
æ à
õóé,
¿é
ë÷èë
ãýýí
èé ñ
àëáà
ðûí
õºãæ
èë, ö
àã õ
óãàö
ààíû
ºº
ð÷ëº
ëòèé
ã ¿ç¿
¿ëñý
í ä¿
ðñëý
ë (ã
ðàô
èê,
äèàã
ðàì
ì, õ
¿ñíý
ãò ã.
ì)-
èéã
ìýä
ýýëë
èéí
õýðý
ãñëý
ýñ
îëæ
àш
èãëà
õ;
-Í
èéãý
ì ý
äèéí
çàñ
ãèéí
¿ç
¿¿ëý
ëòèé
ã èëý
ðõèé
ëýõ
îð÷è
í ¿å
èéí
àðãó
óä
(àíà
ìîð
ô ç
óðàã
ã.ì
)-û
ã õý
ðýãë
ýõ
-Ãð
àôèê
, äèà
ãðàì
ì
óíш
èõ, ¿
ç¿¿ë
ñýí
ç¿éë
ñýä
íºëº
ºëñº
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéí
õà
ìàà
ðàë
áà ó
÷èð
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ ÷à
äâàð
ýçý
ìш
ñýí
ýñýõ
;-
Мýä
ýýëë
èéí
íýã õ
ýëáý
ðèéã
íº
㺺ä
õóâ
èðãà
æ ÷
àäàæ
áà
éãàà
ýñý
õ; õ
¿ñíý
ãòèé
ã àш
èãëà
í ãð
àôèê
áàé
ãóóë
àõ,
äèàã
ðàì
ì ó
íшèí
õ¿ñ
íýãò
çî
õèîõ
ãýõ
ìýò
-Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
ãà
çàðç
¿éí
ñýäý
â÷èë
ñýí
çóðã
èéã ó
íшèõ
, õýð
ýãëý
õ,
áîëî
âñðó
óëàõ
÷àä
âàð
-Тî
äîðõ
îé í
óòàã
äýâ
ñãýð
èéí
õ¿ðý
ýíä
ººð
ººð
ìýä
ýýëë
èéí
ýõ ñ
óðâà
ëæèé
ã íý
ãòãý
í ä¿
ãíýë
ò õè
éõ
÷àäâ
àð
18 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 19Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Äэë
хийí
уëс
îð
íууд
ыí
хөгж
ëийí
яëг
àà á
à
áүс
íуòà
г
-Дэлхийнулсорнууды
нõº
ãæëè
éí ÿ
ëãàà
áà
ò¿¿í
ä íº
뺺ë
æ á
óé
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éã ò
àíèí
ì
ýäñý
íýýð
ººð
èéí
îíöë
îãò
òîõè
ðñîí
õº
ãæëè
éí ç
ºâ ç
àìû
ã ñî
íãîõ
îä õ
óâü
íýì
ýð
îðóó
ëàõ
¿çýë
áîä
îëòî
é èð
ãýí
áîëæ
òºë
ºâш
èõ;
-Б¿
ñ íó
òãèé
í ÿë
ãàà
áà
òýäã
ýýðè
éí á
¿ðýë
äýí
áóé
áîëñ
îí í
ºõöº
ë ш
àëòã
ààíû
ã òàí
èí
ìýä
ñýíý
ýð á
¿õ ó
ëñ
¿íäý
ñòíè
é õº
ãæëè
éí
ò¿¿õ
èéã î
éëãî
æ, ó
õààð
àí
ýíõ
òàéâ
àí÷
¿çýë
õ¿
ì¿¿
æèë
òºë
ºâш
èõ;
-Бó
ñàä
óëñ
îðîí
, á¿ñ
íó
òãèé
í ãà
çàðç
¿éí
îíöë
îã,
àìüä
ðàëû
í õý
â ì
àÿã,
ºâ ó
ëàì
æëà
ëûã ñ
óäëà
í òý
äíèé
ñîё
ëûã õ
¿íäý
òãýõ
çà
ìàà
ð ãà
çàðç
¿éí
ñîёë
ä ñó
ðàëö
àõ;
-Дэлхийнулс
îðíó
óäû
í õ
ºãæ
ëèéí
ò¿
âшèí
ã èëý
ðõèé
ëýã÷
¿ç
¿¿ëý
ëò¿¿
ä-
Õºã
æèí
ã¿é
(Õîé
ä) á
à ÿä
óó á
óóðà
é (ª
ìíº
ä)
îðíó
óäû
í õº
ãæëè
éí
ÿëãà
àíä
íºë
ººëº
õ õ¿
÷èí
ç¿éë
ñ -
Óëñ
îðíó
óäû
í õº
ãæëè
éí ÿ
ëãàà
ã îé
ðòóó
ëàõû
í òó
ëä
àâ÷
áóé
àðãà
õýì
æýý
(М
ÿíãà
íû õ
ºãæ
ëèéí
çî
ðèëò
ã.ì
)-
Б¿ñ
íóòã
èéí
ÿëãà
ðàë
áà ó
÷èð
шàë
òãàà
í
-Дэлхийнулсорнууды
нхөгжлийнялгааг
òîäî
ðõîé
¿ç¿
¿ëýë
òýýð
ãàðã
àí õ
àðüö
óóëà
õ;-
Т¿¿í
ä íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿é
ëñ
(ãàç
àðç¿
éí, ò
¿¿õý
í, í
èéãý
ì-ó
ëñ ò
ºðèé
í)-
èéã ò
îäîð
õîé
óëñ
îðíû
æèш
ýýí
äýýð
òà
éëáà
ðëàõ
; -
Óëñ
îðíó
óäû
í íè
éãýì
-ýäè
éí ç
àñãè
éí
îíöë
îãèé
ã ãàç
àðç¿
éí ó
òãàà
ð íü
ä¿ð
ñëýõ
, òº
ðºë
á¿ðè
éí ãð
àôèê
, äèà
ãðàì
ì,
õ¿ñí
ýãòý
ýð è
ëýðõ
èéëý
õ (ó
ëñ ò
ºðèé
í, õ
èë
õÿçã
ààðû
í ºº
ð÷ëº
ëò, á
àéãà
ëèéí
ãàì
шèã
, äà
éí ç
ýðãý
ýñ á
îëæ
шèë
æñý
í õ¿
í àì
ûã
õ¿ñí
ýãòý
ýð ¿
ç¿¿ë
ýõ ãý
õ ì
ýò)
-Тº
ðºë
á¿ðè
éí ý
õ ñó
ðâàë
æ à
шèã
ëàí
á¿ñ
íóòã
èéí
ãàçà
ðç¿é
í òî
äîðõ
îéëî
ëò ãà
ðãàæ
, ä¿
ãíýë
ò õè
éõ;
-ª
ºð º
ºð ö
àã õ
óãàö
ààíû
ãàçà
ðç¿é
í çó
ðàã,
òîîí
ìýä
ýýëý
ë, ä
èàãð
àìì
çýð
ãèéã
õà
ðüöó
óëàí
òîä
îðõî
é õ
¿ðýý
í äý
õ ¿é
ë явдал,нийгмийнүзэгдэлюмсы
нхувирал,
ººð÷
ëºëò
, õºã
æëè
éí ÿ
âöû
ã òîî
íû á
îëîí
ֈ
íàðû
í ш
èíæ
ýýð
íü ÿ
ëãàí
òàé
ëáàð
ëàõ
(õèë
õÿç
ãààð
, ¿éë
äâýð
èéí
á¿òý
ýìæ
èéí
ºñºë
ò, ì
àëû
í òî
î òî
ëãîé
, õ¿í
àì
ãýõ
ìýò
)-
Õºã
æëè
éí ÿ
ëãàà
ã òîä
îðõî
éëîã
÷ áó
ñàä
¿ç¿¿
ëýëò
èéã õ
àðüö
óóëà
í ¿í
ýëãý
ý ºã
ºõ (í
ýã
õ¿íä
íîî
ãäîõ
äîò
îîäû
í íè
éò á
¿òýý
ãäýõ
¿¿í,
хүнийхөгжлийниндекс(ХХИ)бабүх
¿íäý
ñòíè
é àç
æàð
ãàëû
í èí
äåêñ
ã.ì
)
-Óë
ñ îð
íóóä
ûã õ
ºãæ
ëèéí
ÿë
ãààã
èëý
ðõèé
ëýõ
шàë
ãóóð
óóäû
ã õàð
üöóó
ëæ,
òàéë
áàðë
àõ, ¿
íýëã
ýý º
ãºõ;
-Õ
ºãæ
ëèéí
ÿëã
ààã
èëýð
õèéë
ýã÷
ýëåì
åíò¿
¿äèé
ã ýíã
èéí
æèш
ýýãý
ýð ãà
ðãàæ
ººð
èéí
¿çýë
áîä
ëîî
èëýð
õèéë
ýõ
(õ¿í
àì
ûí
òîî,
áîë
îâñð
îë
áà ш
èíæ
ëýõ
óõàà
íä
çàðö
óóëæ
áóé
õºð
ºíãº
, ýí
åðãè
çàð
öóóë
àëò,
àãàà
ðò ÿ
ëãàð
óóëæ
áóé
í¿
¿ðñõ
¿÷ëè
éí õ
èéí
õýì
æýý
ã.ì
)-
Оðî
í íó
òàã,
àéì
àã
ñóì
ûíõ
àà ãà
çàðç
¿éí
òîäî
ðõîé
ëîëò
ãàðã
àæ,
õºãæ
ëèéí
öàà
шäû
í ÷è
ã õà
íäëà
ãûã ò
îäîð
õîéë
îõîä
îð
îëöî
õ;
-М
ÿíãà
íû õ
ºãæ
ëèéí
çî
ðèëò
ûã õ
ýðýã
æ¿¿
ëýõý
ä
îðîí
íóò
àãò
шàà
ðäàã
äàæ
áó
é ç¿
éëñè
éã ò
îäîð
õîéë
îõ;
-ª
ºð º
ºð õ
óãàö
ààíû
çóð
àã
àшèã
ëàí
óëñ
òºðè
éí
áîëî
í íè
éãýì
-ýäè
éí
çàñã
èéí
¿ç¿¿
ëýëò
ýä ãà
ðñàí
ºº
ð÷ëº
ëòèé
ã òàé
ëáàð
ëàæ
ֈ
äàæ
áóé
ýñý
õ;
-Кî
ëîíè
÷ëîë
ûí
¿ð
äàãà
âàð,
ò¿¿
íèé
ýåðý
ã áà
ñºðº
ã íºë
ººã æ
èшýý
ãýýð
òà
éëáà
ðëàæ
÷àä
àæ á
àéãà
à ýñ
ýõ;
-Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
ãà
çàðç
¿éí
¿ç¿¿
ëýëò
èéã
õàðü
öóóë
àí ó
ëñ î
ðíóó
äûí
õºãæ
ëèéí
ÿëã
ààã
õàðü
öóóë
àí ш
àëòã
ààíû
ã òà
éëáà
ðëàæ
÷àä
àæ á
àéãà
à ýñ
ýõ;
-Тодорхойбүснутагюмуу
óëñ
îðíû
ãàç
àðç¿
éí
òîäî
ðõîé
ëîëò
ãàðã
àõ à
ðãà
áàðè
ë ýç
ýìш
ñýí
áàéä
àë
Хүн
ам б
а су
урьш
ил-
Õ¿í
àì
ûí
ãàçà
ðç¿é
í ¿í
äñýí
¿ç¿
¿ëýë
ò áà
ò¿
¿íèé
íóò
àã ä
ýâñã
ýðèé
í ÿë
ãààã
òàí
èí ì
ýäñý
íýýð
õ¿
íèé
õ¿÷è
í ç¿
éëèé
ã çº
â ¿í
ýëýí
, ò¿¿
íä õ
óâü
íýì
ðýý
îðóó
ëàõ;
-Õ
¿í à
ìû
í íÿ
ãòш
èë,
òàðõ
àëò,
ñóóð
üшèë
ò áà
ш
èëæ
èõ õ
ºäºë
㺺í
ä íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿
éëñè
éã ¿
íýëæ
öýã
íýõ;
-Õ
¿í à
ìû
í ñó
óðш
ëûí
3 ¿í
äñýí
õýë
áýð:
(ш
óãàì
àí, ò
àðõì
àë,
Ẻã
íºðñ
ºí)
-Õ
¿í à
ìû
í ò
îî, º
ñºëò
, íà
ñ õ¿
éñ, à
ðüñò
íû á
¿ñ
íóòã
èéí
ÿëãà
à-
Õ¿í
àì
ûí
òàðõ
àëò
ñóóð
üшèë
áà
шèë
æèë
òýä
íºëº
ºëºã
÷ õ¿
÷èí
ç¿éë
ñ (ò
àòàã
÷ áà
ò¿
ëõýã
÷ õ¿
÷ ã.ì
)-
Õîòæ
èëò
áà
(õºã
æèí
ã¿é
áà õ
ºãæ
èæ
áóé
îðíó
óäû
í õî
òæèë
òûí
ÿëãà
à)
ò¿¿í
ýýñ
¿¿ñý
õ ãà
çàðç
¿éí
íºëº
ºëºë
;
-Õ
¿í à
ìû
í ãà
çàðç
¿éí
¿íäñ
ýí ¿
ç¿¿ë
ýëò
(òîî
, ºñ
ºëò,
íÿãò
шèë
áà
áàéð
шèë
)-èé
í íó
òàã
äýâñ
ãýðè
éí ÿ
ëãàà
ã á¿ñ
íóò
ãààð
ãàðã
àí
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ-
Õ¿í
àì
ûí
òàðõ
àëò
ñóóð
шèë
òàä
íºëº
ºëºõ
õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
òîä
îðõî
éëîõ
, òàé
ëáàð
ëàõ
(ò¿¿
õýí,
áàé
ãàëü
îð÷
íû, ò
åõíî
ëîãè
éí
äýâш
ëèéí
, шèë
æèí
ñóó
ðшèë
òûí
ã.ì)
-Õ
¿í à
ìû
í ºñ
ºëò
áà í
ººöè
éí õ
îîðî
íäû
í õà
ìàà
ðëû
ã òîä
îðõî
éëæ
õ¿í
àì
ûí
õýò
ºñºë
ò áà
õ¿í
àì
õýò
öºº
ðºõ
ó÷èð
ш
àëòã
ààíû
ã òàé
ëáàð
ëàõ;
-Õ
¿í à
ìû
í íÿ
ãшèë
ò èõ
áà
áàãà
ãàçà
ð îð
îí,
á¿ñ
íóòã
èéí
шèí
æ ÷
àíàð
ûã õ
àðüö
óóëà
õ,
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ;-
Ãàçà
ð àш
èãëà
ëòû
í õý
â ш
èíæ
¿¿äè
éã ÿ
ëãàí
òî
äîðõ
îéëî
õ (î
ðшèí
ñóó
ã÷äû
í, à
ìðà
ëò
ñóâè
ëëû
í, õ
óäàë
äàà-
àðèë
æàà
íû, õ
ºäºº
àæ
àõ
óéí,
òýý
âýð-
õàðè
ëöàà
íû, î
ëîí
íèéò
ýä
çîðè
óëñà
í ã.ì
)
-Õ
¿í à
ìû
í ш
èíæ
÷àí
àð á
à õî
ëáîã
äîõ
¿ç¿¿
ëýëò
¿¿äè
éã
ñóäë
àõ, õ
ºòëº
õ àñ
óóëò
ûã
òîì
ъёîë
îõ: á
îëîâ
ñðîë
áà
àì
üäðà
ëûí
÷àíà
ðûí
õîîð
îíäî
õ õà
ìàà
ðàë
ã.ì-
Тºðº
ë á¿
ðèéí
ýõ
ñóðâ
àëæ
ààñ
õ¿í
àìû
í ¿ç
¿¿ëý
ëò (ò
îî, º
ñºëò
, õî
òæèë
ò) -¿
¿äèé
ã õàð
óóëñ
àí
ìýä
ýýëý
ë öó
ãëóó
ëæ,
áîëî
âñðó
óëàë
ò õè
éõ:
-Õ
¿í à
ì ç
¿éòý
é õî
ëáîî
òîé
ãàçà
ðç¿é
í õý
ëýýð
õàð
èëöà
õ (õ
¿í à
ìû
í íÿ
ãòш
èë,
òàðõ
àëò
ñóóð
шèë
, õîò
æèë
ò ã.ì
)
-Õ
¿í à
ìû
í íà
ñ õ¿
éñíè
é á¿
òöèé
í ¿ç
¿¿ëý
ëòýý
ñ íº
õºí
¿éëä
âýðë
ýëèé
í õý
â ш
èíæ
èéã ò
îäîð
õîéë
îõ, õ
ýâ
шèí
æ ò
óñ á
¿ðèé
í äà
âóó
áà
ñóë
òàëû
ã æèш
ýýí
äýýð
òî
äîðõ
îéëæ
áóé
ýñý
õ;
-Í
àñ õ
¿éñí
èé ñ
óâàð
ãàä
àíàë
èç õ
èéæ
, òîä
îðõî
é õó
ãàöà
àíû
ºì
íºõ
áîëî
í äà
ðààõ
õ¿í
àì
ûí
á¿òö
èéí
õàíä
ëàãû
ã èëý
ðõèé
ëýí
ãàðã
àæ, í
èéãý
ì-ý
äèéí
çà
ñãèé
í áó
ñàä
õ¿÷è
í ç¿
éëñò
ýé õ
îëáî
í òà
éëáà
ðëàæ
áàé
ãàà
áàéä
àë;
-Õî
òæèë
ò áà
àæ
¿éë
äâýð
æèë
ò, òý
ýâýð
ò íº
뺺ë
æ á
àéãà
à õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
íýã
òãýí
àâ
÷ ¿ç
ýõ;
-Тî
äîðõ
îé í
óòàã
äýâ
ñãýð
, óëñ
îðí
û
õýì
æýý
íä ò
îîí
ìýä
ýýëý
ë àш
èãëà
í õ¿
í àì
ûí
íàñ
õ¿éñ
íèé
ñóâà
ðãà
áàéã
óóëà
õ,
ººð
ººð
óëñ
îðíû
õ¿í
àì
ûí
ñóâà
ðãû
ã àæ
èãëà
õ, ó
íшèõ
, õàð
üöóó
ëàõ,
íèé
ãýì
-ýäè
éí
çàñã
èéí
ãàçà
ðç¿é
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñ áî
ëîí
õ¿í
àìû
í ш
èíæ
÷àí
àðû
í öà
àшäû
í òº
ëâèé
ã òî
äîðõ
îéëî
õ;-
Õ¿í
àì
ûí
ºñºë
òèéã
òîî
öîîë
îí ãà
ðãàæ
, íº
뺺ë
ºõ õ
¿÷èí
ç¿é
ëñòý
é õî
ëáîí
òà
éëáà
ðëàõ
-Õ
¿í à
ìû
í íÿ
ãòш
ëûí
çóðã
èéã ó
óð
àìüñ
ãàëû
í áî
ëîí
áóñà
ä çó
ðàãò
àé
õàðü
öóóë
àí ó
íшèæ
, õîî
ðîíä
ûí
õàì
ààðë
ûã
æèш
ýýãý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ;
-Õî
ò ñó
óðèí
ãàçà
ð îð
÷èí
òîéð
îíäî
î õý
ðõýí
íº
뺺ë
æ á
àéãà
àã ò
àéëá
àðëà
õ (ò
ýýâý
ð, ç
àì,
õóäà
ëäàà
, õàð
èëöà
à, ¿
éë÷è
ëãýý
ã.ì
)-
Õîòû
í á¿
òöèé
í îí
îë (í
ýã ò
ºâò,
îëîí
òºâ
ò, ñå
êòîð
àí ãý
õ ì
ýò)-
ûã ò
îì õ
îòóó
äûí
æèш
ýýí
äýýð
òàé
ëáàð
ëàõ;
- Í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
íº
õöëè
éã ñ
àéæ
ðóóë
àõ, á
¿ñ
íóòã
èéí
ÿëãà
àã á
àãàñ
ãàõû
í òó
ëä ç
îõèñ
òîé
òºëº
âëºë
ò õý
ðõýí
õèé
æ á
îëîõ
æèш
ýý
àâ÷
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àõ
-Õî
ò ñó
óðèí
òîì
ðîõ,
õ¿í
àì
íýì
ýãäý
õýä
õ¿ðã
ýæ
áóé
áàé
ãàëè
éí á
îëîí
íè
éãì
èéí
íºëº
ºã ¿
íýëý
õ,
àìüä
ðàõ
ãàçð
àà ñ
îíãî
õ çº
â ш
èéäâ
ýðèé
ã ãàð
ãàõ;
-Õî
òæèë
òûí
óëì
ààñ
áàéã
àëü
îð÷è
íä ¿
¿ñýõ
ýåð
ýã á
îëîí
ñº
ðºã ò
àëû
ã òîä
îðõî
é æ
èшýý
í äý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ;-
Õ¿í
àì
ûí
шèë
æèõ
õº
äºëã
ººíè
é óë
ìàà
ñ õî
ò ñó
óðèí
ãàçà
ð òî
õèîë
ääîã
õ¿
íäðý
ë, á
ýðõш
ýýëò
ýé
àñóó
äàëä
ä¿ã
íýëò
ãàðã
àõ
(ñóó
ðüш
èë, á
îëîâ
ñðîë
, ýð
¿¿ë
ìýí
ä áà
ýð¿
¿ë à
õóé,
òý
ýâýð
, îð÷
íû á
îõèð
äîë
äîðî
éòîë
ã.ì
)
-Ш
àшèí
, àðü
ñòàí
û
ÿëãà
à, õ
¿í à
ìû
í ш
èëæ
èõ
õºäº
ë㺺
í, ò
ýäãý
ýðèé
í ¿ð
äàã
àâàð
, ò¿¿
õýí
ó÷èð
шàë
òãàà
í çý
ðãèé
ã õî
ëáîã
äîõ
ãàçð
ûí
çóðà
ã àш
èãëà
í ä¿
ãíýë
ò õè
éõ
áàéä
àë;
-Õ
¿í à
ìû
í íÿ
ãòш
èë,
õîòæ
èëòû
í ò¿
âшèí
ä áà
éãàë
èéí
íºõö
ºë õ
ýðõý
í íº
뺺ë
ñíèé
ã æèш
ýýãý
ýð
òàéë
áàðë
àõ á
àéäà
ë;
-Õ
¿í à
ìû
í ш
èëæ
èëòý
ä òà
òàã÷
áà
ò¿ëõ
ýã÷
õ¿÷è
í ç¿
éëèé
í íº
뺺,
òýä
ãýýð
èéí
öàã õ
óãàö
ààíû
ººð
÷ëºë
òèéí
õà
ìàà
ðëû
ã èëý
ðõèé
ëýõ
áàéä
àë;
-М
ýäýý
ëëèé
í ýõ
ñóð
âàëæ
àш
èãëà
í ñî
íãîí
àâñ
àí
á¿ñ
íóòà
ã áà
óëñ
îðíû
õ¿
í àì
ûí
àõóé
áàé
äàë,
õî
òæèë
òûí
ò¿âш
èí,
òýäã
ýýðò
íºë
ººëñ
ºí õ
¿÷èí
ç¿
éëñ
áà ¿
ð äà
ãàâà
ðûã
òîäî
ðõîé
ëîõ,
áè÷
ãýýð
èë
ýðõè
éëýõ
÷àä
âàð;
Ýди
йí з
àсги
йí
хөгж
иë á
à áà
йгàë
ийí
íөөц
àш
игëà
ëò
-Í
èéãý
ì ý
äèéí
çàñ
ãèéí
õº
ãæëè
éã ò
îäîð
õîéë
îõ
¿íäñ
ýí ¿
ç¿¿ë
ýëò¿
¿äèé
ã àш
èãëà
í òó
õàéí
óëñ
îðî
í,
á¿ñ
íóòã
èéí
õºãæ
ëèéí
ä¿
ð çó
ðãèé
ã ãàð
ãàí
õàðü
öóóë
àõ, ä
¿ãíý
õ;
-Í
èéãì
èéí
õºãæ
èëä
íºëº
ºëºõ
õ¿÷
èí ç
¿éëñ
, òý
äãýý
ðèéí
ýåð
ýã á
à ñº
ðºã ò
àëû
ã îéë
ãîæ
óõ
ààðñ
íààð
îðî
í íó
òàã,
óëñ
îðíû
õîî
õºãæ
èëä
çºâ
áàéð
ñóó
ðèíà
àñ õ
àíäà
õ ¿ç
ýë á
îäîë
òîé
áîëæ
òº
ëºâш
èõ;
-Дэлхийнаж
¿éëä
âýðè
éí
áàéð
шèë
ò, íó
òàã
äýâñ
ãýðè
éí
õóâà
àðèë
àëò
-À
æ ¿
éëäâ
ýð á
à õº
人
àæ à
õóéí
ñàë
áàðû
í íó
òàã ä
ýâñã
ýðèé
í ÿë
ãàà,
íºë
ººëº
õ õ¿
÷èí
ç¿éë
ñ,
ãàçà
ðç¿é
í îí
öëîã
-Ý
ð÷èì
õ¿÷
áà
óñíû
íº
ºöèé
í ýõ
¿¿ñ
âýð,
òý
äãýý
ðèéí
àш
èãëà
ëò-
Үéëä
âýðë
ýëèé
í õº
ãæèë
òèéã
ò¿
ðãýñ
ãýã÷
òóõ
àéëá
àë,
áèîò
åõíî
ëîãè
, êè
áåðí
åòèê
, ãå
îìýä
ýýëë
èéí
ñàëá
àðóó
äûí
¿¿ñý
ë,
õºãæ
èëòý
é òà
íèëö
àõ
-À
æ ¿
éëäâ
ýðèé
í àí
õäàã
÷, õ
îёðä
àã÷,
ãó
ðàâä
àã÷
ñàëá
àðû
ã òîä
îðõî
éëîõ
, àíã
èëàõ
, ÿë
ãààã
æèш
ýýí
äýýð
òàé
ëáàð
ëàõ;
-
Õºã
æèí
ã¿é
áîëî
í õº
ãæèæ
áóé
îðí
óóä
äàõü
àæ
¿éë
äâýð
, õº
人
àæ à
õóéí
ñàë
áàðû
í õà
ðüöà
à, õ
ºãæ
ëèéí
ò¿â
шèí
, öà
ã õóã
àöàà
íû
ººð÷
ëºëò
èéã ò
îäîð
õîéë
îõ, õ
ýðýã
òýé
ìýä
ýýëë
èéã è
íòåð
íýò
áîëî
í áó
ñàä
ýõ
ñóðâ
àëæ
ààñ
öóãë
óóëæ
áîë
îâñð
óóëà
õ;-
Àæ
¿éë
äâýð
, õºä
ºº à
æ à
õóéí
ñàë
áàðû
í á¿
òýýì
æ á
îëîí
çàð
äàëä
íºë
ººëæ
áóé
áà
éãàë
ü- í
èéãì
èéí
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éã ç
óðàã
, äè
àãðà
ìì
àш
èãëà
í òî
äîðõ
îéëî
õ;-
Үéëä
âýðæ
èëòè
éí ¿
éë ÿ
âö á
à òå
õíîë
îãèé
í áà
éðш
èëò,
òàðõ
àëòà
ä íº
뺺ë
æ á
óé
áàéã
àëü-
íèé
ãìèé
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã àш
èãëà
í òî
äîðõ
îéëæ
ó÷è
ð ш
àëòã
ààíû
ã òàé
ëáàð
ëàõ;
-
Ýð÷
èì õ
¿÷íè
é ýõ
¿¿ñ
âýð¿
¿ä, ñ
ýðãý
ýãää
ýã
(ãàç
ðûí
ã¿íè
é äó
ëààí
, íàð
íû á
à ñà
ëõèí
û,
óðñã
àë ó
ñíû
ýð÷
èì õ
¿÷, á
èîò¿
ëш) á
à ñý
ðãýý
ãääý
ãã¿é
(ãàç
ðûí
òîñ,
í¿¿
ðñ,
-Ý
äèéí
çàñ
ãèéí
¿ç¿
¿ëýë
òèéã
òî
äîðõ
îéëî
õ, õ
îîðî
íäîõ
õî
ëáîî
õàì
ààðë
ûã ã
àðãà
õ,
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õûí
òóëä
ñýä
ýâ÷è
ëñýí
çó
ðãóó
äûã ñ
îíãî
í õý
ðýãë
ýõ
(àæ
¿éë
äâýð
èéí
áàéð
шèë
áà
ò¿¿
õèé
ýäèé
í íº
ºö;
ãàçð
ûí
òîñí
û î
ëáîð
ëîëò
áà
ýêñ
пîðò
ûí
õýì
æýý
; àÿ
ëàë
æóó
ë÷ëà
ëä í
ºëºº
ëºõ
õ¿÷è
í ç¿
éëèé
í ¿ç
¿¿ëý
ëò á
à æ
óóë÷
ëàëà
àñ î
ëîõ
îðëî
ãûí
õýì
æýý
ã.ì
)-
Тîäî
ðõîé
íóò
àã ä
ýâñã
ýðèé
í æ
èшýý
í äý
ýð ó
ñíû
íºº
öèéí
àш
èãëà
ëòû
í áà
éäàë
ä ¿í
ýëãý
ý ºã
÷, í
ººöè
éí
õîì
ñäîë
ä õ¿
ðãýæ
áàé
ãàà
шàë
òãàà
íûã ò
îäîð
õîéë
îõ,
ò¿¿í
ýýñ
ñýðã
èéëý
õ òà
ëààð
àð
ãà õ
ýìæ
ýý à
âàõà
ä îð
îëöî
õ;
-Дэлхийнажахуйнсалбар
òóñ
á¿ðè
éí ãà
çàðç
¿éí
áàéð
шèë
, òàð
õàëò
ûí
ó÷èð
ш
àëòã
ààí,
íºë
ººëæ
áóé
õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
ÿëã
àæ,
æèш
ýýãý
ýð ò
àéëá
àðëà
æ
÷àäà
æ á
óé ý
ñýõ;
-О
ðîí
íóòã
èéí
íºõö
ºëä
òóõà
éí à
æ à
õóéí
ñàë
áàðû
í õº
ãæèë
, öàà
шäû
í õý
òèéí
òº
ëºâä
¿íý
ëãýý
ºã÷
áàé
ãàà
ýñýõ
; -
Ñýð
ãýýã
ääýã
áà
ñýðã
ýýãä
äýãã
¿é ý
ð÷èì
õ¿
÷íèé
òºð
ë¿¿ä
èéã ÿ
ëãàæ
, íº
ºöèé
í àш
èãëà
ëòàà
ñ ãà
ðàõ
¿ð ä
àãàâ
ðûã î
ðîí
íóòã
èéí
áîëî
í á¿
ñ íó
òãèé
í æ
èшýý
í äý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ áà
éäàë
;
20 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 21Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
-áà
éãàë
èéí
õèé)
ýð÷
èì õ
¿÷íè
é íº
ºöèé
í õà
íãàì
æ á
à à÷
õîë
áîãä
ëûã
á¿ñ
íóòà
ã, óë
ñ îð
íóóä
ûí
æèш
ýýí
äýýð
òîä
îðõî
éëîí
ÿë
ãààã
òàé
ëáàð
ëàõ;
-
Ýð÷
èì õ
¿÷íè
é ¿é
ëäâð
ëýëè
éí ò
ºðë¿
¿ä
(äóë
ààíû
, óñà
í öà
õèëã
ààí
áà ö
ºìèé
í) á
à òý
äãýý
ðèéí
õºã
æèë
ä íº
뺺ë
ºõ á
àéãà
ëü-
íèéã
ìèé
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéí
õàì
ààðë
ûã
òàéë
áàðë
àõ, í
óòàã
äýâ
ñãýð
ýýð
æèш
ýý
ãàðã
àõ;
-Õ
ºäºº
àæ
àõó
éí ñ
àëáà
ðûí
òºð
ë¿¿ä
áà
òýäã
ýýðè
éí õ
ºãæ
èëò,
áàéð
шèë
òàä
íºëº
ºëºõ
ãî
ë áà
ãîë
áóñ
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éã ÿ
ëãàí
òî
äîðõ
îéëî
õ
-Ñ
ýäýâ
÷èëñ
ýí ç
óðàã
óí
шèõ
çàì
ààð
àæ
àõóé
í ñà
ëáàð
óóäû
í á¿
ñ íó
òãèé
í ÿë
ãàà,
îíö
ëîãè
éã
òîäî
ðõîé
ëîõ;
-Үé
ëäâý
ðëýë
, á¿ò
ýýãä
ýõ¿¿
í õó
âààð
èëàë
òûí
áàé
äàëä
ä¿
ãíýë
ò õè
éõ, ¿
¿íèé
òóë
ä ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã, èí
òåðí
ýò,
áóñà
ä ýõ
ñóð
âàëæ
èéã
àшèã
ëàæ
áóé
áàé
äàë;
-Тý
ýâýð
, õàð
èëöà
àíû
ñà
ëáàð
ûí
íóòà
ã äý
âñãý
ðèéí
ÿëã
àà, á
¿ñ
íóòã
èéí
õºãæ
èë-
Үéë÷
èëãý
ýíèé
ñàë
áàð
áà à
ÿëàë
æóó
ë÷ëà
ëûí
ãàçà
ðç¿é
í ÿë
ãàà,
íº
뺺ë
ºõ õ
¿÷èí
ç¿é
ëñ
-Тî
äîðõ
îé í
óòàã
äýâ
ñãýð
èéí
õ¿ðý
ýíä
áàéã
àëü,
íèé
ãìèé
í õà
ðèëö
àí õ
àìàà
ðëû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ;-
Àæ
àõó
éí ò
ºðºë
òóñ
á¿ð
äýý
ð á¿
ñ íó
òãèé
í ÿë
ãààã
ãàðã
àõ;
-À
ÿëàë
æóó
ë÷ëà
ëûí
õºãæ
ëèéí
íóò
àã
äýâñ
ãýðè
éí ÿ
ëãàà
, ò¿¿
íä í
ºëºº
ëæ á
óé
áàéã
àëü-
íèé
ãìèé
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
æèш
ýý
àâ÷
òîäî
ðõîé
ëîõ,
òàé
ëáàð
ëàõ;
-Ж
óóë÷
äûã ò
àòàõ
áàé
ãàëè
éí á
îëîí
õ¿í
èé
ãàðà
àð á
¿òýý
ãäñý
í ñî
ёëû
í ºâ
¿¿äè
éã ÿ
ëãàõ
, á¿
ñ íó
òãèé
í õý
ìæ
ýýíä
àíã
èëàõ
, õàì
ãààë
àõ
ýðõç
¿éí
îð÷è
íã ñ
óäëà
õ;-
Оðî
í íó
òãèé
íõàà
ò¿â
шèí
ä æ
óóë÷
ëàëû
í äà
âóó
áà ñ
ºðºã
òàë
ûã ò
îäîð
õîé
æèш
ýýí
äýýð
ãàðã
àæ, ò
óëãà
ð÷ á
óé à
ñóóä
ëûã
шèé
äâýð
ëýõý
ä î
ðîëö
îõ;
-Үé
ë÷èë
ãýýí
èé ñ
àëáà
ðûí
õºãæ
èë í
ü óë
ñ îð
íû õ
ºãæ
ëèéã
òîä
îðõî
éëîõ
÷óõ
àë ñ
àëáà
ð áî
ëîõû
ã ñóä
àëãà
àí ä
ýýð
òóëã
óóðë
àí
ÿðèë
öàõ,
ñàë
áàðû
í á¿
òöèé
í ñõ
åìä
òóëã
óóðë
àí ä
îãîë
äîëò
îé á
àéãà
à ñà
ëáàð
ò ä¿
í ш
èíæ
èëãý
ý õè
éõ
-Ялгаатайшалгуурууды
гàш
èãëà
í ºº
𠺺
ð á¿
ñ íó
òãèé
í îí
öëîã
èéã
õàðü
öóóë
àõ (õ
îòæ
èëòû
í ò¿
âшèí
, ñîё
ëûí
áà ý
äèéí
çà
ñãèé
í îí
öëîã
, áàé
ãàëè
éí
íººö
ã.ì
)-
Ñîí
ãîí
àâñà
í íè
éãýì
-ýäè
éí
засгийнүзэгдэлюмсы
нòà
ðõàë
òàä
àíàë
èç õ
èéõ
(ãàç
àð à
шèã
ëàëò
, õ¿í
àì
ûí
á¿òý
ö, õ
îòæ
èëò
ã.ì)
-О
ðîí
çàéí
õàì
ààðë
ûí
îé
ëãîë
òîä
òóëã
óóðë
àí
äýëõ
èéí
á¿ñ
íóòã
óóä
áà
óëñ
îðíó
óäû
í õî
îðîí
ä ÿí
ç á¿
ðèéí
õàð
èëöà
à,
ñîëè
ëöîî
¿¿ñ
äýã
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ (á
àðàà
òàâ
ààðû
í,
õ¿ì
¿¿ñè
éí, ì
ýäýý
ëëèé
í ñî
ëèëö
îî ãý
õ ì
ýò)
-Тó
õàéí
ñàë
áàðû
í õº
ãæèë
, íó
òàã ä
ýâñã
ýðèé
í áî
ëîí
ãàçà
ðç¿é
í ÿë
ãàà,
òýä
ãýýð
ò íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿
éëñè
éã ãà
çàðç
¿éí
òºðº
ë á¿
ðèéí
ä¿ð
ñëýë
, çóð
àã
àшèã
ëàí
òîäî
ðõîé
ëîí
áè÷è
õ ÷à
äâàð
;-
Бàéã
àëü
áà í
èéãì
èéí
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éí õ
îîðî
íäû
í õà
ìàà
ðëû
ã æèш
ýýãý
ýð
òàéë
áàðë
àæ, ö
ààш
äûí
òºëº
â áà
éäëû
ã òàà
ìàã
ëàí
ãàðã
àæ á
óé á
àéäà
ë;-
Дэдбүтэц,зам
тээврийн
ãàçà
ðç¿é
í à÷
õîë
áîãä
ëûã
á¿ñ
íóòã
ààð
õàð
üöóó
ëàí
òîäî
ðõîé
ëîõ,
íºë
ººëº
õ õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéã
èëð
¿¿ëý
õ,
-Õ
àðèë
öàà
õîëá
îîíû
õº
ãæëè
éí õ
óðäû
ã çàð
èì
ñàëá
àðòà
é õà
ðüöó
óëàí
íº
뺺ë
ñºí
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éã
èëð¿
¿ëýõ
÷àä
âàð
Íий
гэм
-эди
йí
зàсг
ийí
íуòà
г дэ
всгэ
ð-гà
зàðз
үйí
хî
ëáîî
хàм
ààðà
ë
-Бà
éãàë
èéí
íººö
èéí
òàðõ
àëòà
ä ä¿
ãíýë
ò ºã
÷,
á¿ñ
íóòà
ã áà
óëñ
îðíó
óä
õîîð
îíäî
î õ
àðèë
öàí
õàì
ààðà
ëä î
ðшäî
ã áî
ëîõû
ã òàí
èí ì
ýäýæ
, îé
ëãîõ
;
-Õ
¿í à
ì ¿
éëäâ
ýðëý
ëèéí
íº
ºö, á
àéãà
ëèéí
íºº
ö,
áàéã
àëü-
íèéã
ìèé
í íº
õöºë
çýð
ãèéã
õàð
èëöà
í óÿ
ëäàà
òàé
ñóäë
àõ
-Õ
¿í à
ì, õ
ºäºë
ìºð
èéí
íººö
èéí
ãàçà
ðç¿é
í õó
âààð
èëàë
ò-
Шèí
æëý
õ óõ
ààí,
òå
õíèê
èéí
äýâш
ëèéí
îë
îëò
àìæ
èëòû
ã ¿é
ëäâý
ðëýë
ä íý
âòð¿
¿ëæ
áóé
áà
éäàë
, -
Бàéã
àëèé
í íº
ºöºº
ñ õà
ðààò
áàé
äàëò
àé ó
ëñ
îðíó
óäû
í õº
ãæëè
éí
òºëº
â áà
éäàë
-О
ëîí
óëñû
í õº
äºëì
ºðèé
í ãà
çàðç
¿éí
õóâà
àðèë
àëòû
í ºí
ººãè
éí á
àéäà
ëä
ä¿ãí
ýëò
ºãºõ
çàì
ààð
àæèë
ëàõ
õ¿÷,
ò¿¿
íèé
шèë
æèë
òèéí
õàí
äëàã
ûã ò
îäîð
õîéë
îõ-
Ñ¿¿
ëèéí
¿åè
éí ò
åõíè
ê òå
õíîë
îãèé
í îë
îëò
àìæ
èëòû
ã íýâ
òð¿¿
ëæ á
óé à
æ à
õóéí
ñà
ëáàð
óóä,
òýä
ãýýð
èéí
õºãæ
ëèéí
õóð
äûã
õàðü
öóóë
àõ, ¿
íýëý
õ, ä
¿ãíý
õ-
Бàéã
àëèé
í íº
ºöèé
í òà
ðõàë
òûí
ãàçà
ðç¿é
í îí
öëîã
èéã à
шèã
ëàëò
ûí
áàéä
àë á
îëîí
áî
ëîâñ
ðóóë
àõ ¿
éëäâ
ýðëý
ëòýé
íü
õàðü
öóóë
àí ä
¿ãíý
ëò ãà
ðãàõ
-ñî
íãîí
àâñ
àí í
óòàã
äý
âñãý
ðèéí
õ¿ð
ýýíä
(íýã
á¿
ñ íó
òàã,
óëñ
îðîí
, õîò
ñó
óðèí
ãàçà
ð ãý
õ ì
ýò)
ãàçà
ðç¿é
í áà
éðш
èë, ã
àçðû
í ãà
äàðã
à, ò
ýýâý
ð áî
ëîí
áóñà
ä õ¿
÷èí
ç¿éë
ñèéí
õî
îðîí
äîõ
õàðè
ëöàí
õà
ìàà
ðàëä
ä¿ã
íýëò
ãàðã
àõ
-Í
ººöè
éí à
íãèë
àëû
ã òî
äîðõ
îéëæ
, ÿëã
àõ,
íººö
èéí
õîì
ñäëû
í ш
àëòã
ààíû
ã èëð
¿¿ëý
í ä¿
ãíýæ
áóé
áàé
äàë
-Үé
ëäâý
ðëýë
, ¿éë
äâýð
ëýõ
õ¿÷è
í, ò
åõíî
ëîãè
éí
äýâш
èë, ò
åõíè
êèéí
¿ñ
ðýíã
¿é õ
ºãæ
èë í
ü áà
éãàë
èéí
íººö
òýé
õýðõ
ýí
õàì
ààðà
ëòàé
áîë
îõû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ ÷à
äâàð
-Бà
éãàë
èéí
íººö
ººñ
õàðà
àò ó
ëñ î
ðíóó
äûí
õºãæ
ëèéí
ä¿ð
òºð
õèéã
àæ
èãëà
õ õà
ðüöó
óëàõ
, õº
ãæëè
éí ãà
ðöû
ã òîä
îðõî
éëîõ
-áà
éãàë
èéí
íººö
ºº ¿
ð àш
èãòà
é àш
èãëà
æ á
óé á
¿ñ
íóòà
ã, óë
ñ îð
íóóä
áîë
îí
¿éëä
âýðë
ýëýý
áàé
ãàëè
éí
íººö
, áà
íºõö
ºëòý
é íü
çº
â óÿ
ëäóó
ëàõ
çàì
ààð
ýäèé
í çà
ñãèé
í õº
ãæëº
º òî
äîðõ
îéëæ
áóé
óëñ
îð
íóóä
ûã õ
àðüö
óóëà
í ä¿
ãíýõ
-Ý
äèéí
çàñ
ãèéí
àш
èã,
áàéã
àëèé
í íº
õºí
ñýðã
ýýëò
, íº
ºöèé
í õî
ìñä
îë,
áàéã
àëèé
í íº
õöºë
çýð
ýã
¿ç¿¿
ëýëò
¿¿äè
éí ì
ºí
÷àíà
ðûã æ
èшýý
ãýýð
òà
éëáà
ðëàæ
áóé
áàé
äàë
Ñуд
àëгà
à хи
йх
-Õ
è÷ýý
ëèéí
àãó
óëãû
í õ¿
ðýýí
ä ãà
çàðç
¿éí
ÿìàð
íýã
ýí à
ñóóä
àë ñ
îíãî
í àâ
÷ òî
äîðõ
îé ó
ëñ î
ðîí
áà á
¿ñ í
óòãè
éí õ
¿ðýý
íä æ
èшýý
áîë
ãîí
ñóäë
àõ; Ү
¿íèé
òóë
ä ãà
çàðç
¿éí
ñóäà
ëãàà
íû à
ðãóó
äûã à
шèã
ëàõ,
èíò
åðíý
ò áî
ëîí
áóñà
ä ì
ýäýý
ëëèé
í ýõ
ñóð
âàëæ
àш
èãëà
õ; Ж
èшýý
íü:
“Шàш
íû ÿ
ëãàà
òàé
áàéä
ëààñ
¿¿ä
ýëòý
é çº
ð÷èë
, ìºð
ãºëä
ººí”
, “Õ
ºãæ
èëä
íºëº
ºëºõ
íèé
ãýì
-óëñ
òºð
èéí
шàë
òãàà
í” ã
ýõ ì
ýò.
-Ñ
óäàë
ãààã
õèé
õäýý
áàã
ààð
àæèë
ëàõ
íü ò
îõèð
îìæ
òîé
áºãº
ºä ö
óãëó
óëñà
í ì
ýäýý
ëëýý
áîë
îâñð
óóëà
í áó
ñàä
áàãó
óääà
à èë
òãýë
òàâ
èõ, ç
óðàã
çîõ
èîõ,
ýñý
ý áà
éäëà
àð
ã¿éö
ýòãý
æ á
îëíî
.
Àðг
à зү
й:
•Агуулгынонцлогийгаргазүйдхаргалзах:11ангийнгазарзүйнхичээлийнагуулганьүндсэндээдэлхийнгадаргынбайгальбанийгэм-эдийнзасгийн
үзэгдэлюмсы
нонцлог,харилцанхам
аарлыгтодорхойнутагдэвсгэрийнтүвш
индавчүзэн,харьцуулсананализхийжсурахадчиглэгдсэхээсгадна
íèéã
ýì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ñóó
ðü î
éëãî
ëò á
îëîõ
õ¿í
àì
áà
äýëõ
èéí
àæ
àõó
éí ñ
àëáà
ðóóä
ûã í
àðèé
â÷ëà
í ñó
äëàõ
àä à
íõàà
ðíà.
•
Газарзүйнмэдээлэлтэйажиллах:Дэлхийнулсорон,бүснутгуудынхүнам
,аж
ахуйнсалбары
нхөгжлийгхарьцуулан,тусбүрийнонцлогийгялган
òîäî
ðõîé
ëîõ,
òýä
ãýýð
ò íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿é
ëñýä
ãàçà
ðç¿é
í ш
èíæ
ëýõ
óõàà
íû ¿
¿äíý
ýñ ¿
íýëã
ýý º
ãºõ,
õºã
æëè
éí ö
ààш
äûí
÷èã õ
àíäë
àãû
ã ãà
ðãàõ
ûí
òóëä
ãà
çàðç
¿éí
òºðº
ë á¿
ðèéí
ìýä
ýýëý
ëòýé
àæ
èëëà
æ ñ
óðàõ
àä à
íõàà
ðíà.
Õè÷
ýýëè
éí à
ãóóë
ãààñ
õàì
ààð÷
ñóð
àëöà
õóéí
àðã
óóäà
àñ î
íîâ÷
òîé
ñîíã
îí õ
ýðýã
ëýõý
ýñ
ãàäí
à ýí
ý õè
÷ýýë
èéí
õóâü
ä ñý
äýâ÷
èëñý
í ãà
çðû
í çó
ðãóó
ä, í
èéãý
ì-ý
äèéí
çàñ
ãèéí
òîî
í ¿ç
¿¿ëý
ëò¿¿
ä, è
íòåð
íýòè
éí ò
àéëá
àð ò
îëèé
ã /w
ikip
edia
/ õý
ðýãë
ýõ
àðãà
áàð
èë ý
çýì
ш¿¿
ëýõý
ä àð
ãà ç
¿éã
÷èãë
¿¿ëí
ý. Ж
èшýý
íü:
“Yo
uTub
e”, “
Goo
gleE
arth
” àш
èãëà
í ñî
íèðõ
îæ á
óé ã
àçàð
îðí
ûõî
î òà
ëààð
ñóä
ëàõ,
ãàç
àðç¿
éí
îíöë
îãèé
ã ¿ç¿
¿ëñý
í çó
ðàã,
á¿ä¿
¿â÷,
êàð
òîäè
àãðà
ìì
çýð
ãèéã
îëæ
àш
èãëà
õ àð
ãà á
àðèë
ûã ý
çýì
ш¿¿
ëíý.
Íèé
ãýì
ýäè
éí ç
àñãè
éí ¿
ç¿¿ë
ýëòè
éã õ
àðüö
óóëà
í ¿í
ýëýë
ò ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàõ
äàà
çºâõ
ºí ò
îîí
óòãû
ã íü
óíш
èõ, õ
àðüö
óóëà
õ òº
äèé
áóñ,
÷àí
àðû
í àí
àëèç
õèé
õýä
àíõà
àðàõ
íü
÷óõà
ë. ª
ºðºº
ð õý
ëáýë
, òóõ
àéí
¿ç¿¿
ëýëò
èéí
õàì
ãèéí
èõ
áà á
àãà
óòãà
, ººð
÷ëºë
òèéí
ÿâö
, ýð÷
èì ç
ýðãè
éã à
æèã
ëàí
ò¿¿í
ä íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿
éëñè
éã ò
îäîð
õîéë
îõ, ò
ààì
àãëà
õ, ó
÷èð
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
æ ñ
óðàõ
íü
ãîë
áîëí
î.
Ýíý
õ¿¿
õè÷ý
ýëä
õýðý
ãëýã
äýõ
ãàçà
ðç¿é
í ì
ýäýý
ëýëä
çºâ
õºí
òîîí
¿ç¿
¿ëýë
ò òº
äèé
áèш
òºð
ºë á
¿ðèé
í ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã áîë
îí ãý
ðýë
çóðà
ã, õ¿
ñíýã
ò, äè
àãðà
ìì
, граф
икихээхэнбайрсуурьэзэлнэ.И
ймдмэдээллийннэгхэлбэрийгнөгөөдшилжүүлэх,энэявцадаливаазүйлийгурьдчилантөлөвлөх,зөвшийдвэр
ãàðã
àõ ÷
àäâà
ð ýç
ýìш
¿¿ëý
õýä
àíõà
àðíà
. Жèш
ýý í
ü: Т
åêñò
ýí ì
ýäýý
ëëèé
ã àш
èãëà
í ñõ
åì, á
¿ä¿¿
â÷ ç
îõèî
õ íü
ýçý
ìш
ñýí
ìýä
ëýãý
ý íý
ãòãý
í ä¿
ãíýõ
ýä õ
ýðýã
òýé
áîë
äèàã
ðàì
ì, ã
ðàô
èê á
îëãî
í õó
âèðã
àõ í
ü òî
îí ¿
ç¿¿ë
ýëòè
éã õ
ÿëáà
ð õà
ðüöó
óëàí
ä¿ã
íýëò
ãàð
ãàõà
ä à÷
õîë
áîãä
îëòî
é. Õ
àðèí
êàð
òîäè
àãðà
ìì
íü
òóõà
éí
¿ç¿¿
ëýëò
èéã ã
àçàð
ç¿éí
áàé
ðëàë
òàé
íü õ
îëáî
ñíîî
ð îð
îí ç
àéí
¿¿äí
ýýñ
¿íýë
ýëò
ºãºõ
ºä ÷
óõàë
íºë
ººòý
é áî
ëíî.
•
Нутагдэвсгэрийнгазарзүйнхуваарилалты
гсудлах:Газарзүйнбайрлалньбайгалийнбайдал,нийгэм-эдийнзасаг,улстөрийнхувьдчухалачхолбогдолтой.
Ү¿íè
éã ò
îäîð
õîé
óëñ
îðíû
æèш
ýýí
äýýð
õàð
üöóó
ëàí
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àæ á
îëíî
. Íóò
àã ä
ýâñã
ýðèé
í ãà
çàðç
¿éí
õóâà
àðèë
àëò
áàéã
ààãè
éí ш
àëòã
ààíû
ã áà
éãàë
ü íè
éãì
èéí
áóñà
ä õ¿
÷èí
ç¿éë
òýé
õîëá
îí ò
àéëá
àðëà
ñíàà
ð òó
õàéí
á¿ñ
íóò
ãèéí
áóñ
äààñ
àà ÿ
ëãàð
àõ º
âºðì
ºö î
íöëî
ã áè
é áî
ëîõ
áà ó
ëìàà
ð áà
ðàà
òàâà
àðû
í ñî
ëèëö
îî, õ
¿í à
ì, à
æèë
ëàõ
õ¿÷í
èé á
àéðш
èëò,
шèë
æèë
òèéí
÷èã
ëýë,
áàé
ãàëè
éí í
ººö,
ýðä
ýñ ò
¿¿õè
é ýä
, ¿éë
äâýð
ëýãä
ñýí
á¿òý
ýãäý
õ¿¿í
èéã ò
ýýâý
ðëýõ
, àì
ðàõ
àÿëà
õ, ñ
óäëà
õ çý
ðãýý
ð çà
ì ò
ýýâð
èéí
÷èãë
ýë ÷
òîä
îðõî
é õà
ðàãä
àíà.
•
Жиш
ээлэхзарчим
барим
тлах:Дэлхийнбүхулсорон,бүснутгийнонцлогийгэнэхичээлээрнэгбүрчлэнсудлахболомжгүйбөгөөдтиймшаардлага
чүгүйюм.И
ймднийгэм
-эдийнзасгийнгазарзүйнюмс,үзэгдлийнонцлогийгсудлахдааальнэгэнбүснутагболонулсорноортөлөөлүүлэнавчүзнэ.
Жèш
ýý í
ü: Б
óóðà
é õº
ãæèë
òýé
îðíó
óäû
í åð
ºíõè
é îí
öëîã
èéã
èëýð
õèéë
ýã÷
¿ç¿¿
ëýëò
áîë
îõ õ
¿í à
ìû
í õî
îë õ
¿íñí
èé ä
óòì
àã á
àéäà
ë, ó
íäíû
öýâ
ýð ó
ñíû
õ¿
ðýëö
ýý, õ
àëäâ
àðò
ºâ÷í
èé ò
àðõà
ëò, õ
¿í à
ìû
í íà
ñ áà
ðàëò
, òýä
ãýýð
ò íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿é
ëñèé
ã Àô
ðèêè
éí à
ëü í
ýã ó
ëñàà
ð æ
èшýý
ëýí
àâ÷
¿çýõ
ãýõ
ìýò
.
22 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 23Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
• Бодитнөхцөлбайдалдтохируулансонгох:Хичээлийнагуулгаддурдсанмэдлэгчадварыгэзэмшүүлэхÿâöàä àâ÷ áóé æèшýý, áàðèìò íü ¿íýí çºâ, áîäèò áàéõûã àðãà ç¿éä ÷óõàë÷èëíà. Жèшýý íü: Õ¿í àìûí хэтөсөлтбахэтбагасалтыгхарьцуулах,тэдгээрийнзүйтогтлыгсудлахдааБангладешюмууФранцулсынхувьдямарбайгаагаарньавахньугсудлагдахууныгбодитбайдалдньавчбуйнэгжишээюм.
• Газарзүйнсудалгааныаргабарилэзэмшүүлэх:Нийгэм-эдийнзасгийнүзэгдэл,юмсыннутагдэвсгэрийнõóâààðèëàëëòûí ÿëãààã ñóäëàõ àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àðãà ç¿éã ÷èãë¿¿ëíý. Тîîí ìýäýýëë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõààñ ãàäíà ó÷èð шàëòãààíûã áàéãàëü, íèéãýì õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí áàðèìò æèшýýãýýð íîòëîõ õýðýãöýý áèé áîëíî. ªºðèéí óíшñàí, õàðüöóóëñàí, íýãòãýñýí, çóðàãëàñàí ìàòåðèàëóóä äýýðýý ò¿шèãëýí ÿðèõ, èëòãýõ, ìýòãýëöýõ, ш¿¿ìæëýõ, äýìæèõ ÷àäâàðòàé áîëíî.
• Арга зүйд хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Улс орнуудын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийнîíöëîãèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä íèéãìèéí óõààí, ò¿¿õ, èðãýíшëèéí õè÷ýýë¿¿äòýé õîëáîõ шààðäëàãà ãàðíà. Тóõàéëáàë, Ñàóäûí Àðàá, Пåðñèéí áóëàíãèéí îðíóóäûã áàéãàëèéí íººö人 òóëãóóðëàí õºãæèæ áàéãàà ãýõ áîëîâ÷ ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâö, çàí çàíшèë, ¿íäýñíèé îíöëîã, шàшèí ш¿òëýã õýðõýí íºëººëñºí áîëîõûã íü ãàðãàõûí òóëä äýýðõ õè÷ýýëèéí àãóóëãûã õàðãàëçàí, ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðòàé íü õîëáîíî.
• Экскурс хийх: “Экскурс хичээл” гэдгийн дор байгальд аялахыг ойлгодог байдлаасаа гарах цагáîëæýý. Óãòàà ýêñêóðñ íü îëæ àâñàí ìýäëýãýý áàòàòãàõ, ñóäàëæ òóðшèæ áàéñàí ç¿éëýý õýðýãæ¿¿ëýõ нотлох боломжюм.Иймд экскурсыг ямар ч хэлбэрээр зохион байгуулжболно.Ялангуяа нийгэм-эдийнзасгийнгазарзүйнүзэгдэл,юмс,амьдралынхэвмаягзэргийгсудлахынтулдороннутгийнажахуйнгазрууд,малчид,айлөрх,соёлынтөвзэрэгтэкскурсхийжболно.Түүнчлэн“Интернэтаялал”,“Nationalgeographic.comсайтаарзочилъё”гэхчлэнмэдээлэлцуглуулаххэлбэрчбайжболно.
• Бие даан ажиллах арга зүйд сургах: 11 дүгээр ангийн сурагчдын хувьд бие даан ажиллах аргаáàðèëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýçýìшñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã óëàì õºãæ¿¿ëýõýä àðãà ç¿éã ÷èãë¿¿ëíý. Жèшýý íü: Õè÷ýýëèéí ñýäýâòýé õîëáîãäñîí шèíý ìýäýýëýë ýðæ õàéõ, îëæ öóãëóóëàõàä òºðºë á¿ðèéí эхсурвалжашиглах гэхмэт.Ялангуяасудалжбуйулсорон,бүснутгийнонцлог,хүнам,ажахуй,ñîёë çàí çàíшëûã èëýðõèéëýõ¿éö ãýðýë çóðàã öóãëóóëàõ, ñîíãîõîä èíòåðíýò àшèãëàõ àðãà áàðèëä ñóðãàõàä àíõààðíà. Т¿¿í÷ëýí 11 ä¿ãýýð àíãèéí õóâüä ñóäàëãààíû ýíãèéí àðãóóäûã àшèãëàí áèå äààæ ñóäàëãàà õèéõ, àíàëèç õèéõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýý áè÷ãýýð, çóðãàí õýëáýðýýð áîëîí ñõåì á¿ä¿¿â÷ýýð èëýðõèéëýõ àðãàä ñóðàëöàõ, õÿëáàð ãàçðûí çóðàã çîõèîõ çýðýãò ñóðàëöàõàä áàãшèéí дэмжлэгихчухалюм.
Õэðэгëэгдэхүүí:
• Дэлхийнболонбүснутгийнулстөрийнгазрынзураг,эдийнзасгийнгазарзүйнсэдэвчилсэнзургууд:çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò
• Улсорнуудынонцлог,хөгжилднөлөөлөххүчинзүйлс(далайтэнгистхолойроршихбайдал,байгальöàã àãààð, õºðñíèé ¿ðæèë шèì, àшèãò ìàëòìàë, õ¿í àìûí òîî ã.ì), àìüæèðãààíû ò¿âшèí, çàí çàíшèë, ñîёëûí îíöëîãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðãóóä
• Google.comбаGoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Геотехнологийнтөрөлбүрийндүрслэлүүд:ГМС,сансрынзураг,агаарынзураггэхмэт;• Төрөлбүрийнтоонмэдээлэл:хүнамынтоо,өсөлт,шилжилтийнмэдээ,ажүйлдвэрийнбүтээгдэхүүний
íýð òºðºë, á¿òýýìæ, ýêñпîðò áà èìпîðò, ìàëûí òîî òîëãîé ãýõ ìýò.
Үнэлгээний шалгуур ба даалгаврын загвар
1. Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë àшèãëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ
БÍÕÀÓ-ûí çàðèì ìóæèéí õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý áà õ¿í àìûí íÿãòшëûã ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
À) Õóáåé ìóæèéí õ¿í àìûí íÿãòшëûã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.Б) Õèíæàí ìóæèéí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü óóëàðõàã. Õ¿í àìûí íÿãòшèëä ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäãèéã òàéëáàðëààðàé.В) Шàíüñó ìóæ äàëàéòàé õèëëýäýã. Ýðýã îð÷ìûí èõýíõ ãàçàð îðîíä õ¿í àìûí íÿãòшèë èõ áàéäãèéí ó÷ðûã ýäèéí çàñàã áà õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëààðàé.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.
1. Дараахзургийгажигланулсорнуудынхөгжлийнòºëâèéã òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.
2. Ñàëõèíû áà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àшèãëàëòûí òàëààð ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àшèãëàí äàðààõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãý.
À. Óëñ îðíóóäûã á¿ñ íóòãààð àíãèëæ, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òîîöîîëæ ãàðãàí íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð ÿðèëöàõ
Б. ÀÍÓ, Õÿòàä óëñûí òàëààð ä¿ãíýí ÿðèëöàæ ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëà.
3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараахçóðãèéã ýñýý õýëáýðò îðóóëñàí ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý íýìýí òàéëáàðëààðàé
4. Мîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíшèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéë. Õýðýâ ÷è ÀÍÓ áîëîí Еâðîпûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã шèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000төгрөгөөрхэдэнюаньхудалданавахвэ?500000рубльтэйхүнманайхэдэнтөгрөгтэйтэнцэххэмжээниймөнгөтэйгэсэнүгвэ?
Мóæèéí íýð
Õ¿í àì (ñàÿ)
Íóòàã äýâñãýð (êâ.êì)
Õ¿í àìûí íÿãòшèë
(íýã êâ/êì-ò)ÿéçõîé 38 176 100 216Õóáåé 60 187 400 ?
Шàíüñó 74 102 600 721Чèíãõàé 6 720 000 8Шàíäóí 91 153 000 595Õèíæàí 19 1600 000 12
21Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
¯íýëãýýíèé øàëãóóð áà äààëãàâðûí çàãâàð
1. Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë àøèãëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ
ÁНÕÀÓ-ûí çàðèì ìóæèéí õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý áà õ¿í àìûí íÿãòøëûã ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí äàðààõ àñóóëàä õàðèóëààðàé.
À) Õóáåé ìóæèéí õ¿í àìûí íÿãòøëûã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.Á) Õèíæàí ìóæèéí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü óóëàðõàã. Õ¿í àìûí íÿãòøèëä ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäãèéã òàéëáàðëààðàé.В) Øàíüñó ìóæ äàëàéòàé õèëëýäýã. Ýðýã îð÷ìûí èõýíõ ãàçàð îðîíä õ¿í àìûí íÿãòøèë èõ áàéäãèéí ó÷ðûã ýäèéí çàñàã áà
õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëààðàé.
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä àøèãëàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áà äààëãàâðûã äàðààõ áàéäëààð áîëîâñðóóëàí õýðýãëýíý.
1. Дàðààõçóðãèéãàæèãëàíóëñîðíóóäûíõºãæëèéíòºëâèéã òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.
2. Сàëõèíû áà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàëòûí òàëààð ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí äàðààõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãý.
À. Óëñ îðíóóäûã á¿ñ íóòãààð àíãèëæ, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òîîöîîëæ ãàðãàí íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð ÿðèëöàõ Á. ÀНÓ, Õÿòàä óëñûí òàëààð ä¿ãíýí ÿðèëöàæ ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëà.
3. Дýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéã õàðóóëñàí äàðààõçóðãèéã ýññý õýëáýðò îðóóëñàí ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý íýìýí òàéëáàðëààðàé
4. Ìîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíøèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéë. Õýðýâ ÷è ÀНÓ áîëîí Åâðîïûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã øèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000 òºãðºãººð õýäýí þàíü õóäàëäàí àâàõ âý? 500000 ðóáëüòýé õ¿í ìàíàé õýäýí òºãðºãòýé òýíöýõ õýìæýýíèé ìºíãºòýé ãýñýí ¿ã âý?
Ìóæèéí íýð
Õ¿í àì (ñàÿ)
Нóòàã äýâñãýð (êâ.
êì)
Õ¿í àìûí íÿãòøèë (íýã
êâ/êì-ò)ÿéçõîé 38 176 100 216Õóáåé 60 187 400 ?
Øàíüñó 74 102 600 721×èíãõàé 6 720 000 8Øàíäóí 91 153 000 595Õèíæàí 19 1600 000 12
А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.
1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан
дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.
3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай
4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань
худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?
Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12
Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт
АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02
А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.
1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан
дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.
3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай
4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань
худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?
Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12
Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт
АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02
А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.
1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан
дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.
3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай
4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань
худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?
Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12
Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт
АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02
2009 îí
Õ¿í àì /ñàÿàð/3 2,5 2 1,5 1,5 2 2,5 31 10,5 0,50 0
Ýìýãòýé Ýðýãòýé
100+95-9990-9485-8980-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14
5-90-4
24 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 25Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Бîëî
âñðî
ë, ñ
îёë,
шèí
æëý
õ óõ
ààíû
ñàé
äûí
2012
îíû
5 ä
óãàà
ð ñà
ðûí
03-í
û º
äðèé
í À
/208
äóã
ààð
òóш
ààëû
í äº
÷èí
íàéì
äóãà
àð õ
àâñð
àëò
2.3.
ЕÐӨ
ÍÕÈ
É Á
ÎË
ÎÂÑ
ÐÎË
ÛÍ
12
ÆÈ
ËÈ
ÉÍ
ÑÓÐ
ÃÓÓË
ÈÉ
Í À
ÐÂÀ
Í Õ
ΨÐ
ÄÓÃ
ÀÀ
Ð À
ÍÃÈ
ÉÍ
ÃÀ
ÇÀÐÇ
¯ÉÍ
ÕӨТӨ
ËÁ
ӨÐ
Õүëэ
эгдэ
ж á
уй е
ðөíх
ий ү
ð дү
í:
•Ба
йгальбанийгмийнорчиндболжбуйүйлявцыгтайлбарлах,дүгнэлтга
ргахдаагазарзүйнтөрөлбүрийнэхсурвалж(газарзүйнтөрөлбүрийн
çóðã
óóä,
Ãàç
àðç¿
éí ì
ýäýý
ëëèé
í ñè
ñòåì
, GP
S ã.
ì) à
шèã
ëàí
ãàçà
ðç¿é
í ¿¿
äíýý
ñ õà
íäàõ
, “ãà
çàðç
¿éí
õýë”
õýð
ýãëý
õ;•
Байгальорчинбабайгалийннөөцийнменеж
менттэйхолбоотойасуудалднөлөөлжбуйэерэг,сөрөгхүчинзүйлсийгтодорхойлох,тэдгээрийг
шèé
äâýð
ëýõý
ä áî
ëîì
æòî
é ш
èéäâ
ýð ãà
ðãàõ
, õýò
èéí
òºëâ
èéã ò
îäîð
õîéë
îõ ì
ýäëý
ã, ÷à
äâàð
òàé
áîëî
õ;
•Хүн-байгалийнтулгамдсанасуудлы
гойлгох,шийдвэрлэхэдгазарзүйнүүднээсдүгнэлтгаргахыначхолбогдлы
гухаарчмэдэх;
•Ба
йгалийнбанийгмийнорчиндцагхугацааны
болоноронзайнхувьдга
рчбуйөөрчлөлтийншалтгаанбаүрдагаврыгтайлбарлах,эерэгболонсөрөг
òàëû
ã ¿íý
ëýõ;
À
гууë
гыí
òîгò
îë-ц
îîíы
áү
ðэëд
э-хү
үí
хэсэ
г
Õүëэ
эгдэ
ж á
уй ү
ð дү
í
Àгу
уëгà
¯íэë
гээ
Ìэд
ëэг
×àд
вàð
Õэðэ
гëээ
Ãàзà
ðзүй
í су
дàëг
àà-
íы à
ðгà,
хэ
ðэгс
ëүүд
-Бà
éãàë
ü îð
÷íû
áî
ëîí
áàéã
àëèé
í íº
ºöèé
í ì
åíåæ
ìåí
òòýé
õî
ëáîî
òîé
àñóó
äëû
ã íýã
òãýõ
, öý
ãöëý
õ, ä
¿ãíý
ëò
õèéõ
çýð
ýãò
ãàçà
ðç¿é
í ÿí
ç á¿
ðèéí
õýð
ýãñý
ë,
ãåîò
åõíî
ëîãè
(ã
àçàð
ç¿éí
çó
ðàã,
çàéí
ààñ
òàíä
àí ñ
óäëà
ëûí
ä¿ðñ
¿¿ä,
ñàí
ñðû
í çó
ðàã,
ãàçà
ðç¿é
í ì
ýäýý
ëëèé
í ñè
ñòåì
, GP
S ã.
ì)-
óóäû
ã àш
èãëà
õ àð
ãà á
àðèë
ýç
ýìш
èõ;
-Ãå
îòåõ
íîëî
ãè,
ãàçà
ðç¿é
í õý
ðýãñ
ë¿¿ä
, òý
äãýý
ðèéí
îíö
ëîã
-Зà
éíàà
ñ òà
íäàí
ñó
äëàë
, ò¿¿
íèé
àшèã
ëàëò
-Ãà
çàðç
¿éí
ìýä
ýýëë
èéí
ñèñò
åìèé
í õý
ðýãë
ýý
-Зà
ãâàð
÷ëàõ
, õèé
ñâýð
ä¿ð
ñëýë
àш
èãëà
í áà
éãàë
ü-íè
éãì
èéí
ýëåì
åíò¿
¿äèé
í ò
àðõà
ëòû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ -
Ñîí
ãîí
àâñà
í ãà
çàðç
¿éí
àñóó
äàëä
àíà
ëèç
õèéõ
èéí
òóëä
òîõ
èðîõ
õýð
ýãñý
ë (ç
àéíà
àñ
òàíä
àõ, Ã
МÑ
, Жè-
Пè-
Ýñ)
-èéã
ñîí
ãîí
àâàõ
, ш
àëòã
ààíû
ã òàé
ëáàð
ëàõ
-Интернэт,CD,м
эдээллийнцахимэх
ñóðâ
àëæ
èéã à
шèã
ëàõ
-ª
ºð ò
ºðëè
éí ò
óñãà
ã á¿õ
èé ä
ýëõè
éí ãà
çðû
í çó
ðãèé
ã õà
ðüöó
óëàõ
, (Í
îìõî
í äà
ëàé
òºâò
, À
ìåð
èê ò
ºâò
ãýõ
ìýò
)-
Õýð
ýãöý
ýò ì
ýäýý
ëýë
àâ÷
àшèã
ëàõû
í òó
ëä
ãàçà
ðç¿é
í çó
ðãèé
ã òóñ
ãàãè
éí ò
ºðëº
ºð í
ü ÿë
ãàí
ñîíã
îí à
âàõ;
Жèш
ýý í
ü: ÷
èãëý
ë òî
äîðõ
îéëî
õîä
Мåð
êàòî
ðûí
òóñã
àãàà
ð çó
ðñàí
çó
ðãèé
ã, àë
èâàà
ç¿é
ëèéí
òàð
õàëò
ûí
òàëá
àéã
ñóäë
àõû
í òó
ëä Ã
¿¿äû
í áî
ëîí
Ðîáè
íñîí
û
òóñã
àãàà
ð çó
ðñàí
çóð
ãèéã
ñîí
ãîí
àâàõ
ã.ì
. -
Ãàçà
ðç¿é
í ì
ýäýý
ëýë
àãóó
ëñàí
äèà
ãðàì
ì,
ãðàô
èê á
îëîí
ãàçð
ûí
çóðà
ã àш
èãëà
õ (õ
¿í
àìû
í ñó
óðüш
èëä
öºëæ
èëòè
éí í
ºëºº
) ãýõ
ìýò
-À
ëèâà
à àñ
óóäà
ëä ãà
çàðç
¿éí
¿¿äí
ýýñ
ä¿ãí
ýëò
ãàðã
àõ,
àшèã
ëàõû
í òó
ëä ñ
òàòè
ñòèê
èéí
àðãó
óä (õ
óâü
пðîö
åíò
îëîõ
, ýð
ýìáý
ëýõ,
äóí
äàæ
óòã
ûã
òîîö
îîëî
õ ã.ì
)-û
ã õýð
ýãëý
õ -
Бàéã
àëü-
íèéã
ìèé
í òó
ëãàì
äñàí
àñ
óóäà
ëòàé
õîë
áîîò
îé ì
ýäëý
ã, ÷à
äâàð
àà á
óñàä
òàé
õóâà
àëöà
õ,
ò¿ãý
ýí ä
ýëãý
ð¿¿ë
ýõ, è
íãýõ
äýý
ãàçà
ðç¿é
í òº
ðºë
á¿ðè
éí ý
õ ñó
ðâàë
æ (ã
ýðýë
çóð
àã, ñ
õåì
, äè
àãðà
ìì
, òºð
ºë á
¿ðèé
í çó
ðãóó
ä, ö
àõèì
çóð
àã ãý
õ ì
ýò)
àшèã
ëàæ
, ãàç
àðç¿
éí “õ
ýë”-
ýýð
õàðè
ëöàõ
-Í
óòàã
îðí
ûõî
î áà
éãàë
ü îð
÷èí,
íºº
öèéí
ì
åíåæ
ìåí
òòýé
õîë
áîãä
îõ
àñóó
äëû
ã òîä
îðõî
éëæ
, ò¿¿
íä
¿íýë
ãýý
ºã÷
áóé
áàéä
àë-
Мýä
ýýëý
ë õà
ðèëö
ààíû
òå
õíîë
îãè
àшèã
ëàí
õýðý
ãòýé
ìýä
ýýëë
ýý à
â÷,
áîëî
âñðó
óëàë
ò õè
éõ, ò
¿¿íä
ýý
ä¿ãí
ýëò
õèéõ
÷àä
âàð
-Бà
éãàë
ü-íè
éãì
èéí
òóëã
àìäñ
àí à
ñóóä
ëûã
òàéë
áàðë
àõ, ä
¿ãíý
ëò
ãàðã
àõäà
à ãà
çàðç
¿éí
õýëý
ýð
õàðè
ëöàæ
áóé
áàé
äàë;
-О
ðîí
çàéí
òºñ
ººëº
ë íü
ºì
íºõ
æèë
¿¿äè
éíõý
ýñ õ
ýðõý
í ºº
ð÷ëº
ãäºæ
, õºã
æñº
í áà
éäàë
;
Áàй
гàëь
îðч
íы
òуëг
àмдс
àí
àсуу
дëуу
д
-Бà
éãàë
ü îð
÷íû
òó
ëãàì
äñàí
àñ
óóäë
óóä,
òý
äãýý
ðò í
ºëºº
ëæ
áóé
õ¿÷è
í ç¿
éëñè
éí
õàì
ààðë
ûã ó
õààð
àí
îéëã
îñíî
îð º
ºðèé
í îð
îí í
óòàã
, äýë
õèé
ãàðà
ãèéã
õàé
ðëàí
õà
ìãà
àëàõ
¿çý
ë õ¿
ì¿¿
æèë
òýé
áîëî
õ;
-Бà
éãàë
ü îð
÷íû
òó
ëãàì
äñàí
àñó
óäëó
óä
áà ò
ýäãý
ýðèé
í ¿ð
äà
ãàâà
ð, ш
àëòã
ààí,
íó
òàã ä
ýâñã
ýðèé
í ÿë
ãàà
(áàé
ãàëè
éí
íººö
èéí
õîì
ñäîë
, îð
÷íû
áîõ
èðäî
ë,
óóð
àìüñ
ãàëû
í ºº
ð÷ëº
ëò, õ
¿í à
ì ç
¿éí
àñóó
äëóó
ä, õ
¿í à
ìû
í õý
ò ºñ
ºëò
áà í
àñæ
èëò)
-
Óñíû
õîì
ñäîë
, ñý
ðãèé
ëýõ
àðãà
çàì
-Õ
¿íèé
¿éë
àæ
èëëà
ãàà
áàéã
àëü
îð÷è
íä õ
ýðõý
í íº
뺺ë
æ á
àéãà
àä ¿
íýëý
ëò º
ãºõ;
-Бà
éãàë
ü îð
÷íû
òóë
ãàì
äñàí
àñó
óäëó
óäû
ã îðî
í íó
òãèé
í, ¿
íäýñ
íèé
áîëî
í äý
ëõèé
í õý
ìæ
ýýíä
æ
èшýý
ãàðã
àí ò
îäîð
õîéë
îõ;
-Дэлхийнхэм
жээнийглобаласуудлуудыг
ä¿ðñ
ýëñý
í ãà
çàðç
¿éí
çóðà
ã óíш
èõ, à
шèã
ëàõ
çàì
ààð
òýäã
ýýðè
éí ã
àçàð
ç¿é-
îðîí
çàé
í ÿë
ãàà,
ºº
ð÷ëº
ëòèé
í ÷è
ã õàí
äëàã
ûã á
óñàä
õ¿÷
èí
ç¿éë
ñòýé
õàð
üöóó
ëàí
òàéë
áàðë
àõ, ¿
íýëã
ýý
ºãºõ
(õ¿í
àì
ûí
òºðº
ëò, õ
îîë
õ¿íñ
áà
óñàà
ð ãà
÷èãä
àæ á
óé á
àéäà
ë, õ
îòæ
èëòû
í ò¿
âшèí
, ýðý
ã îð
÷ìû
í îð
÷íû
äîð
îéòî
ë ãý
õ ì
ýò)
-О
ð÷íû
áîõ
èðäë
ûí
õýëá
ýð¿¿
ä (à
ãààð
ûí,
óñí
û,
äóó
÷èì
ýýíè
é ãý
õ ì
ýò) õ
¿í à
ìüò
àí, ó
ðãàì
àë
áîëî
í áó
ñàä
àìüã
¿é ç
¿éëñ
ýä ¿
ç¿¿ë
ýõ í
ºëºº
íä
àíàë
èç õ
èéõ;
-Óñ
íû á
îëîí
àì
üä î
ðãàí
èçì
ûí
ãàðà
ëòàé
ºâ
÷íèé
ýõ
¿¿ñâ
ýðýý
ñ ñý
ðãèé
ëýõ
-О
ðîí
íóòà
ãòàà
áîë
îí ì
îíãî
ë îð
îíä
òóëã
àìäà
æ á
óé
àñóó
äëóó
äàä
ä¿ãí
ýëò
õèéæ
, áà
éãàë
ü-íè
éãýì
ä ¿ç
¿¿ëý
õ öà
àшäû
í ¿ð
äàã
àâðû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ: Ж
èшýý
íü:
öº
ëæèë
òèéí
òàë
áàé
íýì
ýãäý
æ
áóé,
óóë
óóð
õàéí
àш
èãëà
ëòàà
ñ ãà
ðàõ
¿ð ä
àãàâ
àð ãý
õ ì
ýò-
Àãà
àðò
ãàð÷
áóé
í¿¿
ðñõ¿
÷ëèé
í õè
éã á
àãàñ
ãàõ
àðãà
çàì
óóäû
ã àш
èãëà
õ, á
óñäà
ä ò¿
ãýýõ
; -
Ãàçà
ð àш
èãëà
ëòû
í óë
àìæ
ëàëò
áî
ëîí
îð÷è
í ¿å
èéí
àðãó
óäû
ã àì
üäðà
ë àõ
óéäà
à õý
ðýãë
ýõ;
-Бà
éãàë
ü îð
÷íîî
áî
õèðä
óóëà
õã¿é
áàé
õ òà
ëààð
ñó
ðòàë
÷èëã
àà õ
èéõ;
-О
ðшèí
àì
üäàð
÷ áó
é íó
òàã
îðíû
õîî
ýêîñ
èñòå
ì, õ
¿ðýý
ëýí
áóé
îð÷è
í, ý
êîëî
ãèéí
òó
ëãàì
äñàí
àñó
óäëû
ã ш
èéäâ
ýðëý
õ, á
àéãà
ëèéí
áà
ÿëàã
èéã ç
îõèñ
òîé
àшèã
ëàõ,
õà
ìãà
àëàõ
, íºõ
ºí ñ
ýðãý
ýõ ¿
éë
àæèë
ëàãà
àíä
ãàçà
ðç¿é
í ì
ýäëý
ã, ÷à
äâàð
àà à
шèã
ëàí
èäýâ
õòýé
îð
îëöî
õ;-
Бîõè
ðäñî
í óñ
õýð
ýãëý
õèéí
õîð
óð
шãè
éã á
óñäà
ä òà
éëáà
ðëàí
òà
íèóë
àõ;
-О
ð÷íû
ººð
÷ëºë
òººñ
¿¿ä
ýëòý
é ºâ
÷èí
ýìãý
ã òàð
õàõà
àñ
ñýðã
èéëý
õ;-
Мºí
ãºí
óñ, õ
àð ò
óãàë
ãà ç
ýðýã
õè
ìèé
í õî
ðò á
îäèñ
ûí
¿ð
äàãà
âðû
ã îéë
ãîõ;
-Тодорхойюмс,үзэгдлийн
òàðõ
àëòû
í ç¿
é òî
ãòëû
ã èë
ýðõè
éëæ
, шàë
òãàà
íûã
òàéë
áàðë
àõäà
à àñ
óóäà
ëä
õîëá
îãäî
õ áó
ñàä
ç¿éë
ñèéí
òà
ëààð
ñýò
ãýí
áîäî
õ,
шèé
äâýð
ëýõ
÷àäâ
àð
ýçýì
шñý
í áà
éäàë
;-
Бàéã
àëü
îð÷í
û º
ºð÷ë
ºëòè
éã
òîäî
ðõîé
æèш
ýýí
äýýð
ñó
äàëæ
, шàë
òãàà
í áà
¿ð
äàãà
âðû
ã èëý
ðõèé
ëýõ
çàì
ààð
ãàçà
ðç¿é
í òº
ñººë
ºë õ
ýð ç
ýðýã
ýç
ýìш
ñýí
áàéä
àë;
-Õ
¿ðýý
ëýí
áàéã
àà î
ð÷íû
ºº
ð÷ëº
ëòºä
õ¿í
èé ¿
éë
àæèë
ëàãà
à õý
ðõýí
íºë
ººëæ
áó
éã ò
îäîð
õîé
æèш
ýýí
äýýð
ãà
ðãàæ
¿íý
ëãýý
ºãº
õ ÷à
äâàð
;-
Óóð
àìüñ
ãàëû
í ºº
ð÷ëº
ëòºä
íº
뺺ë
æ á
óé á
àéãà
ëèéí
áî
ëîí
õ¿íè
é ¿é
ë àæ
èëëà
ãààí
û ò
àëàà
ð íó
òàã
îðíû
õîî
æèш
ýýí
äýýð
¿í
ýëãý
ý ãà
ðãàõ
, ñºð
ºã ¿
ð äà
ãàâð
ûã ¿
¿ñãý
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿
éëñè
éí õ
îëáî
î õà
ìàà
ðëû
ã ãà
ðãàõ
áàé
äàë;
-Ãà
çðû
í çó
ðàã à
шèã
ëàí
áàéã
àëü
îð÷í
û à
ñóóä
ëóóä
ûí
îðîí
çàé
í òà
ðõàë
ò, ÿë
ãàà
áîëî
í ш
àëòã
ààíû
ã òà
éëáà
ðëàõ
÷àä
âàð;
Áàй
гàëь
îðч
иí
áà í
ийгэ
м-
Õ¿ð
ýýëý
í áó
é îð
÷èí
íü á
àéãà
ëü,
íèéã
ìèé
í õà
ðèëö
àí
õîëá
îî ш
¿òýë
öýýí
ä îð
шäî
ãèéã
ººð
ºº
óõàì
ñàðë
àäàã
, áó
ñäàä
îéë
ãóóë
äàã
áîëî
õ;-
ñóóö
, ìàò
åðèà
ë ãý
õ ì
ýò)-í
èé õ
îîðî
íäîõ
ÿë
ãàà
-Бà
éãàë
ü îð
÷èí
áà
íèéã
ìèé
í õà
ðèëö
àí
õàì
ààðà
ë, õ
ýëáý
ð,
íºëº
ºëºõ
õ¿÷
èí ç
¿éëñ
, îð
îí ç
àéí
ÿëãà
à;
-Õ
ýðýã
öýý
(àãà
àð, ó
ñ,
õîîë
õ¿í
ñ, î
ðîí
áàéð
ãý
õ ì
ýò) á
à õý
ðýãë
ýý
(òàí
ñàã á
àéð
-Õ
¿íèé
¿éë
àæ
èëëà
ãàà
(õºä
ºº à
æ à
õóé,
àæ
¿éë
äâýð
, óóë
óóð
õàé,
ýð÷
èì õ
¿÷íè
é ¿é
ëäâý
ëýë,
òýý
âýð,
àÿë
àë æ
óóë÷
ëàë
ã.ì) à
ìüä
ðàëû
í ÷à
íàðû
ã äýý
шë¿
¿ëýõ
ýä
íºëº
ºëºõ
ººñ
ãàäí
à õº
ðñíè
é äî
ðîéò
îë,
äýëõ
èéí
äóëà
àðàë
, àãà
àð, ó
ñíû
áîõ
èðäî
ë çý
ðýã î
ð÷íû
÷àí
àð ì
óóäà
õàä
õýðõ
ýí í
ºëºº
ëæ
áóéã
òîä
îðõî
éëîõ
;-
Õ¿í
èé ¿
éë à
æèë
ëàãà
à áà
éãàë
ü îð
÷íû
ã õýð
õýí
ººð÷
èëäº
ãèéã
æèш
ýýí
äýýð
òîä
îðõî
éëîõ
(î
éã ó
ñòãà
õ íü
àãà
àð ä
àõü
õ¿÷è
ëòºð
ºã÷è
éí
õýì
æýý
íä í
ºëºº
ëºõ,
õëî
ðò í
ýãäë
¿¿äè
éã
õýðý
ãëýõ
íü
îçîí
û ä
àâõà
ðãàä
íºë
ººëº
õ,
-Í
óòàã
îðí
ûõî
î ãà
çàðç
¿éí
îíöë
îãò
¿íýë
ãýý
ºãºõ
çàì
ààð
ãàçà
ð òà
ðèàë
àí ý
ðõëý
õ áî
ëîí
õîò
ñóóð
èí á
àðèõ
, çàì
òàâ
èõ
çýðã
ýýð
àæ à
õóéä
àш
èãëà
õ áî
ëîì
æèé
ã òîä
îðõî
éëîõ
-ª
äºð
òóòì
ûí
àìüä
ðàëä
àà
áàéã
àëü
îð÷è
íòîé
õàð
üöàõ
àä
õàðè
óöëà
ãàòà
é õà
íäàõ
æèш
ýýã
ãàðã
àõ (õ
óóëü
ä¿ð
ýì ñ
àõèõ
, òý
ýâýð
, óñ
áà ý
ð÷èì
õ¿÷
íèé
õýðý
ãëýý
ã.ì
);:
-Ãð
àôèê
ä¿ð
ñëýë
èéã à
шèã
ëàí
áàéã
àëü-
íèéã
ìèé
í ¿ç
ýãäý
ë юмсы
нхамаарлыггаргаж,
шàë
òãàà
íûã ò
îäîð
õîéë
îõ
÷àäâ
àð;
-Õ
ýðýã
ëýý
áà á
àéãà
ëèéí
íº
ºöèé
í õî
ìñä
ëûí
õàì
ààðë
ûã í
èéãì
èéí
õºãæ
èëòý
é õî
ëáîí
òàé
ëáàð
ëàõ
áàéä
àë;
-Тî
îí ì
ýäýý
ëýë
àшèã
ëàí
òîîö
îîëî
õ, ä
¿ðñë
ýõ,
òàéë
áàðë
àõ ÷
àäâà
ð
26 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 27Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
-Õ¿
í áà
àì
üä á
èåèé
í àì
üäðà
ë áà
éãàë
èéí
îð÷í
îîñ
õàì
ààðà
õ íü
-Хо
олхүнснийаюулгүй
áàéä
àë á
à íè
éãì
èéí
ýð¿¿
ë ì
ýíä
-Õ¿
ì¿¿
ñèéí
àì
üäðà
ëûí
õýâ
ìàÿ
ã áà
áàéã
àëü
îð÷è
íòîé
õàð
üöàõ
áà
éäàë
-áà
éãàë
èéí
íººö
èéí
îëáî
ðëîë
ò áà
òýý
âýðë
ýëò
íü á
àéãà
ëèéí
óíà
ãàí
òºðõ
ººð
÷ëºã
äºõº
ä íº
뺺ë
ºõ ãý
õ ì
ýò)
-Ý
ðýëò
áà
íèéë
¿¿ëý
ëòèé
í õó
óëèé
ã æèш
ýýí
äýýð
òàé
ëáàð
ëàõ;
-Õ
ºãæ
èíã¿
é áà
õºã
æèæ
áóé
îðí
óóäû
í õý
ðýãë
ýýíè
é ÿë
ãàà
íü á
àéãà
ëü î
ð÷èí
ä ÿì
àð
íºëº
º ¿ç
¿¿ëä
ýãèé
ã æèш
ýýãý
ýð ò
àéëá
àðëà
õ;-
Õîã õ
àÿãä
àë á
à íº
ºö à
шèã
ëàëò
ûí
¿ð à
шãè
éã
äýýш
ë¿¿ë
ýõýä
òåõ
íîëî
ãèéã
õýð
ýãëý
õ ýñ
ýõ
шàë
òãàà
íûã ò
àéëá
àðëà
õ;
-Õî
ã õàÿ
ãäëû
í ì
åíåæ
ìåí
òèéí
áàé
ãàëü
îð÷
èí
áà í
ººöè
éí ò
îãòâ
îðòî
é áà
éäàë
ä ¿ç
¿¿ëý
õ íº
뺺ã
òàé
ëáàð
ëàõ;
-Бà
éãàë
ü îð
÷èíä
ýýë
òýé
àìüä
ðàõ
àðãà
çàì
óóäû
ã òî
äîðõ
îéëî
õ;-
Õ¿í
èé ¿
éë à
æèë
ëàãà
à áà
áà
éãàë
ü îð
÷èíä
õèì
èéí
áîäè
ñûí
íºëº
ºã ò
àéëá
àðëà
õ (õ
îðòî
é áî
äèñû
í õó
ðèì
òëàë
, òº
ðºëò
áàã
àñàõ
, õîð
ò õà
âäàð
èõ
ñýõ
ã.ì)
-Õî
ã õàÿ
ãäëû
ã áàã
àñãà
õ, ä
àõèí
àш
èãëà
õ, ä
àõèí
áîë
îâñð
óóëà
õ (3
R) à
ðãà
çàì
ûã à
ìüä
ðàëä
àà
ìºð
äëºã
áîë
ãîí
õýâш
¿¿ëý
õ,
õîãã
¿é ö
ýâýð
àì
üäðà
õÁ
àйгà
ëийí
íө
өций
í м
еíеж
меí
ò áà
òîг
òвîð
òîй
хөгж
иë
-Бà
éãàë
ü îð
÷èíò
îé
ç¿é
çîõè
ñòîé
õà
ðüöà
õ,
áàéã
àëèé
í íº
ºöèé
ã õý
ìíý
õ òà
ëààð
ì
ýäëý
ã ÷àä
âàð
ýçýì
шñý
íýýð
õý
ðýãö
ýýíý
ýñ
äàâñ
àí õ
ýðýã
ëýýã
ýý
õÿçã
ààðë
àæ ÷
àääà
ã áà
éãàë
ü îð
÷èíä
ýý
ëòýé
èðã
ýí á
îëîí
òº
ëºâш
èõ;
-Бà
éãàë
ü-íè
éãì
èéí
òîãò
âîðò
îé
õºãæ
ëèéí
àñ
óóäë
óóäû
ã òàí
èí
ìýä
ýæ, º
ºðèé
í áà
éð ñ
óóðè
íààñ
õà
íäàõ
;
-Ãà
çàðç
¿éí
á¿ðõ
ýâ÷
äýõ
áîäè
ñûí
ýðãý
ëò:
í¿¿ð
ñõ¿÷
ëèéí
, àç
îòû
í,
ôîñ
ôîð
ûí
ãýõ
ìýò.
-Õ¿
í àì
áà
õýðý
ãëýý
-Ý
êîëî
ãèéí
ìºð
, ò¿¿
íèéã
áà
ãàñã
àõ à
ðãà
çàìó
óä
(íºº
öèéí
õýð
ýãëý
ý, õ
îã
õàÿã
äàë
ÿëãà
ðóóë
àõ ãý
õ ìý
ò)-
Õîã õ
àÿãä
ëûí
ìåíå
æìåí
ò-
Тîãò
âîðò
îé õ
ºãæè
ë áà
ò¿
¿íèé
ãîë
á¿ðý
ëäýõ
¿¿í
õýñã
¿¿ä:
áàé
ãàëü
îð÷
èí,
íèéã
ýì, ý
äèéí
çàñã
èéí
òî
ãòâî
ðòîé
õºã
æèë,
íº
뺺ë
ºõ õ
¿÷èí
ç¿éë
ñ-
Бàéã
àëü
îð÷è
í áà
ýð¿
¿ë
ìýíä
-
Óðãà
ìëû
í áè
îìå
áà
òàðõ
àëò,
íºëº
ºëñº
í õ¿
÷èí
ç¿éë
ñ: òå
ìпåð
àòóð
áà
òóí
àäàñ
, ºðã
ºðºã
áà
ºíäº
ð
-Óë
ñ îð
íóóä
ûí
õºãæ
ëèéã
òîä
îðõî
éëîã
÷ äý
ëõèé
äà
õèíû
òîì
îîõî
í çî
ðèëò
ûã õ
ýðýã
æ¿¿
ëýõý
ä íº
뺺ë
æ á
óé õ
¿÷èí
ç¿é
ëñèé
ã ÿëã
àõ-
Бàéã
àëèé
í íº
ºöèé
í äî
ðîéò
îëä
íèéã
ýì,
ýäèé
í çà
ñàã,
áàéã
àëü
îð÷í
û ¿
éë ÿ
âö õ
ýðõý
í íº
뺺ë
äºã ò
àëàà
ð òî
äîðõ
îé æ
èшýý
í äý
ýð
òàéë
áàðë
àõ (ì
îä á
ýëòã
ýõ, ó
óë ó
óðõà
é, õ
îò
õ¿ðý
ýãýý
òýë
ýõ, õ
óóðà
é ãà
çðû
í òà
ëáàé
èõñ
ýõ,
õýì
æýý
õýò
ýðñý
í çà
ãàñ÷
ëàë
ãýõ
ìýò
)-
Тîäî
ðõîé
æèш
ýýí
äýýð
ýêî
ëîãè
éí ì
ºðèé
ã òî
îöîî
ëîõ,
ò¿¿
íèéã
ÿíç
á¿ð
èéí
ò¿âш
èíä
õàðü
öóóë
àõ (õ
ºãæ
èíã¿
é áà
õºã
æèæ
áóé
îðí
óóä,
õî
ò áà
õºä
ººä
ã.ì);
-Õ
¿í, à
ìüò
àí, ó
ðãàì
àë, á
óñàä
ç¿é
ëñýý
ñ ш
àëòã
ààëæ
áóé
áîõ
èðäë
ûí
òºðº
ë á¿
ðèéí
õý
ëáýð
(àãà
àðû
í, ó
ñíû
, äóó
÷èì
ýýíè
é,
äóëà
àíû
ã.ì
)-¿¿
äýä
¿íýë
ãýý
õèéõ
, íºë
ººëë
èéí
çýðã
èéã ò
àéëá
àðëà
õ-
Бîäè
ñûí
ýðãý
ëòèé
í 3
¿å ш
àòû
ã òóñ
á¿ð
ä íü
òî
äîðõ
îéëî
õ-
Í¿¿
ðñõ¿
÷ëèé
í õè
éí ý
ðãýë
òýä
õ¿íè
é íº
뺺ã
òî
äîðõ
îéëî
õ-
Õèì
èéí
áîðä
îîã õ
ýò õ
ýðýã
ëýõ
íü à
çîò
áà
ôîñ
ôîð
ûí
ýðãý
ëòýä
õýð
õýí
íºëº
ºëäã
èéã
òàéë
áàðë
àõ-
Тåì
пåðà
òóð
áà ò
óíàä
àñ ó
ðãàì
àëä
õýðõ
ýí
íºëº
ºëäè
éã ò
àéëá
àðëà
õ-
ªíä
ºð á
à ºð
ãºðº
㺺ð
áàð
èìæ
ààëà
í òó
õàéí
ãà
çðû
í áè
îìû
ã òîä
îðõî
éëîõ
; Жèш
ýý í
ü: ò
óéë
îð÷è
ìä
áîëî
í õ
àëóó
í á¿
ñýä
áàéñ
àí ÷
èõ
ºíäº
ðò ö
àñ ì
ºñºº
ð á¿
ðõýã
äñýí
ãýõ
ìýò
.
-Бà
éãàë
èéí
ãàì
шãè
éí ¿
ð äà
ãàâà
ð õ¿
í àì
èõ
òºâë
ºðñº
í áî
ëîí
ñèéð
ýã ñ
óóäà
ã ãàç
àð
ÿëãà
àòàé
áàé
äãèé
ã òàé
ëáàð
ëàõ
-Õº
人í
ººñ
õîò
ðóó
÷èãë
ýñýí
ш
èëæè
ëò á
àéãà
ëü î
ð÷èí
ä ÿì
àð
íºëº
º ¿ç
¿¿ëæ
áàé
ãààä
ä¿ã
íýëò
ãà
ðãàõ
-Õ¿
íèé
ýð¿¿
ë ì
ýíäý
ä á
àéãà
ëü
îð÷í
û á
îõèð
äîë,
äîð
îéòî
ë õý
ðõýí
íºë
ºº ¿
ç¿¿ë
äýãè
éã
òîîö
îæ, à
ìüä
ðàë
àõóé
ãàà
çîõè
öóóë
àõ (ó
òàà,
àì
üñãà
ëûí
çàì
ûí
ºâ÷ë
ºëèé
í õà
ìàà
ðàë
ã.ì)
-Õ
¿íèé
õýð
ýãöý
ý (à
ãààð
, óñ,
îð
îí á
àéð,
õîî
ë õ¿
íñ ã.
ì) á
à õ¿
ñýë
(òàí
ñàã ç
¿éëñ
ã.ì
) õîё
ðûí
õîîð
îíäî
õ ÿë
ãààã
òàí
èí ì
ýäýæ
, óõ
ààðà
õ -
Бàéã
àëü
îð÷í
û á
îäëî
ãî ý
äèéí
çà
ñàãò
õýð
õýí
íºëº
º ¿ç
¿¿ëæ
áà
éãàà
ã òîä
îðõî
éëîõ
;-
Бàéã
àëü
îð÷í
û º
ºð÷ë
ºëòº
ä ¿ç
¿¿ëý
õ õ¿
íèé
¿éë
àæèë
ëàãà
àíû
ýåð
ýã á
à ñº
ðºã
íºëº
ºã ó
õààð
÷, ñ
àéí
æèш
ýýã
àìüä
ðàëä
àà à
шèã
ëàõ
-Õî
ã õàÿ
ãäëû
ã áàã
àñãà
õ òà
ëààð
áó
ñäàä
íºë
ººëº
õ-
Ýðä
ýñ á
àÿëã
èéã à
шèã
ëàõ
áàéã
àëü
ýäèé
í çà
ñãèé
í ¿í
ýëãý
ýíèé
òîî
öîî
õèéõ
, òî
äîðõ
îé í
óòàã
äýâ
ñãýð
èéí
ýêîñ
èñòå
ìèé
ã õàð
óóëñ
àí ò
îéì
çó
ðàã ç
îõèî
õ-
Тîäî
ðõîé
íóò
àã ä
ýâñã
ýðèé
í ýê
îñèñ
òåì
ä ¿í
ýëãý
ý ºã
ºõ,
-Тî
äîðõ
îé æ
èшýý
í äý
ýð
¿íäý
ñëýí
íèé
ãýì
-ýäè
éí
çàñã
èéí
òîãò
âîðò
îé õ
ºãæ
ëèéí
àñ
óóäà
ëä º
ºðèé
í áà
éð
ñóóð
èíàà
ñ öî
ãö õ
àíäà
í ä¿
ãíýë
ò ãà
ðãàæ
, òàé
ëáàð
ëàõ;
-
Ãàäà
ðãà,
óóð
àì
üñãà
ë,
ýêîñ
èñòå
ì á
à áà
éãàë
èéí
ãàì
шèã
ò ¿ç
ýãäý
ëä á
àéãà
ëü
îð÷è
í áà
õ¿í
èé ¿
éë
àæèë
ëàãà
àíû
õàð
èëöà
í íº
뺺ë
ëèéã
òîä
îðõî
éëæ
áóé
áà
éäàë
; -
Бàéã
àëèé
í íº
ºöèé
í òº
ðë¿¿
ä, ò
ýäãý
ýðèé
í îí
öëîã
áà
íèé
ãìèé
í íº
뺺í
ººñ
õàì
ààðà
õ ýì
çýã á
àéäë
ûã
òîäî
ðõîé
ëîõ,
ýêî
ëîãè
éí
óë ì
ºðèé
ã òîî
öîõ,
äàì
çà
ðöóó
ëàãä
ñàí
óñíû
òàë
ààð
îéãî
ëòû
í ò¿
âшèí
;-
Тîãò
âîðò
îé õ
ºãæ
ëèéí
ãîë
á¿ðý
ëäýõ
¿¿í
õýñã
¿¿äè
éí
õîîð
îíäî
õ õà
ìàà
ðàë
áà
ãèíæ
èí õ
ýëõý
ýã ò
îäîð
õîé
æèш
ýýí
äýýð
òàé
ëáàð
ëàæ
áà
éãàà
áàé
äàë;
Жèш
ýý í
ü:
ÿìàà
í ñ¿
ðýã º
ñãºõ
íü
ýäèé
í çà
ñàã á
à íè
éãýì
, áàé
ãàëü
îð
÷èíä
õýð
õýí
íºëº
ºëæ
áà
éãàà
ãýõ
ìýò
.
Àðгà зүй:
- 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ýíý õè÷ýýë íü óãòàà ìàíàé ñóðãóóëèéí пðàêòèêò шèíýýð íýìýãäýæ áàéãàà óõàãäàõóóíûã õàìàð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü áàéãàëü-íèéãìèéí õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäëàõ ¿íäñýí äýýð äýëõèé äàõèíû ºìíº òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäàä ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà áàéãàëü îð÷èíä íºëººëæ áóéã òàíèí ìýäýõ, îéëãîõ, ýъîñèñòåìèéí á¿òýö òîãòîëöîî áà ¿éë ÿâöûã ñóäëàõ, íººöèéí ìåíåæåìåíòèéí àðãóóäûã ýçýìшèõ ñóðãàëòûí àðãà áàðèëä ÷èãëýãäýíý.
- Àñóóäàëä-ñóóðèëñàí àðãà ç¿é: Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí íýã ¿íäñýí ÷èãëýë áîëîõ “àñóóäàëä-ñóóðèëñàí” ñóðãàëò (ýíý òàëààð îëîí óëñûí àçàðç¿éí ñóðãàëòûí õàðòèä òóñãàñàí áàéäàã) -ûã àõëàõ àíãèä ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ áîëîìæòîé áºãººä ¿¿íèé òóëä àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷ òîäîðõîéëîõ, òîìüёîëîõ, àñóóäëûã äýâш¿¿ëýõ, õýëýëö¿¿ëýã, ÿðèëöëàãà õèéæ ä¿ãíýõ çàìààð àñóóäëûã шèéäâýðëýõ çýðýã àðãà ç¿éã àшèãëàíà. Тóõàéí “àñóóäàë”-àà òîìёîëîõäîî íóòàã äýâñãýðèéí àëü ÷ õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áîëíî. Жèшýý нь:“цөлжилт”гэсэнасуудлыгсонгонавсангэжүзвэлүүнийгмонголорныхэмжээндчюмууальэсвэлÀôðèêèéí õîéä õýñãèéí õóâüä, á¿ð äýëõèéí õýìæýýãýýð ÷ àâ÷ áîëíî.
- Тîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ àðãà ç¿é: 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí àãóóëãà íü äýëõèéí õýìæýýíèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýíä áàéãàëü îð÷èí (óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, óñíû õîìñäîë, îð÷íû áîõèðäîë ãýõ ìýò), ýäèéí çàñàã (¿íèéí өсөлтгэхмэт),нийгэм(хоолхүнснийаюулгүйбайдал,ядуурал,хотжилтгэхмэт),соёл(шашныялгаа,ººð ººð ¿íäýñòíèé çàí çàíшèë ãýõ ìýò)-ûí àñóóäëóóäûí àëü àëü íü áàãòàæ áàéãàà ó÷èð ãàçàðç¿éí õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã îëãîõ àðãà ç¿éä èõýä àíõààðíà.
- Б¿ëãýýð àæèëëàõ àðãà ç¿é: Àõëàõ àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä áàã áîëæ àæèëëàõ, õýëýëöýõ çýðýã õàìòàðñàí ýðýë õàéãóóë õèéõ, õàìòûí ñýòãýëãýýíä ñóðãàõàä ÷èãë¿¿ëýõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ýíý àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.
Õэðэгëэгдэхүүí:
- Оð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé òîî áàðèìò, ìýäýý ñýëò, áîäèò êåéñ¿¿äèéã àшèãëàõ áà ýíý íü ÿìàð ÷ ò¿âшèíä áàéæ áîëíî. Жèшýý íü: öºëæèëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, óñíû õîìñäîëòîé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿ä íü ìîíãîë îðíû õóâüä áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä, ýñâýë äýëõèéí àëü íýã íóòàã îðîí, á¿ñ íóòãèéí ò¿âшèíä ÷ áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü áàãш ººðèéí áîëîìæîîð õààíààñ ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàí àшèãëàõ áîëîìæòîé áàéíà ãýäãýýñ õàìààðíà.
- Тºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðãóóä: Ýíý íü ºìíºõ àíãèóäàä õýðýãëýãääýã шèã çºâõºí äýëõèéí áîëîí монгол орны физик газарзүйн зураг юмуу уур амьсгалын, мал аж ахуйн гэх мэт сэдэвчилсэнçóðãóóäààð õÿçãààðëàãäàõã¿é, íýëýýä íàðèéâ÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã òóñãàñàí çóðàãíóóä áàéõ íü çîõèñòîé. Жèшýý íü: äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óñíû õýðýãëýý áà ãà÷èãäëûã ¿ç¿¿ëñýí зураг,хөрснийбохирдол,хуртанадасныхуваарилалтбуюугандуу,хуурайбүсийнталбайннэмэгдэлтãýõ ìýò áàéæ áîëíî. Õýäèéãýýð ýíý òºðëèéí çóðàã áýëýí õýâëýãäñýí áàéäàãã¿é ÷ èíòåðíýò áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ îëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
- Ãàçàðç¿éí áóñàä ä¿ðñëýë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí çóðãààñ áóñàä òºðëèéí áóñàä ãåîä¿ðñëýë¿¿ä áîëîõ ãýðýë çóðàã, ñàíñðûí çóðàã, шîã çóðàã çýðãèéã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àшèã îëîõûí ¿¿äíýýñ çºâõºí çîîñíû í¿õýýð õàðæ áàéãàëü îð÷èíä áîäëîãîã¿é õàíäñàíààñ áîëæ ãîë ìºðºí õàòàæ шèðãýæ áàéãàà õ¿íèé áîë÷èìã¿é ¿éëäëèéã õàðóóëñàí шîã çóðàã áàéëàà ãýæ áîäîõîä ò¿¿íèéã àшèãëàí àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.
- Тîîí ìýäýýëë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí íýã ÷óõàë ÷àäâàð áîë ººð ººð ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë цуглуулах чадвар байдаг. Иймд сонин, сэтгүүл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, ном, гарынàâëàãà, èíòåðíýò çýðãýýñ õè÷ýýëýýð ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëàí õè÷ýýëä õýðýãëýíý. Т¿¿í÷ëýí æèë á¿ð ãàðäàã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýã ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí àшèãëàæ áîëíî. Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿í, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë áà ñîëèëöîî, íýã õ¿íä íîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ãýõ ìýò.
- Геотехнологи ба мэдээлэл харилцааны хэрэгсэл: Интернэт болон Газарзүйн мэдээллийн систем,GoogleEarth пðîãðàì: ÿëàíãóÿà èíòåðíýòèéí “Youtube” пðîãðàìààñ âèäåî ä¿ðñëýë¿¿äèéã àâ÷ хэрэглэх, Google.com-хайлтаас байгаль-нйигмийн тулгамдсан асуудал, байгаль орчны тогтвортойõºãæèë áà îð÷íû áîõèðäîëòîé õîëáîîòîé çóðàã, äèàãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðàã, àòëàñ áîëîí áóñàä ìýäýýëë¿¿äèéã àшèãëàõ áîëîìæòîé.
- Àéìàã, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëë¿¿ä, íóòãèéí èðãýäèéí ÿðèà, àæèãëàëò: 12 äóãààð àíãèä áàéãàëü-íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä (îðîí íóòàã áîëîí ñóì, àéìàã, óëñ îðîí, áóñàä á¿ñ íóòàã, äýëõèéí õýìæýýíä) ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõ òóë îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ýäãýýð ìýäýýëë¿¿ä íü ñóðãàëòûí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéõ áîëíî. Жèшýý íü: íóòàã îðíû ãîë ãîðõè, íóóðûí óñíû ò¿âшèí, ýðýã îð÷ìûí áàéäàë, îé ìîä, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ îëîí æèëèéí ºìíº ÿìàð áàéñàí, îäîî ÿìàð áîëñíûã áàðèìò íîòîëãîîòîéãîîð ÿðüñàí ÿðèà, òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð õîò ñóóðèí ãàçðûí ºí㺠òºðõ õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí ãýðýë çóðàã ãýõ ìýòèéã àшèãëàæ áîëíî.
28 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 29Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
1. Ãðàфик дүðсëэë уíшиж, îйëгîí àíàëиз дүгíэëò хийх чàдвàð
8
- Аймаг, орон нутгийн холбогдолтой мэдээллүүд, нутгийн иргэдийн яриа, ажиглалт: 12 дугаар ангид байгаль-нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг янз бүрийн түвшинд (орон нутаг болон сум, аймаг, улс орон, бусад бүс нутаг, дэлхийн хэмжээнд) газарзүйн үүднээс судлах тул орон нутгийн холбогдолтой эдгээр мэдээллүүд нь сургалтын чухал хэрэглэгдэхүүн байх болно. Жишээ нь: нутаг орны гол горхи, нуурын усны түвшин, эрэг орчмын байдал, ой мод, ургамлын бүрхэвч олон жилийн өмнө ямар байсан, одоо ямар болсныг баримт нотолгоотойгоор ярьсан яриа, тодорхой хугацааны дотор хот суурин газрын өнгө төрх хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн гэрэл зураг гэх мэтийг ашиглаж болно.
1. График дүрслэл уншиж, ойлгон анализ дүгнэлт хийх чадвар
А. Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хүн амын тоо болон эрчим хүчний хэрэглээний ялгааг тодорхойлж, харьцуулсан дүгнэлт гарган бичээрэй. Б. Хөгжиж буй орнуудын эрчим хүчний хэрэглээ цаашид өсөх үү? Буурах уу? Хариултаа тайлбарлаарай. В. Хүн амын тооны өсөлтийг баганан диаграммаар, эрчим хүчний хэрэглээний байдлыг тойргон диаграммар дүрсэлсэн нь ямар учиртай вэ? Тайлбарлаарай.
2. Тоон мэдээлэл ашиглан тооцоолох, дүрслэх, тайлбарлах чадвар
АНУ Япон Индонез Нэг км2-д ногдох хүний тоо 78 829 319 Нэг хүнд ногдох хог хаягдал, жилээр 72 кг 400 кг 42 кг
Õ¿í
àì
ûí
òîî
(òýð
áóì
)
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý
Оí
Õºãæèæ áóéîðíóóä
Õºãæèíã¿é îðíóóä
Õºãæèíã¿é îðíóóä 68%
Õºãæèæ áóé îðíóóä 32%
À. Õºãæèíã¿é áà õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àìûí òîî áîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ÿëãààã òîäîðõîéëæ, õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò ãàðãàí áè÷ýýðýé.
Б. Хөгжижбуйорнуудынэрчимхүчнийхэрэглээцаашидөсөхүү?буурахуу?Хариултаатайлбарлаарай.В. Õ¿í àìûí òîîíû ºñºëòèéã áàãàíàí äèàãðàììààð, ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áàéäëûã òîéðãîí
диаграммардүрсэлсэнньямаручиртайвэ?Тайлбарлаарай.
2. Тîîí мэдээëэë àшигëàí òîîцîîëîх, дүðсëэх, òàйëáàðëàх чàдвàð
Үç¿¿ëýëò¿¿ä Óëñ ÀÍÓ Япон Индонез
Íýã êì2-ä íîãäîõ õ¿íèé òîî 78 829 319
Íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäàë, æèëýýð 72 êã 400 êã 42 êã
À. Óëñ òóñ á¿ðèéí æèëä íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäëûí õýìæýýã áàãàíàí äèàãðàììààð ä¿ðñëýýðýé.Б. Дээрх3улстусбүрднэгжталбайджилдногдожбуйхогхаягдлыгтооцоолжгаргаарай.В. Хүснэгт дэхмэдээллийг ашиглан аль оронд хүн амын нягтшил их байна? аль оронд нэг хүнд
íîãäîõ õîã õàÿãäàë èõ áàéãàà òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãààðàé.
3. Ñàíàë áîдëîî иëэðхийëэí áичих чàдвàð
À. Õºãæèíã¿é áà õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àì áà õýðýãëýýã òîäîðõîéëîõîä шààðäàãäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã òîî÷èí áè÷ýýðýé.
Б. Õ¿í áà áàéãàëü îð÷íû õàðèëöààíû ò¿¿õýí ººð÷ëºëòèéã òîâ÷ òîäîðõîéëîí áè÷ýýðýé.В. Оðîí íóòãèéíõàà õ¿í àì ç¿éí îéðûí õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéí òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàí áè÷ýýðýé.
Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîî, шèëæèëò, àíñæèëò, àæèë ýðõëýëò ãýõ ìýò (2010 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãûí ìàòåðèàë àшèãëàæ áîëío).
Ã. Зóðãèéã àæèãëààä ýêâàòîð áà õ.º.300-ûí õîîðîíä ÿìàð áèîì òàðõñàí áàéãààã òîäîðõîéëñîí 2 ºã¿¿ëáýð áè÷ýýðýé.
4. Тîîцîîëîх чàдвàð
Нардэлхийнхоорондохзай150саякмбуюу1 î.î.í. Оéðõíîîðîî íàðíû äàðàà îðîõ ªìíºä Õààëãàíû Ãÿëààí äýëõèéãýýñ 4,2 ãýðëèéí æèë çàéòàé. Íàðíààñ ãýðýë ÿìàð õóãàöààíä дэлхийдирэхвэ?Нарэнэхүүодноосхэддахинойроршижбайнавэ?
5. Ãàзðыí зуðàг àшигëàí дүгíэëò хийх чàдвàð
Ýêâàäîð óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð ýêâàòîðûí шóãàì äàéðàí ºíãºðäºã. Ãýâ÷ Ýêâàäîðûí óóð àìüñãàë õàëóóí, ÷èéãëýã, ñýð¿¿í áà õóóðàé ãýõ çýðýã îëîí ÿíç. Ү¿íèé шàëòãààíûã òîâ÷ òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.
9
А. Улс тус бүрийн жилд нэг хүнд ногдох хог хаягдлын хэмжээг баганан диаграммаар дүрслээрэй. Б. Дээрх 3 улс тус бүрд нэгж талбайд жилд ногдож буй хог хаягдлыг тооцоолж гаргаарай. В. Хүснэгт дэх мэдээллийг ашиглан аль оронд хүн амын нягтшил их байна? аль оронд нэг хүнд ногдох хог хаягдал их байгаа талаар дүгнэлт гаргаарай.
3. Санал бодлоо илэрхийлэн бичих чадвар
А. Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хүн ам ба хэрэглээг тодорхойлоход шаардагдах үзүүлэлтийг тоочин бичээрэй. Б. Хүн ба байгаль орчны харилцааны түүхэн өөрчлөлтийг товч тодорхойлон бичээрэй. В. Орон нутгийнхаа хүн амын зүйн ойрын хугацааны өөрчлөлтийн талаар дүгнэлт гарган бичээрэй. Жишээ нь: хүн амын тоо, шилжилт, ансжилт, ажил эрхлэлт гэх мэт (2010 оны хүн амын тооллогын материал ашиглаж болнo). Г. Зургийг ажиглаад экватор ба х.ө.300-ын хооронд ямар биом тархсан байгааг тодорхойлсон 2 өгүүлбэр бичээрэй.
Тîîцîîëох чадвар
Нардэлхийнхоорондохзай150саякмбуюу1о.о.н.Ойрхноороонарныдарааîðîõ ªìíºä Õààëãàíû Ãÿëààí äýëõèéãýýñ 4,2 ãýðëèéí æèë çàéòàé. Íàðíààñ ãýðýë ÿìàð õóãàöààíä дэлхийд ирэх вэ? Нар энэхүү одноос хэд дахин ойроршижбайнавэ?
Эквадор улсын нутаг дэвсгэр дээгүүр экваторын шугам дайран өнгөрдөг. Гэвч Эквадорын уур амьсгал халуун, чийглэг, сэрүүн ба хуурай гэх зэрэг олон янз. Үүний шалтгааныг товч тайлбарлан бичээрэй.
3. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ
3.1. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ
Îðшиë
Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä äàðààõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò òóëãóóðëàâ. Ү¿íä:
• Газарзүйнболовсролынстандартбахэрэгжүүлэхзөвлөмж• Ерөнхийболовсролынсургуулийнсургалтынталаарбаримтлахбодлого• ГазарзүйнБоловсролынОлонУлсынХарти• Газарзүйнтогтвортойхөгжлийнболовсролынтунхаглал• Боловсролын стандарт ба киррикюлимийг шинэчлэн хөгжүүлэх болон сургалтын хөтөлбөр
áîëîâñðóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàë• 12жилийнсургалтынтөлөвлөгөө,хөтөлбөрүүд• Бусадулсорныгазарзүйнболовсролынстандарт
Çөвлөмæийн зорилго
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.
Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим
12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí “Ãàçàðç¿é” õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººã ¿íäýñ áîëãîñíîîñ ãàäíà Оëîí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí Õàðòèéí ¿çýë ñàíàà, ÀÍÓ, Кàíàä, Ãåðìàí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð, Кåìáðèæèéí îëîí óëñûí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã ¿íäýñ áîëãîâ.
Õөòөëáөðийí àгууëгà
ГазарзүйнолонулсынХартидтусгасныдагуудэлхийнгадаргадээрхюмс,үзэгдлийнтархалтбайршилтынôèçèê ¿íäñèéã ñóäëàõàä óã õè÷ýýëèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýæ áàéíà. Тóõàéëáàë, äýëõèéí ìàíäëóóä, òýäãýýðèéí хүрээндүүсдэгүзэгдэл,юмсыноронзайнтархалт,хамаарлыгсудалж,хүнтөрөлхтөнийамьдарчбуйîðîí ãýð áîëñîí áàéãàëü äýëõèéãýý òàíèí ìýäýõ, ç¿é çîõèñòîé àшèãëàõ, õàéðëàí õàìãààëàõ çàí ¿éë òºëºâш¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðшèíî.
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü “õ¿ëýýãäýæ áóé åðºíõèé ¿ð ä¿í, àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áà òóñ á¿ðèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í, ìýäëýã, ÷àäâàð, ¿íýëãýý, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í” ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Хүлээгдэæ буй ерөнхий үр дүн
10 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðñîí ãàçàðç¿éí õè÷ýýëýýð äýëõèéí ìàíäëóóäûí шинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсынзүйтогтол,учиршалтгааныгсудалсныүндсэндээрбийболоххандлагабуюухичээлийнхөтөлбөрийнхүлээгдэжбуйерөнхийүрдүнгдараах4зүйлээртодорхойлсоныгòóñ á¿ðä íü æèшýýí äýýð òàéëáàðëàÿ. Ү¿íä:
1. Дэлхийнмандлууд(хийн,чулуун,усанбабиомандал)-ыншинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсынîíöëîã, òàðõàëò áàéðшèëò, õîîðîíäîõ õàìààðëûí ç¿é òîãòîë ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çàìààð ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ;
Дэлхийнгазароронболгондцагагаар,уурамьсгалынялгааүүсдэгньгазарзүйнбайрлалаасгаднаàãààðûí ìàññûí шèëæèëò, îð÷èë óðñãàëààñ õýðõýí шàëòãààëäàã; äàëàéí óðñãàë áà çîíõèëîõ ñàëõèíû õîîðîíäîõ õàìààðàë, ÷èéã äóëààíû õàðüöààíààñ àìüäðàõ îð÷èí õýðõýí õàìààðäàã çýðãèéã ãàçàðç¿éí үүднээс авч үзсэнээр аливаа зүй тогтол, тэдгээрийн учир шалтгааныг тайлбарлах, юмсыг логикóÿëäààíä íü àâ÷ ¿çýõ ñýòãýëãýýíä ñóðàëöàíà. Жèшýý íü: òóíàìàë õóðäàñ á¿õèé ãàçàð íóòàãò ãàçðûí òîñ, í¿¿ðñ çýðýã àшèãò ìàëòìàë ¿¿ñäýã, áîñîî õºãæëèéí ¿¿ë ¿¿ñâýë ààäàð áîðîî ìºíäºð îðäîã, ìàíàé îðíû áàðóóí õýñãýýð õ¿éòýð÷ ýõýëáýë õýñýã õóãàöààíû äàðàà ýíý õ¿éòýí àãààðûí ìàññ íü íóòãèéí òºâ ð¿¿ шèëæèí èðäýã ãýõ÷ëýí ãàçàðç¿éí òîäîðõîé àðãà áàðèëä ñóðàëöàíà.
30 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 31Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
2. Дэлхийндотоод, гадаадхүчинзүйлс, хийнболонусанмандалдявагддагүйлявцхүнтөрөлхтөндõýðõýí íºëººëäºãèéã òàíèí ìýäýæ, ó÷èð шàëòãààí, ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëàæ ñóðñíààð áàéãàëèéí гамшигтүзэгдлүүдийнталааройлгожухааранболзошгүйаюултохиолдохүедзөвшийдвэртэйаргаõýìæýý àâàõ;
Ãîëûí óñíû ãîðèì (áîðîî îðîõ áà õàâàð öàñ õàéëàõ, çóíû õàëóóíä óóëûí ìºíõ öàñ õàéëàõ ¿åä ãîëûí óñ íýìýãääýã ã.ì), ÷óëóóëãèéí ºãºðшèë (óðãàìëûí ¿íäýñ ìóóòàé ñóë õºðñ ºãºðшèëä àìàðõàí îðíî, óñ салхиндэлэгдэжидэгдэхдээчамарханг.м),намагбацэвдэг(усандовцогбуюуовгордоворхоггадаргань цэвдэгтэй гэдгийг гэрчилнэ г.м)-ийн талаар судалж мэдсэнээр үер, усны аюулаас урьдчилансэргийлэх,цэвдэгболоннамагтайгазарбарилга,байшин,гэроронсууцбарихньаюултайгэдгийгòîîöîîëæ ñóðàõ çýðýã íü ýíý ¿ð ä¿íã èëýðõèéëíý. ªºðººð õýëáýë, ãîëûã òýæýýëèéí áàéäëààð íü õýä ангилдаг,голынхөндийнэлементүүдэдямарзүйлсордог,өгөршилгэжюуболохталаартодорхойлонõýëæ ÷àäàõ ýñýõ íü ãîë áèш, òýäãýýðèéã õè÷ýýëýýð ¿çýæ ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä ñóðàã÷äàä ÿìàð ÷àäâàð, хандлагабийболжтэрньамьдралдньхэрхэнхэрэглэгдэхньлхүлээгдэжбуйүрдүнюм.
3. Интернэт,Газарзүйнмэдээллийнсистем,газарзүйнзурагзэрэгмэдээллийнянзбүрийнэхүүсвэрийгàшèãëàí áàéãàëèéí íºõöºë, íººöºä ¿íýëãýý ºãºõ, áàéãàëü áà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàæ, àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõýä ñóðàëöàõ;
Ñóäàëæ áóé ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðàã÷èä ººðñ人 ýðýë õàéãóóë õèéæ, ìýäýýëýë öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ ñóðñíààð ýíý ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. Жèшýý íü: Àãààðûí òåìпåðàòóðûí õóâààðèëàëòûí òàëààð хамгийнсүүлийнмэдээлэлбүхийгазрынзургийг(Google.com-“airtemperaturemap”)олжашиглахгэхìýò.
4. Бàéãàëèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òàðõàëò áàéðшèë, áàéãàëèéí íººö àшèãëàëòûí òàëààð ¿íýëãýý ºãºõ, ãðàôèê, äèàãðàìì, òîéì çóðàã çîõèîõ, óíшèõ, ¿íýëãýý ºãºõ çàìààð àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõ;
Бàéãàëèéí òºðºë á¿ðèéí íººö, àшèãò ìàëòìàë, òýäãýýðèéí îðä ãàçðóóäûí áàéðшèë, àшèãëàëòûí талаархмэдээлэлдзураг,диаграммдагалдахгүйбайхньховор.Иймд10дугаарангийнгазарзүйнõè÷ýýëýýð ýçýìшèõ ÷àäâàðûí õóâüä ýäãýýðèéã àшèãëàæ ñóðàõ, àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýõ íü õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүд: мэдлэг, чадвар
10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí “Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã” íü
1) Дэлхийбиднийоронгэр(10-12цаг)2) Чóëóóí ìàíäàë, (15-18 öàã)3) Õèéí ìàíäàë áà äýëõèéí óóð àìüñãàë, (20-24 öàã)4) Óñàí ìàíäàë, (15-18 öàã)5) Бèîìàíäàë áà ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷ (8-10 öàã) ãýñýí 5 õýñýãòýé áºãººä ¿íäñýíäýý ºìíºõ àíãèóäàä
эзэмшсэнмэдлэгчадварттулгуурландэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэл,юмс,тэдгээрийнучиршàëòãààí, ç¿é òîãòëûí òàëààð шèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿é òàëààñ íü ¿çýæ ñóäëàõàä ÷èãëýæ áàéíà. Жèшýý íü: ºìíºõ àíãèóäàä çºâõºí “äýëõèéí óñ, áà àãààð” ãýõ÷ëýí ¿çýæ áàéñàí áîë ýíý óäààä öîãö байдлаарньдэлхийннэгбүрхэвчүүсгэжбуйталаасньавчүзэжбайгаагаарааонцлогюм.Агуулгынçàëãàìæ õîëáîîã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð òîéìëîí àâ÷ ¿çüå.
Хүснэгт 2.1. Агуулгын босоо холбоо 10 дугààð àíгийí хөòөëáөðийí àгууëгà (àгууëгыí òîгòîëцîîíы
áүðэëдэхүүí хэсэг áүðээð)
Туëгууð ухàгдàхууíууд (áàгà, сууðь áîëîвсðîëыí òүвшíий хөòөëáөðийí àгууëгà)
1 Дэлхийбиднийоронгэр:- Íàðíû àéìàã áà äýëõèé
ãàðàãèéí îíöëîã- Ãåîä¿ðñëýëèéí õýëáýð¿¿ä,
ÃМÑ, çàéíààñ òàíäàõ ñóäàëãàà áà ñàíñðûí çóðàã àшèãëàõ
- Зóðãèéí ãàæèëò, òóñãàã
- Пëàí áà ãàçðûí çóðãèéí ÿëãàà, ãîëäîæ çýðãýä, ãàçàðç¿éí ñîëáèöîë òîäîðõîéëîõ
- Зóðãèéí òàíèõ òýìäýã, òîîíû áà íýðëýñýí ìàñшòàá, ñýäýâ÷èëñýí çóðàã, ä¿ðñëýëèéí àðãóóä, áàéðç¿éí çóðãèéí õóâààëò áà íýðëýë
- Дэлхийнхөдөлгөөн,цагийнбүсүүсэхийнучир- ªäºð шºíº ñîëèãäîõ, óëèðëûí ÿëãàà ¿¿ñýõ ó÷èð
2 Чóëóóí ìàíäàë: - Дэлхийнгадаадбадотоод
õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãàà áà íºëºº, ç¿é òîãòîë
- Чóëóóëãèéí ºãºðшèë áà óóð àìüñãàëûí õàìààðàë
- Оðîí íóòãèéí ãàäàðãà, óóë, òàë, ýðäýñ ÷óëóóëàã, ÷óëóóëãèéí шèíæ ÷àíàð
- Чóëóóëàã äàâõàðãûí õºäºë㺺í- Мîíãîë îðíû ãàçðûí ãàäàðãûí õîòãîð, ã¿äãýðèéí îíöëîã- Óóë áà òàëûí õýâ шèíæ, áàéðшëûí ç¿é òîãòîë- Àшèãò ìàëòìàëûí àíãèëàë, òºðë¿¿ä- Àæ àõóéä ãàçðûí ãàäàðãûí íºëºº
3 Õèéí ìàíäàë áà äýëõèéí óóð àìüñãàë:
- Õèéí ìàíäëûí äóëààíû ãîðèì, àãààðûí äàðàëò áà ÷èéã, õóð òóíàäàñ,
- Óóð àìüñãàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, àãààðûí îð÷èë óðñãàë
- Àãààðûí шèíæ ÷àíàð- Цàã àãààð áà óóð àìüñãàëûí ÿëãàà- Мîíãîë îðíû óóð àìüñãàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ- Óóð àìüñãàëûí ýëåìåíò¿¿äèéí ãàçàðç¿éí õóâààðèëàëò- պ人 àæ àõóéí óóð àìüñãàë- Бàéãàëèéí íºõöëèéí ÿëãàà áà íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õºãæèë 4 Óñàí ìàíäàë:
- Далайтэнгис,гол,нуурынóñíû шèíæ ÷àíàð, íàìàã áà ìºñòëºã
- Óñíû áîõèðäîë, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ
- Óñíû ãóðâàí òºëºâ, áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëò- Дэлхийндалайбахуурайгазрынусныхэлбэрүүд- Мîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ, íóóðûí ãàðàë ¿¿ñýë, óñíû ãîðèì- Мºñºí ãîë, îëîí æèëèéí öýâäýã
5 Бèîìàíäàë áà ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷: - Оðãàíèçìóóäûí á¿ëãýìäýë,
õºðñíèé шèíæ ÷àíàð- Ãàçàðç¿éí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí
ÿëãàà
- Õºðñíèé шèíæ ÷àíàð, ÿëçìàã, Мîíãîë îðíû õºðñíèé òàðõàëò
- Бàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ð ¿¿ñýõýä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éëñ, ÿëãàà áà îíöëîã
- Мîíãîë îðíû á¿ñ íóòãèéí ãàçàðç¿é, á¿ñ á¿ðèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îíöëîã
10дугаарангийнсурагчдынхувьдгазарзүйнзурагуншиж,ашиглах,юмсынхарилцанхамааралддүгнэлтõèéõ ÷àäâàðûã õàðüöàíãóé ñàéí ýçýìшñýí áàéäàã òóë õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àëü áîëîõ “ìýäëýã á¿òýýõýä” ÷èãëýñýí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàõàä íü àíõààðíà. Ү¿íèé òóëä òºðºë á¿ðèéí çóðàã, äèàãðàìì, ãàçðûí çóðàãòàé àæèëëóóëàõ, ìýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ çàìààð шèíý ìýäëýã ýçýìш¿¿ëýõ áîëîìæèéã àëü áîëîõ ýðæ õàéõûã çºâëºæ áàéíà. Жèшýý íü: “Ãàðàãóóä íàðàíä îéð îðшèõ òóòàì íàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä íü èõ áàéäàã” ãýñýí òîäîðõîéëîëòûã áýëíýýð ºãºõã¿éãýýð ñóðàã÷äàà𠺺ðñ人ð íü ãàðãóóëàõûí òóëä äàðààõ çóðàã ºã÷ àæèëëóóëíà (Зóðàã 2.1).
“Зóðãààñ ¿çýõýä íàðàíä õàìãèéí îéðõîí îðшèõ Бóä ãàðàã áàðàã 50 êì/ñåê õóðäòàéãààð íàðûã òîéðîí ýðãýæ áàéõàä õàìãèéí õîë îðшèõ Дэлхийвангарагнарыгхамгийнудаанбуюу10-аасдоошкм/секõóðäòàéãààð òîéðîí ýðãýäýã. Ýíý íü Бóä ãàðàãòàé õàðüöóóëàõàä áàðàã 5 äàõèí óäààí ýðãýäýã ãýñýí ¿ã áîëíî” ãýõ ìýòýýð ñóðàã÷èä àëü áîëîõ ººðèéí ¿ãýýð ñàíààãàà èëýðõèéëæ ñóðàõ íü áèäíèé õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áîëíî.
Õºòºëáºðèéí àãóóëãàä äóðäñàí ÷àäâàðûã ýçýìш¿¿ëýõýä ñóðàã÷äûí ººðñäèéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë áºãººä ¿¿íä ÷èãëýñýí àðãàç¿éã áàãш ººðºº ñàéòàð áýëòãýñýí áàéõ íü ç¿éòýé.
Ү¿íèéã äîîð çàðèì æèшýýí äýýð òîäðóóëàí òàéëáàðëàÿ.
“График, диаграмм ашиглан юмс,¿çýãäëèéí õîîðîíäîõ õàìààðëûã ãàðãàõ, ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ” ÷àäâàðûã хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыгäîð äóðäñàí 2 æèшýýí äýýð íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çüå.
Жишээ 1: ªãºãäñºí çóðàã àшèãëàí àãààðûí äàðàëòûí çºðººíººñ ñàëõèíû õ¿÷ õýðõýí õàìààðäàã òàëààð òàéëáàðëàõ (Зóðàã 2.2); Ү¿íèé òóëä ºìíºõ ÿìàð ìýäëýãò ¿íäýñëýí õýä õýäýí ¿éë àæèëëàãààíû äàðààëëûã ã¿éöýòãýõ çàìààð ä¿ãíýëò ãàðãàíà (Õ¿ñíýãò 2.1)
5
- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа
- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог
10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).
“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.
Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд
Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.
“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.
Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)
Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь
Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай
Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд
5
- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа
- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог
10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).
“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.
Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд
Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.
“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.
Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)
Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь
Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай
5
- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа
- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог
10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).
“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.
Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд
Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.
“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.
Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)
Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь
Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай
Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь
Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай
32 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 33Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Хүснэгт 2.1. Зураг ашиглан дүгнэлт гаргах чадварын жишээ
Өмíөх мэдëэг Àжëыí дàðààëàë ТàйëáàðДаралтынхуваарилалтынижилóòãûã èçîáàðààð èëýðõèéëäýã;
À-À1 áà В-В1 –èéí õîîðîíäîõ çàéã хэмжихюмуунүдээрбаримжааланèæèë õýìæýýòýé ãýäãèéã òîäîðõîéëíî.
Õýðâ 1 ñì-ò 1 êì-èéã áàãòààñàí ãýæ ¿çâýë àäèëõàí 1 êì çàéòàé áàéíà ã.ì.
Изобардээрдаралтынхэмжээгòîîãîîð òýìäýãëýäýã
À-À1 áà В-В1 –èéí õîîðîíäîõ äàðàëòûí çºðººã îëíî.
À-À1=4 ãПà (1008-1004=4)B-B1= 12 ãПà (1008-996=12)
Даралтынөөрчлөлтихáîë èçîáàðóóä îéð îéðõîí, ººð÷ëºëò áàãà áîë õîë çàéòàé òàòàãääàã;
Ýíäýýñ ¿çâýë “À-À1-èéí õîîðîíä ñàëõèíû õ¿÷ áàãà, В-В1 –èéí õîîðîíä ñàëõèíû õ¿÷ èõ” ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàíà.
Ижилхэн1кмзайтайболовчÀ-À1-èéí õîîðîíä äàðàëòûí çºðºº íü В-В1 –èéíõýýñ áàãà (3 äàõèí áàãà) áàéíà.
Àãààð èõ äàðàëòòàé ãàçðààñ áàãà äàðàëòòàé ãàçàð ëóó óðñàæ ñàëõè ¿¿ñäýã;
Зóðàãò ¿ç¿¿ëñýíýýð áîë ñàëõè À öýãýýñ À1 ð¿¿, В öýãýýñ В1 ð¿¿ ÷èãëýí ¿ëýýíý.
Ó÷èð íü À áà В öýã äýýð äàðàëò хамгийнихбуюу1008гПаáàéãàà.
Цèêëîí áà ýñðýãöèêëîíû ÿëãàà “Ýíý çóðàã äýýð ýñðýãöèêëîíûã ä¿ðñýëñýí áàéíà” ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàíà.
Ýñðýãöèêëîíä äàðàëò òºâ人 èõ áºãººä ñàëõè òºâººñºº ãàäàãш ÷èãëýäýã.
Жишээ 2: ªãºãäñºí çóðàã àшèãëàí õóóðàé ãàçàð áà äàëàéí ёðîîëûí õîòãîð ã¿äãýðèéí äóíäàæ ºíäðèéã õàðüöóóëàõ (Зóðàã 2.3); Ү¿íèé òóëä ãðàôèê, áîñîî áà õýâòýý òýíõëýã äýýðõ òîîí õóâààðèéã óíшèõ, õóâü (%)-èéí òóõàé ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ¿íäñýí ìýäëýã шààðäàãäàíà. Ýíý ÷àäâàðûã ýçýìш¿¿ëýõèéí òóëä ñóðàã÷äûã ¿éë àæèëëàãààíä “äóóäñàí” òîäîðõîé àñóóëòûã áàãш òàâüæ àæèëëóóëíà.
Àсууëò Õàðиуëòыí жишээ Тàйëáàð- Õóóðàé ãàçðûí èõýíõ íü
õýäýýñ õýäýí ìåòðèéí ºíäºð, äàëàéí ёðîîëûí èõýíõ íü õýäýí ìåòð ã¿í байнавэ?
Õóóðàé ãàçðûí 20,9% íü 0-1000 ì (ä.ò.ä 1000 ì) –èéí ºíäºðòýé áàéõàä äàëàéí ёðîîëûí èõýíõ ньбуюу50гаруйхувьнь3000-6000 ì ã¿í áàéíà.
Бîñîî òýíõëýã äýýð ºíäºð áà ã¿íèéã êì-ýýð ¿ç¿¿ëñýí áà òýìäýãëýãýýã 0, 2, 4 ãýõ÷ëýí àëãàñàæ òàâüæýý. 3-6 êì-èéí ã¿íòýé õýñýã çîíõèëæ áàéãàà òóë íèéëáýðýýð íü àâ÷ áîëíî (13,9+23,2+16,4=53,5%)
- Далайнтөвшнөөсдээшáà äîîш 4-5 êì-ò îðшèõ ãàçðóóäûí òàëáàéã õàðüöóóëààðàé
Õóóðàé ãàçàðò èéì ºíäºðòýé õýñýã 0,5%-èéã (ìàш áàãà) ýçýëæ áàéõàä äàëàéí ёðîîëä 4-5 êì ã¿íòýé õýñýã 23,2%-èéã (õàìãèéí èõ) ýçýëæ áàéíà.
Зóðàã äýýð 4-5 êì-èéí ºíäºðò õàðãàëçàõ òîîã õàðüöóóëíà. Õýðýâ шóóä òîîã òàâèàã¿é áîë õýâòýý òýíõëýã äýýðõ %-èéã ¿ç¿¿ëñýí òîîã õàðãàëçóóëæ àâíà.
- Далайнтөвшнөөсдээш(ä.ò.ä) áà äîîш îðшèõ ãàçðóóäûí òàëáàé õýð çýðýã байнавэ?Үүнийгхуурайãàçàð áà äàëàéí ёðîîëûí õóâüä õàðüöóóëààðàé.
Õóóðàé ãàçðûí 4000 ì-ýýñ äýýш ºíäºðòýé õýñýã 0,5%-èéã ýçýëæ áàéõàä äàëàéí ёðîîëä 6 êì-ýýñ ã¿íòýé ãàçàð äºíãºæ 1,0%-èéã ýçýëæ áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë èõ ºíäºð áà èõ ã¿í õýñýã ìàш áàãà òàëáàé ýçýëíý.
Зóðãààñ àæèãëàõàä õóóðàé ãàçðûí õóâüä 2000 ì-ýýñ ºíäºð õýñýã áàãà áàéõàä äàëàéä áîë 6000 ì-ýýñ ã¿í õýñýã áàãà áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
- Õóóðàé ãàçðûí õàìãèéí ºíäºð öýã áà äàëàéí ёðîîëûí õàìãèéí ã¿í öýãèéã íýðëýæ òóñ á¿ðèéíõ íü õýìæýýã áè÷ýýðýé.
Õóóðàé ãàçðûí õàìãèéí өндөрцэгЖомолунгма(буюуÝâåðåñò) íü ä.ò. äýýш 8848 ì, äàëàéí õàìãèéí ã¿í Мàðèàíû õîíõîð íü ä.ò. äîîш 11022 ì
Ýíý íü 7 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ìýäëýã áºãººä òóõàéí ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé ºìíºõ ìýäëýãèéã ñýðãýýí ñàíàõ áàéäëûã шàëãàæ áóé õýìæ¿¿ð îëíî.
Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй
Үнэлгээ хийх зөвлөмæ
Сургалтынүйлажиллагаанысалшгүйнэгчухалхэсэгболүнэлгээюм.10-рангидгазарзүйнхичээлээрдэлхийн мандлуудын шинж чанар, байгалийн үзэгдэл юмсын онцлог, тархалт байршилт, хоорондохõàìààðëûí ç¿é òîãòîë ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çàìààð ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, ñóäàëãààíû àðãà áàðèëä ñóðàëöäàã. Бàéãàëèéí ãàìшèãò ¿çýãäë¿¿äèéí òàëààð îéëãîæ óõààðàí áîëçîшã¿é аюултохиолдохүедзөвшийдвэртэйаргахэмжээавах,өөртөөболонбусдадтуслахмэдлэгчадвартайáîëîõ, ò¿¿í÷ëýí èíòåðíýò, ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ãàçàðç¿éí çóðàã çýðýã ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã
àшèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ¿íýëãýý ºãºõ, ãðàôèê, äèàãðàìì, òîéì çóðàã çîõèîõ, óíшèõ, áàéãàëü áà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ, ¿íýëãýý дүгнэлтөгөх,ахуйамьдралдаахэрэглэхмэдлэгчадваруудыгэзэмшүүлэхзорилготавьсан.Иймдүнэлгээíü äýýðõ çîðèëãî õýðõýí õàíãàãäñàíûã ¿íýëýõ шàëãóóð áîëíî.
Үíýëãýý íü òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû àãóóëãà, àðãà ç¿éòýé íÿãò óÿëäààòàé õèéãäýí, ýýëæèò áîëîí íýãæ хичээлийн явцад илэрч хэрэгжинэ. Дараах хүснэгтэд “Агаарын даралт” сэдэвтэй ээлжит хичээлийгæèшýý áîëãîí àâëàà. (Õ¿ñíýãò. 3.1, 3.2, 3.3).
Хүснэгт.3.1. Үнэлэх ерºнхий чадварууд (Агаар мандал сэдвийн хүрээнд)
Ñýäýâ Юугүнэлэхвэ?
Àãà
àðû
í äà
ðàëò
, äàð
àëòû
í õó
âààð
èëàë
ò
• Ñóðàõ áè÷ãèéí òóðшèëòûã õèéæ àæèãëàñíààð àãààðûí äàðàëò, õýâèéí äàðàëò, èõ áà áàãà äàðàëòûí òóõàé òàéëáàðëàõ ÷àäâàð
• Àãààðûí äàðàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ ÷àäâàð
• Àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò ò¿¿íä íºëººëõ õ¿÷èí ç¿éëñ, á¿ñëýã áàéäëûã òàéëáàðëàõ, çóðàãëàõ ÷àäâàð
• ДэлхийнагаарындаралтынхуваарилалтыгМонголоронтойхарьцуулждүгнэлтгаргах÷àäâàð
• Àãààðûí äàðàëòûí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéã äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí çóðãààñ èçîáàð àшèãëàí óíшèõ, òîäîðõîéëîõ, çóðàã çîõèîõ ÷àäâàð
• Àãààðûí äàðàëòûí çºð¿¿ãýýð ãàäàðãûí õàðüöàíãóé ºíäðèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð• Àãààðûí äàðàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ öàã àãààðûí áàéäàëä ¿íýëãýý ºãºõ, òîîí
ìýäýýëëýýð ãðàôèê áàéãóóëàõ ÷àäâàð• Цàã àãààðûí ìýäýý, äàðàëòûí òóõàé ìýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõ ÷àäâàð
Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãш òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðûã òîãòìîë, áîäèòîé, á¿òýýë÷, ¿íýí çºâ, шóäàðãà ¿íýëæ áîëîõóéöààð òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëñýíýýð ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã èëð¿¿ëýõ, õÿíàõàä õÿëáàð áîëæ óëìààð áàãшèä ººðèéíõºº õè÷ýýëèéã ñóäëàí ñàéæðóóëàõàä íü ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã ñàéòàð àíõààð÷ ¿íýëãýýã òºëºâëºëò, ÿâö, ¿ð ä¿í ãýñýí шàòëàëòàéãààð õèéõ íü ç¿éòýé áîëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë õýçýý, õýðõýí, ÿìàð àðãààð ÿàæ ¿íýëýõýý õè÷ýýëèéí áýëòãýë õèéõ ¿åäýý íàðèéí òºëºâëºæ, õè÷ýýëèéí ÿâöàä àæèãëàí ñóäàëæ ä¿ãíýí öýãíýõ áà ¿íýëãýýíèé áîäèò ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí äàðààãèéí õè÷ýýëèéí áýëòãýëýý õèéõäýý õýðýãæ¿¿ëíý. Ү¿íèé òóëä ýõëýýä òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû зорилго,зорилт,агуулга,аргазүйгээнарийвчлантодорхойлохньчухалюм.
Тóõàéí ñóäëàãäàõóóíû îíöëîãèéã õàðãàëçàí ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí ¿íýëýõ äààëãàâðûã òºëºâëºõ人 äàðààõ ç¿éëñèéã àíõààðíà
Үíýëãýýã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ íü ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä íºëººëäºã. Ñóðàëöàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿é, ôèçèîëîãèéí îíöëîã, õóâü õ¿íèé áîëîí ñóäëàãäàõóóíû îíöëîã, òóõàéí àíãèéí ñóðàëöàõóéí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã àíõààðàõ íü áàãшèéí ¿¿ðýã áîëíî. Тóõàéëáàë, áàãà àíãèä èäýâõèæ¿¿ëýõ òîãëîîìûí àðãûã ¿íýëãýýíäýý àшèãëàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã áîë ñóóðü áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ, òàéëáàðëàí ÿðèõ, áè÷èãëýõ, çóðàãëàõ, ýâë¿¿ëýõ, á¿òýýõ, àæèãëàõ, òààìàãëàõ, ñîðèë òóðшèëò ÿâóóëàõ, ä¿ãíýõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éëä õýðõýí ñóðàëöàæ áóéä àíõààðëàà õàíäóóëæ, õàðèí àõëàõ àíãèéíõíû õóâüä òîîöîîëîõ, àíàëèç õèéõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ, ä¿ãíýõ, ýíãèéí òóðшèëò õèéæ, шèíæëýõ óõààíû õÿëáàðшóóëñàí òàéëáàðûã ºãºõ ÷àäâàðûã ýçýìшèæ áóé çýðãèéã ¿íýëýõýä ÷èãëýãäýíý.
• Суралцагчнэгбүрдгарчбайгааахицдэвшил,сурахаргабарилынөөрчлөлтийгбодитойгоорилрүүлэхáàéäëààð äààëãàâðûã òºëºâëºõ
• Үнэлгээнийшалгуурыгилрүүлэхдээдаалгавруудньхүндээсхөнгөнрүүшилжихдарааллыгбаримтлах• Биедаахболонбагааражиллахбайдлаарасуудалдолонталаасньбүтээлчээрхандажчадахуйцаар
äààëãàâðóóäûã òºëºâëºõ• Сорилтуршилтхийх,мэдээллийгцуглуулахболовсруулж,үнэлгээдүгнэлтөгөхзэргээрмэдлэгбүтээх
¿éëä äààëãàâðóóä ÷èãëýãäñýí áàéõ• Мэдлэгчадварааахуйамьдралдааашиглажчадахэсэхийгилрүүлэхбайдлаардаалгаврыгбэлдэнэ.
Бàãш áýëòãýæ òºëºâëºñºí ¿íýëãýýíèé ÿâöûã àæèãëàõäàà òýìäýãëýë õºòëºõ íü äàðàà äàðàà÷èéí õè÷ýýëèéí áýëòãýë õèéõýä òóñ äýì áîëíî. Тóõàéëáàë:
• Мэдлэгийгухамсартайэзэмшижбуйбайдлыгилрүүлсэнэсэх• Авъяасчадвараахөгжүүлэнасуудалдбүтээлчээрхандажбуйбайдал• Үүрэгхариуцлагааухамсарлан,бусдадүлгэржишээбайхууцхөдөлмөрлөсөнбайдал• Үнэлгээбодитой,үнэнзөв,хичээлийгхэрзэрэгидэвхжүүлсэнбайдлыгилрүүлэндүгнэхэдболомжтой
ýñýõèéã õÿíàíà.
34 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 35Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Үíýëãýýíèé ¿ð ä¿íä àíàëèç õèéõ íü õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº ñàéæðóóëàõàä òóñòàé. Ү¿íä:
• Суралцагчдынсурлагынамжилтыгбодитойүнэлэхбайдалбиелэсэнэсэх• Мэдлэг,чадвардахьахиц,дутагдлыгилрүүлэхбайдалөгөөжтэйбайсанэсэх• Сургалтын үйл явцыг жолоодоход анхаарах зүйлээ тодруулахад үнэлгээний гүйцэтгэх үүргийг
òîäðóóëàõ• Нэгжболонээлжитхичээлийнхөтөлбөрөөсайжруулахадүнэлгээнийтөлөвлөлтөөтусгахзэрэг
“Àãààðûí äàðàëò, äàðàëòûí õóâààðèëàëò” ñýäâýýð ¿íýëãýýã õýðõýí òºëºâëºõ òàëààð àâ÷ ¿çüå ( Õ¿ñíýãò.3.2).Хүснэгт.3.2. Үнэлгээг тºлºвлºх, үр дүнг тооцох
Ñýä
ýâ
¯íэëгээг áîëîвсðууëàх үе шàò
Æишээëсэí àгууëгыí үíэëгээíий шàëгууð
¯íэëгээ
¯íэëгээг уðьдчиëàí òөëөвëөх
¯íэëгээíий явц
¯íэëгээíий үð дүí
Àгà
àðы
í дà
ðàëò
, дàð
àëòы
í ху
вààð
иëàë
ò
- Àãààðûí äàðàëò, õýâèéí äàðàëò, èõ áà áàãà äàðàëòûã òîäîðõîéëæ áàéâàë
- Àãààðûí äàðàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëæ, òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàâàë
- Àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, á¿ñëýã áàéäëûã òàéëáàðëàæ, çóðàãëàæ áàéâàë
- Дэлхийнагаарындаралтынõóâààðèëàëòûã Мîíãîë îðîíòîé õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãàâàë
- Àãààðûí äàðàëòûí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéã äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí çóðãààñ èçîáàð àшèãëàí óíшâàë
- Даралтынхуваарилтынзургаасцагàãààðûí áàéäëûã òîäîðõîéëáîë
- Даралтынзураглал,графикхийжáàéâàë
- Àãààðûí äàðàëòûí çºð¿¿ãýýð õàðüöàíãóé ºíäºð òîäîðõîéëîõ áîäëîãî áîäâîë
- Àãààðûí äàðàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ öàã àãààðûí áàéäàëä ¿íýëãýý ºãâºë
- Цàã àãààðûí ìýäýý, äàðàëòûí òóõàé ìýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýæ ÷àäâàë
- Даалгаврыгãàðãàñàí шàëãóóðûã èëð¿¿ëýõýýð õ¿íäýýñ õºíãºí ð¿¿ шèëæèõýýð òºëºâëºæ õèéíý.
- Ñóðàëöàã÷ íýã á¿ðä ãàð÷ áàéãàà àõèö äýâшèë, ñóðàõ àðãà áàðèëûí ººð÷ëºëòèéã áîäèòîéãîîð èëð¿¿ëýõ áàéäëààð äààëãàâðûã òºëºâëºíº.
- Àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü á¿òýýë÷ýýð õàíäàæ ÷àäàõóéöààð äààëãàâðóóäûã òºëºâëºæ õèéíý.
- Мýäýýëëèéã öóãëóóëàõ áîëîâñðóóëæ, ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºãºõºä äààëãàâðóóä ÷èãëýãäñýí áàéíà.
- Мýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà àшèãëàæ ÷àäàõ ýñýõèéã èëð¿¿ëýõ áàéäëààð äààëãàâðûã áýëäýíý.
- Мýäëýãèéã óõàìñàðòàé ýçýìшèæ áóé áàéäëûã èëð¿¿ëýõ
- Àâъÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýí àñóóäàëä á¿òýýë÷ýýð õàíäàæ áóé áàéäëûã àæèãëàõ
- Ү¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàí, áóñäàä ¿ëãýð æèшýý÷ áàéõóóöààð õºäºëìºðëºõ çýðãèéã õàðãàëçàõ
- Үíýëãýý áîäèòîé, ¿íýí çºâ áàéñàí ýñýõèéã àæèãëàõ
- Õè÷ýýëèéã õýð çýðýã èäýâõæ¿¿ë-ñýí áàéäëûã èëð¿¿ëýí ä¿ãíýõ
- Ñóðàëöàã÷äûí ñóðëàãûí àìæèëòûã áîäèòîé ¿íýëýõ áàéäàë áèåëýñýí ýñýõ
- Мýäëýã, ÷àäâàð äàõü àõèö, äóòàãäëûã èëð¿¿ëýõ áàéäàë ºãººæòýé áàéñàí ýñýõ
- Ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã æîëîîäîõîä àíõààðàõ ç¿éëýý òîäðóóëàõ
- Íýãæ áîëîí ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº ñàéæðóóëàõàä ¿íýëãýýíèé òºëºâëºëòºº òóñãàõ
Дээрххүснэгтээсбидюугүнэлэх,үнэлгээнийшалгуурыгхэрхэнгаргах,үнэлгээнийтөлөвлөлт,явцадюугàíõààðàõûã ìýäýæ àâñàí áîë îäîî äýýðõ шàëãóóðò òîõèðñîí æèшèã äààëãàâðûã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ æèшýýã àâ÷ ¿çüå (Õ¿ñíýãò. 3.3).
Үнэлгээний æишиг даалгавар боловсруулах
Үíýëãýý õèéõ çºâëºìæèä ò¿шèãëýí “Àãààðûí äàðàëò” ñýäâýýð õîёð æèшèã äààëãàâàð áîëîâñðóóëñíûã õàìòäàà àæèãëàÿ.
Даалгаваруудньхөнгөнөөсхүндрүү,энгийнээснарийнруучиглэнгүйцэтгэхүүргийнхувьдсудлагдахууныàãóóëãûí äýñ äàðààã àëäàãäóóëàëã¿é, ñóðàã÷äûí áèå äààæ õèéõ áîëîí áàãààðàà ã¿éöýòãýõ äààëãàâðóóä áàéõ õýðýãòýé. Ү¿íèéã áàãшèéí õè÷ýýëèéí òºëºâëºëòºä òóñãàí äààëãàâàð ã¿éöýòãýõ õóãàöààã ÷ íàðèéí òºëºâëºñºí áàéõ íü ç¿éòýé.
Изобарыг зураглах: Изобар гэдэг нь ижил даралттай агаарын тоон утгуудыг холбосон муруйшугамãýäãèéã ºìíºõ àíãèóääàà ìýääýã áîëñîí. Õàðèí ñóðàã÷èä ººðñ人 èæèë óòãóóäûã õîëáîæ çóðàõäàà ìóðóé шóãàì ¿¿ñãýõ ¿¿, ýñâýë шóãàì áàðüæ шóëóóíààð õîëáîæ áàéíà óó ãýäãèéã áàãш àæèãëàí ä¿ãíýíý.
Ихбагадаралтынмужуудыгтодорхойлох:Муруйшугамуудынтөвдньихтоонутгабайнауу,эсвэлхамгийнáàãà òîîí óòãà áàéíà óó ãýäãèéã àæèãëàí òîãòîîíî. Àãààðûí èõ áîëîí áàãà äàðàëò ¿¿ññýí ¿åä öàã àãààðûí áàéäàë ÿìàð áàéäàã òàëààð àæèãëàñàí ç¿éëñ äýýðýý ¿íäýñëýí ÿðèëöàí ìýäëýãýý áàòàëãààæóóëæ áóéã ¿íýëíý.
Изобарыгунших:Муруйшугамуудынхоорондынзайойрбайх,холбайхынучрыгтайлбарлаж,улмаарàãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò, шèëæèëòèéí ç¿é òîãòîë, ó÷èð шàëòãààíûã ºãºãäñºí çóðãàí äýýð òàéëáàðëàíà. Тóõàéí íºõöºëä öàã àãààðûí ÿìàð òºëºâ áèé áîëñîí, öààшäàà õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áîëîõ òàëààð òºñººëºí ÿðèõ çýðýã ÷àäâàðûã ÷àäâàðûã õàðãàëçàí ¿íýëíý. ( Õ¿ñíýãò.3.3).
Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах
10
Изобарыг унших: Муруй шугамуудын хоорондын зай ойр байх, хол байхын учрыг тайлбарлаж, улмаар агаарын даралтын хуваарилалт, шилжилтийн зүй тогтол, учир шалтгааныг өгөгдсөн зурган дээр тайлбарлана. Тухайн нөхцөлд цаг агаарын ямар төлөв бий болсон, цаашдаа хэрхэн өөрчлөгдөж болох талаар төсөөлөн ярих зэрэг чадварыг чадварыг харгалзан үнэлнэ. ( Хүснэгт.3.3).
Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах
-Агаарын даралтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж тайлбарлах
-Агаарын даралтын хуваарилалт түүнд нөлөөлх хүчин зүйл,бүслэг байдлыг тайлбарлах
-Агаарын даралтын орон зайн хуваарилалт,цаг хугацааны өөрчлөлтийг даралтын хуваарилалтын зургаас изобар ашиглан унших
-Даралтын хуваарилтын зургаас цаг агаарын байдлыг тодорхойлох
Зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.
A. Австрали тивийн агаарын даралт хэвийн даралттай харьцуулахад ямар зөрөөтэй байгааг тайлбарлаарай.
B. Австрали тив агаарын даралтын ямар бүсэд орших вэ? Учрыг тайлбарлаарай.
C. Изобарыг ашиглан Автрали тивийн баруун эргийн дагуу даралтын градиентийг тооцоолж олоорой.
D. Австрали тив хамгийн хуурай тив юм. Үүний учрыг даралтын хуваарилалттай холбон тайлбарлаарай.
E. Зургаас энэ тохиолдолд Автралийн баруун хэсэгт цаг агаарын ямар төлөв байдалтай байгааг тодорхойлоорой.
-Агаарын даралтын зөрүүгээр гадаргын харьцангуй өндөр тодорхойлох
t01=200C, t0
2=150C, P1=920 гПа, P1=840 гПа бол уулын харьцангуй өндрийг тооцоолж олоод өндөр ихсэхэд агаарын даралт яагаад буурдаг шалтгааныг тайлбарлаарай.
Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ
-Агаарын даралт, хэвийн даралт, их ба бага даралтыг тодорхойлох
Зураг дээрх (А, Б) цэгүүдийг ажиглаад агаарын даралтын тоон утгыг ашиглан изобараар дүрсэлж дараах асуултад хариулаарай.
A. 450-ын өргөрөг дээр 00С температуртай үед далайн түвшин дээрх агаарын даралтын хэмжээ..................
B. Их даралтын муж хаана үүсэх вэ? C. Бага даралтын муж хаана үүсэх
вэ? D. Хамгийн их, бага даралт нь
хэвийн даралтаас хэр зэрэг зөрөөтэй вэ?
А
Б
36 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 37Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
10
Изобарыг унших: Муруй шугамуудын хоорондын зай ойр байх, хол байхын учрыг тайлбарлаж, улмаар агаарын даралтын хуваарилалт, шилжилтийн зүй тогтол, учир шалтгааныг өгөгдсөн зурган дээр тайлбарлана. Тухайн нөхцөлд цаг агаарын ямар төлөв бий болсон, цаашдаа хэрхэн өөрчлөгдөж болох талаар төсөөлөн ярих зэрэг чадварыг чадварыг харгалзан үнэлнэ. ( Хүснэгт.3.3).
Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах
-Агаарын даралтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж тайлбарлах
-Агаарын даралтын хуваарилалт түүнд нөлөөлх хүчин зүйл,бүслэг байдлыг тайлбарлах
-Агаарын даралтын орон зайн хуваарилалт,цаг хугацааны өөрчлөлтийг даралтын хуваарилалтын зургаас изобар ашиглан унших
-Даралтын хуваарилтын зургаас цаг агаарын байдлыг тодорхойлох
Зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.
A. Австрали тивийн агаарын даралт хэвийн даралттай харьцуулахад ямар зөрөөтэй байгааг тайлбарлаарай.
B. Австрали тив агаарын даралтын ямар бүсэд орших вэ? Учрыг тайлбарлаарай.
C. Изобарыг ашиглан Автрали тивийн баруун эргийн дагуу даралтын градиентийг тооцоолж олоорой.
D. Австрали тив хамгийн хуурай тив юм. Үүний учрыг даралтын хуваарилалттай холбон тайлбарлаарай.
E. Зургаас энэ тохиолдолд Автралийн баруун хэсэгт цаг агаарын ямар төлөв байдалтай байгааг тодорхойлоорой.
-Агаарын даралтын зөрүүгээр гадаргын харьцангуй өндөр тодорхойлох
t01=200C, t0
2=150C, P1=920 гПа, P1=840 гПа бол уулын харьцангуй өндрийг тооцоолж олоод өндөр ихсэхэд агаарын даралт яагаад буурдаг шалтгааныг тайлбарлаарай.
Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ
-Агаарын даралт, хэвийн даралт, их ба бага даралтыг тодорхойлох
Зураг дээрх (А, Б) цэгүүдийг ажиглаад агаарын даралтын тоон утгыг ашиглан изобараар дүрсэлж дараах асуултад хариулаарай.
A. 450-ын өргөрөг дээр 00С температуртай үед далайн түвшин дээрх агаарын даралтын хэмжээ..................
B. Их даралтын муж хаана үүсэх вэ? C. Бага даралтын муж хаана үүсэх
вэ? D. Хамгийн их, бага даралт нь
хэвийн даралтаас хэр зэрэг зөрөөтэй вэ?
А
Б
Àðгà зүй
- Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõ: Õºòºëáºðèéí ýõíèé õýñýãò áóé òºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðàã, ãåîä¿ðñëýë àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшñýíýýð àãóóëãûí òîãòîëöîîíû áóñàä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä болохчулуунболонхийн,усанболоншиммандалдахьюмс,үзэгдлийнтархалт,байршилтынучиршалтгааныгсудална.Ингэхдээгазарзүйнсудалгааныаргабарилболон“газарзүйнхэл”эзэмшүүлэхэдàíõààðíà.
- Мэдээлэлхарилцаанытехнологи(МХТ)ашиглах:Төрөлбүрийнгазарзүйнзураг,юмс,үзэгдлийнгэрэлзурагбабүдүүвч,диаграммзэргийгхичээлдашиглахнэгаргазамньинтернэтюм.Тухайлбал,дэлхийнãàäààä áà äîòîîä õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð ÿâàãääàã ¿éë ÿâöóóä, àãààð äàõü ¿çýãäë¿¿ä, òýäãýýðèéí ó÷èð шàëòãààí, äýëõèéí ãàäàðãà äýýðõ òàðõàëò õóâààðèëàëòûí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäýõ, òàéëáàðëàõûí òóëä ãàçðûí çóðàã, ÃМÑ, GoogleEarth пðîãðàìì, ñàíñðûí çóðàã, âèäåî, êèíî ãýðýë çóðàã, ñõåì àшèãëàí äàñãàë äààëãàâàð õèéõ, áèå äààí àæèëëóóëàõàä ñóðàã÷äûã ÷èãë¿¿ëíý. Ýíý íü МÕТ-èéã ãàçàðç¿éí ñóðãàëòàä àшèãëàõ áîëîìæèéã áàãш ñóðàã÷äàä îëãîæ áàéíà. Õàìãèéí íààä çàõ íü èíòåðíýò àшèãëàí цахимгазрынзургууд,цагагаарынмэдээашиглахзэрэгньүүнийнэгжишээюм.Ингэснээр“мэдлэгээººðºº á¿òýýõ”, õèéõ ÿâöäàà ñóðàëöàõ” àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä äºõºì áîëíî. Жèшýý íü: íàðíû аймгийнгарагуудынтухайзаахадтандбэлэнүзүүлэнбайхгүйбайгаагэжбодъё.Интернэтээсхэрхэнолж болох вэ? Үүний тулд цэсэн дээрGoogle.com (mozilla firefox)-ийг нээж “гарагууд” гэж бичээд“зураг”(images)гэсэнцэсийгдарахаднарныаймгийггарагуудыгүзүүлсэнхэдэнмянганзураг,бүдүүвчáàéõ æèшýýòýé (Зóðàã 4.1).
11
ДӨРӨВ. ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ
- Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх: Хөтөлбөрийн эхний хэсэгт буй төрөл бүрийн газарзүйн зураг, геодүрслэл ашиглах арга барил эзэмшсэнээр агуулгын тогтолцооны бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох чулуун болон хийн, усан болон шим мандал дахь юмс, үзэгдлийн тархалт, байршилтын учир шалтгааныг судална. Ингэхдээ газарзүйн судалгааны арга барил болон “газарзүйн хэл” эзэмшүүлэхэд анхаарна.
- Мэдээлэл харилцааны технологи (МХТ) ашиглах: Төрөл бүрийн газарзүйн зураг, юмс, үзэгдлийн гэрэл зураг ба бүдүүвч, диаграмм зэргийг хичээлд ашиглах нэг арга зам нь интернэт юм. Тухайлбал, дэлхийн гадаад ба дотоод хүчний үйлчлэлээр явагддаг үйл явцууд, агаар дахь үзэгдлүүд, тэдгээрийн учир шалтгаан, дэлхийн гадарга дээрх тархалт хуваарилалтын зүй тогтлыг танин мэдэх, тайлбарлахын тулд газрын зураг, ГМС, GoogleEarth программ, сансрын зураг, видео, кино гэрэл зураг, схем ашиглан дасгал даалгавар хийх, бие даан ажиллуулахад сурагчдыг чиглүүлнэ. Энэ нь МХТ-ийг газарзүйн сургалтад ашиглах боломжийг багш сурагчдад олгож байна. Хамгийн наад зах нь интернэт ашиглан цахим газрын зургууд, цаг агаарын мэдээ ашиглах зэрэг нь үүний нэг жишээ юм. Ингэснээр “мэдлэгээ өөрөө бүтээх”, хийх явцдаа суралцах” арга барил эзэмшүүлэхэд дөхөм болно. Жишээ нь: нарны аймгийн гарагуудын тухай заахад танд бэлэн үзүүлэн байхгүй байгаа гэж бодъѐ. Интернэтээс хэрхэн олж болох вэ? Үүний тулд цэсэн дээр Google.com (mozilla firefox)-ийг нээж “гарагууд” гэж бичээд “зураг” (images) гэсэн цэсийг дарахад нарны аймгийг гарагуудыг үзүүлсэн хэдэн мянган зураг, бүдүүвч байх жишээтэй (Зураг 4.1).
Зураг 4.1. Google.com-оос зураг олж ашиглах үе шат
Гэвч англи хэл дээр бичиж хайх нь илүү өргөн сонголттой байдаг. Үүний тулд мэргэжлийн нэр томьѐог мэдэх шаардлага гарах ба “Газарзүйн англи-монгол толь” (Е.Áатчулуун. Газарзүйн англи-монгол толь. УÁ., 2012) ашиглахыг танд зөвлөж байна. Монгол хэл дээр ч газарзүйн хичээлд ашиглаж болох маш элбэг материал бий гэдгийг хэлэх нь илүүц биз ээ.
Хэрэв дэлхийн аль ч өнцөг буланд орших нутаг орны байрлалыг мэдэх, түүнийг газрын зураг болон сансрын зураг дээр олох шаардлага гарвал мөн дээрх байдлаар (Google.com руу орж) цэсээ гаргаад “Газрын зураг” (Maps) гэсэн товчийг дарна. Энэ нь GoogleEarth-руу хамгийн хялбар замаар орох нэг зам юм. Мөн шууд http://earth.google.com/ хаягаар орсон ч болно. Жишээ болгож буй зураг дээр Сэлэнгэ аймгийн төв Сүхбаатар хотын байрлалыг үзүүлжээ (Зураг 4.2).
Зураг (images) цэс
Нарны аймгийн зураг
Санчир гараг г.м
Зураг 4.1. Google.com-оос зураг олж ашиглах үе шат
Ãýâ÷ àíãëè õýë äýýð áè÷èæ õàéõ íü èë¿¿ ºðãºí ñîíãîëòòîé áàéäàã. Ү¿íèé òóëä ìýðãýæëèéí íýð òîìüёîã ìýäýõ шààðäëàãà ãàðàõ áà “Ãàçàðç¿éí àíãëè-ìîíãîë òîëü” (Е.Бàò÷óëóóí. Ãàçàðç¿éí àíãëè-ìîíãîë òîëü. ÓБ., 2012) àшèãëàõûã òàíä çºâëºæ áàéíà. Мîíãîë õýë äýýð ÷ ãàçàðç¿éí õè÷ýýëä àшèãëàæ áîëîõ ìàш ýëáýã ìàòåðèàë áèé ãýäãèéã õýëýõ íü èë¿¿ö áèç ýý.
Õýðýâ äýëõèéí àëü ÷ ºíöºã áóëàíä îðшèõ íóòàã îðíû áàéðëàëûã ìýäýõ, ò¿¿íèéã ãàçðûí çóðàã áîëîí сансрынзурагдээролохшаардлагагарвалмөндээрхбайдлаар(Google.comрууорж)цэсээгаргаад“Газрынзураг” (Maps) гэсэн товчийгдарна.ЭнэньGoogleEarth-руухамгийнхялбарзамааророхнэг
замюм.Мөншуудhttp://earth.google.com/хаягаарорсончболно.ЖишээболгожбуйзурагдээрСэлэнгэàéìãèéí òºâ Ñ¿õáààòàð õîòûí áàéðëàëûã ¿ç¿¿ëæýý (Зóðàã 4.2).
12
Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг (Satellite), цаг агаар (Weather), хотгор гүдгэр (Terrain)-ийн байдал гэхчлэн илүү өргөн мэдээлэл авч болох ба зургийн зүүн гарын дээд булан буй заагч “сум”-ыг ашиглан бусад газруудыг олох, “+”, “-“ тэмдгээр нь зургаа багасгах юмуу томруулан харж болно. Äýëãýöèéí ç¿¿í äýýä ºíöºã äýõ "More" öýñíýýñ Photo,Video,Wikipedia,Webcamsçýðãèéãñîíãîæ áóñàä íýìýëò ìýäýýëýë ãýðýë çóðàã, âèäåî, òåêñò ã.ì) àâ÷ áîëíî. GoogleEarth ïðîãðàììûã àøèãëàí сонирхож буй ямар ч зүйл (газар орон, гол мөрөн, уул нуур, далайн ѐроол г.м )-ээ ãàçàðç¿éí ñîëáèëöëîîð нь õàéëò õèéõ, çàé хýìæèõ, òàëáàéг òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéøèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ч õàðàõ бîëîìæòîé.
- Хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийг тайлбарлахад хичээлийн агуулга чиглэгдэх учир физикийн хичээлийн мэдлэг, чадварыг ашиглана. Жишээ нь: агаарын даралтын хуваарилалтын тухай үзэхэд физикийн хичээл дээр үзсэн Торричеллийн туршлага, агаар халах хөрөх, усны төлөв байдал өөрчлөгдөх зэрэг мэдлэг чадвартай холбоно. Уур амьсгалын график байгуулах, бэлэн график ашиглан анализ дүгнэлт хийх зэрэгт математикийн хичээлийн мэдлэг чадвартай нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зураг хайх, GoogleEarth ашиглан мэдээлэл цуглуулах зэрэгт мэдээлэл зүйн хичээлтэй холбогдоно. Ус ба агаарын химийн найрлага, эрдэс чулуулгийн өгөрших явц зэрэгт химийн хичээлтэй холбогдоно. Хичээлийн шинжлэх ухааны түвшин нэлээд өндөр байгааг харгалзан үзвэл тэр болгон монгол хэл дээр уншиж судлах нэмэлт материал ховор байгаа тохиолдолд интернэтээс мэдээлэл авахад англи хэлний мэдлэг чадварыг шаардаж байгааг анхаарна уу.
Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах
Математик: График, х, у тэнхлэг г.м Физик: Агаар
халах, хөрөх, юмсын физик шинж г.м
Хими:Агаарын ба эрдсийн
химийн найрлага г.м
Мэдээлэл зүй: интернэт, Google.com ашиглах
Англи хэл: Цахим газрын зураг унших г.м.
Биологи: амьдралын
орчин, гэрэл дулаан г.м
Газарзүй Уур амьсгалын график, зүсэлт
байгуулах, юмсын учир шалтгаан
тайлбарлах
Зураг 4.2. Google maps-ийг ашиглах
Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг(Satellite), öàã àãààð (Weather), õîòãîð ã¿äãýð (Terrain)-èéí áàéäàë ãýõ÷ëýí èë¿¿ ºðãºí ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõ áà çóðãèéí ç¿¿í ãàðûí äýýä áóëàí áóé çààã÷ “ñóì”-ûã àшèãëàí áóñàä ãàçðóóäûã îëîõ, “+”, “-“ òýìäãýýð íü зургаабагасгахюмуутомрууланхаржболно.Дэлгэцийнзүүндээдөнцөгдэх"More"цэснээсPhoto,Video,Wikipedia,Webcams зэргийг сонгожбусаднэмэлтмэдээлэл гэрэл зураг, видео, текст г.м) авчболно.GoogleEarth пðîãðàììûã àшèãëàí ñîíèðõîæ áóé ÿìàð ÷ ç¿éë (ãàçàð îðîí, ãîë ìºðºí, óóë íóóð, äàëàéí ёðîîë ã.ì )-ýý ãàçàðç¿éí ñîëáèöëîîð íü õàéëò õèéõ, çàé õýìæèõ, òàëáàéã òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéшèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ÷ õàðàõ áîëîìæòîé.
- Õичээë хîîðîíдыí хîëáîîг хàðгàëзàх: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийгòàéëáàðëàõàä õè÷ýýëèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýõ ó÷èð ôèçèêèéí õè÷ýýëèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí òóõàé ¿çýõýä ôèçèêèéí õè÷ýýë äýýð ¿çñýí Тîððè÷åëëèéí òóðшëàãà, àãààð õàëàõ õºðºõ, óñíû òºëºâ áàéäàë ººð÷ëºãäºõ çýðýã ìýäëýã ÷àäâàðòàé õîëáîíî. Óóð àìüñãàëûí ãðàôèê áàéãóóëàõ, áýëýí ãðàôèê àшèãëàí àíàëèç ä¿ãíýëò õèéõ çýðýãò ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ìýäëýã ÷àäâàðòàé нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зурагõàéõ, GoogleEarth àшèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çýðýãò ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëòýé õîëáîãäîíî. Óñ áà àãààðûí õèìèéí íàéðëàãà, ýðäýñ ÷óëóóëãèéí ºãºðшèõ ÿâö çýðýãò õèìèéí õè÷ýýëòýé õîëáîãäîíî. Õè÷ýýëèéí шèíæëýõ óõààíû ò¿âшèí íýëýýä ºíäºð áàéãààã õàðãàëçàí ¿çâýë òýð áîëãîí ìîíãîë õýë äýýð óíшèæ ñóäëàõ íýìýëò ìàòåðèàë õîâîð áàéãàà òîõèîëäîëä èíòåðíýòýýñ ìýäýýëýë àâàõàä àíãëè õýëíèé ìýäëýã ÷àäâàðûã шààðäàæ áàéãààã àíõààðíà óó.
- Ñîðиë, òуðшиëò хийх: Тóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé àíãèä ýñâýë ãýðòýý õèéõ áîëîìæòîé òóðшèëòûí çààâðûã áàãш áýëäýæ ºãºõ áà òóðшèëòûí ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëòèéã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëíà. Ýíý ÿâöàä àæëàà òºëºâëºõ, òºëºâëºñºí ç¿éëäýý áýëòãýõ, íÿìáàé àæèëëàæ ñóðàõ, çîðüñîí ç¿éëäýý õ¿ðýõèéí òóëä ººðèéãýý äàé÷ëàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, áè÷èõ, ÿðèõ ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Жèшýý íü:
1) 250 ìë õýìæýýòýé 2 шèëýí ñàâûã óñààð ä¿¿ðãýýä òóñ á¿ðèéíõ íü òåìпåðàòóðûã òåðìîìåòðýýð хэмжинэ.Ижилсавандусхийсэнболтемпературньадилбайхёстой.
2) Ñàâíû àìñðûã íýãèéã íü öàãààí, íºãººã íü õàð ºíãèéí öààñààð á¿ðõýæ, íààäàã öààñààð òîãòîîíî.3) Тóñ á¿ðèéíõ íü äýýð 50 ñì çàéä 150 âò-èéí 2 ÷èéäýí ºëãºæ, ÷èéäýíãýý àñààíà.4) Óñíû òåìпåðàòóðûã 1 ìèí, 5 ìèí, 10 ìèíóò òóòàìä õýìæèæ õàðüöóóëíà.5) Дүгнэлт:Хувинтай усанд энергидамжих үйлявцяагаадялгаатайбайсныг тайлбарлахдаалгавар
ºãíº.
12
Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг (Satellite), цаг агаар (Weather), хотгор гүдгэр (Terrain)-ийн байдал гэхчлэн илүү өргөн мэдээлэл авч болох ба зургийн зүүн гарын дээд булан буй заагч “сум”-ыг ашиглан бусад газруудыг олох, “+”, “-“ тэмдгээр нь зургаа багасгах юмуу томруулан харж болно. Äýëãýöèéí ç¿¿í äýýä ºíöºã äýõ "More" öýñíýýñ Photo,Video,Wikipedia,Webcamsçýðãèéãñîíãîæ áóñàä íýìýëò ìýäýýëýë ãýðýë çóðàã, âèäåî, òåêñò ã.ì) àâ÷ áîëíî. GoogleEarth ïðîãðàììûã àøèãëàí сонирхож буй ямар ч зүйл (газар орон, гол мөрөн, уул нуур, далайн ѐроол г.м )-ээ ãàçàðç¿éí ñîëáèëöëîîð нь õàéëò õèéõ, çàé хýìæèõ, òàëáàéг òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéøèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ч õàðàõ бîëîìæòîé.
- Хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийг тайлбарлахад хичээлийн агуулга чиглэгдэх учир физикийн хичээлийн мэдлэг, чадварыг ашиглана. Жишээ нь: агаарын даралтын хуваарилалтын тухай үзэхэд физикийн хичээл дээр үзсэн Торричеллийн туршлага, агаар халах хөрөх, усны төлөв байдал өөрчлөгдөх зэрэг мэдлэг чадвартай холбоно. Уур амьсгалын график байгуулах, бэлэн график ашиглан анализ дүгнэлт хийх зэрэгт математикийн хичээлийн мэдлэг чадвартай нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зураг хайх, GoogleEarth ашиглан мэдээлэл цуглуулах зэрэгт мэдээлэл зүйн хичээлтэй холбогдоно. Ус ба агаарын химийн найрлага, эрдэс чулуулгийн өгөрших явц зэрэгт химийн хичээлтэй холбогдоно. Хичээлийн шинжлэх ухааны түвшин нэлээд өндөр байгааг харгалзан үзвэл тэр болгон монгол хэл дээр уншиж судлах нэмэлт материал ховор байгаа тохиолдолд интернэтээс мэдээлэл авахад англи хэлний мэдлэг чадварыг шаардаж байгааг анхаарна уу.
Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах
Математик: График, х, у тэнхлэг г.м Физик: Агаар
халах, хөрөх, юмсын физик шинж г.м
Хими:Агаарын ба эрдсийн
химийн найрлага г.м
Мэдээлэл зүй: интернэт, Google.com ашиглах
Англи хэл: Цахим газрын зураг унших г.м.
Биологи: амьдралын
орчин, гэрэл дулаан г.м
Газарзүй Уур амьсгалын график, зүсэлт
байгуулах, юмсын учир шалтгаан
тайлбарлах
Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах
38 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 39Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
- Ýкскуðс хийх: Ýðäýñ ÷óëóóëàã, ºãºðшèë, óñ, ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãàà, õºðñíèé ¿å äàâõàðãà, óðãàìàë àìüòíû àìüäðàõ îð÷íû ÿëãàà çýðãèéã ñóäëàõûí òóëä ñóðãóóëü îð÷èìä áîëîí îðîí íóòàã ñóäëàëûí ìóçåéä ýêñêóðñ õèéõ íü àшèãòàé. Тóõàéëáàë, ãîëûí õºíäèéí ýëåìåíò¿¿ä - ýðýã, äýíæ, òîõîéðîë, ö¿íõýýë ¿¿ñýõ, æàëãà ãàíãà çýðãèéã ýêñêóðñýýð ÿâæ àæèãëàõ íü òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áèш. Оðîí íóòãèéí ìóçåéä óðãàìàë àìüòíû áîëîí õºðñ, ÷óëóóëãèéí áàÿëàã öóãëóóëãà áèé.
- ¯зэгдëийг àжигëàх, хэмжих, судëàх, áичигëэë хийх: Óñíû óðñãàëûí õóðä, ñàëõèíû õóðä õ¿÷, àãààð, õºðñíèé òåìпåðàòóðûí ººð÷ëºëò, æèëèéí áà õîíîãèéí ÿâö çýðãèéã õýìæèëò õèéõ çàìààð òîäîðõîéëóóëàõ, æèëèéí áà õîíîãèéí äóíäàæ óòãûã òîîöîîëîõ, õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íãýý ãðàôèêààð ä¿ðñëýõ, òýíäýýñýý íýãòãýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.
- Ãàзàðзүйí зуðгуудыг òуëгàí хàðьцууëàх: Ãàçàðç¿éí ººð ººð çóðãóóäûã òóëãàí õàðüöóóëàõ òàëààð ºìíºõ àíãèéí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. Õàðèí òîäîðõîé íýã ç¿éëèéí õóâüä çóðãèéã õýðõýí харьцуулж,мэдээлэлолжболохталаарнэгжишээавъя.ДундадАзийннутагторшдогАралнуурынòàëáàé öàã õóãàöààíû õóâüä õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã äàðààõ çóðãààñ àæèãëàæ ä¿ãíýëò õèéí ó÷ðûã òàéëáàðëààðàé.
Зураг.4.4. Арал нуурын талбай
Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí
- Íàðíû àéìãèéí ãàðèãóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ãàðèã õîîðîíäûí çàé áîëîí õýëáýð, õýìæýýã ¿ç¿¿ëñýí çàãâàð, á¿ä¿¿â÷ çóðàã, ãýðýë çóðàã (Вåá õóóäàñ: wikipedia.org/wiki/Planet)
- Дэлхийнфизикгазарзүйнзураг,уурамьсгалынболонагаарынтемператур,даралтынхуваарилалт,óðãàìàë, àìüòíû òàðõàëò áîëîí õºðñíèé õýâ шèíæèéí òàðõàëòûí çóðàã
- Янзбүрийнуурамьсгалынхэвшинжийгүзүүлсэнуурамьсгалындиаграмм,уурамьсгалынэлементийнòîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
- Ýðäýñ ÷óëóóëãèéí öóãëóóëãà, òºðºë á¿ðèéí õýâ шèíæèéí õºðñíèé äýýæ, ãàçðûí ãàäàðãûí õýëáýð ä¿ðñèéí ìàêåò, çàãâàð, áëîê äèàãðàììóóä (3 õýìæýýñò äèàãðàìì), àìüòàí óðãàìëûí õàòààäàñ, öóãëóóëãà
- ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэлюмстайхолбоотойçóðàã, áóñàä ìýäýýëýë, GoogleEarth пðîãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðãóóä áà öàõèì àòëàñ çýðãèéã îëæ àшèãëàõ áîëîìæòîé.
Хавсралт: Çурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа
14
ТАВ. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН
- Нарны аймгийн гаригуудын бүрэлдэхүүн болон гариг хоорондын зай болон хэлбэр, хэмжээг үзүүлсэн загвар, бүдүүвч зураг, гэрэл зураг (Веб хуудас: wikipedia.org/wiki/Planet)
- Дэлхийн физик газарзүйн зураг, уур амьсгалын болон агаарын температур, даралтын хуваарилалт, ургамал, амьтны тархалт болон хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг
- Янз бүрийн уур амьсгалын хэв шинжийг үзүүлсэн уур амьсгалын диаграмм, уур амьсгалын элементийн тоон үзүүлэлтүүд
- Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр дүрсийн макет, загвар, блок диаграммууд (3 хэмжээст диаграмм), амьтан ургамлын хатаадас, цуглуулга
- Интернэт ашиглан Google.com-хайлтаас дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл юмстай холбоотой зураг, бусад мэдээлэл, GoogleEarth программ, цахим газрын зургууд ба цахим атлас зэргийг олж ашиглах боломжтой.
Хавсралт: Зурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа
АШИГЛАСАН ÍÎÌ, МАТЕРИАЛ
1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998
2. “Газарзүй-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мөнхийн үсэг, 2011 3. Батчулуун. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001
Синусиод тусгаг Робинсоны тусгаг
Меркаторын цилиндр тусгаг Мольвайдын тусгаг
Ñèíóñèîä òóñãàã Ðîáèíñîíû òóñãàã
14
ТАВ. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН
- Нарны аймгийн гаригуудын бүрэлдэхүүн болон гариг хоорондын зай болон хэлбэр, хэмжээг үзүүлсэн загвар, бүдүүвч зураг, гэрэл зураг (Веб хуудас: wikipedia.org/wiki/Planet)
- Дэлхийн физик газарзүйн зураг, уур амьсгалын болон агаарын температур, даралтын хуваарилалт, ургамал, амьтны тархалт болон хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг
- Янз бүрийн уур амьсгалын хэв шинжийг үзүүлсэн уур амьсгалын диаграмм, уур амьсгалын элементийн тоон үзүүлэлтүүд
- Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр дүрсийн макет, загвар, блок диаграммууд (3 хэмжээст диаграмм), амьтан ургамлын хатаадас, цуглуулга
- Интернэт ашиглан Google.com-хайлтаас дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл юмстай холбоотой зураг, бусад мэдээлэл, GoogleEarth программ, цахим газрын зургууд ба цахим атлас зэргийг олж ашиглах боломжтой.
Хавсралт: Зурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа
АШИГЛАСАН ÍÎÌ, МАТЕРИАЛ
1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998
2. “Газарзүй-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мөнхийн үсэг, 2011 3. Батчулуун. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001
Синусиод тусгаг Робинсоны тусгаг
Меркаторын цилиндр тусгаг Мольвайдын тусгаг Мîëüâàéäûí òóñãàã Мåðêàòîðûí öèëèíäð òóñãàã
Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë
1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998
2. “Ãàçàðç¿é-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мºíõèéí ¿ñýã, 20113. Бàò÷óëóóí. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 20014. Газарзүйнболовсролынстандарт.БСØУЯ,Бага,дундболовсролынстандарттөсөл.УБ.,20035. Ãàçàðç¿éí Бîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè (Оð÷óóëñàí Ëîìáîðèí÷èí). ÓБ., 19946. Шàãäàð.Ш. Мîíãîëûí ãàçàðç¿éí òîâ÷ òîëü áè÷èã. ÓБ., 2006, 20077. CanadianNationalStandardsforGeography:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography8. EducationalStandardsinGeographyfortheIntermediateSchoolCertificate.DeutscheGesellschaftfur
Geographie(DGfG).,2007www.geographie.de9. InternationalCharteronGeograhyEducation;InternationalGeographicalUnion,CommissiononGeograhy
Education.,200610. Hartwig Haubrich (Hrsg). Geographie unterrichten lernen:Die neue Didaktik der Geographie konkret.
Oldenbourg.200611. PathTowardWorldLiteracy:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography,NationalGeographicSociety;
(Washington,DC.,NationalGeographicSociety,2000).
40 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 41Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
3.2. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 11 įÃÝÝÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ
Îðшиë
Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä äàðààõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò òóëãóóðëàâ. Ү¿íä:
• Газарзүйнболовсролынстандартбахэрэгжүүлэхзөвлөмж• Ерөнхийболовсролынсургуулийнсургалтынталаарбаримтлахбодлого• ГазарзүйнБоловсролынОлонУлсынХарти• Газарзүйнтогтвортойхөгжлийнболовсролынтунхаглал• Боловсролын стандарт ба киррикюлимийг шинэчлэн хөгжүүлэх болон сургалтын хөтөлбөр
áîëîâñðóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàë• 12жилийнсургалтынтөлөвлөгөө,хөтөлбөрүүд• Бусадулсорныгазарзүйнболовсролынстандарт
Çөвлөмæийн зорилго
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.
Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим
12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí “Ãàçàðç¿é” õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººã ¿íäýñ áîëãîæ, Оëîí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí Õàðòèä òóñãàñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí óõàãäàõóóíûã ñóäëàõ çàð÷èìä íèéö¿¿ëñýí áîëíî.
Дэлхийнбүснутагба улсорон гэхчлэн тодорхойнутагдэвсгэрийнхүрээндэхнийгэм-эдийн засгийнãàçàðç¿éí àñóóäëûã ñóäëàõàä õºòºëáºðèéí àãóóëãà ÷èãëýõ áîëîâ÷ ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã áàéãàëü-íèéãìèéí õàìààðàëä íü àâ÷ ¿çýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëëàà. Т¿¿í÷ëýí òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõóéö áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí àñóóäëûã äýâш¿¿ëýõ, òààìàãëàë ãàðãàõ, газарзүйн төрөл бүрийн мэдээлэл ашиглан таамаглал батлах юмуу шинээр гарч ирсэн шалтгааныгòàéëáàðëàõ ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàõ íü ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèëãî õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
Õөòөëáөðийí àгууëгà
Хүлээгдэæ буй ерөнхий үр дүн
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷ëàõ áîëîí ò¿¿íèéã ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíèé öàãò áàãòààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õàðãàëçàí äàðààõ 4 ç¿éë äýýð àâ÷ ¿çëýý. Ү¿íä:
Õүëээгдэж áуй еðөíхий үð дүí Тàйëáàð1. Газарзүйн судалгааны аргууд
(сэдэвчилсэн зураг унших, ашиглах, зохиох, ГМС болон бусад геодүрслэл)-ыг нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн салбарт ашиглах арга барил эзэмших, тэдгээрийн үндсэн дээр бүс нутгийн онцлогийг тодорхойлох;
Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãóóä áîëîí ÃМÑ-ûã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñàëáàðò àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõ шààðäëàãà ç¿é ёñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Ó÷èð íü ýíý õè÷ýýëýýð äýëõèéí óëñ îðíóóäûí îíöëîã, á¿ñ íóòãèéí ÿëãààã ñóäàëäàã òóë óëàìæëàëò àðãóóä (òîîí ìýäýýëýë, ãðàôèê, äèàãðàìì áîëîâñðóóëàõ, ãàçàðç¿éí çóðàã àшèãëàõ ã.ì)-ààñ ãàäíà ÃМÑ-èéã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñàëáàðò àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшèõ íü õè÷ýýëèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ãîë ¿ð ä¿í áîëíî. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí үзэгдэл,юмсыгдүрслэнүзүүлсэнгазарзүйнтөрөлбүрийнçóðàã óíшèæ íóòàã äýâñãýðèéí ÿëãààã ãàðãàõ õàðüöóóëàõûí тулдзурагзүйнаргуудыгхэрэглээболгохньччухалюм.
2. Нийгмийн хºгжилд нºлººлдºг хүчин зүйлс (түүхэн болон газарзүйн, нийгэм-улс тºрийн г.м)-ийн талаар ойлгож, мэдсэний үндсэн дээр улс орнуудын хºгжлийн түвшинг шалгуур үзүүлэлтийн дагуу ангилах, харьцуулах, дүгнэлт гаргах;
Ýíý íü òóõàéí óëñ îðíû õºãæèë íü äàí ãàíö áàéãàëèéí íºõöºë óóð àìüñãàëûí òààòàé áàéäëààñ шàëòãààëàõã¿é, íèéãýì-óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë íºëººòýé áîëîõûã îéëãîæ óõààðñàíààð ñàéí çàñàãëàë, çºâ áîäëîãî, ººðèéí õàð àìèà áîäîõ áèш, õ¿í àðäàà áîäñîí çºâ õàíäëàãàòàé улстөрчидбайхньюуюунаасчухалгэдэгүзэлбодолтөлөвшинөгэсэнүгюм.Ингэснээрөнөөдөр11дүгээрàíãèä ñóðàëöàæ áàéãàà õ¿¿õäýä òºëºâшñºí ¿çýë áîäîë 10-20 æèëèéí äàðàà ÿìàð ÷ òºðëèéí àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ýíý áàéð ñóóðèíààñ óëñ îðîí, õ¿í àðäûíõàà òºëºº ñýòãýë ãàðãàäàã èðãýí áîëæ òºëºâшèõ íü àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áîëíî.
3. Хүн ам, нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлтийн нутаг дэвсгэрийн ялгааг байгаль-нийгмийн харилцан хамааралд нь авч үзэн харьцуулах;
Õ¿í àìüäàð÷ áàéãàà ë áîë òóõàéí íóòàã äýâñãýðò áàéãàëü-нийгмийнхамааралүүснэ.Иймдхүнам,нутагдэвсгэрийнòóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã íü òîîöîí, íóòàã äýâñãýðèéí ÿëãààã õàðüöóóëàõ ÷àäâàð ýçýìшèíý.
4. Дэлхийн улс орнууд болон бүс нутгийн соёлын ялгааг ойлгох, бусдын зан заншил, түүх соёлыг хүндэтгэх, тулгамдсан аливаа асуудлыг хамтдаа шийдвэрлэх;
11 ä¿ãýýð àíãèéí õºòºëáºðèéí õàìãèéí ãîë õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ýíý õýñýã õýìýýí ¿çýæ áîëíî. ªíººãèéí õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàð÷ áóé íýã áýðõшýýë áîë òåððîðèçì áºãººä ¿¿íèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõûí òóëä õàðèëöàí îéëãîëöîõ, áóñäûí çàí çàíшëûã õ¿íäýòãýõýýñ ýõýëíý. Ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýñíýýð 2001 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íèé ¿éë ÿâäàë íü îð÷èí ¿åä çºâõºí ìýäëýã îëãîõ áîëîâñðîëûã ÷óõàëä òàâüæ, ýíõ òàéâíû áîëîâñðîëûí òàëààð îðõèãäóóëñíûã õ¿í òºðºëõòºíä ñàíóóëñàí ãýæ ¿çäýã. Ãàçàðç¿éí ñóðãàëò íü ñîёëûí áîëîâñðîë îëãîõîä ãîë ¿¿ðýãòýé áºãººä ýíý çîðèëãûã õàíãàõ ÿâäàë õè÷ýýëèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áèëýý.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëàâ. Ñóäëàãäàõóóíû öàãèéã áàðèìæààëàí áàãш ººðºº ººð÷ëºí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ү¿íä:
1) Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãóóä (5-8 öàã)2) Дэлхийнулсорнуудынхөгжлийнялгаабабүснутаг(8-10цаг)3) Õ¿í àì áà ñóóðüшèë (12-15 öàã)4) Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áà áàéãàëèéí íººö àшèãëàëò (18-20 öàã)5) Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íóòàã äýâñãýð-ãàçàðç¿éí õîëáîî õàìààðàë (20-22 öàã)6) Ñóäàëãàà õèéõ (5-8 öàã)
Ýíý õè÷ýýëýýð äýëõèéí á¿ñ íóòãóóä, óëñ îðíû òóõàé ñóäëàõ ÿâöäàà íèéãìèéí õºãæëèéí ÿëãàà, ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ, òîäîðõîé àñóóäëûí õ¿ðýýíä óëñ îðíóóäûí íºõöºë áàéäëûã ойлгожмэдэхньнэгголзорилгоюм.АНУ,Германзэрэгулсадгазарзүйнхичээлээрбүснутаг,улсорнуудыг“асуудалд-суурилсан” (issues-based) аргаар судлах явдлыг чухалчилж байна. Энэ нь “тодорхойлох”áàéäëààð ñóäàëäàã áàéñàí óëàìæëàëò àðãààñ äàâóó áºãººä ñóðãàëòûí ÿâöàä àëèâàà àñóóäëûã ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ çºâ шèéäâýð ãàðãàæ ñóðàõàä íü ñóðàëöàã÷äàä òóñàëäàã õýìýýí ¿çýõ áîëëîî. Ñóðàã÷äàä ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõäýý ýíýõ¿¿ “àñóóäàëä ñóóðèëàõ” õàíäëàãûã áàðèìòëàõàä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõûã áàãш íàðò çºâëºæ áàéíà. Зàðèì æèшýý àâ÷ ¿çüå.
Жишээ 1: Õºãæèíã¿é áà ÿäóó áóóðàé îðíóóä äàõü òýãш áóñ áàéäëûí òàëààð ìýäëýã îëãîõûí òóëä òîäîðõîé æèшýýí äýýð õàðüöóóëæ áîëíî. Жèшýý íü: Õàëóóí á¿ñýä îðшäîã õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýêñпîðòûí ãîë бүтээгдэхүүнийнэгнькофеюм.Нөгөөталаарүүнийгхөгжингүйорнуудынхүнамынөдөртутмынхэрэглээãýæ ¿çýæ áîëíî. Ү¿íä òóëãóóðëàí çàðàãäàæ áóé íýã àÿãà êîôåíû ¿íèéã õàðüöóóëàõ çàìààð õºãæëèéí ÿëãààã õàðüöóóëàõ, îðëîãûí ÿëãààíä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ, òýãш áóñ õóâààðèëàëòûí шàëòãààíûã òàéëáàðëàæ áîëíî (Зóðàã 2.1).
42 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 43Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Áîдиò жишээ ¯йë àжиëëàгàà ÄүгíэëòÍýã àÿãà êîôåíû ¿íèéí õóâààðèëàëòûã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàììûã ¿ç¿¿ëíý.
Зураг 2.1. Кофены үнэ
Àÿãà êîôå 3000 òºã ãýæ ¿çâýë õýí õýäýí òºãðºãèéí àшèã õ¿ðòýæ áàéãààã òîîöîîëæ ÿðèëöàíà. À. Õýäýí õóâü íü тариаланчидочихвэ?Б. Õýí õàìãèéí èõ àшèã хүртэжбөайнавэ?В. Àшãèéí èõýíõ íü àëèíä ньногдожбайнавэ?-õºãæèæ áàéãàà îðîíä-õºãæèíã¿é îðîíäÃ. Ýíäýýñ ÿìàð ä¿ãíýëò гаргажболохвэ?
Үíèéí èõýíõ õýñýã (%) íü õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí àшèã áîëæ áàéõàä õàìãèéí багабуюудөнгөж3%ньë òàðèàëàí÷äàä î÷èæ áàéãàà íü õºäºëìºðèéí õóâààðèëàëòûí òýíöâýðòýé áèш áàéäëûã èëòãýæ áàéíà. Ýíäýýñ õºãæëèéí ÿëãààíä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ, õóâààðèëàëòûí òýãш áóñ áàéäëûí òàëààð îéëãîæ àâàõ áîëíî.
Жишээ 2: “Тîäîðõîé õóãàöààíä óëñ îðíû àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òöýä ãàðñàí ººð÷ëºëòºä àíàëèç ä¿ãíýëò õèéõ” - Ýíý ÷àäâàðûã ýçýìшñýíýýð áàéãàëü-íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººã òàéëáàðëàõ, àëèâàà ç¿éëñèéí ó÷èð шàëòãààíä ººðèéí ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ ñóðàõ àðãà áàðèëûã áèé áîëãîäîã. Ү¿íèé òóëä àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò íü ìýäýãäýõ¿éö àëü íýã óëñûí áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé (Àðãà ç¿éí õýñýãò ýíý òàëààð äóðäñàíûã ¿çíý ¿¿). Жèшýý íü: 1960 áà 2000 îíä Тàéâàí óëñûí ýêñпîðòûí á¿òýö õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàìì (Зóðàã 2.2)-ûã ñîíãîí àâ÷ суралцагчдыгүйлажиллагаанд“хөтөлж”болохюм.Үүнд:
a) 1960-ààñ 2000 îíû õîîðîíä àæ ¿éëäâýðèéí àíõäàã÷ áîëîí õîёðäàã÷ ñàëáàðûí ýêñпîðòîä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã õàðüöóóëàí òîäîðõîéëîõ;
b) Шèíýýð àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä ¿éëäâýðèéí ºíäºð òåõíîëîãè ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëäãèéí ó÷ðûã æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ;
c) Øинээражүйлдвэржсэнорнуудынэдийнзасгийнхөгжилньхүнамынамьдралдямарнөлөөүзүүлжáîëîõûã æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ ãýõ ìýò.
6
Жишээ 2: “Тодорхой хугацаанд улс орны аж ахуйн салбарын бүтцэд гарсан өөрчлөлтөд анализ дүгнэлт хийх” - Энэ чадварыг эзэмшсэнээр байгаль-нийгмийн хүчин зүйлсийн нөлөөг тайлбарлах, аливаа зүйлсийн учир шалтгаанд өөрийн үзэл бодлын үүднээс хандаж сурах арга барилыг бий болгодог. Үүний тулд аж ахуйн салбарын бүтцийн өөрчлөлт нь мэдэгдэхүйц аль нэг улсын бодит жишээн дээр тулгуурлах нь илүү үр дүнтэй (Арга зүйн хэсэгт энэ талаар дурдсаныг үзнэ үү). Жишээ нь: 1960 ба 2000 онд Тайван улсын экспортын бүтэц хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн диаграмм (Зураг 2.2)-ыг сонгон авч суралцагчдыг үйл ажиллагаанд “хөтөлж” болох юм. Үүнд:
1) 1960-аас 2000 оны хооронд аж үйлдвэрийн анхдагч болон хоѐрдагч салбарын экспортод гарсан өөрчлөлтийг харьцуулан тодорхойлох;
2) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудад үйлдвэрийн өндөр технологи чухал байр суурийг эзэлдгийн учрыг жишээн дээр тайлбарлах;
3) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудын эдийн засгийн хөгжил нь хүн амын амьдралд ямар нөлөө үзүүлж болохыг жишээн дээр тайлбарлах; гэх мэт.
Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)
Жишээ 3: Мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх, хувиргах замаар мэдлэг бүтээх үйлд багш хөтлөхдөө суралцагчдын аливаа асуудлыг олж харах чадвар, тухайн асуудалд өмнөх мэдлэгээ хэрхэн ашиглаж байгааг илрүүлэн, мэддэгээс мэддэггүй рүү нь хандуулах
замаар бие даан суралцах үйлийг дэмжинэ. Тухайлбал, зургийг нэрийг багш өгөлгүй, харин сурагчид сумны чиглэлүүдийг нэрлэн бичихдээ асуудал дэвшүүлж таамаглал дэвшүүлж, асуудлаа нэгтгэн дүгнэлт хийх чадвартай болно. Венесуэлээс Бразил, АНУ руу, зүүн өмнөд Азиас Япон руу, Саудын Арабаас АНУ, Европ, зүүн Ази руу, ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар тухайн
Хөдөө аж ахуй
Түүхий эд
Цахилгаан бараа аж ахуй Нэхмэл (гутал, хувцас)
Машин техник аж ахуй Тоглоом, спортын хэрэгсэл
Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл
Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)
Жèшýý 3: Мýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ, õóâèðãàõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éëä áàãш õºòëºõ人 ñóðàëöàã÷äûí àëèâàà àñóóäëûã îëæ õàðàõ ÷àäâàð, òóõàéí àñóóäàëä ºìíºõ ìýäëýãýý õýðõýí àшèãëàæ áàéãààã èëð¿¿ëýí, ìýääýãýýñ ìýääýãã¿é ð¿¿ íü õàíäóóëàõ çàìààð áèå äààí ñóðàëöàõ ¿éëèéã äýìæèíý. Тóõàéëáàë, çóðãèéã íýðèéã áàãш ºãºëã¿é, õàðèí ñóðàã÷èä ñóìíû ÷èãëýë¿¿äèéã íýðëýí áè÷èõäýý асуудалбуюутаамаглалдэвшүүлж,àñóóäëàà íýãòãýí ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàðòàé áîëíî.
6
Жишээ 2: “Тодорхой хугацаанд улс орны аж ахуйн салбарын бүтцэд гарсан өөрчлөлтөд анализ дүгнэлт хийх” - Энэ чадварыг эзэмшсэнээр байгаль-нийгмийн хүчин зүйлсийн нөлөөг тайлбарлах, аливаа зүйлсийн учир шалтгаанд өөрийн үзэл бодлын үүднээс хандаж сурах арга барилыг бий болгодог. Үүний тулд аж ахуйн салбарын бүтцийн өөрчлөлт нь мэдэгдэхүйц аль нэг улсын бодит жишээн дээр тулгуурлах нь илүү үр дүнтэй (Арга зүйн хэсэгт энэ талаар дурдсаныг үзнэ үү). Жишээ нь: 1960 ба 2000 онд Тайван улсын экспортын бүтэц хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн диаграмм (Зураг 2.2)-ыг сонгон авч суралцагчдыг үйл ажиллагаанд “хөтөлж” болох юм. Үүнд:
1) 1960-аас 2000 оны хооронд аж үйлдвэрийн анхдагч болон хоѐрдагч салбарын экспортод гарсан өөрчлөлтийг харьцуулан тодорхойлох;
2) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудад үйлдвэрийн өндөр технологи чухал байр суурийг эзэлдгийн учрыг жишээн дээр тайлбарлах;
3) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудын эдийн засгийн хөгжил нь хүн амын амьдралд ямар нөлөө үзүүлж болохыг жишээн дээр тайлбарлах; гэх мэт.
Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)
Жишээ 3: Мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх, хувиргах замаар мэдлэг бүтээх үйлд багш хөтлөхдөө суралцагчдын аливаа асуудлыг олж харах чадвар, тухайн асуудалд өмнөх мэдлэгээ хэрхэн ашиглаж байгааг илрүүлэн, мэддэгээс мэддэггүй рүү нь хандуулах
замаар бие даан суралцах үйлийг дэмжинэ. Тухайлбал, зургийг нэрийг багш өгөлгүй, харин сурагчид сумны чиглэлүүдийг нэрлэн бичихдээ асуудал дэвшүүлж таамаглал дэвшүүлж, асуудлаа нэгтгэн дүгнэлт хийх чадвартай болно. Венесуэлээс Бразил, АНУ руу, зүүн өмнөд Азиас Япон руу, Саудын Арабаас АНУ, Европ, зүүн Ази руу, ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар тухайн
Хөдөө аж ахуй
Түүхий эд
Цахилгаан бараа аж ахуй Нэхмэл (гутал, хувцас)
Машин техник аж ахуй Тоглоом, спортын хэрэгсэл
Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл
ВенесуэлээсБразил,АНУруу,зүүнөмнөдАзиасЯпонруу,СаудынАрабаасАНУ,Европ,зүүнАзируу,ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар дүгнэлт хийлгэхдээ тухайн улсîðíóóäûí áàéãàëèéí íººö, õ¿í àì, õºäºëìºðèéí íººö, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âшèí, ýðýëò õýðýãöýý çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çýõèéã áàãш çºâëºíº.
Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй
Үнэлгээний æишиг даалгавар боловсруулах аргачлал
11-ð àíãèä ñóðàëöàã÷èä ººð ººðñäèéí ñóðàëöàõóéí òîäîðõîé àðãà áàðèëòàé áîëñîí áàéäàã, ò¿¿ãýýðýý äàìæóóëàí òºðºë á¿ðèéí шèíæëýõ óõààíààñ ñóðàëöäàã õýäèé ÷ áèä ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû судалгааныаргатайтанилцуулж,газарзүйнхэлсоёлыгэзэмшүүлэхэдонцгойанхаараххэрэгтэйцагүеюм.Ýíý ¿åýñ óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí шàëãóóð àðãà÷ëàëóóäûã õàðüöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëäîã òóë ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, íýãòãýõ, ä¿ãíýõ, ººðèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëòýý ãàçàðç¿éí çóðàã àшèãëàí èëýðõèéëýõ, á¿ñ íóòàã, óëñ îðíóóäàä òóëãàìäñàí àëèâàà àñóóäëûã ººðèéí àìüäðàëûí îðîí çàéòàé óÿëäóóëàí õàðüöóóëàõ, ¿íýëýõ, æèшýýëýõ, îëîí óëñ ¿íäýñòíèé ò¿¿õ ñîёë, çàí çàíшèë, ñîёë áîëîí óëñ îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õ¿íäýòãýõ, ñàéí ç¿éëñýýñ ñóðàëöàõàä íü ñóðàëöàã÷äûã äýìæèõ шààðäëàãà ç¿é ёñîîð óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Иймд суралцагчдыг мэдлэг чадварыг үнэлэхдээ ч үнэлгээг зөв, үр дүнтэй байхуйцаар төлөвлөжçîõèîí áàéãóóëàõ íü áàãш ñóðàã÷äàä àëü àëèíä íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãш òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí ìýäñýí, ñóðñíûã áàéíãà òîãòìîë, áîäèòîîð, á¿òýýë÷ýýð, ¿íýí çºâ, шóäàðãà ¿íýëæ áîëîõóéöààð õè÷ýýëýý òºëºâëºñíººð ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã èëð¿¿ëýõ, õÿíàõàä õÿëáàð áîëæ óëìààð áàãшèä ººðèéíõºº õè÷ýýëèéã ñóäëàí ñàéæðóóëàõàä íü ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã ñàéòàð àíõààð÷ ¿íýëãýýã òºëºâëºëò, ÿâö, ¿ð ä¿í ãýñýí шàòëàëòàéãààð õèéõ íü ç¿éòýé (Õ¿ñíýãò. 3.1).
Хүснэгт.3.1. Үнэлгээг тºлºвлºх, үр дүнг тооцох
Үíýëãýýã áîëîâñðóóëàõ
Жèшýýëñýí àãóóëãà
Үíýëãýý
Үíýëãýýã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ Үíýëãýýíèé ÿâö Үíýëãýýíèé ¿ð ä¿í
Дэлхийн улс тºрийн зураг-Дэлхийнфизикãàçàðç¿éí áîëîí óëñ òºðèéí çóðãèéí ÿëãààã òîäîðõîéëáîë-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ó÷èð шàëòãààíûã çºâ òàéëáàðëàâàë-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, îíöëîã, à÷ õîëáîãäëûã á¿ñ íóòãààð íü àíãèëæ ãàçðûí çóðàãò òàéëáàðëàâàë ãýõ ìýò
-Дэлхийнулсòºðèéí çóðãèéí шèíæ ÷àíàðóóäûã òîäîðõîéëîõ, íýðëýõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å÷ëýëèéã õ¿ñíýãòýýð èëýðõèéëýõ-Б¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ óëñ îðíóóäûã ãàçðûí çóðàãò çààõ, äýâòýðòýý òýìäýãëýõ-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ
Дэлхийнулстөрийнçóðàãò çàðèì óëñ îðíûã çààëãàõ, íýðë¿¿ëýõ, ÿðèëöàõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å шàòûã çºâ òîäîðõîéëîõ-Б¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí шèíæ ÷àíàðòàé áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ, Мîíãîë óëñòàé õàðüöóóëàí ä¿ãíýõ, ¿íýëýõ
-Óëñ á¿ð ººð ºí㺺ð òýìäýãëýãäñýí áîëîõûã îëæ õàðàõ-Íèéñëýë õîòóóä, õ¿í àì èõòýé õîòóóäûí òýìäýãëýãýý, áè÷èãëýë ÿëãààòàéã àæèãëàõ-Óëñ òºðèéí çóðàã áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõ áîëîìæòîé ãýäãèéã ä¿ãíýí õýëýõ-Б¿ñ íóòãèéí íèéòëýã шèíæèéã ôèçèê ãàçàðç¿éí çóðàãòàé õîñëóóëàí ä¿ãíýõ-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûã ýäèéí çàñàã óëñ òºð, áèçíåñèéí ñîíèðõëîîð íü àíãèëàõ ãýõ ìýò.
ХөтөлбөрттусгагдсанагуулгыгсудлахявцадболонүрдүнгилрүүлэхдээюугньүнэлэхталаарурьдчилантөлөвлөвөлзүйтэйбөгөөдчадваржсанмэдлэгбуюуК1-К4рүүшаталсанбайдлаарүнэлэхээртөлөвлөж,óëìààð ìýäëýãýý õýðýãëýõ ÷àäâàð îëæ áóé òàëûã íü èë¿¿ áàðèìòëàí ¿íýëíý. Тóõàéëáàë, òóõàéí ñóðàã÷èéí ºìíºõ ìýäëýã ÷àäâàðûã ºíººãèéí áàéäàëòàé õàðüöóóëæ, òýäíèé ìýäëýã ÷àäâàðûí õóðä, ÷àíàð, ñóðàëöàõ аргаэзэмшижбайгаагньажиглаххэрэгтэйюм(Хүснэгт.3.2).
44 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 45Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Хүснэгт.3.2. Үнэлэх ерºнхий чадварууд
Ñэдэв ¯íэëгээ хийх жишээДэлхийн улс орнууд ба бүс нутаг
- Óëñ òºðèéí çóðàãò ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí шàëòãààíûã çóðàã àшèãëàí òîäîðõîéëæ áóé áàéäàë
- Óëñ îðíóóäûã õºãæëèéí ÿëãààã èëýðõèéëýõ шàëãóóðóóäûã õàðüöóóëæ, òîîöîîëîõ, òàéëáàðëàõ, ¿íýëãýý ºãºõ (íýã õ¿íä íîîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áà á¿õ ¿íäýñòíèé àç æàðãàëûí èíäåêñ ã.ì)
- тодорхойбүснутагюмууулсорныгазарзүйнтодорхойлолтгаргахаргаáàðèë ýçýìшñýí áàéäàë
Дэлхийн хүн ам - Õ¿í àìûí òàðõàëò ñóóðшèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõ, òàéëáàðëàõ (ò¿¿õýí, áàéãàëü îð÷íû, òåõíîëîãèéí äýâшëèéí, шèëæèí ñóóðшèëòûí ã.ì)
- Õ¿í àìûí íÿãòшèë èõ áà áàãà ãàçàð îðîí, á¿ñ íóòãèéí шèíæ ÷àíàðûã õàðüöóóëàõ, шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ
- Ãàçàð àшèãëàëòûí õýâ шèíæ¿¿äèéã ÿëãàí òîäîðõîéëîõ (îðшèí ñóóã÷äûí, àìðàëò ñóâèëëûí, õóäàëäàà-àðèëæààíû, õºäºº àæ àõóéí, òýýâýð-õàðèëöààíû, îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ã.ì)
- Õîòæèëòîîñ ¿¿äýëòýé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áîëîí ãàçàðç¿éí áóñàä ¿çýãäýë, òýäãýýðèéí шàëòãààíûã ä¿ãíýõ ÷àäâàð
- Õîòæèëò áà àæ ¿éëäâýðæèëò, òýýâýðò íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñèéã íýãòãýí àâ÷ ¿çýõ, ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, ¿ð ä¿íã èëýðõèéëýõ ÷àäâàð
Эдийн засгийн хºгжил ба байгалийн нººцийн ашиглалт
- Àæ ¿éëäâýðèéí àíõäàã÷, õîёðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ñàëáàðûã àíãèëàõ, æèшýýëýõ, ¿íýëýõ ÷àäâàð
- Àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýìæ áîëîí çàðäàëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, ººðèéí ä¿ãíýëòýý ãðàôèê, äèàãðàììààð èëýðõèéëýõ ÷àäâàð
- Дэлхийнажахуйнсалбартусбүрийнгазарзүйнбайршил,тархалтынó÷èð шàëòãààí, íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã ÿëãàæ, æèшýýãýýð òàéëáàðëàæ ÷àäàõ áóé ýñýõ ã. ì
Дэлхийн эдийн засгийн харилцан хамаарал
- Оëîí óëñûí õºäºëìºðèéí ãàçàðç¿éí õóâààðèëàëòûí ºíººãèéí áàéäàëä ä¿ãíýëò ºãºõ çàìààð àæèëëàõ õ¿÷, ò¿¿íèé шèëæèëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ, çóðàãëàõ
- Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíèê òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëòûã íýâòð¿¿ëæ áóé àæ àõóéí ñàëáàðóóä, òýäãýýðèéí õºãæëèéí õóðäûã õàðüöóóëàõ, ¿íýëýõ, ä¿ãíýõ
- Бàéãàëèéí íººöèéí òàðõàëòûí ãàçàðç¿éí îíöëîãèéã àшèãëàëòûí áàéäàë áîëîí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëòýé íü õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ
- Бàéãàëèéí íººöººñ õàðààò óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí ä¿ð òºðõèéã àæèãëàõ õàðüöóóëàõ, õºãæëèéí ãàðöûã òîäîðõîéëîõ ã.ì
Тóõàéí æèëèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, õè÷ýýëèéí àãóóëãààñ õàìààð÷ ñóðàëöàã÷äûí õèéæ ã¿éöýòãýõ äààëãàâðóóä àíãè á¿ðò ººð ººðèéí îíöëîãòîé áàéäàã.
11 ä¿ãýýð àíãèéí õóâüä ñóðàëöàõóéí òîäîðõîé àðãà ýçýìшñýíèé ¿íäñýí äýýð ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ä¿ãíýõ, çóðàãëàõ çýðãýýð íýëýýä ñóáüåêòèâ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà (Õ¿ñíýãò. 3.3). Интернэтийнболон телевиз, сонин сэтгүүл зэргээсмэдээмэдээлэлавчашиглахдааальболох үнэнìýäýýëëèéã àâ÷ ñóðàõûí òóëä òóõàéí ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ ¿íäñýí ñàéò (ñòàòèñòèêèéí õîðîî, òóõàéí ÷èãëýëèéí ÿàìäûí ñàéò ãýõ ìýò), ºäºð òóòìûí ñîíèí ñýòã¿¿ëèéã óíшèõ õýðýãòýéã çºâëºæ áàéíà.
Дэлхийн нийгэм эдийн засаг, бүс нутгийн аж ахуй, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн ялгаа хуваарилалтынòàëààð ñóäàëäàã òóë ýäãýýð íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿éä òóëãóóðëàíà.
Хүснэгт.3.3. (Эдийн засгийн газарзүйн голлох аргазүй)
Үíýëýõ ÷àäâàðóóä Үíýëãýýíèé шàëãóóðò ¿íäýñëýñýí æèшèã äààëãàâðûí æèшýýТºðºë á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëàõ, àшèãëàõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ
Тýýâðèéí çàíãèëàà õîòóóä, Àæ ¿éëäâýðèéí òºâ, öýã, çàíãèëàà, á¿õèé ãàçðóóäûã ãàçðûí çóðàãò òýìäýãëýýðýé.Далайнголбоомтуудыгнэрлээрэй.
Мýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã íýãýýñ íºãººä шèëæ¿¿ëýõ
Зóðàã äèàãðàììààñ òîîí ìýäýýëýë ãàðãàõ, òîîí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàí ãðàôèê, äèàãðàìì áàéãóóëàõ äààëãàâðóóä áàãòàíà.
Кàðòîãðàìì äèàãðàìì, ñõåì, ãðàôèê áàéãóóëàõ
Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí á¿òöýýð ñõåì õèéãýýðýé. Зàðèì óëñ îðíû õ¿í àìûí íàñ õ¿éñèéí á¿òöèéí ñóâàðãà áàéãóóëæ õàðüöóóëààðàé.
Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéã óíшèõ, õýðýãëýõ, áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð
Оðîí íóòãèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéã áýëòãýõ, ¿¿íèé òóëä ãàçàðç¿éí ýõ ñóðâàëæóóäûã àшèãëààðàé.
ЭнэудаабидSOLOболонBloomынтаксономыгчухалчилсангүй,харингазарзүйнчадвархэрхэнбийáîëæ õºãæèæ áàéãààã ¿íýëýõýýð ìýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãàç¿éã ñîíãîæ àâëàà.
Мýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãàç¿é íü òóõàéí àãóóëãûí õ¿ðýýíä ìýäýýëëèéã îðóóëàõ, àíãèëàõ, ò¿¿âýðëýõ, ä¿ãíýõ ÷àäâàðûã áèé áîëãîíî. Ñóðàëöàã÷èéí òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîë íü шèëýí ñîíãîõ шèíæ ÷àíàðòàé байдаг.Иймдгазарзүйнхичээлийгсонирхон,судлахынтулдмэдээллээссэдэлжүүлэх,амьдралынбодитêîíòåêñò äýýð áóóëãàí õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä áàãш àðãà ç¿éãýý ÷èãë¿¿ëíý. Мýäýýëëèéã òýð ÷èãýýð íü òîãòîîõ áóñ, ìýäýýëëèéí ìºí ÷àíàðûã îéëãîõ, ñóäàëæ áóé àãóóëãàäàà íèéö¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéã õóðààíãóéëàí тоймлох,схемчлэх,нарийвчлантодруулахзэргээрмэдээлэлтэйажиллахаргазүйдсуралцахюм(Зураг.3.1).
9
Тухайн жилийн газарзүйн сургалтын хөтөлбөр, хичээлийн агуулгаас хамаарч суралцагчдын хийж гүйцэтгэх даалгаврууд анги бүрт өөр өөрийн онцлогтой байдаг.
11 дүгээр ангийн хувьд суралцахуйн тодорхой арга эзэмшсэний үндсэн дээр мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах, дүгнэх, зураглах зэргээр нэлээд субьектив хандлагатай болсон байна (Хүснэгт. 3.3). Интернэтийн болон телевиз, сонин сэтгүүл зэргээс мэдээ мэдээлэл авч ашиглахдаа аль болох үнэн мэдээллийг авч сурахын тулд тухайн мэдээллийг түгээх үндсэн сайт (статистикийн хороо, тухайн чиглэлийн яамдын сайт гэх мэт), өдөр тутмын сонин сэтгүүлийг унших хэрэгтэйг зөвлөж байна. Дэлхийн нийгэм эдийн засаг, бүс нутгийн аж ахуй, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн ялгаа хуваарилалтын талаар судалдаг тул арга зүй нь мэдээлэл цуглуулах боловсруулах, мэдээллээс мэдлэг бүтээх арга зүйд тулгуурлана.
Хүснэгт.3.3. (Эдийн засгийн газарзүйн голлох аргазүй)
Үнэлэх чадварууд Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ Төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулж, боловсруулах, ашиглах, дүгнэлт гаргах
Тээврийн зангилаа хотууд, Аж үйлдвэрийн төв, цэг, зангилаа, бүхий газруудыг газрын зурагт тэмдэглээрэй. Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон аймуудыг шугамаар холбож газрын зурагт дүрслээрэй.
Мýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã íýãýýñ íºãººä øèëæ¿¿ëýõ
Òîîí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàí ãðàôèê, äèàãðàìì áàéãóóëàõ; çóðàã äèàãðàììààñ òîîí ìýäýýëýë ãàðãàõ
Картограмм диаграмм, схем, график байгуулах
Аж үйлдвэрийн салбарын бүтцээр схем хийгээрэй. Зарим улс орны хүн амын нас хүйсийн бүтцийн суварга байгуулж харьцуулах
Нийгэм эдийн засгийн газарзүйн сэдэвчилсэн зургийг унших, хэрэглэх, боловсруулах чадвар
Орон нутгийн нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн мэдээллийг бэлтгэх, үүний тулд газарзүйн эх сурвалжуудыг ашиглах
Энэ удаа бид SOLO болон Bloomын таксономыг чухалчилсангүй, харин газарзүйн чадвар хэрхэн бий болж хөгжиж байгааг үнэлэхээр мэдээллээс мэдлэг бүтээх аргазүйг сонгож авлаа. Мэдээллээс мэдлэг бүтээх аргазүй нь тухайн агуулгын хүрээнд мэдээллийг оруулах, ангилах, түүвэрлэх, дүгнэх чадварыг бий болгоно. Суралцагчийн танин мэдэх сонирхол нь шилэн сонгох шинж чанартай байдаг. Иймд газарзүйн хичээлийг сонирхон, судлахын тулд мэдээллээс сэдэлжүүлэх, амьдралын бодит контекст дээр буулган хичээлийг явуулахад багш арга зүйгээ чиглүүлнэ. Мэдээллийг тэр чигээр нь тогтоох бус, мэдээллийн мөн чанарыг ойлгох, судалж буй агуулгадаа нийцүүлэх, мэдээллийг хураангуйлан тоймлох, схемчлэх, нарийвчлан тодруулах зэргээр мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйд суралцах юм (Зураг. 3.1).
Зураг. 3.1. Мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйн үе шат
Мэдээлэл өгнө.
Гол ухагдахуун
буюу газарзүйн
хэлийг ялгана.
Гол санааг тэмдэглэнэ.
Мэдээллийн бусад
хэлбэрт шилжүүлнэ. зураглах гэх
мэт
Мэдээллийг дүгнэнэ.
Бусад мэдээлэлтэй нэгтгэж шинэ
мэдлэг бүтээнэ.
Зураг. 3.1. Мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйн үе шат
Жèшýý áîëãîæ àâñàí äàðààõ ìýäýýëýëòýé àæèëëàõäàà ºãºãäñºí àëõìûí äàãóó àíàëèç õèéí ÿðèëöàí àñóóäàëä íóõàöòàé õàíäàõ, íýìæ ýðýë õàéãóóë õèéõ, ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, àñóóäàë äýâш¿¿ëýõ çýðãýýð ñóðàëöàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàíà.
Мэдээлэл: Бàéãàëèéí íººöèéí õýðýãëýýíèé 80%-èéã ýçëýõ ºíäºð õºãæèëòýé îðíû õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äóíäàæ ò¿âшèí íü áóóðàé îðíûõîîñ áàðàã 18 äàõèí èõ áàéäàã àæ. ªíäºð õºãæèëòýé ãýãäýõ 30 ãàðóé îðíû èõýíõ íü óóð àìüñãàëûí òààòàé íºõöºë. Үðæèë шèìòýé õºðñ á¿õèé ãàçàð áàéðëàíà. Жèшýý íü: ÀÍÓ, Кàíàä, Àâñòðàëè áîëîí Бàðóóí Еâðîпûí óóð àìüñãàë íü Àôðèêèéí öºë, З¿¿í Àìíºä Àçèéí õýò ÷èéãëýã, òðîпèêèéí ìóññîíû óóð àìüñãàëààñ ÿëãààòàé. Ýäãýýð îðíû íèéò õ¿í àì íü 1,2 тэрбумбуюудэлхийнхүнамын23%-ийгэзлэхболовчдэлхийнэрдсийнболонэрчимхүчнийнөөцийн80% îð÷ìûã ýçýëíý.
Àëхàм Êейс áуþу мэдээëэëòэй àжиëëàх үе шàò1 Мýäýýëëèéã óíшèæ òàíèëöààä ãîë àãóóëãûã òýìäýãëýõ2 Õýä õýäýí ñàíàà ãàðñàí áîë ÿëãàí àíãèëàõ3 Ãàçàð îðîí, óëñóóäûí íýðèéã ò¿¿âýðëýæ, ãàçðûí çóðàãò òýìäýãëýõ4 Бàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûã îëæ õàðàõ, ººðèéí îðíûõòîé õàðüöóóëàõ5 ªìíºõ ìýäëýã, ìýäýýëëèéã ñýðãýýí ñàíàõ, íýãòãýõ6 Мýäëýãýý öýãöëýõ, шèíý ñàíàà äýâш¿¿ëýõ, ä¿ãíýõ, áóñäàä òàéëáàðëàõ
Үнэлгээ хийх зөвлөмæ
“Õ¿í àì” ãýñýí íýãæ õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä õ¿í àìûí òîî, íÿãòшèë, íóòàãшèëòûã õàðóóëñàí êàðòîãðàììûí íýãýí õýëáýð áîëñîí àíàìîðô çóðãèéã òàéëáàðëàí õ¿ðãýæ áàéíà. Àíàìîðô íü õýëáýð ä¿ðñã¿é ãýñýí óòãàòàé ¿ã áîëîâ÷ çóðãèéí àãóóëãààñ õàìààð÷ ¿ç¿¿ëýõ ç¿éë èë¿¿ òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéäàã. Кàðòîãðàìì, картодиаграммынаргыгтухайннутагдэвсгэрийнхэлбэр,хэмжээндньшингээжөгдгөөрөөонцлогюм.
46 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 47Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Àíàìîðô çóðãèéã àæèãëàõ, óëñ òºðèéí çóðàãòàé õàðüöóóëàõ, òîîí ìýäýýëëèéã êàðòîãðàììûí àðãààð èëýðõèéëýõ äàñãàë äààëãàâðûí çàðèì õóâèëáàðûã ¿ç¿¿ëüå. Ү¿íä:
1. Дэлхийнхүнамынтоонэгэнт7тэрбумхүрчээ.Гэвчхүнамынтоо,нутагшилтыгхаруулсанзургийгäýëõèéí óëñ òºðèéí çóðàãòàé õàðüöóóëàí àæèãëààä õ¿í àìûí òîîãîîð ýõíèé 5-ä îðäîã óëñóóäûã нэрлэжбичнэүү.Дэлхийнулстөрийнзургийгашиглаарай.
10
Жишээ болгож авсан дараах мэдээлэлтэй ажиллахдаа өгөгдсөн алхмын дагуу анализ хийн ярилцан асуудалд нухацтай хандах, нэмж эрэл хайгуул хийх, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудал дэвшүүлэх зэргээр суралцах арга барилд суралцана. Алхам
1 Мэдээллийг уншиж танилцаад гол агуулгыг тэмдэглэх 2 Хэд хэдэн санаа гарсан бол ялган ангилах 3 Газар орон, улсуудын нэрийг түүвэрлэж, газрын зурагт тэмдэглэх 4 Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг олж харах, өөрийн орныхтой харьцуулах 5 Өмнөх мэдлэг, мэдээллийг сэргээн санах, нэгтгэх 6 Мэдлэгээ цэгцлэх, шинэ санаа дэвшүүлэх, дүгнэх, бусдад тайлбарлах
3.2. Үнэлгээ хийх зөвлөмж
“Хүн ам” гэсэн нэгж хичээлийн хүрээнд хүн амын тоо, нягтшил, нутагшилтыг харуулсан картограммын нэгэн хэлбэр болсон анаморф зургийг тайлбарлан хүргэж байна. Анаморф нь хэлбэр дүрсгүй гэсэн утгатай үг боловч зургийн агуулгаас хамаарч үзүүлэх зүйл илүү тодорхой тусгагдсан байдаг. Картограмм, картодиаграммын аргыг тухайн нутаг дэвсгэрт нь шингээж өгдгөөрөө онцлог юм.
Анаморф зургийг ажиглах, улс төрийн зурагтай харьцуулах, тоон мэдээллийг картограммын аргаар илэрхийлэх дасгал даалгаврын зарим хувилбарыг үзүүлье. Үүнд:
1. Дэлхийн хүн амын тоо нэгэнт 7 тэрбум хүрчээ. Гэвч хүн амын тоо, нутагшилтыг харуулсан зургийг дэлхийн улс төрийн зурагтай харьцуулан ажиглаад хүн амын тоогоор эхний 5-д ордог улсуудыг нэрлэж бичнэ үү. Дэлхийн улс төрийн зургийг ашиглаарай.
Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг. 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл
Байгалийн нөөцийн хэрэглээний 80%-ийг эзлэх өндөр хөгжилтэй орны хүн амын амьжиргааны дундаж түвшин нь буурай орныхоос бараг 18 дахин их байдаг аж. Өндөр хөгжилтэй гэгдэх 30 гаруй орны ихэнх нь уур амьсгалын таатай нөхцөл. Үржил шимтэй хөрс бүхий газар байрлана. Жишээ нь: АНУ, Канад, Австрали болон Баруун Европын уур амьсгал нь Африкийн цөл, Зүүн Амнөд Азийн хэт чийглэг, тропикийн муссоны уур амьсгалаас ялгаатай. Эдгээр орны нийт хүн ам нь 1,2 тэрбум буюу дэлхийн хүн амын 23%-ийг эзлэх боловч дэлхийн эрдсийн болон эрчим хүчний нөөцийн 80% орчмыг эзэлнэ.
10
Жишээ болгож авсан дараах мэдээлэлтэй ажиллахдаа өгөгдсөн алхмын дагуу анализ хийн ярилцан асуудалд нухацтай хандах, нэмж эрэл хайгуул хийх, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудал дэвшүүлэх зэргээр суралцах арга барилд суралцана. Алхам
1 Мэдээллийг уншиж танилцаад гол агуулгыг тэмдэглэх 2 Хэд хэдэн санаа гарсан бол ялган ангилах 3 Газар орон, улсуудын нэрийг түүвэрлэж, газрын зурагт тэмдэглэх 4 Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг олж харах, өөрийн орныхтой харьцуулах 5 Өмнөх мэдлэг, мэдээллийг сэргээн санах, нэгтгэх 6 Мэдлэгээ цэгцлэх, шинэ санаа дэвшүүлэх, дүгнэх, бусдад тайлбарлах
3.2. Үнэлгээ хийх зөвлөмж
“Хүн ам” гэсэн нэгж хичээлийн хүрээнд хүн амын тоо, нягтшил, нутагшилтыг харуулсан картограммын нэгэн хэлбэр болсон анаморф зургийг тайлбарлан хүргэж байна. Анаморф нь хэлбэр дүрсгүй гэсэн утгатай үг боловч зургийн агуулгаас хамаарч үзүүлэх зүйл илүү тодорхой тусгагдсан байдаг. Картограмм, картодиаграммын аргыг тухайн нутаг дэвсгэрт нь шингээж өгдгөөрөө онцлог юм.
Анаморф зургийг ажиглах, улс төрийн зурагтай харьцуулах, тоон мэдээллийг картограммын аргаар илэрхийлэх дасгал даалгаврын зарим хувилбарыг үзүүлье. Үүнд:
1. Дэлхийн хүн амын тоо нэгэнт 7 тэрбум хүрчээ. Гэвч хүн амын тоо, нутагшилтыг харуулсан зургийг дэлхийн улс төрийн зурагтай харьцуулан ажиглаад хүн амын тоогоор эхний 5-д ордог улсуудыг нэрлэж бичнэ үү. Дэлхийн улс төрийн зургийг ашиглаарай.
Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг. 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл
Байгалийн нөөцийн хэрэглээний 80%-ийг эзлэх өндөр хөгжилтэй орны хүн амын амьжиргааны дундаж түвшин нь буурай орныхоос бараг 18 дахин их байдаг аж. Өндөр хөгжилтэй гэгдэх 30 гаруй орны ихэнх нь уур амьсгалын таатай нөхцөл. Үржил шимтэй хөрс бүхий газар байрлана. Жишээ нь: АНУ, Канад, Австрали болон Баруун Европын уур амьсгал нь Африкийн цөл, Зүүн Амнөд Азийн хэт чийглэг, тропикийн муссоны уур амьсгалаас ялгаатай. Эдгээр орны нийт хүн ам нь 1,2 тэрбум буюу дэлхийн хүн амын 23%-ийг эзлэх боловч дэлхийн эрдсийн болон эрчим хүчний нөөцийн 80% орчмыг эзэлнэ.
Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл
2. Зóðàã.3.4-ò õ¿í àìûí íóòàãшèëòûã êàðòîãðàììûí àðãààð èëýðõèéëñýí áàéíà. Õ¿í àìûí òºâëºðºë буюунягтшилХятад,Энэтхэгулсадихбайгааньхарагдажбайна.Дэлхийдхүнамынтоогоорэхний5-ä áàãòäàã ÀÍÓ-ûí õ¿í àìûí íÿãòшèë 31 õ¿í/ êì2, ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýðýý äýëõèéä 144-ðò îðäîã òóë èéì багаболжхумигдажзурагджээ.Австрали,Японулсуудыгхарьцууланбусадмэдээллийгцуглууланáîëîâñðóóëæ ä¿ãíýí áè÷ýýðýé.
11
2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн
амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.
Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн
3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.
Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.
1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар
таатай таагүй
11
2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн
амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.
Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн
3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.
Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.
1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар
таатай таагүй
Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн
3. Харинзураг3.5-түзүүлсэнээрхүүхдийнхоолхүнснийдутагдалбуюуөлсгөлөнгийнбайдлаарЭнэтхэгóëñ òýðã¿¿ëæ áàéãàà íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Ýíä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí íàñ áàðàëòûí èõýíõ íü õîîë õ¿íñíèé äóòàãäëààñ ¿¿äýëòýé áàéäàã ãýäýã ä¿ãíýëò ãàðãàíà.
Үíýëãýýíèé шàëãóóð òîäîðõîé áàéõ íü àðä÷èëñàí, шóäàðãà áàéõûí ãîë шàëãóóð áîëäîã. Ó÷èð íü шалгууртодорхойбайснаарсуралцагчөөрийнүнэлгээхийхболомжбүрддэг.Ямаршалгуураарүнэлэхíü òîäîðõîé áîëñíîîð ÿàæ ã¿éöýòãýõ âý ãýäãèéí óäèðäàìæ íü áîëäîã. Шàëãóóð íü èõýâ÷ëýí шààðäëàãà áàéäëààð áîëîâñðóóëàãäñàí áàéäàã. Еð íü àëèâàà шàëãóóð, шààðäëàãûã áàãш óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëñàíû äàðààãààð ñóðàëöàã÷äàäàà òàíèëöóóëæ, òýäíèé ñàíàëûã òóñãàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Шàëãóóðóóäàà ñîíãîñíû äàðààãààð ÿàæ ã¿éöýòãýñýí áàéâàë ÿìàð îíîî ºãºõ âý ãýäãýý ñàéòàð òóíãààí áîäñîíû ýöýñò áîëîâñðóóëíà.
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä àшèãëàõ шàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áà äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ òàëààð 2 æèшýý àâüÿ.
1. Àìüäðàëûí òààòàé íºõöºëòýé óëñ îðíóóäûí ãàçðûí çóðãèéã àæèãëàí äàðààõ ÷èãëýëýýð ä¿ãíýëò õèéæ áè÷íý ¿¿.
a) Àìüäðàõàä áàéãàëèéí òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí óëñ îðíóóä, шàëòãààí
b) Íèéãìèéí òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí óëñ îðíóóäûí шàëòãààí, ìºí ÷àíàð
11
2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн
амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.
Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн
3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.
Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.
Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.
1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар
таатай таагүй
2. Мîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíшèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéëîîðîé. Õýðýâ ÷è ÀÍÓ áîëîí Еâðîпûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã шèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000төгрөгөөрхэдэнюаньхудалданавахвэ?500000рубльтэйхүнманайхэдэнтөгрөгтэйтэнцэххэмжээниймөнгөтэйгэсэнүгвэ?
Валютыннэр Íýãæ Төгрөгвалюттай ªºð÷ëºëòÀÍÓ USD 1375.56 0.11Еâðî EU 1789.4 -1.44ОÕÓ RUS 42.94 -0.34БÍÕÀÓ CHN 216.97 0.21Япон JPN 17.65 -0.01БÍÑÓ SKOR 1.17 -0.02
Õөòөëáөðийг хэðэгжүүëэх àðгà зүй
Õºòºëáºðò äóðäñàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éã õýðõýí àшèãëàõ òàëààð çàðèì æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çüå.
• Бодитжишээндээрсуралцах:11дүгээрангидаагазарзүйнхичээлүзсэнээрдэлхийнөөрөөрөнцөгáóëàí äàõü õ¿ì¿¿ñèéí àõóé àìüäðàëûã ñóäàëæ, ºíºº ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäûã òóíãààõ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã ¿¿äíýýñ õàíäàõ ÷àäâàð ýçýìшèõ ÿâäàë áèëýý. Ү¿íèé òóëä òóõàéí ãàçàð îðîí, àæ àõóéí îíöëîãèéã àâ÷ ¿çýõäýý áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí ñóäëàõ шààðäëàãà ãàðíà. Жèшýý íü: êîôåíû ¿íý õàðüöóóëàõ áàéäëààð õºãæëèéí ÿëãààã ñóäëàõ òóõàé 2.2-ò äóðäñàíûã ¿çíý ¿¿.
• Газарзүйнмэдээлэлтэйажиллахаргазүйнжишээ:Тархмалдиаграммашиглах
ªìíºõ àíãèóääàà áàãàíàí, òîéðãîí ãýõ ìýò äèàãðàììûí îëîí òºðë¿¿äèéã àшèãëàõ ÷àäâàð ýçýìшñýí байгаа. 11 дүгээр ангид юмсын хоорондын хамаарлыг үзүүлдэг тархмал диаграмм ашиглах аргаáàðèë ýçýìшèíý. Ү¿íèé òóëä äèàãðàìì àшèãëàí äàñãàë, äààëãàâàð õèéõ çàìààð ñóðàã÷äûí á¿òýýë÷ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ íü ÷óõàë. Жèшýý íü:
Диаграммдээр7орныхүнамынтөрөлтбанасбаралтынтүвшинг (2004оныбайдлаар)үзүүлжээ(Зóðàã 4.1). Зóðãèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) 1000 õ¿íä íîãäîõ òºðºëò 36 áà 1000 õ¿íä íîãäîõ íàñ áàðàëò 24 áàéãàà îðíûã íýðëý. b) Тàíçàíè óëñûí õ¿í àìûí áàéãàëèéí ºñºëòèéã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.c) Хүнамынбайгалийнөсөлтхамгийнөндөрболонхамгийнбагаорныгнэрлэ.d) БостванулсынхүнамыннасбаралтынтүвшинАНУ-аасөндөрбайгаашалтгаанюувэ?Тайлбарла.
13
Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт
Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлт гаргах, учир шалтгааныг байгаль, нийгэм, хүний хүчин зүйлтэй холбон баримт жишээгээр нотлох нь газарзүйн судалгааны тодорхой арга барил эзэмшүүлж буй нэг хэлбэр юм. Жишээ болгож Мавритани улсын хүн амын төрөлт ба нас баралт 20 дугаар зууны туршид хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг үзүүлсэн диаграммыг авч үзье. Энэ диаграммыг хэрхэн ашиглаж болох вэ? Асуултад хариулах, бусдынхтай зөрж байвал өөрийн санаагаа хамгаалах, хариултаа нотлохын тулд эх сурвалжтай холбох гэх мэт олон арга байж болно. Харин багшийн асуултын тавил зөв, тодорхой байхаас гадна асуултаар дамжуулан шинэ мэдээлэл өгөхөд анхаарна. Жишээ нь: Мавритани улсыг тэр болгон хүн мэдэхгүй байж болох учраас “Энэтхэгийн далайн оршдог” гэдгийг тодотгож өгөх гэх мэт. Энэ нь дор хаяад тухайн улсын газарзүйн байрлалыг мэдэх, Энэтхэгийн далайн талаар орон зайн төсөөлөл “тархинд үүсэх” зэрэг ач холбогдолтой болно.
Төрөлт (1000 хүн тутамд)
Нас баралт (1000 хүн тутамд)
Он
Төрөлт ба нас баралт 1000 хүн тутамд, жилээр
Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт
48 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 49Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
• Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлтãàðãàõ, ó÷èð шàëòãààíûã áàéãàëü, íèéãýì, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí áàðèìò æèшýýãýýð íîòëîõ íü газарзүйнсудалгаанытодорхойаргабарилэзэмшүүлжбуйнэгхэлбэрюм.ЖишээболгожМавританиóëñûí õ¿í àìûí òºðºëò áà íàñ áàðàëò 20 äóãààð çóóíû òóðшèä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã ¿ç¿¿ëñýí диаграммыгавчүзье.Энэдиаграммыгхэрхэнашиглажболохвэ?Асуултадхариулах,бусдынхтайçºðæ áàéâàë ººðèéí ñàíààãàà õàìãààëàõ, õàðèóëòàà íîòëîõûí òóëä ýõ ñóðâàëæòàé õîëáîõ ãýõ ìýò îëîí àðãà áàéæ áîëíî. Õàðèí áàãшèéí àñóóëòûí òàâèë çºâ, òîäîðõîé áàéõààñ ãàäíà àñóóëòààð äàìæóóëàí шèíý ìýäýýëýë ºãºõºä àíõààðíà. Жèшýý íü: Мàâðèòàíè óëñûã òýð áîëãîí õ¿í ìýäýõã¿é áàéæ áîëîõ ó÷ðààñ “Ýíýòõýãèéí äàëàéí îðшäîã” ãýäãèéã òîäîòãîæ ºãºõ ãýõ ìýò. Ýíý íü äîð õàÿàä òóõàéí óëñûí ãàçàðç¿éí áàéðëàëûã ìýäýõ, Ýíýòõýãèéí äàëàéí òàëààð îðîí çàéí òºñººëºë “òàðõèíä ¿¿ñýõ” çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.
13
Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт
Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлт гаргах, учир шалтгааныг байгаль, нийгэм, хүний хүчин зүйлтэй холбон баримт жишээгээр нотлох нь газарзүйн судалгааны тодорхой арга барил эзэмшүүлж буй нэг хэлбэр юм. Жишээ болгож Мавритани улсын хүн амын төрөлт ба нас баралт 20 дугаар зууны туршид хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг үзүүлсэн диаграммыг авч үзье. Энэ диаграммыг хэрхэн ашиглаж болох вэ? Асуултад хариулах, бусдынхтай зөрж байвал өөрийн санаагаа хамгаалах, хариултаа нотлохын тулд эх сурвалжтай холбох гэх мэт олон арга байж болно. Харин багшийн асуултын тавил зөв, тодорхой байхаас гадна асуултаар дамжуулан шинэ мэдээлэл өгөхөд анхаарна. Жишээ нь: Мавритани улсыг тэр болгон хүн мэдэхгүй байж болох учраас “Энэтхэгийн далайн оршдог” гэдгийг тодотгож өгөх гэх мэт. Энэ нь дор хаяад тухайн улсын газарзүйн байрлалыг мэдэх, Энэтхэгийн далайн талаар орон зайн төсөөлөл “тархинд үүсэх” зэрэг ач холбогдолтой болно.
Төрөлт (1000 хүн тутамд)
Нас баралт (1000 хүн тутамд)
Он
Төрөлт ба нас баралт 1000 хүн тутамд, жилээр
Тºðº
ëò á
à íà
ñ áà
ðàëò
100
0 õ¿
í òó
òàì
ä æ
èëýý
ð
Тºðºëò
Íàñ áàðàëò
ОíЗураг 4.2. Мавритани улсын хүн амын ºсºтл
Даалгавар:
a) 1960-аадоноосхойшМавританыхүнамынтөрөлтбуурсанголшалтгаанюубайжболохвэ?b) Тóñ óëñûí õ¿í àìûí áàéãàëèéí ºñºëò 20 äóãààð çóóíä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã òîäîðõîéëæ
áè÷ýýðýé.
Бие даан аæиллах арга зүйд сургах æишээ:
Àëèâàà ñóðãàëò ñóðãàõ áà ñóðàõ ãýñýí ¿íäñýí õîёð òàëòàé áºãººä áèä ñóðàëöàã÷èéí ººðòºº òóñëàõ óõààíûã íü äýìæüå ãýâýë ñóðãàõ ¿éëä áèш, õàðèí òýäíèé ººðºº áèå äààí ñóðàõ ¿éëèéã äýìæèõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ ёñòîé.
Үүнджишээболгон“Минийсонирхожбуйорон”сэдэвтсудалгаагхийлгэжболохюм.Судалгаагдараах¿å шàòòàéãààð õèéæ áîëíî.
Хүснэгт 4.1. Газарзүйн судалгааны аргачлалÀëхàм ¯йë àжиëëàгàà Æишээ Тîдðууëгà
1 Ñóðàã÷èä áàã áîëîí õóâààãäàæ ñóäëàõ óëñàà ñîíãîí, áàãèéí íýðýý òîìüёîëíî.
Бàã á¿ðò íýð îíîîæ áîëíî. Жèшýý íü: “Ýðýë÷èí”, “Кîôåíû ýõ íóòãààð”, “Тóòàðãûí òàðèàëàí”, “Тàíèë áóñ Кîñòà Ðèêà” ãýõ ìýòýýð áàãèéí íýð íü ñóäëàõ ãýæ áóé óëñûíõàà îíöëîãèéã èëýðõèéëñýí áàéæ áîëíî.
Ñóðàã÷ á¿ð íýã îðíûã ñîíãîí àæèëëàæ áîëîõ áîëîâ÷ áàãààð àæèëëàõ, õàìòðàí шèéäâýð ãàðãàõ õàíäëàãà òºëºâш¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ 5-6 ñóðàã÷ íýã áàã áîëíî. Õýðýâ ñóðàã÷ áèå äààí ñóäàëãàà õèéõèéã õ¿ñâýë áàñ äýìæèõ õýðýãòýé.
2 Тóõàéí óëñûí áàéãàëü-íèéãìèéí òîäîðõîéëîëò ãàðãàíà.
Ү¿íèé òóëä ãàçàðç¿éí çóðàã áà áóñàä ýõ ñóðâàëæ àшèãëàíà.
Ãàçàðç¿éí áàéðëàë, õèëëýõ óëñóóä, áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõ, õ¿í àìûí òîî ãýõ ìýò
3 Óëñûí õºãæëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîí ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ ñàëáàðûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëíà.
ХХИ,НэгхүндногдохДНБ,Хүүхдийнýíäýãäýë, ÿäóóðëûí ò¿âшèí çýðãèéã èíòåðíýòýýñ àâíà. 11-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä àíãëè õýë äýýð àшèãëàõ áîëîìæòîé. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index
Жишээнь:“GDPpercapita”õ¿ñíýãòýä Кîñòà Ðèêà 11,927 амдол,ХХИ-0.744буюу69-ä îðæ áàéãààã Мîíãîë (0.653буюу110-рбайр)-тойõàðüöóóëàõ
4 Оëæ öóãëóóëñàí ç¿éëäýý áîëîâñðóóëàëò õèéíý.
Тîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã îí îíîîð íü буюуМонголорныхтойхарьцууланäèàãðàìì áàéãóóëàõ ã.ì.
Ямарүзүүлэлтийгхаруулахãýæ áàéãààãààñ õàìààðàí äèàãðàììûí òºðºë, õýëáýðèéã çºâ ñîíãîæ àâàõàä àíõààðíà.
5 Тóõàéí óëñûí õóâüä îíöëîã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð 1-2 ç¿éëèéã ñóäàëæ îëíî.
Жèшýý íü: Кîñòà-Ðèêà óëñ êîôåíû òîì ýêñпîðòëîã÷, “Àç æàðãàëòàé äýëõèé” èíäåêñýýð äýëõèéä íýãä îðñîí ã.ì
Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí
• Дэлхийн болон бүс нутгийн улс төрийн газрын зураг, бүс нутгийн болон дэлхийн эдийн засгийнãàçàðç¿éí ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóä çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò
• ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнулсорнуудыннийгэм-эдийнзасгийнүзүүлэлтийнòàðõàëò, õóâààðèëàëòûã ¿ç¿¿ëñýí ãàçàðç¿éí çóðàã, òóõàéí á¿ñ íóòãèéí õ¿í àì, àæ àõóéí îíöëîãèéã èëýðõèéëæ ÷àäàõóéö ãýðýë çóðàã áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã ýðæ õàéõ, ñîíãîëò õèéæ öóãëóóëàõ, ñóðãàëòàä õýðýãëýõ;
• GoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Төрөл бүрийн тоонмэдээлэл: Хүн ам, аж үйлдвэр, мал аж ахуйн гэх мэт үзүүлэлтийг ашиглана.
“Ãåîãðàôèÿ â шêîëå” ñýòã¿¿ëä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãàðäàã ó÷èð õýðýãëýâýë äºõºìòýé• Дэлхийнболонбүснутгийнулстөрийнгазрынзураг,эдийнзасгийнгазарзүйнсэдэвчилсэнзургууд:
çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò
• Улсорнуудынонцлог,хөгжилднөлөөлөххүчинзүйлс(далайтэнгистхолойроршихбайдал,байгальöàã àãààð, õºðñíèé ¿ðæèë шèì, àшèãò ìàëòìàë, õ¿í àìûí òîî ã.ì), àìüæèðãààíû ò¿âшèí, çàí çàíшèë, ñîёëûí îíöëîãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðãóóä
• Google.comбаGoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Төрөлбүрийнтоонмэдээлэл:хүнамынтоо,өсөлт,шилжилтийнмэдээ,ажүйлдвэрийнбүтээгдэхүүний
íýð òºðºë, á¿òýýìæ, ýêñпîðò áà èìпîðò, ìàëûí òîî òîëãîé ãýõ ìýò.
Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë
- Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998
- “Ãàçàðç¿é-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мºíõèéí ¿ñýã, 2011- Бàò÷óëóóí.Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001- Газарзүйнболовсролынстандарт.БСØУЯ,Бага,дундболовсролынстандарттөсөл.УБ.,2003- Ãàçàðç¿éí Бîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè (Оð÷óóëñàí Ëîìáîðèí÷èí). ÓБ., 1994- CanadianNationalSatandardsforGeography:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography- GeographyforKeyStage3,2009:3rdedition.,OxfordUniversityPress- OllyPhillipson.HeinemannIGCSEGeography.2010:EndorsedbyUniversityofCambridgeInternational
Examinations.
50 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 51Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Õàвсðàëò: Ýэëжиò хичээëд áэëòгэх àðгà зүй
Ээлжит хичээлийн сэдэв: Дэлхийн зам тээвэр
Õàìðàõ õ¿ðýý: XI àíãè Оðîõ öàã: 1
Зîðèëãî: À÷àà áàðàà, õ¿ì¿¿ñ, ìýäýýëëèéí îðîí çàéí шèëæèõ õºäºë㺺íèé ãîë õýðýãñýë áîëîõ òýýâðèéí òºðë¿¿äèéí à÷ õîëáîãäîë, ãîë ÷èãëýë, îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áîîìòóóäûí ãàçàðç¿éí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëä ñóðãàí, ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîë îëãîõîä àíõààðíà
Зîðèëò: Тээврийнтөрлүүдийгтодорхойлох Тэдгээрийнгүйцэтгэхүүргийгтодорхойлох,жишээгээртайлбарлах,дүгнэлтөгөх Дараагийнхичээлийнсуурьмэдлэгийголгох
Àðãà, àðãûí õîñëîëóóä: Мэдээлэлцуглуулах,боловсруулах, Тооцоолох, SWOTанализхийх, Харилцанярилцах, Асуудалдэвшүүлэншийдвэрлүүлэх
Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ерөнхийболовсролын12жилийнсургуулийн11дүгээрангийнхөтөлбөр,зөвлөмж Газарзүй-5сурахбичиг Сэдэвчилсэнгазарзүйнзургууд Статистикийнмэдээлэл Интернэтийнматериалууд
Õè÷ýýëèéí ÿâö:Бàãшèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà Бàãшèéí àíõààðàõ ç¿éëñ
Ñýäýëæ¿¿ëýõ - 10 ìèí
Тýýâðèéí òºðë¿¿äèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã æèшýýãýýð òàéëáàðëóóëàõ
ªìíºõ ìýäëýãòýý ò¿шèãëýí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áîëîí ººðèéí íóòàã îðíû æèшýýí äýýð òàéëáàð õèéíý.
Ярилцахтайлбарлахболомжийг÷ºëººòýé îëãîõîä àíõààð÷ çºâ ñàíàà á¿ðèéã ñàìáàðò òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Б¿òýýõ –10 ìèí
Тîîí ìýäýýëýë, ãàçðûí çóðãèéí òóñëàìæòàé ìýäëýõ á¿òýýõ ¿éëä õºòºëíº.
Ñòàòèñòèê òîî áàðèìòûã àшèãëàí ãðàôèê áàéãóóëàõ, ãàçðûí çóðãààñ òýýâðèéí ÷èãëýë áàéðшëûí îíöëîã, çîð÷èã÷ òýýâýð, à÷àà ýðãýëò çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã ä¿ãíýæ, ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàíà.Тýýâðèéí шèíý òºðë¿¿äèéí òàëààð ä¿ãíýëò õèéæ ÿðèëöàíà.
À÷àà ýðãýëò, à÷àà òýýâýð, çîð÷èã÷ ýðãýëòèéí òàëààð áîäëîãî áîäóóëàõ, áîäëîãî çîõèîëãîõ äààëãàâàð ºã÷ òàéëáàðëóóëíà. Мàíàé îðîíä шèíýýð õºãæèõ èðýýä¿éòýé òýýâðèéí òºðë¿¿äèéã íýðë¿¿ëæ ó÷èð шàëòãààíûã íü ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë, ãàçàðç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñ, õ¿í àìòàé õîëáîí òàéëáàðëóóëíà.Бàòàòãàõ
–10 ìèí Багшийн тэмдэглэх хүснэгт:
Ñóðàëöàã÷äûí íýðñ Àñóóëòàä õàðèóëñàí
Зóðàãò òàéëáàðëàñàí
Тîîöîîëæ çóðàãëàñàí Бóñàä
1. 2. 3.
Үíýëýõ-4 ìèí
Õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýã ñóðàëöàã÷äûí äààëãàâàð ã¿éöýòãýñýí áàéäàë, ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàð çýðãýýð ¿íýëíý.
Ñòàíäàðò áà ñòàíäàðò áóñ ¿íýëãýýã õýðýãëýíý.
ªðãºæ¿¿ëýõ
GoogleEarth пðîãðàììûã àшèãëàí äýëõèéí òîìîîõîí çàìûí ñ¿ëæýýíèé çóðàãò ä¿ãíýëò ºãºõМàíàé îðîíä õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé çàì òýýâðèéí òºðë¿¿äèéí òàëààð (ìåòðî ãýõ ìýò) ººðèéí ä¿ãíýëòýý áè÷èõ
3.3. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 12 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ
Îðшиë
Çөвлөмæийн зорилго
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.
Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãàç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим
Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä ìàíàéä áóé ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ ãàäíà áóñàä óëñ îðíû ýíý ò¿âшèíä хэрэглэгддэг стандарт, сургалтын хөтөлбөрийн агуулгыг нэлээд харгалзав. Ялангуяа ГазарзүйнБîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè áîëîí Ãàçàðç¿éí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òóíõàãëàëûí ¿çýë ñàíààíä ¿íäýñëýí, Кàíàäûí Оíòàðèî ìóæèéí Ãàçàðç¿éí áîëîí áàéãàëèéí óõààíû õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò, Ãåðìàí, ÀÍÓ-ûí Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãà áîëîí манайднэвтэрчэхлээдбайгааКембрижийнгазарзүйнсургалтынхөтөлбөр,шалгалтынасуулт(IGCSE)-ûí åðºíõèé ÷èãèéã áàðèìòëàâ.
ªìíºõ àíãèóääàà ñóäàëñàí ãàçàðç¿éí àãóóëãàä ¿íäýñëýí îð÷èí ¿åä òóëãàìäàæ áóé áàéãàëü-íèéãìèéí àñóóäëûã ñóäëàõ, ãàçàðç¿éí ñóðãàëòààð äàìæóóëàí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõ ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõ çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí áîëíî. Ү¿íòýé óÿëäàí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä “экологийнулмөр”,“дамзарцуулагдсанус”(virtualwater),“усангаралтайөвчин”зэрэгшинэухагдахуунíýëýýä îðæ áàéãàà áîëíî.
Õөòөëáөðийí àгууëгà
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû äàðààõ 4 á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã àâ÷ ¿çëýý. Ýíý íü:
1. Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà, õýðýãñë¿¿ä (10-12 öàã)2. Бàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä (18-20 öàã)3. Бàéãàëü îð÷èí áà íèéãýì (20-22 öàã)4. Бàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíò (22-25 öàã) çýðýã áîëíî.
12 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí ýçýìшâýë çîõèõ ìýäëýã, ÷àäâàð áà õýðýãëýýã àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð òàéëáàðëàÿ.
1) Газарзүйн судалгааны арга, хэрэгслүүд:
ªìíºõ àíãèóäûí õºòºëáºðò ÷ ýíý õýñãèéã òóñàä íü ÿëãàí îðóóëñàí. 12 àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû òàëààð ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýõýýñ ãàäíà áàéãàëü-íèéãìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òàðõàëòûã òîäîðõîéëîõ, ñîíãîí àâñàí ãàçàðç¿éí àñóóäàëä àíàëèç õèéõäýý çàéíààñ òàíäàí ñóäëàë, Ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшèíý.
Жèшýý íü: Àãààðààñ àâñàí ãîëûí ýðýã îð÷ìûí çóðãèéã àшèãëàí óñàí èäýõ¿éí ¿éë ÿâö áà ãîëûí òàòìûí àшèãëàëòûí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ã.ì.
2) Байгаль орчны тулгамдсан асуудлууд
Кåìáðèæèéí áîëîí áóñàä õºãæèíã¿é îðíû ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí àãóóëãàä áàéãàëü îð÷èí ñóäëàë (Environmental science)-ын чиглэл давамгайлах болжээ. Иймд “байгаль орчны тулгамдсан асуудал”-ûã àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í áîëãîí àâàâ. Ãýâ÷ ¿¿íèéã çºâõºí áàéãàëüä õàìààòàé àñóóäëààð õÿçãààðëàõ áóñ õàðèëöàí óÿëäààíä íü àâ÷ ¿çäýã íü ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí íýã îíöëîã áèëýý. Жèшýý íü: хүнтөрөлхтөнийөмнөхурцаартавигдажбуйасуудлыннэгньуурамьсгалынөөрчлөлтюм.Хэдийгээрõ¿íýýñ ¿ë шàëòãààëäàã ìýò áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàì íü ò¿¿íä äàñàí зохицох (adaptation) буюу уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөг сааруулах (mitigation) явдал хэмээнäýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâшººð÷ ÞÍЕÑКО-ãîîñ ÷ “óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áîëîâñðîë”-ûã нэнчухалдтооцожбайна.Энэхүүболовсролыголгохньгазарзүйнсургалтынүүрэгюм.
52 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 53Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
“Àñóóäàë”-ûã äàí ãàíöààð íü áèш öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõèéí òóëä “îð÷íû áîõèðäîë, õîã õàÿãäàë, óñíû õîìñäîë, ýêîñèñòåìèéí ººð÷ëºëò” çýðýã îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõîä ýíýõ¿¿ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýíý.
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä òóõàéí àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ ÷àäâàð òºëºâш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèé òóëä ñîíèí, ñýòã¿¿ë, òåëåâèçèéí ìýäýýíýýñ áàéãàëü îð÷íû òàëààð òóëãàìäàæ áóé íýã àñóóäëûã îëæ, ýíý òàëàà𠺺ðèéí ¿çýë áîäîë, ìýäðýìæ, ÿìàð àñóóëò ãàðãàæ áîëîõîîð áàéãàà çýðãýý òîäîðõîéëæ áè÷èõ, äàõèí ñàéòàð òóíãààæ áîäñîíû äàðàà áàãшèéí ºãñºí àñóóëòàä õàðèóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà õèéëãýæ áîëíî. Жèшýý íü: Мýäýýëëèéí õýðýãñýëä ýíý àñóóäàëä өөрбайрсууринаасхандсанзүйлбайнауу?Хэрэвчишийдвэргаргагчбайсанболямарбайрсуурьтайхандахвэ?гэхмэт.
Îíîëыí мэдээëэë: Äуëààíы áîхиðдîë
Усны температур нэмэгдсэнээс болж дулааны бохирдол үүснэ. Дулааны цахилгаан станц ба¿éëäâýðèéí àшèãëàãäñàí óñ ãîë, íóóð, òýíãèñò öóòãàõ ¿åä ýíý áîõèðäîë ¿¿ñíý. Óñíû òåìпåðàòóð áàãà õýìæýýãýýð ÷ ãýñýí íýìýãäýõýä óñàíä àãóóëàãäàõ õ¿÷èëòºðºã÷èéí òîî õýìæýý ìàш õóðäàí áóóðäàã òóë çàãàñ çýðýã óñíû àìüòäûã áººíººðºº ¿õýõ шàëòãààí áîëäîã. Õýðýâ äóëààí óñ íóóð, ãîë ðóó áàéíãà цутганорволусныоргамнизмыгбүхэлдньсөнөөжбайгаахэрэгюм.
Усныбохирдлынөөрнэгтөрөлньгазардоорхусныбохирдолюм.Хүндийнхүчнийулмаасусбайнгаäîîшîî ш¿¿ð÷ áàéäàã òóë ãàäàðãà äýýðõ àëü ÷ òºðëèéí áîõèðäîë ã¿íèé óñíû áîõèðäëûã ¿¿ñãýíý. ÿíèé усныголбохирдуулагчньхортоншавьжустгаххор,химийнбордоо,бензиншатахуунюм.Ялангуяаãàçàð áóëñàí шàòàõóóíû ñàâíààñ áåíçèí ш¿¿ðýõ íü õîðòîé áîõèðäîëä îðíî.
Óñíû õèìèéí шèíæ ÷àíàðûí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ óñíû õàòóóëàã ÷àíàð íü óñàí äàõü êàëüöè áà ìàãíèéí èîíû íèéëáýð àãóóëãààñ õàìààðäàã. Óñûã õàòóóëàã ÷àíàðààð íü:
- ìàш 纺ëºí /1.500-3.000ìã-ýêâ/äì3 õ¿ðòýë /- 纺ëºí /3.000 - 6.000ìãýêâ/äì3/- õàòóóâòàð / 6.000-9.000ìãýêâ/äì3/- ìàш õàòóó /9.000ìã-ýêâ/äì3-ýýñ äýýш/ ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà
3) Байгаль орчин ба нийгэм
Ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààí íü áàéãàëèéí áà íèéãìèéí óõààíû “ã¿¿ð” áîëäãèéí õóâüä ñóðãàëòûí àãóóëãàä чэнэхандлагыгбаримталдаг.Иймд“байгальорчинднийгмийнүзүүлэхнөлөө”,“нийгэмдбайгальорчны¿ç¿¿ëýõ íºëºº”-ã ñóäëàõàä ýíýõ¿¿ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí àãóóëãà ÷èãëýæ áàéíà.
Бàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí õàìààðàë, õàðèëöàí íºëººëëèéã òîäîðõîé æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çýõèéã çºâëºæ áàéíà. Жèшýý íü: Õ¿í àìûí íÿãòшèë áàãà, àìüäðàëûí ò¿âшèí ºíäºð áîëîâ÷ ÿëãàðóóëæ áàéãàà õîã õàÿãäëààð ÿàãààä õºãæèíã¿é óëñóóä “òýðã¿¿ëäýã” (Õ¿ñíýãò 2.1) òàëààð ÿðèëöàæ áîëíî. Ү¿íèéã ººðèéí îðíûõòîé æèшèæ õàðüöóóëàõ íü óëìààð çºâ çàí ¿éë òºëºâшèõýä íýìýð áîëîõ áºãººä íºãºº òàëààð газарзүйнхичээлээрдамжуулантогтвортойхөгжлийнболовсрололгожбуйнэгхэлбэрюм.
Хүснэгт 2.1. Хºгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүд*
Үç¿¿ëýëò¿¿ä Õýìæ¿¿ð ÀÍÓ Япон Мåêñèê ИндонезÝð¿¿ë ìýíä Дундажнаслалт 77 81 71.5 68Õ¿í àìûí ºñºëò Жèëä 0.8% 0.2 % 1.7% 1.8 %Бàÿëàã НэгхүндногдохДНБ 29,240 $ 32,350 $ 3,840 $ 640 $Àìüäðàõ îðîí çàé Õ¿í àìûí íÿãòшèë 78 829 133 319Ýð÷èì õ¿÷íèé àшèãëàëò
Жèëä íýã õ¿íä (Btu) 351 168 59 18
Бîõèðäîë Жèëä íýã õ¿íä íîãäîõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò (òí)
20.4 9.3 3.5 2.2
Õîã õàÿãäàë Жèëä íýã õ¿íä íîãäîõ õîã (êã) 720 400 300 43*Environmental Science, P 19
Ү¿íèéã öààшèä “ýêîëîãèéí óë ìºð”-èéí òóõàé ìýäëýã îëãîõ, ò¿¿íèéã òîîöîîëîí ãàðãàõ ÷àäâàð îëãîõîä õýðýãëýæ áîëíî. Жèшýý íü: Зóðàã 2.1-ä õºãæèíã¿é îðíóóäàä íýã õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð íü õºãæèæ áóé îðíóóäûíõààñ äóíäæààð 4 äàõèí èë¿¿ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
Îíîëыí мэдээëэë: Ýкîëîгийí уë мөð
Õºãæèíã¿é îðîíä äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí 20 îð÷èì õóâü àìüäàð÷ áàéãàà ÷ òýä äýëõèéí áàéãàëèéí íººöèéí 75 õóâèéã àшèãëàæ áàéíà. Ãýâ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäàë áà áîõèðäëûã òîîöîæ ¿çâýë õºãæèíã¿é îðíû “õýò õýðýãëýã÷èä” õºãæèæ áóé îðíóóäûíõààñ õîë “ò¿ð¿¿ëíý” (Õ¿ñíýãò 2.1).
Óëñ îðíóóäûí õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ÿëãààã èëýðõèéëýõ íýã àðãà болэкологийнулмөрийгтооцохявдалюм(Зураг2.1).Экологийнулìºð ãýäýã íü òóõàéí îðíû íýã õ¿íèéã äýìæèõýä õýäèé õýðèéí ¿ðæèë шèìòýé ãàçàð шààðäëàãàòàé áîëîõûã õàðóóëäàã. Ýíý íü áýë÷ýýð, ãàçàð òàðèàëàí, îéí ¿éëäâýðëýë, áàéшèí áàðèëãà áàðèõ çýðýãò àшèãëàãäàæ áóé ãàçðûí õýìæýýãýýð òîîöîãäîíî. Т¿¿í÷ëýí äàëàéí ãàðàëòàé õîîë õ¿íñ áýëòãýõ óñàí òàëáàé, ò¿ëшíèé шàòàëòààñ ¿¿äýëòýé àãààðûí áîõèðäëûã шèíãýýæ àâàõàä шààðäàãäàõ îéí òàëáàéã ÷ îðóóëæ òîîöíî.
5
3) Байгаль орчин ба нийгэм
Газарзүйн шинжлэх ухаан нь байгалийн ба нийгмийн ухааны “гүүр” болдгийн хувьд сургалтын агуулгад ч энэ хандлагыг баримталдаг. Иймд “байгаль орчинд нийгмийн үзүүлэх нөлөө”, “нийгэмд байгаль орчны үзүүлэх нөлөө”-г судлахад энэхүү бүрэлдэхүүн хэсгийн агуулга чиглэж байна. Байгаль орчин ба нийгмийн хамаарал, харилцуан нөлөөллийг тодорхой жишээн дээр авч үзэхийг зөвлөж байна. Жишээ нь: Хүн амын нягтшил бага, амьдралын түвшин өндөр боловч ялгаруулж байгаа хог хаягдлаар яагаад хөгжингүй улсууд “тэргүүлдэг” (Хүснэгт 2.1) талаар ярилцаж болно. Үүнийг өөрийн орныхтой жишиж харьцуулах нь улмаар зөв зан үйл төлөвшихэд нэмэр болох бөгөөд нөгөө талаар газарзүйн хичээлээр дамжуулан тогтвортой хөгжлийн боловсрол олгож буй нэг хэлбэр юм. Хүснэгт 2.1. Хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүд*
Хэмжүүр АНУ Япон Мексик Индонез Эрүүл мэнд Дундаж наслалт 77 81 71.5 68 Хүн амын өсөлт Жилд 0.8% 0.2 % 1.7% 1.8 % Баялаг Нэг хүнд ногдох ДНБ 29,240
$ 32,350 $
3,840 $ 640 $
Амьдрах орон зай
Хүн амын нягтшил 78 829 133 319
Эрчим хүчний ашиглалт
Жилд нэг хүнд (Btu) 351 168 59 18
Бохирдол Жилд нэг хүнд ногдох нүүрсхүчлийн хийн ялгаруулалт (тн)
20.4 9.3 3.5 2.2
Хог хаягдал Жилд нэг хүнд ногдох хог (кг) 720 400 300 43 *Environmental Science, P 19
Үүнийг цаашид “экологийн ул мөр”-ийн тухай мэдлэг олгох, түүнийг тооцоолон гаргах чадвар олгоход хэрэглэж болно. Жишээ нь: Зураг 2.1-д хөгжингүй орнуудад нэг хүний экологийн ул мөр нь хөгжиж буй орнуудынхаас дунджаар 4 дахин илүү байгаа нь харагдаж байна.
Онолын мэдээлэл: Экологийн ул мөр Хөгжингүй оронд дэлхийн нийт хүн амын 20 орчим хувь амьдарч байгаа ч тэд дэлхийн байгалийн нөөцийн 75 хувийг ашиглаж байна. Гэвч нэг хүнд ногдох хог хаягдал ба бохирдлыг тооцож үзвэл хөгжингүй орны “хэт хэрэглэгчид” хөгжиж буй орнуудынхаас хол “түрүүлнэ” (Хүснэгт 2.1). Улс орнуудын хүн амын хэрэглээний ялгааг илэрхийлэх нэг арга бол экологийн ул мөрийг тооцох явдал юм (Зураг 2.1). Экологийн ул мөр гэдэг нь тухайн орны нэг хүнийг дэмжихэд хэдий хэрийн үржил шимтэй газар шаардлагатай болохыг харуулдаг. Энэ нь бэлчээр, газар тариалан, ойн үйлдвэрлэл, байшин барилга барих зэрэгт ашиглагдаж буй газрын хэмжээгээр тооцогдоно. Түүнчлэн далайн гаралтай хоол хүнс бэлтгэх усан талбай, түлшний шаталтаас үүдэлтэй агаарын бохирдлыг шингээж авахад шаардагдах ойн талбайг ч оруулж тооцно.
Зураг 2.1. Экологийн ул мөр
Энэтхэг Мексик АНУ Их Британи
Зураг 2.1. Экологийн ул мºр
4) Бàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áà òîãòâîðòîé õºãæèë
Ãàçàðç¿éí àãóóëãàä îðæ èðæ áóé íýã шèíý õàíäëàãà áîë áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òóõàé îéëãîëò юм.Жишээнь:Голынсавгазрыннэгдсэнменежментг.м.Агаар,ус,оймод,хөрс,ашигтмалтмалзэрэгíººöèéã áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººëã¿éãýýð, ç¿é çîõèñòîéãîîð àшèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõûí òóëä òºëºâëºãººòýé, õýòèéã õàðñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Т¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é “õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò” ãýñýí шèíý íýðшèë áèäíèé àìüäðàëä îðæ èðýýä óäààã¿é áàéíà. Ýíý òàëààð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé, ÷àäâàðòàé áàéæ ãýìýýíý õîãã¿é öýâýð îð÷èíä àæ òºðºõ èðãýí òºëºâшèõ áºãººä газарзүйнсургалтүүндчухалүүрэгтэйюм.
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷ äýõ áîäèñûí ýðãýëò, íèéãìèéí õýðýãëýý áà ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí òàëààð ìýäëýã (äàì çàðöóóëàãäñàí óñ ã.ì) ýçýìш¿¿ëýõýýñ ãàäíà áàéãàëèéí íººöèéí äîðîéòîëä íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû ¿éë ÿâö õýðõýí íºëººëäºã òàëààð òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ (ìîä áýëòãýõ, óóë óóðõàé, õîò õ¿ðýýãýý òýëýõ, õóóðàé ãàçðûí òàëáàé èõñýõ, õýìæýý õýòýðñýí çàãàñ÷ëàë ã.ì) ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä áàãш àíõààðíà. Жèшýý íü: Ýðýëò áà íèéë¿¿ëýëòèéí õàìààðëûã ãðàôèê àшèãëàí òàéëáàðëàõ ã.ì (Зóðàã 2.2).
Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй
12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä ¿íýëãýý íü áàéãàëü-íèéãìèéí àñóóäàëä àíàëèç õèéõ, òîîí áîëîí áè÷ãýí õýëáýðò ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ (äèàãðàìì çîõèîõ ã.ì), àñóóäàëä ººðèéí ¿çýë áîäëîîð õàíäàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýãò ÷èãëýãäýíý. Үíýëãýýíèé шàëãóóð áà æèшèã äààëãàâàð æèшèã äààëãàâàð ÿìàð áàéæ áîëîõ, ò¿¿íèéã õýðõýí ¿íýëæ áîëîõ òàëààð õýä õýäýí æèшýý àâъÿ.
Øàëгууð 1: Графикдүрслэлийгашигланбайгаль-нийгмийнүзэгдэлюмсынхамаарлыггаргаж,шалтгааныгòîäîðõîéëîõ;
Äààëгàвàð: Тîðíàäîãèéí òîõèîëäîë áà àìü ¿ðýãäñýí õ¿íèé òîî 1950-2005 îíû õîîðîíä õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàëä ä¿ãíýëò ãàðãàæ шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé.
7
шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.
Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг
гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;
Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.
Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)
Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.
Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;
Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт
Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã
òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?
Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)
6
4) Байгалийн нөөцийн менежмент ба тогтвортой хөгжил
Газарзүйн агуулгад орж ирж буй нэг шинэ хандлага бол байгалийн нөөцийн менежментийн тухай ойлголт юм. Жишээ нь: Голын сав газрын нэгдсэн менежмент г.м. Агаар, ус, ой мод, хөрс, ашигт малтмал зэрэг нөөцийг байгаль орчинд хор хөнөөлгүйгээр, зүй зохистойгоор ашиглах, нөхөн сэргээх, хамгаалахын тулд төлөвлөгөөтэй, хэтийг харсан үйл ажиллагаа явуулах нь чухал болж байна. Түүгээр ч зогсохгүй “хог хаягдлын менежмент” гэсэн шинэ нэршил бидний амьдралд орж ирээд удаагүй байна. Энэ талаар боловсрол мэдлэгтэй, чадвартай байж гэмээнэ хоггүй цэвэр орчинд аж төрөх иргэн төлөвших бөгөөд газарзүйн сургалт үүнд чухал үүрэгтэй юм.
Агуулгын тогтолцооны энэ бүрэлдэхүүн хэсэгт газарзүйн бүрхэвч дэх бодисын эргэлт, нийгмийн хэрэглээ ба эрэлт нийлүүлэлтийн талаар мэдлэг (дам зарцуулагдсан ус г.м) эзэмшүүлэхээс гадна байгалийн нөөцийн доройтолд нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны үйл явц хэрхэн нөлөөлдөг талаар тодорхой жишээн дээр тайлбарлах (мод бэлтгэх, уул уурхай, хот хүрээгээ тэлэх, хуурай газрын талбай ихсэх, хэмжээ хэтэрсэн загасчлал г.м) чадвар эзэмшүүлэхэд багш анхаарна. Жишээ нь: Эрэлт ба нийлүүлэлтийн хамаарлыг график ашиглан тайлбарлах г.м (Зураг 2.2). Зураг 2.2. Газрын тосны үйлдвэрлэл ба үнэ Ãуðàв. ХӨТӨЛБӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ АРГА ЗҮЙ
Үнэлгээ нь суралцагчид тухайн судлагдахууныг судлах явцад болон судалсаны дараагаар цогц чадамжуудыг хэр зэрэг эзэмшсэн болохыг тодорхойлох үүднээс хийгдэж буй сургалтын нэгэн хэсэг юм. Гэтэл бид ихэвчлэн үнэлгээг дүгнэх гэдэг утгаар нь хэрэглэж, тухайн суралцагчийн сурч мэдэж буй, сурсан мэдсэн цогц чадамж ийм л түвшинд байна гээд дүгнээд орхих нь түгээмэл байдаг. Суралцах аргад хэр зэрэг суралцаж байгааг үнэлэх асуудал өнөө үед чухлаар тавигдаж байна. Үнэлгээний олон хувилбаруудыг ашиглан зөвхөн хичээлийн явцад л үнэлэх биш, харин тухайн суралцах үйлийн өмнө нь хийгээд дараа нь хийгдэх үйлүүд, танхимаас гадуур сурагчдын хийх үйлүүдийг бүгдийг нь багтаадгийг анхаарах хэрэгтэй. Үнэлгээний арга хувилбар, шаардлагыг боловсруулж, төлөвлөсөний дагуу хичээлийн явцад үнэлэн дүгнэсэний дараагаар ямар түвшинд байна, ямар зүйл дээр ололттой, алдаж байгааг тодруулан цаашид юунд анхааран ажиллах тухай саналыг боловсруулах зэрэг бүхий үйл ажиллагаагуудыг өөртөө багтаадаг.
12 дугаар ангийн газарзүйн хичээлийн хувьд үнэлгээ нь байгаль-нийгмийн асуудалд анализ хийх, тоон болон бичгэн хэлбэрт мэдээллийг боловсруулах (диаграмм зохиох г.м), асуудалд өөрийн үзэл бодлоор хандан дүгнэлт гаргах зэрэгт чиглэгдэнэ. Үíýëãýýíèé
Нэг
бар
рели
йн ү
нэ.
долл
араа
р
Нэг
өдр
ийн
барр
елий
н хэ
мж
ээ. м
янга
ар.
Он Зураг 2.2. Газрын тосны үйлдвэрлэл ба үнэ
Íэг
бар
рели
йн ү
нэ.
долл
араа
р
54 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 55Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
¯íэëэх áàйдàë: 20 äóãààð çóóíû äóíäààñ ýõëýí áàéãàëèéí ãàìшèãò ¿çýãäýë íýìýãäýæ áàéãààã ýíý ãðàôèê õàðóóëæ áàéíà. 1950-2005 îí õ¿ðòýë 10, 10 æèëèéí äîòîð æèëä äóíäæààð õýä óäàà òîðíàäî áîëñîí, õýäýýð íýìýãäñýí ãýõ÷ëýí òîîí óòãûã òîäîðõîé ãàðãàñàí áîë ¿íýëãýýíèé îíîî íýìýãäýíý. Шàëòãààíûã áàéãàëü îðíû ººð÷ëºëò áîëîí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëíî. Тîðíàäî îëîí äàâòàãäàæ áàéãàà ÷ àìü ¿ðýãäñýí õ¿íèé òîî áóóð÷ áàéãààã íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿âшèí, õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí ò¿âшèí íýìýãäñýí (áàéãàëèéí ãàìшãààñ ñýðãèéëýõ áîëîâñðîë), óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýý ãàðãàõ òîíîã òºõººðºìæ (õèéìýë äàãóóëûí àæèãëàëò, çàéíààñ òàíäàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, çóðàãëàë ã.ì) áîëîí ìýäýýëýë ñàéæèðñàí çýðãýýð òàéëáàðëàõäàà àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õýðõýí õàíäàæ áàéãààã õàðãàëçàíà.
Øàëгууð 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтынç¿é òîãòëûã èëýðõèéëæ, шàëòãààíûã òàéëáàðëàõäàà àñóóäàëä õîëáîãäîõ áóñàä ç¿éëñèéí òàëààð ñýòãýí áîäîõ, шèéäâýðëýõ ÷àäâàð ýçýìшñýí áàéäàë;
Äààëгàвàð: ªìíºä Àìåðèêò 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí òàðõàëòàä ¿íäýñëýí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëààðàé.
b) Ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí ã¿í ººð ººð байдагшалтгаанюувэ?
c) Тектоникийн гаралтай гамшиг нь эдийнзасгийн байдалд хэрхэн нөлөөлөх вэ?ªºðèéíõºº ìýäýõ æèшýýí òóëãóóðëàí õàðèóëò áè÷ýýðýé.
d) Зàñãèéí ãàçðààñ òåêòîíèêèéí ãàðàëòàé ãàìшèãòàé õîëáîî á¿õèé ÿìàð àðãà õýìæýýã àâàõ õýðýãòýé гэжбодожбайна?
¯íэëэх áàйдàë: Тåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õºäºë㺺í áà îéðòîí íèéëýõ õèë çààãòàé õîëáîí òàéëáàðëàíà. Тåêòîíèêèéí ãàðàëòàé ãàìшèã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéõ íü õîâîð áºãººä ýäèéí çàñàãò ¿íýëýõ àðãàã¿é èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëäàã, ýíý õýìæýýãýýð íèéãìèéí õºãæèëä íºëººëäºã, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ÿäóóðàë çýðýã “ãèíæèëñýí” àñóóäàë ¿¿ñãýäýã òàëààñ íü òîäîðõîéëæ áîëíî.
Засгийн газраас авах бодлогын хувьд бол юуны өмнө хүн амд гамшгаас сэргийлэх, бэлэн байхболовсрол олгоход анхаарах нь чухал болох санааг гаргаж болно. Энд жишээ нь Японы газархөдлөлтөөсжишээлжболохюм.
Øàëгууð 3: Бàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéã òîäîðõîé æèшýýí äýýð ñóäàëæ, шàëòãààí áà ¿ð äàãàâàðûã èëýðõèéëýõ çàìààð ãàçàðç¿éí òºñººëºë õýð çýðýã ýçýìшñýí áàéäàë;
Äààëгàвàð: Муррей-Дарлинг голын мөрний олон жилийн горимын жилийн дундаж үзүүлэлтийгõàðóóëñàí ãðàôèêèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Муррей-Дарлингголынсистемямартивд,ямаруурамьсгалынбүсэдоршдогвэ?b) Голынгоримгэжюувэ?Хэрхэнтодорхойлохвэ?c) 2006-2008оныхоорондохжилийннийтурсацыголонжилийндундажтайньхарьцуулантооцоолж
шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé.d) Ãîëûí óðñàö áàãàñàõ õóãàöààíä ýäèéí çàñàã áà íèéãýìä ãàðñàí ¿ð äàãàâàðûí òàëààð òºñººë뺺
áè÷èæ, шàëòãààíàà òàéëáàðëààðàé.
8
c) Тектоникийн гаралтай гамшиг нь эдийн засгийн байдалд хэрхэн нөлөөлөх вэ? Өөрийнхөө мэдэх жишээн тулгуурлан хариулт бичээрэй.
d) Засгийн газраас тектоникийн гаралтай гамшигтай холбоо бүхий ямар арга хэмжээгаваххэрэгтэйгэжбодожбайна?
Үнэлэх байдал: Тектоникийн хавтангийн хөдөлгөөн ба ойртон нийлэх хил заагтай холбон тайлбарлана. Тектоникийн гаралтай гамшиг нь хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй байх нь ховор бөгөөд эдийн засагт үнэлэх аргагүй их хор хохирол учруулдаг, энэ хэмжээгээр нийгмийн хөгжилд нөлөөлдөг, хүн амын эрүүл мэнд, ядуурал зэрэг “гинжилсэн” асуудал үүсгэдэг талаас нь тодорхойлж болно. Засгийн газраас авах бодлогын хувьд бол юуны өмнө хүн амд гамшгаас сэргийлэх, бэлэн байх боловсрол олгоход анхаарах нь чухал болох санааг гаргаж болно. Энд жишээ нь Японы газар хөдлөлтөөс жишээлж болох юм.
Шалгуур 3: Байгаль орчны өөрчлөлтийг тодорхой жишээн дээр судалж, шалтгаан ба үр дагаварыг илэрхийлэх замаар газарзүйн төсөөлөл хэр зэрэг эзэмшсэн байдал;
Даалгавар: Мóððåé-Дарлинг голынмөрнийолонжилийн горимынжилийндундаж¿ç¿¿ëýëòèéã õàðóóëñàí ãðàôèêèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Мóððåé-Дарлингголынсистемямартивд,ямаруурамьсгалынбүсэдоршдогвэ? b) Голынгоримгэжюувэ?Хэрхэнтодорхойлохвэ? c) 2006-2008 îíû õîîðîíäîõ æèëèéí íèéò óðñàöûã îëîí æèëèéí äóíäàæòàé íü õàðüöóóëàí òîîöîîëæ шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé. d) Ãîëûí óðñàö áàãàñàõ õóãàöààíä ýäèéí çàñàã áà íèéãýìä ãàðñàí ¿ð äàãàâàðûí òàëààð òºñººë뺺 áè÷èæ, шàëòãààíàà òàéëáàðëààðàé.
Зураг 2.3. Муррей-Äарлинг голын горим Шалгуур 4: Тодорхой жишээн дээр үндэслэн нийгэм-эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн асуудалд өөрийн байр сууринаас цогц хандан дүгнэлт гаргаж, тайлбарлах;
Даалгавар: Сонгон авсан зарим бүс нутаг дахь ÿäóóðëûí ò¿âшèí 1981-2001 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаарай.
a) “Үнэмлэхүй ядуурал”-ыгхэрхэнтодорхойлохвэ? b) 1981-2001 оны хооронд аль бүс нутагт ядуурал буурсан байна вэ? Үүний
шалтгаанюувэ?
Оëîí æèëèéí ºìíº
2007-2008
2006-2007
Зураг 3.3. Муррей-Дарлинг голын горим
7
шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.
Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг
гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;
Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.
Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)
Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.
Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;
Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт
Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã
òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?
Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)
7
шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.
Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг
гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;
Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.
Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)
Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.
Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;
Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт
Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.
a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã
òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?
Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)
Зураг 3.2. Газар хºдлºлтийн голомтын тархалт
Øàëгууð 4: Тîäîðõîé æèшýýí äýýð ¿íäýñëýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ öîãö õàíäàí ä¿ãíýëò ãàðãàæ, òàéëáàðëàõ;
Äààëгàвàð: Ñîíãîí àâñàí çàðèì á¿ñ íóòàã äàõü ÿäóóðëûí ò¿âшèí 1981-2001 îíû õîîðîíä õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàëä ä¿ãíýëò ãàðãààðàé.
a) “Үнэмлэхүйядуурал”-ыгхэрхэнтодорхойлохвэ?b) 1981-2001оныхоорондальбүснутагтядууралбуурсанбайнавэ?Үүнийшалтгаанюувэ?c) СахараасурагшихАфрикийнядуурлынтүвшингОйрхДорнодбаХойдАфрикийнбүснутагтай
õàðüöóóëæ, ÿëãààã òàéëáàðëààðàé.
9
c) Сахараас урагших Африкийн ядуурлын түвшинг Ойрх Дорнод ба Хойд Àôðèêèéí á¿ñ íóòàãòàé õàðüöóóëæ, ÿëãààã òàéëáàðëààðàé.
Зураг 2.4. Ядуурлын түвшин, зарим бүс нутгаар (хоногт 1 ам дол хүрэхгүй орлоготой хүмүүсийн эзлэх хувь, 1981-2001 он)
Äөðөв. ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àшèãëàõ òºðºë á¿ðèéí àðãà ç¿éí òàëààð ºìíºõ àíãèóäûí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. 12 äóãààð àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèéã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ òàëààð 2 æèшýý àâъÿ. Экскурс-судалгаа хийх арга зүй Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí хувьд ангиас гадуурх нэг хэлбэр болох экскурсийг “аялал хийх” төдийхнээр ойлгох явдал түгээмэл байдаг. Гэвч энэ нь хамт олны “аялал”-ààñ ýðñ ялгаатайбөгөөдхичээлийнхамгийнонцлогхэлбэрюм.Экскурс õè÷ýýëýýð ñóðàã÷äûí õàìò îëîн төлөвшихэд сайн талтайгаас гадíà õàìãèéí ãîë íü ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû ¿íäñýí õýëáýð áîëîõ àæèãëàëò, òóðшèëò, õýìæèëò õèéõ çàìààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéãýý ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ, àëèâàà àñóóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàж сурах боломжийг олгодгоороо танхмийí õè÷ýýëýэñ äàâóó òàëòàé. Ýêñêóðñ íü õýäèéãýýð àíãèàñ ãàäóóð õè÷ýýëëýõ õýëáýð áîëîâ÷ 50-60 õóâü íü àíãèä õèéãäýíý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü ýêñêóðñýä áýëòãýõ ¿å (ýõíèé шàò), òóõàéí ãàçàð äýýðýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà (õîёð äàõü шàò), àíàëèç õèéõ (ãóðàâ äàõü шàò) буюу эргээд ангид хийх үйл ажиллагааãýñýí 3 õýñãýýñ á¿ðäýíý. Эхний буþу бэлтгэл үе шат нь ñóðàã÷äàä àæèë àìüäðàëàà óðüä÷èëàí òºëºâëºõ, ãàð÷ áîëçîшã¿é ýðñäëèéã òîîöîí àëèâàà ç¿éëä áýëòãýëòýé õàíäàæ ñóðàõ àìüäðàõ óõààíû чадвар эзэмшүүлэхэд хэрэгтэй чухал хэсэг юм. Хамгийн наад зах нь экскурсэд явахºäðèéíõºº öàã àãààðûí áàéäëûг мэдэж өмсөх хувцсаа тохируулан ñîíãîõ, õóâèéí ýä ç¿éëñýý íÿãò íÿìáàé á¿ðòãýí àâ÷ ÿâàõ çýðýã àõуйн талаасаа төдийгүй ñýòãýë ç¿éí õóâüä ÷ áýëäýæ ñóðíà. Хоёр дахь үе нь багаар ажиллах, áóñäûã ñîíñîõ, òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ, õèéõ ãýñýí ç¿éëèéíõýý àðä íü ãàð÷ ñóðàõ, àëèâàà ç¿éëèéã ýõëýõèéí ºìíº ñàéòàð áîäîæ òóíãààí çºâ шèéäâýð ãàðãàõ çýðýã ÷àäâàð òºëºâшèõýä íºëººëíº.
-Сахараас урагших Африк -ªмнºд Ази -Зүүн Ази ба далайн орнууд -Ëатин Америк -Îйрх Дорнод ба Хойд Африк
Зураг 3.4. Ядуурлын түвшин, зарим бүс нутгаар (хоногт 1 ам дол хүрэхгүй орлоготой хүмүүсийн эзлэх хувь, 1981-2001 он)
Õөòөëáөðийг хэðэгжүүëэх àðгà зүй
Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àшèãëàõ òºðºë á¿ðèéí àðãà ç¿éí òàëààð ºìíºõ àíãèóäûí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. 12 äóãààð àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèéã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ òàëààð 2 æèшýý àâъÿ.
Экскурс-судалгаа хийх арга зүй
Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä àíãèàñ ãàäóóðõ íýã õýëáýð áîëîõ ýêñêóðñèéã “àÿëàë õèéõ” òºäèéõíýýð îéëãîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü õàìò îëíû “àÿëàë”-ààñ ýðñ ÿëãààòàé áºãººä õè÷ýýëèéí õàìãèéí онцлог хэлбэр юм. Экскурс хичээлээр хамт олон төлөвших сайн талтайгаас гадна хамгийн гол ньãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû ¿íäñýí õýëáýð áîëîõ àæèãëàëò, òóðшèëò, õýìæèëò õèéõ çàìààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéãýý ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ, àëèâàà àñóóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ ñóðàõ áîëîìæèéã îëãîäãîîðîî òàíõìèéí õè÷ýýëýýñ äàâóó òàëòàé. Ýêñêóðñ íü õýäèéãýýð àíãèàñ ãàäóóð õè÷ýýëëýõ õýëáýð áîëîâ÷ 50-60 õóâü íü àíãèä õèéãäýíý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü ýêñêóðñýä áýëòãýõ ¿å (ýõíèé шàò), òóõàéí ãàçàð äýýðýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà (õîёð äàõü шàò), àíàëèç õèéõ (ãóðàâ äàõü шàò) буюуэргээдангидхийхүйлажиллагаагэсэн3хэсгээсбүрдэнэ.
Эхнийбуюубэлтгэлүешатньсурагчдадажиламьдралааурьдчилантөлөвлөх,гарчболзошгүйэрсдлийгòîîöîí àëèâàà ç¿éëä áýëòãýëòýé õàíäàæ ñóðàõ àìüäðàõ óõààíû ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä õýðýãòýé ÷óõàë хэсэгюм.Хамгийннаадзахньэкскурсэдявахөдрийнхөөцагагаарынбайдлыгмэдэжөмсөххувцсааòîõèðóóëàí ñîíãîõ, õóâèéí ýä ç¿éëñýý íÿãò íÿìáàé á¿ðòãýí àâ÷ ÿâàõ çýðýã àõóéí òàëààñàà òºäèéã¿é ñýòãýë ç¿éí õóâüä ÷ áýëäýæ ñóðíà.
Õîёð äàõü ¿å íü áàãààð àæèëëàõ, áóñäûã ñîíñîõ, òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ, õèéõ ãýñýí ç¿éëèéíõýý àðä íü ãàð÷ ñóðàõ, àëèâàà ç¿éëèéã ýõëýõèéí ºìíº ñàéòàð áîäîæ òóíãààí çºâ шèéäâýð ãàðãàõ çýðýã ÷àäâàð òºëºâшèõýä íºëººëíº.
Ãóðàâ äàõü ¿å íü á¿õýëäýý ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, àíàëèç ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿å áºãººä 12 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä áóñäàä èëòãýõ, ò¿¿íä áýëòãýõ, òîäîðõîé çààñàí õóãàöààíä ñàíààãàà òîâ÷ òîäîðõîé èëýðõèéëæ ñóðàõ, èíãýõäýý ãàçàðç¿éí õýëýýð õàðèëöàõ ÷àäâàð ýçýìшäýã ÷óõàë õýñýã áîëíî. Ýíý ãóðâàí ¿å шàòûã õîîðîíä íü öîãö áàéäëààð ñàëãàëã¿é àâ÷ ¿çýõýä áàãшèéí àðãà ç¿é ÷èãëýãäýíý. Ýêñêóðñèéí 3 ¿å шàòûã òîðäîðõîé òàëáàéä ýêîñèñòåìèéí ñóäàëãààã õýðõýí õèéõ æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çüå (Õ¿ñíýãò 4.1).
56 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 57Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Хүснэгт 4.1. Экскурс хичээлийн 3 үе шат
I шàò:Бýëòãýë ¿å
II шàò:Ãàçàð äýýð õèéõ ¿éë àæèëëàãàà
III шàò:Àíàëèç õèéõ (àíãèä õèéíý)
Õýðýãëýãäýõ ç¿éëñýý áýëòãýíý.
- Тîìðóóëàã÷ шèë- ªí㺠ºíãèéí ýñãèé
áàë, - Дэвтэр,үзэг
õàðàíäàà, - Цààñàí ñàìáàð- 4 ш ãàäàñ- 50 ì îð÷èì óòàñ- Мåòð
1. 10 õ 10 ì õýìæýýòýé òàëáàé õýìæèæ 4 ¿ç¿¿ðò íü ãàäàñ çîîíî. Ãàäàñíóóäàà óòñààð õîëáîæ “õàшàà” òàòíà. Ýíý íü ñóäàëãààíû òàëáàé áîëíî.
2. Тàëáàé äîòîðõ îíöëîã ç¿éëñèéã àæèãëàí ñàìáàð äýýð òàíèõ òýìäãýýð òýìäýãëýíý. Тóõàéëáàë, áóëàã, îéí çºðºã, çàì, ýëñýí äîâöîã, õýñýã äýðñ, òîì ÷óëóó ãýõ ìýò.
3. Мîä, шàâüæ, шîðãîîëæíû ¿¿ð, òàðâàãàíû í¿õ çýðýã îðãàíèçìóóäûã òºëººëºõ ç¿éëñèéã òýìäýãëýõ òàíèõ òýìäãèéã ñîíãîí àâíà. Т¿¿íèéãýý ñàìáàðûí äîîä өнцөгттэмдэглэнэ.Дэвтэрдээрээбичсэнчболно.
4. Àìüòàí óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òàëààð äýâòýðòýý áè÷íý.
5. Àìüäðàëûí îð÷èí ÿìàð áàéãààã àæèãëàí áè÷èãëýë õèéíý. Жèшýý íü:
- Íàðíû ãýðëèéã õýð õ¿ëýýí àâäàã áîëîõ: ýýâýð áà сүүдэрхажуугийнальньболох?;
- Õºðñíèé шèíæ: ýëñýðõýã, шàâàðëàã, ñèéðýã áà íÿãò альньболох?
- Тóíàäàñ: õàìãèéí ñ¿¿ëä õýçýý òóíàäàñ îðñîí, õýð èõ òóíàäàñ óíàäàã ã.ì.
- Гадаргынус:горхибулагбайгааэсэх?- Ургамлынбүрхэвчямарболох?- Àшèãëàëò: Тàëáàé àшèãëàëò, áîðäîî áà óñàëãàà
õýðýãëýñýí ýñýõèéã õ¿ì¿¿ñýýñ àñóóæ ìýäíý.6. Дарааньнарийвчлансудлахаарболталбайгаа2м
õ 2 ì áîëãîí áàãàñãàæ áîëíî. Жèшýý íü: òîìðóóëàã÷ шèëýýð õºðñíèé шèðõýã, ìîäíû íàâ÷, шàâüæ, ºò çýðãèéã õàðæ íàðèéâ÷èëñàí áè÷èãëýë õèéõ ã.ì.
1. Мýäýýëëýý áîëîâñðóóëàõ: Àíãèäàà èðýýä õýýð õèéñýí
ñàìáàð, áè÷ñýí ç¿éëñýý àшèãëàí àñóóëò ãàðãàíà.
2. Àíàëèç õèéõ: 10ì õ 10ì òàëáàéä àæèãëàñàí
ç¿éëñýý òîäîðõîéëæ áè÷íý.2ì õ 2ì òàëáàéä àæèãëàñàí
ç¿éëñýý òîäîðõîéëæ áè÷íý.3. Дүгнэлтгаргах:- Бàãèéíõàí áè÷ñýí ç¿éëñýý
õàðüöóóëæ, ÿìàð ÿëãààòàé áàéãààã ÿðèëöàíà.
- Àìüòàä á¿ðèéí àìüäðàõ îð÷íû òàëààðõ ÿëãààã ÿðèëöàíà.
4. Тààìàãëàë äýâш¿¿ëýõ: Óëèðëûí ÿëãàà áîëîí ò¿éìýð, ¿åð òîõèîëäâîë ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàð÷ áîëîõ òàëààð òààìàãëàë ãàðãàíà.
Бодит амьдрал дээрх асуудлыг газарзүйн үүднээс судлах
Бèäíèé àìüäðàëä ãàçàðç¿éä õàìààðäàãã¿é àñóóäàë ¿ã¿é. Ãàçàðç¿é íü çºâõºí “óëàìæëàëò” ãýæ ¿çýæ áîëîõ ñýäâ¿¿ä (óóë, óñ ãýõ ìýò áàéãàëèéí ç¿éëñ, óëñ îðíóóäûí ÿëãàà, õ¿í àì, àæ àõóéí îíöëîã ãýõ ìýò)-ýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é ºëñãºëºí, õîîë õ¿íñíèé õýðýãëýý, çýâñýãò ìºðãºë人í, äàéí, òåððîðèçì, ä¿ðâýãñýä, ýõèéí ýíäýãäýë ãýõ ìýò îð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäàæ áóé á¿õ ë àñóóäàë õàìààòàé. Ýíý хэрээргазарзүйнсудалгааны“сэдэв”чөргөн.Эдгээрийг(ЮУ?)байршилтайньхолбон(ХААНА?)нутагдэвсгэрийн хүрээнд авч үзэн, учир шалтгааныг (ЯАГААД?) тайлбарлах нь газарзүйн үүрэг бөгөөдсургалтынзорилгочухамүүндоршино.Жишээнь:усныхэрэглээгхэрхэнсудлахвэ?Үүнийгөрхгэрийнõ¿ðýýíä ñóäëàõûí òóëä áàãш äàðààõ áàéäëààð àñóóëò áîëîâñðóóëæ ñóðàã÷äààð ã¿éöýòã¿¿ëíý.
1) Íýã õîíîã (ýñâýë äîëîî õîíîã) äàõü ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõ (Ãýð á¿ëèéí ãèш¿¿í á¿ðò õóóäàñ òàðààæ ºãººä öóãëóóëæ àâ÷ èðíý).
2) Ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàæ áîëîõ àðãà çàìûã ÿðèëöàæ áè÷èõ (Ү¿íèé òóëä áàãш äàðààõ áàéäëààð ìýäýýëýë áýëäýí ºã÷ õàðüöóóëàëò õèéëãýíý)
- Ш¿ä óãààõàä 5 ëèòð - Ãàðàà óãààõàä 4 ëèòð- Ш¿ðш¿¿ðò óñàíä îðîõîä íýã ìèíóòàä 20 ëèòð- Оíãîöîíä óñàíä îðîõîä 100-200 ëèòð- Угаалгынмашинаарюмугаахаднэгэргэлтэндээ200литр- Àâòî ìàшèí äàðàëòòàé óñààð óãààõàä öàãò 500 ëèòð, óñ 纺æ óãààõàä 50 ëèòð óñ òóñ òóñ çàðöóóëàãääàã.
Ýâäýðõèé öîðãîîð 1 ìèíóòàä 25 äóñàë óñ äóñäàã áîë:
Цàãò 0.54 ëèòð, Õîíîãò 13 ëèòð, Õîíîãò 90 ëèòð, Жèëä 33112 ëèòð öýâýð óñ àëäàãääàã. Ýíý íü ¿ð ашиггүйгээрцэвэрусыгагсажбайгаасгаднажилд3807972төгрөгүржбайгаахэрэгюм.
3)Сурагчийнажлынхуудасбуюутараахматериалбэлтгэнхийлгүүлэх
11
ìºðãºë人í, äàéí, òåððîðèçì, ä¿ðâýãñýä, ýõèéí ýíäýãäýë ãýõ ìýò îð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäàæ áóé á¿õ ë àñóóäàë õàìààòàé. Ýíý õýðýýð ãàçàðç¿éí судалгааны “сэдэв” ч өргөн. Эäãýýðèéã (ÞÓ?) áàéðøèëòàé íü õîëáîí (ÕÀÀÍÀ?) íóòàã äýâñãýðèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýí, ó÷èð øàëòãààíûã (ßÀÃÀÀÄ?) òàéëáàðëàõ ë ãàçàðç¿éí ¿¿ðýã áºãººä ñóðãàëòûí çîðèëãî ÷óõàì ¿¿íä îðøèíî. Æèøýý íü: усны хэрэглээг хэрхэн судлах âý? ¯¿íèéã ºðõ ãýðèéí õ¿ðýýíä ñóäëàõûí òóëä áàãø äàðààõ áàéäëààð àñóóëò áîëîâñðóóëæ ñóðàã÷äààð ã¿éöýòã¿¿ëíý.
1) Íýã õîíîã (ýñâýë äîëîî õîíîã) äàõü ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõ (Гэр бүлийн гишүүн бүрт хуудас тарааж өгөөд цуглуулж авч ирнэ).
2) Гэрийнхээ усны хэрэглээг багасгаж болох арга замыг ярилцаж бичих (¯¿íèé òóëä áàãø äàðààõ áàéäëààð ìýäýýëýë áýëäýí ºã÷ õàðüöóóëàëò õèéëãýíý)
3) Ñóðàã÷èéí àæëûí õóóäàñ áóþó òàðààõ ìàòåðèàë áýëòãýí õèéëã¿¿ëýõ
- Шүд угаахад 5 литр - Гараа угаахад 4 литр - Шүршүүрт усанд ороход нэг минутад 20 литр - Онгоцонд усанд ороход 100-200 литр - Угаалгын машинаар юм угаахад нэг эргэлтэндээ 200 литр - Авто машин даралттай усаар угаахад цагт 500 литр, ус зөөж угаахад 50 литр ус тус
тус зарцуулагддаг. Эвдэрхий цоргоор 1 минутад 25 дусал ус дусдаг бол: Цагт 0.54 литр Хоногт 13 литр Хоногт 90 литр Жилд 33112 литр цэвэр ус алдагддаг. Энэ нь үр ашиггүйгээр цэвэр усыг агсаж байгаас гадна жилд 3 807 972 төгрөг үрж байгаа хэрэг юм.
Сурагчийн ажлын хуудас 1 Хичээлийн сэдэв: УСНЫ ХЭРЭГЛЭЭ
Анги........ Сурагчийн нэр
Шийдвэрлэх асуудал Хэрэв та хоногт 100 литр ус хэрэглэдэг бол нэг долоо хоногт хэдий хэмжээний ус хэрэглэх вэ? Хэрэв хоногт хэрэглэх усны хэмжээгээ 30 литрээр багасгаж чадвал долоо хоногт хэдэн литр ус хэмнэж чадах вэ?
Ярилцах сэдэв: Бид гэр орон, сургууль дээрээ маш их ус хэрэглэдэг. Жишээ нь: Крантаа хаахгүйгээр шүдээ угаахад 4-5 л Гараа угаахдаа 4-5 л 20 минут шүршүүрт ороход 20 л онгоцонд усанд ороход 200 л Энэхүү усны хэрэглээг багасгах арга зам бий юу? Тэгвэл хэдий хэр ус хэмнэж болохыг тооцоолж
гаргаарай. Хэрэв стаканд (100 мл)ус хийж шүдээ угаавал,
шүршүүрт 15 минут ордог байснаа 10 минут болговол тус тус хэр зэрэг ус хэмнэж болох вэ?
Багаар ажиллах даалгавар: 1. Танай гэрийнхэн усаа хаанаас
авдаг вэ? 2. Танайхан хоногт болон долоо
хоногт хэр зэрэг ус хэрэглэдэг болохоо мэдэх үү?
3. Гэртээ хэрэглэх усны хэмжээг багасгах арга зам бий юу?
4. Голын ус юунаас болж бохирддог вэ?
12
Сурагчийн ажлын хуудас 2
Шийдвэрлэх асуудал: Äам зарцуулагдах усны сарын хэрэглээг тооцох Á¿òýýãäýõ¿¿í Б В Г
Äолоо хоногт
Ñàðд Äам уñíû хэмжээ
1. Цагаан бóäàà
300 гр 1200 ãð 3600 ë
2. Мах
3. Кофе
4. Öàé
5. Жүржийн шүүс
6. Æèìñ (Ìàíãî)
Íèéò ......литр Даалгавар:
1. Дээрх хүснэгтэд гэрийнхээ хамгийн их хэрэглэдэг 6 хүнсний зүйлийг нэрлэн бичээд долоо хоногийн хэрэглээг гарган “Б” баганыг бөглөөрэй. Аль төрлөөс нь хамгийн их хэрэглэдэг болохыг ажиглаарай. Долоо хоногийн хэрэглээг 4-өөр үржүүлж сарын хэрэглээгээ ”В” баганад бичнэ. 2. Сар бүр хэрэглэдэг хүнсний зүйлсийг үйлдвэрлэхэд зарцуулагдсан “дам” усны хэмжээг тооцоолон гаргаж “Г” баганад бичээд нийлбэрийг гаргана. Нийт танай гэрийнхний хэрэглэдэг хүнсний бүтээгдэхэүүн үйлдвэрлэхэд хэдий хэмжээний ус зарцуулагдсан байна вэ? Нүдэнд харагдаж, гарт баригдахгүй ч энэ их усыг бид “дам” байдлаар хэрэглэдэг байна.
3. 1 кг хөвөн 20000 л ус зарцуулна. Танд хичнээн ширхэг хөвөн даавуун цамц байдаг вэ? Нэг цамц ба жинсээ жинлэх байдлаар бүх хэмжээг гаргаад хичнээн дам ус хэрэглэж байгаагаа тооцож гаргаарай. 4. “Дам ус”-ны хэрэглээг хэрхэн багасгаж болох талаар ярилцан санаагаа жагсаан бичнэ үү.
5. Ховд ба Буянт голын усыг тарвас, амтат гуа тариалахад ашигладаг. Нэг кг тарвас ургуулахад ойролцоогоор хичнээн литр ус зарцуулагдах вэ? Нэг кг тарвасыг худалдахад ямар үнэтэй вэ? Тарвас тариалахад зарцуулсан усыг энэ үнээр нөхөж чадах уу? Үгүй бол яагаад?
1. Ашиглах мэдээлэл:
Хоол хүнсэнд орох дам усны хэмжээ (1 кг-д ойролцоогоор): 1. Жүржийн шүүс: 25 л 2. Цагаан будаа: 3000 л 3. Лимон: 1000 л 4. Цай: 10000 л 5. Шар буурцаг: 2000 л 6. Мах: 16000 л 7. Какоа: 10000 л 8. Кофе: 20000 л 9. Халуун орны
жимс: 1000 л 10. Буудай: 2000 л
58 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 59Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
12
Сурагчийн ажлын хуудас 2
Шийдвэрлэх асуудал: Äам зарцуулагдах усны сарын хэрэглээг тооцох Á¿òýýãäýõ¿¿í Б В Г
Äолоо хоногт
Ñàðд Äам уñíû хэмжээ
1. Цагаан бóäàà
300 гр 1200 ãð 3600 ë
2. Мах
3. Кофе
4. Öàé
5. Жүржийн шүүс
6. Æèìñ (Ìàíãî)
Íèéò ......литр Даалгавар:
1. Дээрх хүснэгтэд гэрийнхээ хамгийн их хэрэглэдэг 6 хүнсний зүйлийг нэрлэн бичээд долоо хоногийн хэрэглээг гарган “Б” баганыг бөглөөрэй. Аль төрлөөс нь хамгийн их хэрэглэдэг болохыг ажиглаарай. Долоо хоногийн хэрэглээг 4-өөр үржүүлж сарын хэрэглээгээ ”В” баганад бичнэ. 2. Сар бүр хэрэглэдэг хүнсний зүйлсийг үйлдвэрлэхэд зарцуулагдсан “дам” усны хэмжээг тооцоолон гаргаж “Г” баганад бичээд нийлбэрийг гаргана. Нийт танай гэрийнхний хэрэглэдэг хүнсний бүтээгдэхэүүн үйлдвэрлэхэд хэдий хэмжээний ус зарцуулагдсан байна вэ? Нүдэнд харагдаж, гарт баригдахгүй ч энэ их усыг бид “дам” байдлаар хэрэглэдэг байна.
3. 1 кг хөвөн 20000 л ус зарцуулна. Танд хичнээн ширхэг хөвөн даавуун цамц байдаг вэ? Нэг цамц ба жинсээ жинлэх байдлаар бүх хэмжээг гаргаад хичнээн дам ус хэрэглэж байгаагаа тооцож гаргаарай. 4. “Дам ус”-ны хэрэглээг хэрхэн багасгаж болох талаар ярилцан санаагаа жагсаан бичнэ үү.
5. Ховд ба Буянт голын усыг тарвас, амтат гуа тариалахад ашигладаг. Нэг кг тарвас ургуулахад ойролцоогоор хичнээн литр ус зарцуулагдах вэ? Нэг кг тарвасыг худалдахад ямар үнэтэй вэ? Тарвас тариалахад зарцуулсан усыг энэ үнээр нөхөж чадах уу? Үгүй бол яагаад?
1. Ашиглах мэдээлэл:
Хоол хүнсэнд орох дам усны хэмжээ (1 кг-д ойролцоогоор): 1. Жүржийн шүүс: 25 л 2. Цагаан будаа: 3000 л 3. Лимон: 1000 л 4. Цай: 10000 л 5. Шар буурцаг: 2000 л 6. Мах: 16000 л 7. Какоа: 10000 л 8. Кофе: 20000 л 9. Халуун орны
жимс: 1000 л 10. Буудай: 2000 л
Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí
- Оð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé òîî áàðèìò, ìýäýý ñýëò, áîäèò êåéñ¿¿äèéã àшèãëàõ áà ýíý íü ÿìàð ÷ ò¿âшèíä áàéæ áîëíî. Жèшýý íü: öºëæèëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, óñíû õîìñäîëòîé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿ä çýðýã íü ìîíãîë îðíû õóâüä áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä, ýñâýë äýëõèéí àëü íýã íóòàã îðîí, á¿ñ íóòãèéí ò¿âшèíä ÷ áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü áàãш ººðèéí áîëîìæîîð õààíààñ ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàí àшèãëàõ áîëîìæòîé áàéíà ãýäãýýñ õàìààðíà.
- Тºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðãóóä: Ýíý íü ºìíºõ àíãèóäàä õýðýãëýãääýã шèã çºâõºí äýëõèéí áîëîí монголорныфизикгазарзүйнзурагюмуууурамьсгалын,малажахуйнгэхмэтсэдэвчилсэнзургуудаарõÿçãààðëàãäàõã¿é, íýëýýä íàðèéâ÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã òóñãàñàí çóðàãíóóä áàéõ íü çîõèñòîé. Жèшýý íü: äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óñíû õýðýãëýý áà ãà÷èãäëûã ¿ç¿¿ëñýí çóðàã, õºðñíèé бохирдол,хуртанадасныхуваарилалтбуюугандуу,хуурайбүсийнталбайннэмэгдэлтгэхмэтбайжáîëíî. Õýäèéãýýð ýíý òºðëèéí çóðàã áýëýí õýâëýãäñýí áàéäàãã¿é ÷ èíòåðíýò, áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ îëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
- Ãàçàðç¿éí áóñàä ä¿ðñëýë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí çóðãààñ áóñàä ãåîä¿ðñëýë¿¿ä áîëîõ ãýðýë çóðàã, ñàíñðûí çóðàã, шîã çóðàã çýðãèéã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àшèã îëîõûí ¿¿äíýýñ çºâõºí çîîñíû í¿õýýð õàðæ áàéãàëü îð÷èíä áîäëîãîã¿é õàíäñàíààñ áîëæ ãîë ìºðºí õàòàæ шèðãýæ áàéãàà õ¿íèé áîë÷èìã¿é ¿éëäèéã õàðóóëñàí шîã çóðàã áàéëàà ãýæ áîäîõîä ò¿¿íèéã àшèãëàí àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.
- Тîîí ìýäýýëë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí íýã ÷óõàë ÷àäâàð áîë ººð ººð ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë цуглуулах чадвар байдаг. Иймд сонин, сэтгүүл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, ном, гарынàâëàãà, èíòåðíýò çýðãýýñ õè÷ýýëýýð ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëàí õè÷ýýëä õýðýãëýíý. Т¿¿í÷ëýí æèë á¿ð ãàðäàã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýã ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí àшèãëàæ áîëíî. Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿í, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë áà ñîëèëöîî, äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ãýõ ìýò.
• Геотехнологи ба мэдээлэл харилцааны хэрэгсэл: Интернэт болон Газарзүйн мэдээллийн систем,GoogleEarth пðîãðàìì: ÿëàíãóÿà èíòåðíýòèéí “Youtube” пðîãðàììààñ âèäåî ä¿ðñëýë¿¿äèéã àâ÷
хэрэглэх, Google.com-хайлтаас байгаль-нйигмийн тулгамдсан асуудал, байгаль орчны тогтвортойõºãæèë áà îð÷íû áîõèðäîëòîé õîëáîîòîé çóðàã, äèàãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðàã, àòëàñ áîëîí áóñàä ìýäýýëë¿¿äèéã àшèãëàõ áîëîìæòîé.
- Àéìàã, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëë¿¿ä, íóòãèéí èðãýäèéí ÿðèà, àæèãëàëò: 12 äóãààð àíãèä áàéãàëü-íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä (îðîí íóòàã, ñóì, àéìàã, óëñ îðîí, áóñàä á¿ñ íóòàã, äýëõèéí õýìæýýíä) ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõ òóë îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ýäãýýð ìýäýýëë¿¿ä íü ñóðãàëòûí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéõ áîëíî. Жèшýý íü: íóòàã îðíû ãîë ãîðõè, íóóðûí óñíû ò¿âшèí, ýðýã îð÷ìûí áàéäàë, îé ìîä, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ îëîí æèëèéí ºìíº ÿìàð áàéñàí, îäîî ÿìàð áîëñíûã áàðèìò íîòîëãîîòîéãîîð ÿðüñàí ÿðèà, òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð õîò ñóóðèí ãàçðûí ºí㺠òºðõ õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí ãýðýë çóðàã ãýõ ìýòèéã àшèãëàæ áîëíî.
Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë
- БатчулуунЕ.Юмчмаа.Г.нар.“Усчандманьэрдэнэ”Багшнартзориулсансургалтынхөтөлбөр.ДБХС.ÓБ., 2010
- CambridgePre-USyllabus.CambridgeInternationalLevel3.Pre-UCertificateinGEOGRAPHY- CambridgeInternationalA&ASLevelGeographySyllabuscode9696ForexaminationinJuneandNovember2012- UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS. Cambridge International Level 3
Pre-UCertificate- www.cie.org.uk- http://www.cie.org.uk/qualifications/academic/uppersec/aice- http://www.phschool.com/science/environmental_science/- http://www.nexuslearning.net/books/Holt_Env_Science/
Õàвсðàëò 1: Ýýëæèò õè÷ýýë (Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí æèшýýí äýýð)
Ñэдэв: Óсíы хэðэгëээ-дàм зàðцууëàгдсàí ус
Зîðèëãî: Íóòãèéíõàà ãîë ìºðäèéí ñàâ ãàçðûí óñíû àшèãëàëòûí áàéäàëä ¿íýëýëò ºã÷, öààшäûí ¿ð àшèãòàé çàðöóóëàëòûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ, óñíû äàì õýðýãëýýíèé òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ
Çîðиëò: - Íóòãèéí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýíèé òºðë¿¿äòýé òàíèëöàõ (óíäíû áà àõóéí çîðèóëàëòààð
õýðýãëýæ áóé áàéäàë- Мàë àæ àõóéí áà ¿éëäâýðèéí çîðèëãîîð àшèãëàæ áóé áàéäëûã ñóäëàõ- Ãàçàð òàðèàëàíä çàðöóóëæ áóé áàéäàëòàé òàíèëöàõ - Ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí óóë óóðõàéí ñàëáàðò óñûã õýðýãëýæ áóé òàëààð ñóäàëæ ìýäýõ- Дамзарцуулагдсануснытухаймэдэх
Ýзэмших мэдëэг:- Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýíèé òºðë¿¿ä- Мàë àæ àõóéí áà ¿éëäâýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû çàðöóóëàëò- Ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí óñíû õýðýãëýý - Óñíû áîõèðäîëò áîëîí ýð¿¿ë àõóé
Ýзэмших чàдвàð: - Ãîëûí àé ñàâûí óñûã àðèãëàõ õàìãààëàõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã áóñàäòàé õóâààëöàõ- Дамзарцуулагдсанусыгтооцоолох
Àðãàç¿é: Óñûã ¿ð àшèãòàé çàðöóóëæ áóé ýñýõ òàëààð ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ, шèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðò суралцахаданхаарна.Өнгөцхарахадихэнххүмүүсусыгбидзөвхөнхоолундандболонюмугаахгэхчлэнахуйнзориулалтаарлихашигладагюмшигсанадаг.Эсвэлүйлдвэртихашигладаггэжүзэхньчбий.Ãýâ÷ ¿íýí õýðýãòýý óñíû õýðýãëýýíèé èõýíõ õóâèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð ýçýëäýã áºãººä àõóéí õýðýãëýý хамгийнбагахувийгэзэлнэ.Сүүлийнүед“бүтээгдэхүүндшингэсэнус”буюу“дамзарцуулагдсанус”-ыгóñíû õýðýãëýýíä òîîöîõ áîëëîî. Ýíý òàëààð àõëàõ àíãèéíõàíä îéëãóóëàõ íü ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî áîëîõûã àíõààðíà.
Õэðэгëэгдэхүүí: - Óñíû õýðýãëýýã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàìì, çóðàã- Цàõèëãààí ñòàíöûí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òóõàé ìýäýý, áàðèìò, çóðàã ñýëò- Оðõèãäñîí ñóâàã шóóäóó, õóäàã, óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí ãýðýë çóðàã, áóñàä áàðèìòóóä- Мîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí çóðàã, àéìàã áà ñóìûí çóðàã
60 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 61Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
¯íэëгээ: “Ñóðàã÷èéí àæëûí õóóäàñ” -ä áóé äààëãàâðûã õèéëãýõ áà áóñàä çàìààð ¿íýëíý.
Õичээëийí явц:
Õè÷ýýëèéí ¿å шàò Бàãшèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà \áîëîìæèò õàðèóëò\
Ñýäýë òºð¿¿ëýõ (5 ìèí)
ХовдбаБуянтголынусыгюундзарцуулдагвэ?Нийгэм-эдийнçàñãèéí ñàëáàðóóäûí óñ õýðýãëýýã ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.
Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýã äàðààõ áàéäëààð æàãñààí áè÷íý: - Õ¿í àìûí óíäíû áà àõóéí - Мàë àæ àõóéí - Үéëäâýðèéí - Ãàçàð òàðèàëàíãèéí - Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí - Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí
Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí óñûã ÿìàð зорилгоорашиглагдагвэ?Õàìãèéí èõ àшèãëàäàã ñàëáàðààñ íü ýõëýí äàðààëóóëæ áè÷ýýðýé.
Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õîòûí óñàí õàíãàìæ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, õàäëàí, óóë óóðõàé çýðýã á¿õèé ë õýëáýðýýð óñûã àшèãëàæ áàéíà. Ү¿íýýñ áîëæ Бóÿíò ãîë Õîâä ãîëä õ¿ðýõýý áîëüæýý.
Àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, шèéäâýðë¿¿ëýõ (20 ìèí)
Тàðâàñ, àìòàò ãóà, õóëóó çýðãèéã Õîâäûíõîí èõ òàðèàëäàã Ýäãýýðèéã òàðüñàí òàëáàéã æèë äàðààëàí àшèãëàäàãã¿é áîëîõûã òàéëáàðëààä ýíý íü óñíû àшèãëàëòàä õýð çýðýã íºëººëäºã áîëîõûã ãàðãóóëíà. Ãîëûí óñûã ñàëààëóóëàõ, ñóâàã òàòàõ íü óñíû õîìñäîëä õýð çýðýã нөлөөлөхвэ?
Тàðâàñ, àìòàò ãóà, õóëóó òàðèàëàõàä ìàш èõ óñ îðäîã òàëààð áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí ãàðãàæ ÿðèëöàíà.
ХовдбаБуянтголширгэхюмууáîõèðäîí õýðýãëýõ àðãàã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ÿìàð ¿ð äàãàâàð гарахвэ?(Асуултньбайгалийнáîëîí íèéãìèéí á¿õ ç¿éëñ õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäãèéã ãàðãóóëàõàä îðшèíî). Зàðèì ãýðýë çóðàã ¿ç¿¿ëíý (Чèõýðòýéí ãîëîîñ òàòñàí ñóâàã ãýõ ìýò)
Õîòûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ìºí ë ãîëûí áîõèðäëûí äèéëýíõ шàëòãààí áîëäîã.
Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí óñ áàãàñàæ áóé шàëòãààíûã íýðë¿¿ëíý. Ñàâ ãàçðààñ ìîä îãòëîõ íü óñ áàãàñàõàä íºëººëæ áóé æèшýý ãàðãóóëíà.
Бóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðààñ áóðãàñ, óëèàñ, õàðãàíà àâ÷ ò¿ëшèíä õýðýãëýäýã. Зóëçàãàí ìîäûã óðãàæ ã¿éöýõýýñ íü ºìíº ìàë èääýã. Жèшýý íü: ÿìàà, òýìýý БуянтголынэхболохДэлүүнийхавцалäàõü áîð áóðãàñûã ò¿ëшèíä õýðýãëýõ áà ìàë èäñýíýýñ áàðàã óñòñàí. Бóðãàñ óðãàæ ñýðãýõ íü õÿëáàð óðãàìàë òóë õ¿í, ìàëûí íºëººã áàãàñãàâàë õÿëáàðõàí ñýðãýõ áîëîìæòîé.Õîâä ãîëûí ýõ àâäàã Õîòîí, Õóðãàí íóóð îð÷èìä 1970-1988 îí õ¿ðòýë õºðºº ðàì àæèëëàæ îëîí æèë èõýýõýí õýìæýýíèé ìîä áýëòãýæ áàéñíû óëìààð шèíýñýí îéí íººö õîìñäîæ óëìààð õóóðàéшèëò, öýâäãèéí õàéëàëò íýìýãäýõ ãîë ¿íäñýí шàëòãààí áîëñîí ãýõ ìýò
Óñ àшèãëàëòûí æèëèéí òºëºâëºãºº õèéõ (10 ìèí)
Óñ àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº õèéõ äààëãàâàð ºãíº. Жèшýý íü: íýã òàðèàëàí÷ íýã óäàà íîãîîãîî óñëàõäàà àâàõ óñíû õýìæýýã тогтоожөгнө.Ингэснээрхэннь÷, õýçýý ÷ ë óñ àâäàã, òàðèàëàí äóóññàí ÷ óñ íü òàëáàéã íü óãààãààä áàéæ ë áàéäàã ÿâäàë àðèëàõ òàëààð òàéëáàðëààä, óñ àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.
Усашиглалтынбуюуусалгаатнормтогтоох,óñàëãààíû ãðàôèê çîõèîõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãýíý. Íóòãèéí çàðèì æèшýý: Бàÿí-ªëãèéí Цýíãýë ñóìàíä Íîãîîí àëò õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 1500 ìàë÷íû áýë÷ýýð àшèãëàã÷äûí 34 á¿ëýã áàéãóóëàãäàí áýë÷ýýð àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàñàí ãýõ ìýò.Дунджаарусалгаатайтариаланд1га-дүрòàðèà 2.5 ìÿíãàí òîíí, óëààí áóóäàé 2.4 ìÿíãàí òîíí, íîãîîí òýæýýë 2.9 ìÿíãàí òîíí, òºìñ 3.0 ìÿíãàí òîíí, õ¿íñíèé íîãîî 3.2 ìÿíãàí òîíí, æèìñ æèìñãýíý 6.0 ìÿíãàí òîíí ãýñýí óñëàëòûí äóíäàæ íîðìòîéã àíõààðàõ
Íýãòãýí ä¿ãíýõ(5 ìèí)
Õîâä, Бóÿíò ãîëûí óñíû нөөцбагасахньИхнуурынõîòãîðûí íóóðóóäàä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ õàìààðëûã á¿ä¿¿â÷ýýð çóðàãëààðàé.
Ихнуурынхотгорыннууруудынусбагасна-çàãàñ õîâîðäîíî-ýðýã îð÷ìûí óðãàìàë áàãàñíà-àìüòàí öººðíº-ìàëûí òýæýýë áàãàñíà-óëìààð áèäíèé àìüäðàëä íºëººëíº ãýõ ìýò.
Õàвсðàëò 2. Ãàçàðç¿éí îéëãîëòûã äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàð÷ áóé àñóóäëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü
ªìíºä Àçè Õүí àм áà íөөцÕ¿í àìûí ºñºëò áàéãàëèéí íººöºä хэрхэннөлөөлжбайнавэ?Бàíãëàäåш (Õàðüöóóëàõ:Ãàéòè)
Øàшíààс үүдэëòэй мөðгөëдөөíШàшíû ÿëãàà çºð÷èë ìºðãºëäººí ¿¿ñýõ шàëòãààí болдоггазархаанабайдагвэ?Кàшìèð (Харьцуулах:ХойдИрланд)
З¿¿í ºìíºä Àçè Тîгòвîðòîй хөдөө àж àхуйТîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóéä õýðõýí хүрэхвэ?Мàëàéç (Õàðüöóóëàõ: Кàìåðóí, ÀÍÓ-ûí áàðóóí õýñýã)
Õүíий эðх Ýðõ ÷ºëººòýé áàéõ íü ÿàãààä õ¿íèé ¿íäñýí ýðõýä тооцогддогвэ?Кàìпó÷(Õàðüöóóëàõ: Кóáà, ÀÍÓ)
Япон Äэëхийí эдийí зàсàг Дэлхийнэдийнзасагтхудалдааямарүүрэггүйцэтгэдэгвэ?Япон(Õàðüöóóëàõ: Кîëóìá, ÀÍÓ)
Áàйгàëийí гàмшиг Бàéãàëèéí ãàìшãèéí íºëºº ÿàãààä ãàçàð á¿ð ººð байдагвэ?Япон (Õàðüöóóëàõ: (Бàíãëàäåш, ÀÍÓ)
ОÕÓ Îëîí òөðх áà үíдэсòэí ªºð ¿íäýñòí¿¿ä ñîёëûí ÿëãààòàé байдалдхэрхэндасанзохицохвэ?ТÓÕÍ (Õàðüöóóëàõ: Бðàçèë, ÀÍÓ)
Áàйгàëь îðчíы áîхиðдîë Бàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë ÿìàð ¿ð äàãàâðò õ¿ðãýõ вэ?Àðàë òýíãèñ (Õàðüöóóëàõ: Мàäàãàñêàð, ÀÍÓ)
З¿¿í Àçè Õүí àмыí өсөëò Õ¿í àìûí ºñºëòèéã õýðõýí çîõèöóóëàõ боломжтойвэ?Хятад(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)
Óëс òөðийí өөðчëөëò Óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò õ¿ì¿¿ñ áîëîí ãàçàð îðîíä ямарнөлөөүзүүлэхвэ?Õîíêîíã(Õàðüöóóëàõ: БÍÑÓ, Тàéâàíü, Ñèíãàпóð, Кàíàä)
Àâñòðàëè, Шèíý Зеланд/Далайнîðíóóä
Äэëхийí ууð àмьсгàëыí өөðчëөëòДэлхийндулааралямарүрдагавартхүргэхвэ?Àâñòðàëè áà Шèíý Зåëàíä(Õàðüöóóëàõ: Õºãæèæ áóé îðíóóä, Оéðõ Дорнод,АНУ)
Тусгààð òîгòíîëТусгаартогтнолыншалтгаанбаүрдагаварюувэ?Àвсòðàëи (Харьцуулах:Фолклендынарлууд,АНУ)
Õîéä Àôðèê/Бàðóóí ºìíºä Àçè
Ãàзðыí òîс áà íийгэм Ãàçðûí òîñíû áàÿëàã óëñ ¿íäýñòíèéã хэрхэнөөрчилдөгвэ?Ñàóäûí Àðàâ(Õàðüöóóëàõ: Вåíåñóýë, Àëÿñêà)
Өëсгөëөí Хүнамөлсгөлөнднэрвэгдэхшалтгаанюувэ?Ñóäàí(Õàðüöóóëàõ: Ýíýòõýã, Кàíàä)
62 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Ñàõàðààñ óðàãшèõ Àôðèê
Øиíэ үíдэсòэí áүðэëдэхÍèãåðè(Õàðüöóóëàõ: ªìíºä Àôðèê, Кàíàä)
Íяðàйí áà хүүхдийí íàс áàðàëò Ýð¿¿ë ìýíäèéí óëìààñ ñàÿ ñàÿ õ¿¿õýä çîâëîíä учирчбуйшалтгаанюувэ?Тºâ Àôðèê (Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)
Ëàòèí Àìåðèê Õîòжиëò Õîòæèëò áà õîò õ¿ðýýãýý òýëýõ шалтгаанбаүрдагаварюувэ?Мåêñèê(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)
Õөгжиë Õºãæèë íü õ¿í àì áà ãàçàð îðîíä ÿìàð íºëºº үзүүлдэгвэ?Амазонк(Õàðüöóóëàõ: З¿¿í Еâðîп)
Еâðîп Áүс íуòгийí íэгдэë Б¿ñ íóòãèéí íýãäëèéí äàâóó ñºðºã òàë юувэ?Еâðîп(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ, Мåêñèê, Кàíàä)
Õîг хàягдëыí меíежмеíò Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí òàëààð îðîí íóòãèéí òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýõ болсоншалтгаанюувэ?БаруунЕвроп(Харьцуулах:Япон,АНУ)