ΚΥΠΡΙΑΚΑ - cncjournal.cyna.org · abstract introduction: individualized care and...

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Πρόεδρος Ανδρέου Χρίστος ΤΕΠΑΚ

Αντιπρόεδρος Δρ. Παπασταύρου Ευρυδίκη ΤΕΠΑΚ

Γραμματέας Αθηνή Ευδοκία ΤΕΠΑΚ

Ταμίας Σάββα Νίκος NAM III Λάρνακας

Μέλος Δρ. Λαμπρινού Αικατερίνη ΤΕΠΑΚ

Μέλος Δρ. Ραφτόπουλος Βασίλειος ΤΕΠΑΚ

Μέλος Φαρμακάς Αντώνης Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας

Μέλος Ιωαννίδου Ευσταθίου Χριστίνα NAM III Λευκωσίας

Μέλος Δρακομαθιουλάκης Μιχαήλ Αρεταίειο Νοσοκομείο

ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ Cyprus Nursing Chronicles

Τετραμηνιαία έκδοση του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

Πρόεδρος Λεοντίου Ιωάννης Γ. Ν. Λευκωσίας

Αντιπρόεδρος Αθηνη Ευδοκία ΤΕΠΑΚ

Γραμματέας Ανδρέου Χρίστος ΤΕΠΑΚ

Ταμίας Ερμογένους Ανδρέας Νοσοκομείο Κυπερούντας

Μέλος Γεωργίου Γεωργία Νοσηλευτική και Μαιευτική Σχολή

Μέλος Χωραττά Αριστείδης Νοσηλευτική και Μαιευτική Σχολή

Μέλος Κασίνη Αφροδίτη Υπουργείο Υγείας

Μέλος Παναγιώτου Μαρία Γ. Ν. Λεμεσού

Μέλος Σάββα Νίκος NAM III Λάρνακας

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Νοσηλευτές/τριες ανά τεύχος * €4.00

Σπουδαστές/τριες ανά τεύχος * €3.00

Οργανισμοί - Βιβλιοθήκες ανά τεύχος * €3.00

Ετήσια Συνδρομή Εξωτερικού * €20.00

Ετήσια συνδρομή για Νοσηλευτές/τριες * €12.00

Ετήσια συνδρομή για Σπουδαστές/τριες * €9.00

συμπεριλαμβανομένων ταχυδρομικών τελών

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΚΤΥΠΩΣΗ

PHOTOGRAMMA LTD Τηλ. 22430737, 22433832

Λευκωσία

ISSN 1450-0795

Εγγεγραμμένο με βάση του περί τύπου Νόμο αρ. 145 του 1989 από τις 26/4/2000

ΠΑ.ΣΥ.Ν.Μ

Ταγματάρχου Πουλίου, 1 Διαμ.

1 0 1 , 1 1 0 1 Λευκωσία Τ.Θ.

24015, 1700 Λευκωσία Τηλ.:

+357 22771994 Φαξ: +357

22771989

Email: [email protected]

Internet: http://www.cyna.org

CY.N.M.A.

1, Tagmatarchou Pouliou street

Appartment 1 0 1 , 1 1 0 1

Nicosia P.O.Box 24015, 1700

Nicosia Tel: + 357 22771994

Fax: + 357 22771989

Email: [email protected]

Internet: http://www.cyna.org

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια των εκδοτών Τα έντυπα

άρθρα δεν εκφράζουν απαραίτητα και τις απόψεις του ΠΑ.ΣΥ.Ν.Μ

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

ΣΕΛΙΔΑ

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ

- Η έννοια της εξατομίκευσης στη Νοσηλευτική Φροντίδα 4 Δρ Παπασταύρου Ευριδίκη, Ευσταθίου Γεώργιος, Dr Suhonen Ritta

- Η έννοια της φροντίδας μέσα από την εμπειρία 20

των θρησκευτικών μειονοτήτων στην Ελλάδα

Ξενιτίδου Θ . , Παπασταύρου Ε., Γκούβα Μ. Κοτρώτσιου Σ.

- Θεωρητική προσέγγιση της σχέσης χρήσης ουσιών 34

και του μετατραυματικού στρες

Φαρμακάς Αντώνης, Δρ Παπασταύρου Ευριδίκη, Καραγιάννης Γιώργος

ΑΝΤΑΠΟΚΡΊΣΕΙΣ - 17ον Παγκύπριο Συνέδριο Νοσηλευτικής και Μαιευτικής 46

«Το Νοσηλευτικό και Μαιευτικό Δυναμικό: Προκλήσεις και Προοπτικές

- Οδηγίες για Συγγραφείς 55

Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά 2010

Cyprus Nursing Chronicles 2010 3 τόμος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

Η έννοια «ης εξατομίκευσης στη νοσηλευτική φροντίδα

Δρ Παπασταύρου Ευριδίκη BSc, MSc, PHD Λέκτορας Τμήμα Νοσηλευτικής,

Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ευσταθίου Γεώργιος Πτυχιούχος Νοσηλευτικής, MSc, Υποψήφιος

Διδάκτωρ Ειδικό Επιστημονικό Προσωπικό Τμήμα

Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Dr Suhonen Riitta BSc, MSc, PhD Αναπληρώτρια Καθηγήτρια

Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο Turku, Φινλανδία

Dr Papastavrou Evridiki BSc, MSc, PHD Λέκτορας Τμήμα Νοσηλευτικής,

Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Efstathiou George Πτυχιούχος Νοσηλευτικής, MSc, Υποψήφιος

Διδάκτωρ Ειδικό Επιστημονικό Προσωπικό Τμήμα

Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Dr Suhonen Riitta BSc, MSc, PhD Αναπληρώτρια Καθηγήτρια

Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο Turku, Φινλανδία

Περ ί ληψη

Εισαγωγή: Η εξατομίκευση της φροντίδας και η προσωπο-κεντρική προσέγγιση θεωρούνται

θεμελιώδεις αξίες στη νοσηλευτική και σημαντικά συστατικά της ποιότητας της φροντίδας. Έρευνες

δείχνουν ότι η εξατομικευμένη φροντίδα συμβάλλει σε θετική έκβαση της κατάστασης των ασθενών,

παρόλο που έχει τεκμηριωθεί ότι οι ασθενείς δεν αισθάνονται να ικανοποιούνται οι ατομικές τους

ανάγκες και η φροντίδα την οποία λαμβάνουν είναι μάλλον απρόσωπη παρά εξατομικευμένη.

Διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι ο όρος έχει διαφορετική σημασία στις διάφορες χώρες και δεν είναι

γνωστό αν υπάρχει συμφωνία στις απόψεις ανάμεσα σε ασθενείς και νοσηλευτές. Επιπρόσθετα

υπάρχει κενό γνώσης όσον αφορά στο περιβάλλον μέσα στο οποίο παρέχεται η φροντίδα και η

έκταση στην οποία αυτό επηρεάζει την εφαρμογή της εξατομίκευσης.

Στόχος: Η διερεύνηση των απόψεων των Κυπρίων νοσηλευτών όσο αφορά στην εξατομικευμένη

φροντίδα και την έκταση στην οποία η εξατομίκευση επηρεάζεται από το περιβάλλον μέσα στο οποίο

παρέχεται η φροντίδα. Η έρευνα αυτή έγινε στα πλαίσια διεθνούς μελέτης.

Μεθοδολογία: Ποσοτική, περιγραφική, συγκριτική έρευνα με δείγμα 150 νοσηλευτών οι οποίοι

εργάζονται στα ορθοπεδικά τμήματα των κρατικών νοσηλευτηρίων της Κύπρου. Για τη συλλογή των

δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η Κλίμακα Εξατομικευμένης Φροντίδας (ΚΕΦ), και η Αναθεωρημένη

Κλίμακα Αξιολόγησης Περιβάλλοντος Επαγγελματικής Ασκησης (ΑΚΑΠΕΑ). Η αξιοπιστία των

εργαλείων εξετάστηκε με το συντελεστή Cronbach's alpha. CE συντελεστής Pearson χρησιμοποιήθηκε

για τον έλεγχο συσχέτισης μεταξύ της ΚΕΦ και ΑΚΑΠΕΑ.

Αποτελέσματα: Μέσα από την έρευνα διεφάνει ότι οι Κύπριοι νοσηλευτές υποστηρίζουν την

εφαρμογή της εξατομικευμένης φροντίδας (Μ=3.99) αλλά την εφαρμόζουν σε σχετικά μικρότερο

βαθμό (Μ=3.97). Φάνηκε ακόμα ότι η εφαρμογή της εξατομίκευσης αποτελεί συνάρτηση του

επαγγελματικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο παρέχεται η φροντίδα και σχετίζεται με την εσωτερική

υποκίνηση (r=0.24), τις σχέσεις με το ιατρικό προσωπικό (r=0.24)Kai την επικοινωνία (r=0.24) που

έχουν σε σχέση με την κατάσταση των ασθενών

Συμπέρασμα: Η εφαρμογή της εξατομικευμένης φροντίδας επιβάλλει τη δημιουργία του κα-

τάλληλου περιβάλλοντος μέσα από βελτιωτικές παρεμβάσεις.

Λέξεις κλειδιά: εξατομικευμενη φροντίδα, περιβάλλον, επαγγελματική πρακτική



Vol 11, No 3

Abstract

Introduction: Individualized care and person-centered approaches are considered fundamental

values in nursing and important elements of quality care. Previous research suggests that

individualized care is associated with positive patient outcomes, although there is evidence that

patients do not feel that the care they receive is tailored to their individual needs. International

studies suggest that the term has different connotations in the various countries and it is not known

whether patients and nurses share the same perception on individualization. There is also a

knowledge gap as regards the environment where care is delivered and the extend the professional

practice environment affects the maintenance of individualized care.

Aims: The aim of the study was to explore the perceptions on individualized care Cypriot nurses

hold, and how (if so) they make this care visible to patients. It also aimed to investigate the

professional environment in which individualized care is delivered. This research study was a part

of an international study designed to describe and compare nurses' perceptions on individuality

in their delivery of care, and was conducted in 8 countries.

Method: In this cross-sectional, descriptive, correlation study the data were collected from

150 nurses working in orthopedic units of all public hospitals in Cyprus using self-administered

questionnaires including the Individualized care scales (ICS-Α and ICS-B) and the Revised

Professional Practice Environment Scale (RPPE). Cronbach's alpha was used to examine the

reliability of the instrument. Pearson correlation was also used to examine any correlation between

ICS and RPPE.

Results: Cypriot nurses support individuality (M=3.99) but they deliver individualized care

through specific nursing interventions to a lesser degree (M=3.97). The delivery of individualized

care as it was assessed with the ICS-B is associated with the environment of care and especially

internal motivation (r=0.296), control over practice (r=0.317), leadership and autonomy (r=0.255)

Staff Relationships with Physicians (r=0.272), cultural sensitivity (r=0.352) and Communication

about Patients(r=0.325).

Conclusions: Individualized care is supported by Cypriot nurses but the professional

environment

needs to be improved.

Key words: Individualized care, environment, professional practice

Εισαγωγή

Η έννοια της εξατομίκευσης και της εξα-

τομικευμένης φροντίδας εμφανίζεται στη

νοσηλευτική βιβλιογραφία από τη δεκαετία

του 1960 (Levine 1968) και περιγράφεται

σαν μια από τις βασικές αξίες και αρχές της

ποιοτικής νοσηλευτικής φροντίδας (Dozier

et al. 2001, Suhonen et al. 2002, Schmidt

2003). Η εξατομικευμένη νοσηλευτική

φροντίδα εκφράζεται μέσα από παρεμβάσεις

(Ward et al. 2004) οι οποίες βασίζονται στις

προσωπικές ανάγκες του κάθε ασθενούς,

ενώ οι ατομικές διαφορές όσον αφορά την

υγεία, την ασθένεια, την προσωπικότητα και

τις ανάγκες του κάθε ατόμου επισημαίνουν

την αναγκαιότητα παροχής φροντίδας η

οποία να είναι εξα

τομικευμένη. Εξάλλου διεθνή κείμενα νο-

σηλευτικής δεοντολογίας υπογραμμίζουν το

σεβασμό στη διαφορετικότητα και την αξία

κάθε ανθρώπου ως ξεχωριστό άτομο (ICN

2006).

Εμπειρικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι, η

εξατομικευμένη φροντίδα εκτιμάται ιδι-

αίτερα από τους ασθενείς και συμβάλλει στη

θετική έκβαση της κατάστασης τους,

σχετιζόμενη άμεσα με την ικανοποίηση

(Schmidt 2003, 2004), την αυτονομία, την

ποιότητα ζωής, τη σωστή γνώση σε σχέση με

την υγεία τους, όπως και την καλύτερη

συμμόρφωση στη θεραπεία τους (Suhonen

2006). Όμως, παρά τις ερευνητικές προ-

σπάθειες σε σχέση με τους παράγοντες οι

οποίοι σχετίζονται με τη φροντίδα, δεν


Cyprus Nursing Chronicles 2010 5 τόμος 1 1 , τεύχος 3

Vol 1 1 , N o 3

υπάρχουν αρκετά δεδομένα όσον αφορά

στην εξατομίκευση από την άποψη των

ασθενών και τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι

την αντιλαμβάνονται και τη βιώνουν. Επι-

πρόσθετα η βιβλιογραφία παρουσιάζει κενά

σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι νο-

σηλευτές οι ίδιοι αντιλαμβάνονται αυτή την

αξία καθώς και τον τρόπο με τον οποίο την

υποστηρίζουν μέσα από τη φροντίδα που

παρέχουν. Ο όρος εξατομικευμένη φροντίδα

μπορεί επίσης να έχει διαφορετική έννοια

στις διάφορες κουλτούρες και ενώ η

Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει την εναρ-

μόνιση σε όλα τα θέματα συμπεριλαμβα-

νομένης και της υγείας, στο χώρο της νο-

σηλευτικής δεν υπάρχουν διαπολιτισμι- κές

μελέτες που να διερευνούν την εξα-

τομίκευση τόσο εκ μέρους των ασθενών όσο

και των νοσηλευτών.

Ορισμοί εννοιών

Ο όρος εξατομίκευση δηλώνει την υπο-

στήριξη της ατομικότητας του κάθε ατόμου

ενώ η λέξη εξατομικεύω σημαίνει προ-

σαρμόζω κάτι σε κάθε ατομική περίπτωση

(Μπαμπινιώτης 2008). Ενδιαφέρον πα-

ρουσιάζει και το γεγονός ότι ο όρος περι-

λαμβάνει τη λέξη άτομο που σημαίνει το

άτμητο και το αδιαίρετο, διαγράφοντας έτσι

τη διάσταση της ολιστικής και αδιαχώρητης

ανθρώπινης οντότητας. Στην Αγγλική

βιβλιογραφία χρησιμοποιούνται

εναλλακτικά οι όροι individualize(d),

individualise(d),, tailoring, patient tailored,

personalise και personalized, η λατινική δε

προέλευση του όρου από το individuum

δηλώνει και σε αυτή την περίπτωση την έν-

νοια αυτού που δεν επιδέχεται καμία κα-

τάτμηση ή κατακερματισμό. Επειδή όμως η

έννοια της εξατομίκευσης, όπως και πολλές

άλλες, είναι δύσκολο να οριστεί,, χρη-

σιμοποιείται πολλές φορές κάποιος λει-

τουργικός ορισμός, όπως «η ατομικότητα

και η επικέντρωση στις ξεχωριστές προ-

σωπικές ανάγκες του κάθε ασθενούς, τόσο

κατά την αξιολόγηση όσο και κατά τη δια-

χείριση της φροντίδας» (Suhonen et al. 2002

σελ).

Θεωρητικά υπόβαθρο

Η έννοια της εξατομίκευσης βασίζεται σε

ένα μοντέλο δύο διαστάσεων, το οποίο

περιλαμβάνει (Suhonen et al 2004):

1. Τον τρόπο με τον οποίο ο ασθενής

αντιλαμβάνεται ότι η εξατομίκευση της

φροντίδας υποστηρίζεται μέσα από τις

νοσηλευτικές δραστηριότητες (πρόθεση για

παροχή εξατομικευμένης φροντίδας)

2. Τον τρόπο με τον οποίο ο ασθενής

αντιλαμβάνεται την εξατομίκευση μέσα από

τη φροντίδα που έλαβε

Εξατομικευμένη φροντίδα σύμφωνα με

το μοντέλο, ορίζεται οι απόψεις του ατόμου

όσον αφορά στην έκταση στην οποία οι

νοσηλευτικές πράξεις, παρεμβάσεις και

συμπεριφορές υποστηρίζουν την εξατο-

μίκευση στη φροντίδα, και η έκταση στην

οποία οι πράξεις αυτές γίνονται αντιληπτές

ως εξατομικευμένες. Το μοντέλο υπο-

στηρίζει ότι η έννοια της εξατομίκευσης

Κάθε διάσταση του μοντέλου υποστηρίζεται

από 3 κατευθύνσεις σε σχέση με τους

ασθενείς, οι οποίες θα πρέπει να υπο-

στηριχθούν ώστε να εκπληρωθεί η συνθήκη

της εξατομικευμένης φροντίδας:

1. Η κλινική κατάσταση του ασθενούς,

δηλαδή το πρόβλημα της υγείας του και οι

αντιδράσεις του σε αυτό, οι ψυχοσυ-

ναισθηματικές του ανάγκες, ο τρόπος με τον

οποίο βιώνει την αρρώστια του, το νόημα

που έχει γι' αυτόν, οι νοητικές και

συναισθηματικές του ικανότητες, τα συ-

ναισθήματα και η αντίδραση στη νόσο.

2. Η προσωπική κατάσταση του ασθε-

νούς, δηλαδή το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο

οποίο ζει, το υπόβαθρο, οι συνήθειες, ο

τρόπος ζωής οι εμπειρίες και οι αξίες του.

3. Ο έλεγχος που έχει ο ασθενής όσον

αφορά τις αποφάσεις που σχετίζονται με τη

φροντίδα του, δηλαδή την πληροφόρηση

που έχει σε σχέση με την κατάσταση του και

τις ευκαιρίες που του δίνονται να συμμετέχει

στις αποφάσεις που τον αφορούν, να κάνει

επιλογές, να εκφράσει τις απόψεις, τις

επιθυμίες και τις προτιμήσεις του



Vol 1 1 , N o 3

Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας

Η εξατομικευμένη νοσηλευτική φροντίδα σχεδιάζεται για την κάλυψη των αναγκών

κάθε ασθενούς ξεχωριστά, λαμβάνοντας υπόψη τις ατομικές συνήθειες, ανάγκες, καθώς και την υπάρχουσα κατάσταση σε μια δεδομένη στιγμή (Radwin & Alster 2002). Η έννοια και περιεχόμενο της εξατομικευμένης φροντίδας, αλλά και η συμβολή της στην

αύξηση της ικανοποίησης των ασθενών από την παρεχόμενη νοσηλευτική φροντίδα, έχει μελετηθεί και αναλυθεί σε πληθώρα ερευνητικών και άλλων μελετών (Suhonen et al. 2000), αποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό τη σημαντική θέση που κατέχει το

μοντέλο της εξατομικευμένης φροντίδας στη νοσηλευτική επιστήμη και πρακτική. Εξάλλου υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η εξατομικευμένη φροντίδα πιθανό να οδηγεί σε σημαντική αύξηση της ικανοποίησης των ασθενών από την παρεχόμενη νοσηλευτική

φροντίδα γενικά (Waters and Easton 1999, Schmidt 2001, Suhonen etal 2007). Έρευνες έχουν δείξει επίσης τη μεγάλη σημασία, αξία και αποτελεσματικότητα που απο

δίδουν οι νοσηλευτές (Pollock 1988, Henderson 1997, Radwin & Alster 2002) ή οι ασθενείς και οι οικογένειες τους (Astedt-

Kurki & Haggman-Laitila 1992, Athlin et al. 1993, Henderson 1997, Ward et al. 2000, Tate et al. 2001, Radwin & Alster 2002, Patti et al. 2003) στην εξατομίκευση των νοση-λευτικών παρεμβάσεων, napae όλη όμως τη σημαντικότητα που αποδίδεται στην

εξατομικευμένη φροντίδα, το περιεχόμενο και ο τρόπος παροχής της είναι διαφορετικός ανάμεσα στο νοσηλευτικό προσωπικό, ακόμα και μέσα στο ίδιο σύστημα υγείας (Suhonen et al. 2000). Η βιβλιογραφία εισηγείται ότι ακόμα και στις περιπτώσεις

όπου παρέχεται εξατομικευμένη φροντίδα - κατά την άποψη των νοσηλευτών - αυτή δε γίνεται αντιληπτή ως τέτοια από τους ασθενείς (Wallace et al. 1999, Attree 2001, Suhonen et al. 2004). To γεγονός αυτό οφείλεται εν μέρει στην αδυναμία των

νοσηλευτών να ενσωματώσουν την εξατομικευμένη πρακτική στην καθημερινή δραστηριότητα, έτσι που οι ασθενείς να βιώνουν την παροχή εξατομικευμένης νοσηλευτικής φροντίδας (Waters & Easton 1999, Gerrish 2000, Suhonen etal.

Σχήμα 1: To μοντέλο εξατομικευμένης φροντίδας (Suhonen

et al. 2004 -τροποποιημένο μετά από άδεια)



Vol 1 1 , N o 3

2004) και καταδεικνύει την παρουσία δια-

φορετικής, μεταξύ νοσηλευτών και ασθε-

νών, αντίληψης στην έννοια και περιεχόμενο

της εξατομικευμένης νοσηλείας. Μελέτες

που έγιναν στον Ελλαδικό χώρο έδειξαν ότι

οι ασθενείς γενικά δεν θεωρούν ότι η

ατομικότητα τους υποστηρίζεται μέσω των

νοσηλευτικών παρεμβάσεων και δεν

αντιλαμβάνονται ότι τους παρέχεται εξα-

τομικευμένη φροντίδα (Καλαφάτη και συν.)

Ένας από τους παράγοντες που δυνατό να

επηρεάζουν την παροχή εξατομικευμένης

νοσηλευτικής φροντίδας είναι το πε-

ριβάλλον άσκησης του νοσηλευτικού επαγ-

γέλματος. Μελέτες έχουν δείξει ότι η

ύπαρξη αυτονομίας ανάμεσα στους νο-

σηλευτές, ο έλεγχος της νοσηλευτικής

πρακτικής από τους ίδιους, όπως και η πα-

ρουσία ενός πνεύματος συνεργασίας ανά-

μεσα σε αυτούς και τους ιατρούς αποτελούν

τα σημαντικότερα στοιχεία ανάπτυξης

επαγγελματικής νοσηλευτικής πρακτικής

(McClure et al. 1983, Kramer &

Schmalenberg 1988, Kramer 1990, Kramer

& Schalenberg 1991a, 1991 β, 1993). Πιο

πρόσφατες ερευνητικές μελέτες έδειξαν ότι

οι νοσηλευτές που εργάζονταν σε πε-

ριβάλλον το οποίο περιείχε τα πιο πάνω

χαρακτηριστικά, ανέφεραν καλύτερες συν-

θήκες εργασίας και επικοινωνίας, τόσο με-

ταξύ τους όσο και με το ιατρικό προσωπικό

αλλά και τη διοίκηση των νοσοκομείων

(Aiken et al. 2000, Kramer & Schmalenberg

2002, Erickson et al. 2004). Έρευνες που

έχουν γίνει στην Ελλάδα έδειξαν ότι οι νο-

σηλευτές αδυνατούν να παρέχουν εξατο-

μικευμένη φροντίδα λόγω υποστελέχω- σης,

ποιοτικής και ποσοτικής έλλειψης νο-

σηλευτικού προσωπικού (Lemonidou et al

2003, Merkouris et al 2004, Καλαφάτη και

συν.), μικρό ποσοστό χρόνου που να αφιε-

ρώνεται για άμεση νοσηλευτική φροντίδα

και χαμηλή αυτονομία των νοσηλευτών

(Lemonidou et al 1996).

Είναι εμφανές ότι το περιβάλλον στο

οποίο λαμβάνει χώρα η νοσηλευτική πρα-

κτική αποτελεί το έδαφος στο οποίο θα

αναπτυχθεί η μέθοδος παροχής νοσηλευ-

τικής φροντίδας, εξαρτώμενη από τις πα-

ραμέτρους που βρίσκει το νοσηλευτικό

προσωπικό στον εργασιακό του χώρο. Η

ανάπτυξη της εξατομικευμένης νοσηλευ

τικής φροντίδας δυνατό να επηρεάζεται από

περιβαλλοντικούς παράγοντες που ίσως να

εμποδίζουν την εφαρμογή και πλήρη

ανάπτυξη της στον κλινικό χώρο.

ΜΕΘΟΔΟΣ Σκοπός της μελέτης

Η μελέτη αποτελεί το πέμπτο και τε-

λευταίο μέρος μιας διεθνούς έρευνας, με

συντονιστή το τμήμα Νοσηλευτικής του

Πανεπιστημίου Turku, στη Φινλανδία και η

οποία ξεκίνησε το 2002 μελετώντας την

εξατομικευμένη φροντίδα σε διάφορα επί-

πεδα και πληθυσμούς. Η παρούσα φάση

αποτελεί μια περιγραφική έρευνα συχέτι-

σης και σύγκρισης με σκοπό τη διερεύνηση

των απόψεων των νοσηλευτών σε 8 χώρες

(Κύπρο, Φινλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο,

Σουηδία, Πορτογαλία, Τουρκία, Ηνωμένες

Πολιτείες Αμερικής) για την εξατομίκευση

της φροντίδας, όπως . και για τη

χρησιμοποίηση της εξατομικευμένης δια-

δικασίας κατά τις νοσηλευτικές τους πα-

ρεμβάσεις. Για τη συλλογή των αναγκαίων

δεδομένων, ακολουθήθηκε η ποσοτική με-

θοδολογία, με τη χρήση δομημένων ερω-

τηματολογίων. Σε αυτό το άρθρο παρου-

σιάζονται τα αποτελέσματα που αφορούν το

Κυπριακό τμήμα της μελέτης

Ερευνητικός σχεδιασμός

Η μελέτη χρησιμοποίησε περιγραφική

προσέγγιση με συγχρονικές συγκρίσεις και

συσχετίσεις.

Ερευνητική υπόθεση

Η εφαρμογή της εξατομικευμένης φρο-

ντίδας δεν εξαρτάται μόνο από την υπο-

στήριξη του κάθε νοσηλευτή, αλλά πιθανό

να υπάρχουν και άλλοι παράγοντες, όπως

είναι το εργασιακό περιβάλλον παροχής της

φροντίδας το οποίο μπορεί να είναι κα-

θοριστικό για τη διαδικασία της εξατομί-

κευσης της φροντίδας.

Ερευνητικά ερωτήματα

1. Οι Κύπριοι νοσηλευτές υποστηρίζουν

γενικά την εξατομικευμένη φροντίδα;

Κυπριακα Νοσηλευτικά Χρονικά 2010

Cyprus Nursing Chronicles 2010 8 τομος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

2. Κατά τη νοσηλεία των ασθενών που

φροντίζουν, παρέχουν πραγματικά εξατο-

μικευμένη φροντίδα;

3,. Σε ποιο βαθμό το περιβάλλον στο

οποίο εργάζονται οι νοσηλευτές επηρεάζει

την παροχή εξατομικευμένης φροντίδας;

4. Υπάρχουν παράγοντες στο επαγ-

γελματικό περιβάλλον οι οποίοι είναι κα-

θοριστικοί της χρησιμοποίησης ή μη εξα-

τομικευμένης φροντίδας;

Πληθυσμός και δείγμα

Σε όλους τους νοσηλευτές οι οποίοι ερ-

γάζονται στα ορθοπαιδικά τμήματα των

κρατικών Νοσηλευτηρίων της Ελεύθερης

Κύπρου διανεμήθηκαν τα ερωτηματολόγια

της έρευνας. Συνολικά διανεμήθηκαν 171

ερωτηματολόγια και επεστράφησαν 150

(ποσοστό ανταπόκρισης 87.7%).

Ο λόγος επιλογής νοσηλευτών από τα

ορθοπαιδικά τμήματα είναι ότι το ερευνητικό

πρόγραμμα άρχισε με τη μελέτη των

απόψεων ορθοπαιδικών ασθενών και συ-

νεπώς αυτή η μελέτη αποτελεί συνέχεια της

προηγούμενης. Το ενδιαφέρον για ασθενείς

με ορθοπαιδικά πρόβλημα εστιάζεται σε

σταθερά πλάνα νοσηλείας που εφαρμόζονται

στη νοσηλεία αυτών των ασθενών και τα

οποία παρουσιάζουν διεθνείς ομοιότητες και

επιβάλλουν ομοιομορφία στην εφαρμογή με

πιθανή όμως υποβάθμιση της

εξατομικευμένης προσέγγισης του κάθε

ασθενή. Ένας άλλος λόγος αφορά την

περίοδο νοσηλείας ορθοπαιδικών ασθενών η

οποία έχει μικρύνει σημαντικά τα τελευταία

χρόνια, ενώ επιπρόσθετα υπάρχουν

εμπειρικά δεδομένα τα οποία εισηγούνται ότι

οι νοσηλευτές δεν χρησιμοποιούν τις

πληροφορίες που αφορούν το κάθε άτομο

ξεχωριστά όταν το φροντίζουν (Florin et al

2005).

Εργαλεία μέτρησης

Για να δοθούν απαντήσεις στα ερευνη-

τικά ερωτήματα χρησιμοποιήθηκαν δύο

ερευνητικά εργαλεία. Το ένα ήταν η Κλίμακα

Εξατομικευμένης Φροντίδας (ΚΕΦ)

(Individualized Care Scale - ICS) και το

άλλο η Αναθεωρημένη Κλίμακα Αξιολόγη-

σης Περιβάλλοντος Επαγγελματικής Άσκη-

σης (ΑΚΑΠΕΑ) (Revised Professional

Practice Environment Scale - RPPES) .

Κλίμακα εξατομικευμένης

φροντίδας

Αποτελείται από δύο μέρη (ΚΕΦ-Α και

ΚΕΦ-Β), κάθε ένα από τα οποία περιλαμ-

βάνει 17 ερωτήσεις και βαθμολογείται σε

πεντάβαθμη κλίμακα Likert, με τις απα-

ντήσεις να κυμαίνοντα από το 1 = διαφωνώ

απόλυτα μέχρι 5=συμφωνώ απόλυτα. Στο

πρώτο μέρος , οι συμμετέχοντες καλούνται

να απαντήσουν κατά πόσο υποστηρίζουν την

εξατομίκευση μέσα από τις νοσηλευτικές

πράξεις. Το δεύτερο μέρος αφορά το πώς οι

νοσηλευτές αντιλαμβάνονται το πώς οι

παρεμβάσεις που οι ίδιοι δίνουν στους

ασθενείς κατά τη φροντίδα τους είναι

πράγματι εξατομικευμένες.

Η κλίμακα κατασκευάστηκε αρχικά στα Φινλανδικά από τις Suhonen και συνεργάτες (Individualized Care Scale) το 2000 και χρησιμοποιήθηκε σε πολλές διεθνείς και εθνικές μελέτες. Το εργαλείο παρουσιάζει ψηλή αξιοπιστία (Cronbach's α=0.97) και η εγκυρότητα έχει αξιολογηθεί με συ-γκλίνουσα εγκυρότητα με δύο άλλα εργαλεία τα οποία μετρούν τη φροντίδα και την ποιότητα της φροντίδας (r=0.64, r=0.68). Η κλίμακα αποτελείται από 3 υποκλίμακες οι οποίες σχηματίστηκαν μετά από έλεγχο των ψυχομετρικών ιδιοτήτων της με τη μέθοδο της διερευνητικής ανάλυσης παραγόντων. Οι υποκλίμακες διαμορφώθηκαν ως εξής:

1. Την κλινική κατάσταση του ασθενούς (7 ερωτήσεις) η οποία αφορά τα χαρα-κτηριστικά του ασθενούς σε σχέση με το πρόβλημα για το οποίο νοσηλεύεται. Διε-ρευνά θέματα όπως οι σωματικές και ψυ-χολογικές ανάγκες, τα συναισθήματα, οι ικανότητες, το νόημα και η αντίδραση στη νόσο και τη θεραπεία

2. Την προσωπική κατάσταση του ασθε-νούς (6 ερωτήσεις) η οποία σχετίζεται με τις προηγούμενες εμπειρίες από την παραμονή στο νοσοκομείο, τη γενική κατά-



Vol 1 1 , N o 3

στάση της υγείας, συνήθειες, πολιτισμικό υπόβαθρο, οικογένεια, ανάγκη για ιδιωτι- κότητα και αυτονομία.

3. Τη δυνατότητα ελέγχου των αποφά-σεων που αφορούν τη φροντίδα, όπως για παράδειγμα τη γνώση γύρω από τη νόσο και τη θεραπεία, τη δυνατότητα επιλογής, έκφρασης και προτάσεων που να αφορούν τη φροντίδα.

Για την παρούσα μελέτη χρησιμοποιή-θηκε η ελληνική μετάφραση του εργαλείου, η οποία έχει εγκυροποιηθεί στην Ελλάδα (Καλαφάτη και συν. βιβλιογραφία)

Αναθεωρημένη Κλίμακα Αξιολόγησης Περιβάλλοντος Επαγγελματικής Άσκησης

Σχεδιάσθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το 1998 από τις Erickson...Kai συνεργάτες (2004) για να αξιολογήσει τις υπηρεσίες φροντίδας προς τους ασθενείς και να υποστηρίξει τους επαγγελματίες υγείας στο έργο τους.. Η κλίμακα αρχικά αποτελείτο 42 ερωτήσεις ομαδοποιημένες σε 8 ομάδες (παράγοντες). Το 2006 η κλίμακα αυτή αναθεωρήθηκε, και οι ψυχομετρικές του ιδιότητες δοκιμάστηκαν σε 1550 νοσηλευτές. Η αξιοπιστία της μετρήθηκε και κρίθηκε ως πολύ ικανοποιητική χρησι-μοποιώντας το συντελεστή Cronbach's alpha (0.92), ενώ επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση μείωσε τον αριθμό των ερωτήσεων σε 39 και ταυτόχρονα επιβεβαίωσε την παρουσία 8 παραγόντων (ομάδων ερω-τήσεων) στο ερωτηματολόγιο.

1. Ηγεσία και αυτονομία (όσον αφορά την πρακτική)

2. Η σχέση με το ιατρικό προσωπικό (κυρίως όσον αφορά στην ανταλλαγή πλη-ροφοριών σε σχέση με την κατάσταση των ασθενών)

3. Έλεγχος της πρακτικής (αφορά την ενδο-οργανωσιακή υπόσταση των νοση-λευτών και την ικανότητα να επηρεάσουν και να εξασφαλίσουν πόρους οι οποίοι είναι σημαντικοί για την καλυτέρευση της φροντίδας που παρέχουν)

4. Επικοινωνία σε σχέση με τους ασθε-νείς (σχετίζεται με τα κανάλια ανταλλαγής πληροφοριών και το βαθμό στον οποίο οι νοσηλευτές ενημερώνονται για την κατά-σταση του ασθενούς)

5. Ομαδική εργασία 6. Διαχείριση διαφωνιών και συγκρού-

σεων (αντιπροσωπεύει το βαθμό στον οποίο οι συγκρούσεις επιλύονται με τη μέθοδο επίλυσης προβλημάτων)

7. Εσωτερική εργασιακή υποκίνηση, (η υποκίνηση η οποία είναι εντελώς ανεξάρτητη από εξωτερικά κίνητρα όπως ο μισθός)

8. Πολιτισμική ευαισθησία (αποτελείται από στάσεις, πολιτικές και συμπεριφορές φροντίδας οι οποίες δέχονται και σέβονται τις πολιτισμικές διαφορές)

Το ερωτηματολόγιο αποτελεί κλίμακα Likert 4 βαθμών με τις απαντήσεις να κυ-μαίνονται από το 1 =συμφωνώ μέχρι 4=δια- φωνώ, με αλλαγή της σειράς αυτής των απαντήσεων σε κάποιες ερωτήσεις. Με-ταφράστηκε στην Ελληνική γλώσσα με τη χρήση διεθνώς αποδεκτών κανόνων μετά-φρασης ερωτηματολογίων από μια γλώσσα σε άλλη.

Ταυτόχρονα με τη συμπλήρωση των πιο πάνω ερωτηματολογίων, από τους συμ-μετέχοντες ζητήθηκε να απαντήσουν και σε ερωτηματολόγιο που περιλάμβανε διάφορα δημογραφικά στοιχεία, όπως η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο νοσηλευτικής εκπαίδευσης και η εμπειρία σε ορθοπαιδικά τμήμα.

Ηθική και Δεοντολογία της

έρευνας

Για τη χορήγηση άδειας διεξαγωγής της μελέτης το ερευνητικό πρωτόκολλο υποβλήθηκε στην Εθνική Επιτροπή Βιοη- θικής Κύπρου, οποία μετά από μελέτη έδωσε απεφάνθη ότι η έρευνα δεν καταπατούσε με οποιοδήποτε τρόπο τους κανόνες δεοντολογίας.

Πρόσβαση στους χώρους

συλλογής δεδομένων

Το ερευνητικό πρωτόκολλο υποβλήθηκε διοίκηση του Υπουργείου Υγείας της Κύ-πρου καθώς στις Νοσηλευτικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Υγείας της Κύπρου. Μετά από λεπτομερή εξέταση του περιεχομέ-

Κυπριακά Νοσηλευτικά χρονικά 2010


Vol 1 1 , N o 3

νου του πρωτοκόλλου καθώς και των ερω-

τηματολογίων από τους δύο φορείς δόθηκαν σχετικές άδειες για διεξαγωγή της έρευνας. Σε επόμενη στάδιο, όλοι οι διευθυντές (ή οι διευθυντικές ομάδες), καθώς και οι νοσηλευτικές διευθύνσεις των κρατικών νοσηλευτηρίων της Κύπρου ενημερώθηκαν

τόσο μέσω επιστολών όσο και μέσω προσωπικών επαφών σχετικά με τη διεξαγωγή της έρευνας, και ζητήθηκε η συμβολή τους, η οποία ήταν καθοριστική για την επιτυχή έκβαση της έρευνας. Ακο-λούθως, και μετά την εξασφάλιση της υπο-

στήριξης από τη διοίκηση των νοσοκομείων, όλοι οι προϊστάμενοι νοσηλευτικοί λειτουργοί των ορθοπαιδικών τμημάτων προσεγγίσθηκαν και ενημερώθηκαν για την έρευνα, ενώ έγιναν διευθετήσεις μαζί τους σχετικά με το χρόνο συλλογής των δεδο-

μένων, έτσι που σε καμία περίπτωση να μην παρακωλύεται η ομαλή λειτουργία των νοσηλευτικών τμημάτων.

Διαδικασία συλλογής ίων

δεδομένων

Η συλλογή των δεδομένων πραγματο-ποιήθηκε κατά την περίοδο Μαρτίου - Ιου-νίου του 2009. Σε πρώτο στάδιο, ζητήθηκε

από τους προϊστάμενους νοσηλευτικούς λειτουργούς των τμημάτων η περιγραφή βασικών στοιχείων που αφορούν τη λει-τουργία των ορθοπαιδικών τμημάτων, όπως ο αριθμός κλινών και νοσηλευτών, η ανα-λογία επιπέδων προσωπικού καθώς και το

σύστημα οργάνωσης της νοσηλευτικής φροντίδας. Στη συνέχεια ορίστηκαν άτομα "κλειδιά" σε κάθε νοσηλευτικό τμήμα, τα οποία ανέλαβαν τη διανομή των ερωτη-ματολογίων και τη συλλογή τους, αφού συ-ζητήθηκαν τα κριτήρια συμμετοχής στο

δείγμα. Τα ερωτηματολόγια δόθηκαν σε κλειστό φάκελο ο οποίος επιστρεφόταν χωρίς να μπορεί κανείς (συμπεριλαμβα-νομένων των ερευνητών) να εξακριβώσει την ταυτότητα του κάθε συμμετέχοντα. Μαζί με τα ερωτηματολόγια διενεμήθη σχετικό

έντυπο το οποίο ενημέρωνε τους συμ-μετέχοντες για την έρευνα, και διαβεβαίωνε για την ανωνυμία και εχεμύθεια που θατηρείτο από την ερευνητική ομάδα. Πα-ράδοση του ερωτηματολογίου από μέρος των συμμετεχόντων, θεωρήθηκε ως συ-

γκατάθεση συμμετοχής στην έρευνα

Κριτήρια συμμετοχής στην έρευνα

• Νοσηλευτικός λειτουργός

• Εργαζόμενος σε ορθοπαιδικά τμήμα

• Επιθυμία συμμετοχής στην έρευνα

Στατιστική ανάλυση

Τα συμπληρωμένα ερωτηματολόγια στάλθηκαν για ανάλυση στη συντονίστρια του ερευνητικού προγράμματος, στο Πα-νεπιστήμιο του Turku, στη Φινλανδία. Οι αναλύσεις έγιναν για κάθε χώρα ξεχωριστά και επί όλου του συνόλου των δεδομένων από τις 8 χώρες οι οποίες συμμετείχαν. Οι αναλύσεις που χρησιμοποιήθηκαν περιλάμβαναν περιγραφική στατιστική, One -way analysis of variance (ANOVA) και post-hoc comparisons για τη σύγκριση των τιμών ανάμεσα στις διάφορες χώρες. Το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας τέθηκε στο 0.01. Αναλύσεις συσχέτισης έγιναν με τη χρησιμοποίηση του συντελεστή Pearson.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Χαρακτηριστικά του δείγματος

Το δείγμα (η = 150) αποτελείτο από νο-σηλευτές που εργαζονταί στα ορθοπαιδικά τμήματα των κρατικών νοσηλευτηρίων της Κύπρου Ο αριθμός των νοσηλευτών οι οποίοι εργάζονται στα ορθοπαιδικά τμήματα κυμαίνεται από 19 μέχρι 32 σε κάθε τμήμα, ενώ ο αριθμός των κλινών ανά τμήμα κυμαινόταν από 8 μέχρι 38. Η οργάνωση της νοσηλευτικής φροντίδας στα τμήματα γίνεται με διάφορους τρόπους, όπως το λειτουργικό σύστημα (13.3%), ομαδικό σύστημα (18%) ενώ το υπόλοιπο ποσοστό αναφέρθηκε ως modular/pairs. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, στο οποία συνδυάζεται το ομαδικό, το λειτουργικό σύστημα και η πρωτοβάθμια νοσηλευτική, οι νοσηλευόμενοι ασθενείς οργανώνονται σε σχετικά μικρές ομάδες ασθενών που ονομάζονται ενότητες. Το νοσηλευτικό προσωπικό κατανέμεται μόνιμα σε κάθε ενότητα και η ευθύνη για τη συνολική φρο-ντίδα κατανέμεται μέσα στην ομάδα. Στη νοσηλευτική ομάδα συμμετέχει νοσηλευτικό προσωπικό διαφόρων επιπέδων.. Η μέση ηλικία των νοσηλευτών που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν 34.3 (± 11.3), ενώ



Vol 1 1 , N o 3

οι περισσότερες ήταν γυναίκες. Η νοση-λευτική εκπαίδευση που είχαν στη συ-ντριπτική πλειοψηφία ήταν επιπέδου δι-

πλώματος Τα χαρακτηριστικά του δείγματος παρουσιάζονται στον πίνακα 1.

Η αξιοπιστία των εργαλείων μέτρησης

Η αξιοπιστία όλων των εργαλείων με-τρήθηκε με τον συντελεστή Cronbach's alpha. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η Ελληνική

μετάφραση όλων των ερωτηματολογίων καθώς και των υποκλιμάκων στο δείγμα των Κυπρίων νοσηλευτών έχουν αρκετά ψηλό βαθμό αξιοπιστίας (ΚΕΦ-Α apha = 0.92, ΚΕΦ-Β alpha = 0.92, ΑΚΑΠΕΑ alpha = 0.90). Τα αποτελέσματα φαίνονται ανα-

λυτικότερα στον πίνακα 2.

Η σημασία και η αντίληψη της

εξατομικευμένης φροντίδας Οι περισσότεροι νοσηλευτές συμφώνησαν

σε μεγάλο βαθμό ότι η εξατομικευμένη φροντίδα είναι πολύ σημαντική (Ν=111) ή

σημαντική (Ν=29) αν και υπήρξε και ένα μικρό ποσοστό απόψεων το οποίο κλίνει προς την αρνητική τοποθέτηση.

Η υποστήριξη της εξατομίκευσης μέσω των νοσηλευτικών παρεμβάσεων

Σε γενικές γραμμές, οι νοσηλευτές που εργάζονται στα ορθοπεδικά τμήματα συμ-φώνησαν ότι υποστηρίζουν την εξατομι-κευμένη φροντίδα μέσα από συγκεκριμένες νοσηλευτικές παρεμβάσεις (Μ = 3.99). Οι μέση τιμή των υποκλιμάκων ήταν ψηλότερη του 2.5 και δείχνει θετική κλίση. Η ψηλότερη βαθμολογία δόθηκε στην κλινική κατάσταση (Μ = 4.24) και η χαμηλότερη στην προσωπική (Μ = 3.74). Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στον πίνακα 3

Η εξατομίκευση της φροντίδας όπως εφαρμόζεται από τον κάθε νοσηλευτή

Η τάση που βρέθηκε στην εφαρμογή της εξατομικευμένης φροντίδας στην πράξη, ήταν ότι οι νοσηλευτές γενικά εφαρμόζουν τη φροντίδα σύμφωνα με τις ατομικές ανάγκες του κάθε ασθενούς (Μ = 3.97) αν και σε χαμηλότερο βαθμό από αυτό που πιστεύουν. Η ψηλότερη βαθμολογία δόθηκε στην κλινική κατάσταση (Μ = 4.23) και η χαμηλότερη στην προσωπική (Μ = 3.68) και συμφωνεί με την ΚΕΦ-Α όσον αφορά στην προτεραιότητα που δόθηκε στον κάθε

Πίνακας 1: Δημογραφικά στοιχεία των συμμετεχόντων



Vol 11, No 3

Πίνακας 2:Η αξιοπιστία των εργαλείων

παράγοντα αν και οι βαθμολογίες είναι ελα-φρώς χαμηλότερες από αυτές της ΚΕΦ-Α. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στον πίνακα 3.

Το περιβάλλον επαγγελματικής άσκησης

Το εργασιακό περιβάλλον στο οποίο οι νοσηλευτές προσπαθούν να εφαρμόσουν την εξατομικευμένη φροντίδα γενικά βαθ-μολογήθηκε μέτρια προς αρνητικά αφού σε όλες τις υποκλίμακες της ΑΚΑΠΕΑ η μέση τιμή είναι κάτω του 3. Η ψηλότερη βαθμολογία δόθηκε στην εσωτερική υπο-κίνηση (Μ = 3.23) με αρκετή διαφορά από τη δεύτερη ψηλότερη βαθμολογία που δόθηκε στις σχέσεις με το ιατρικό προσωπικό (Μ = 2.93) ενώ η χαμηλότερη δόθηκε στον έλεγχο της πρακτικής (Μ = 1.88) και πάλι με μεγάλη διαφορά από τις υπόλοιπες υποκλίμακες. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στον πίνακα 4.

Η σχέση της υποστήριξης της εξατο-

μικευμένης φροντίδας με το εργασιακό

περιβάλλον

Οι αναλύσεις συσχέτισης Pearson έδειξαν ότι όλες οι συσχετίσεις ανάμεσα στην αντίληψη της εξατομικευμένης φροντίδας (ΚΕΦ - Α) και τους παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν το εργασιακό περιβάλλον είναι θετικές και στατιστικά σημαντικές εκτός από τη διαχείριση των διαφωνιών και των συγκρούσεων (r=0.090), την ηγεσία και την αυτονομία (r=0.15) και την ομαδική εργασία (r=0.16). Αυτό σημαίνει ότι οι αντι

λήψεις των νοσηλευτών όσον αφορά στην εξατομίκευση της φροντίδας, καθορίζεται από το περιβάλλον το οποίο εργάζονται και από τη δυνατότητα που έχουν να ελέγξουν την πρακτική τους, την αυτονομία, τα εσωτερικά κίνητρα, τις σχέσεις με τους γιατρούς. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 5. Η αξιολόγηση που έγινε με την κλίμακα (ΚΕΦ - Α) αφορά ουσιαστικά την παροχή νοσηλευτικής φροντίδας καθεαυτή η οποία θα είναι εξατομικευμένη και προσαρμοσμένη στα μέτρα του κάθε ασθενή. Οι αναλύσεις συσχέτισης έδειξαν ότι η φροντίδα την οποία παρέχουν οι νοσηλευτές εξαρτάται από τα κίνητρα που έχουν, τον έλεγχο της πρακτικής,, την ηγεσία και αυτονομία, τις σχέσεις με το ιατρικό προσωπικό, την πολιτισμική ευαισθησία, και την επικοινωνία και πληροφόρηση την οποία έχουν σε σχέση με την κατάσταση του ασθενή. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στον πίνακας 5.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Αξιοπιστία της μελέτης

Το δείγμα της μελέτης είναι αντιπρο-σωπευτικό αφού αποτελεί το 87.7% ολό-κληρου τον πληθυσμού των νοσηλευτών που εργάζονται στα ορθοπαιδικά τμήματα των κρατικών νοσηλευτηρίων της Κύπρου, ενώ η συλλογή των δεδομένων έγινε με συστηματικό τρόπο. Τα ερωτηματολόγια



Vol 1 1 , N o 3

Πίνακας 3: Αποτελέσματα από την Κλίμακα Εξατομικευμένης φροντίδας

που χρησιμοποιήθηκαν, έδειξαν ψηλά πο-σοστά αξιοπιστίας κατά τη χρήση τους ανάμεσα στο νοσηλευτικό προσωπικό των ορθοπαιδικών τμημάτων της Κύπρου.

Η σημαντικότητα της εξατομίκευσης στη φροντίδα

Η σημασία που δίνουν οι νοσηλευτές των ορθοπαιδικών τμημάτων στην εξατο-μικευμένη φροντίδα είναι πολύ σημαντική (Ν=111) παρόλο που ένα ποσοστό 25% τη θεωρεί λιγότερο σημαντική. Το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί με την έννοια την οποία αποδίδουν οι νοσηλευτές στον όρο εξατομίκευση καθώς και στο νοσηλευτικό εκπαιδευτικό σύστημα και την έμφαση η οποία δίνεται σε τέτοιες αξίες. Αξίζει να αναφερθεί ότι η λέξη εξατομικευμένη φροντίδα, ενώ τονίζεται ως ύψιστης σημασίας για την παροχή ποιοτικής φροντίδας σε διάφορα διεθνή κείμενα (ICN 2006, OECD, 2004) απουσιάζει τόσο από την εθνική νομοθεσία, επίσημα κείμενα, όσο και από εκπαιδευτικά προγράμματα.

Η υποστήριξη (ΚΕΦ - Α) και εφαρμογή (ΚΕΦ - Β) της εξατομικευμένης φροντίδας

Οι νοσηλευτές συμφωνούν ότι υπο-στηρίζουν την ατομικότητα των ασθενών μέσα από τις νοσηλευτικές παρεμβάσεις. Η μέση τιμή των απαντήσεων για το μέρος Α της κλίμακας ήταν 3.99 στην κλίμακα από 0 μέχρι 5, ενώ η ψηλότερη μέση τιμή στις

υποκλίμακες ήταν για την κλινική κατάσταση (Μ=4.24) και συμφωνεί με τις απόψεις των ασθενών σε μελέτες διεθνούς εμβέλειας O L οποίες εξέτασαν τις απόψεις τους για την υποστήριξη της ατομικότητας τους (Suhonen et al. 2000, 2008). Παλαιότερες μελέτες έδειξαν επίσης ότι οι ασθενείς θεωρούν πολύ σημαντική την ευκαιρία να κάνουν επιλογές και να εκφράζουν τις γνώμες και τις απόψεις τους (Happ et al. 1996, Suhonen 2000) και ότι οι νοσηλευτές δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στους ασθενείς που αναλαμβάνουν ενεργό μέρος στη θεραπεία τους παρά τους πε-ρισσότερο παθητικούς ασθενείς (Haggman- Laitila 1994). Όμως στην Κυπριακή πραγ-ματικότητα για ιστορικούς λόγους και εξαι-τίας των πολιτισμικών επιδράσεων που δέ-χτηκε η χώρα για αιώνες, δεν είναι βέβαιο αν οι ασθενείς και οι οικογένειες τους θα επιθυμούσαν αυτή τη δέσμευση, γι' αυτό και είναι σημαντική η διερεύνηση και των δικών τους απόψεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μελέτη της εξατομικευμένης φροντίδας που έχει γίνει στην Ελλάδα σε ασθενείς ορθοπεδικών τμημάτων έδειξε χαμηλά ποσοστά στην ΚΕΦ-Α (Μ=2.74) και στην ΚΕΦ-Β (Μ=2.72) (Καλαφάτη και συν.)

Η χαμηλότερη βαθμολογία σε υποκλί- μακα της ΚΕΦ-Α δόθηκε για την κατάσταση της προσωπικής ζωής (Μ= 3.74) η οποία και πάλι συμφωνεί με τις απόψεις των ασθε-



Vol 11, No 3

Πίνακας 4: Αποτελέσματα από την Αναθεωρημένη Κλίμακα Αξιολόγησης

Περιβάλλοντος Επαγγελματικής Άσκησης

νών σε παρόμοιες μελέτες (Suhonen et al.2005, Muntlin et al. 2006). Μελέτες που έγιναν σε ελληνικό πληθυσμό έδειξαν ακόμα πιο χαμηλή τιμή σε αυτό το σημείο (Μ=2.76) (Καλαφάτη και συν. 2007, Suhonen et al. 2008). Το φαινόμενο αυτό αποδίδεται στην μεγάλη έλλειψη προσοντούχου νοσηλευ-τικού προσωπικού η οποία ενθαρρύνει τους ασθενείς να αποζητούν τους συγγενείς τους ή άλλα άτομα για να αναλάβουν τη φροντίδα τους ενόσω νοσηλεύονται ακόμα στο νοσοκομείο. Η έλλειψη αυτή η οποία ενδεχομένως έχει οδηγήσει στην υιοθέτηση του λειτουργικού συστήματος οργάνωσης της εργασίας και την έμφαση στο τεχνικό μέρος της φροντίδας (Merkouris 2004), πιθανό να έχει μειώσει την έμφαση που δίνουν οι νοσηλευτές στους προσωπικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη φροντίδα. Στην Κύπρο όμως, παρά την εθνική, πολιτισμική και γλωσσική ταυτότητα αυτό το φαινόμενο δεν υφίσταται και ο αναλογία νοσηλευτών-ασθενών δεν δικαιολογεί τη χαμηλή έμφαση που δίνεται στις προσωπικές προτιμήσεις των ασθε

νών. Γι' αυτό και περαιτέρω έρευνα είναι αναγκαία για τη διερεύνηση και τεκμηρίωση αυτού του ευρήματος.

Το δεύτερο μέρος της κλίμακας (ΚΕΦ - Β) αφορούσε την εξατομίκευση όπως ο κάθε νοσηλευτής ξεχωριστά νομίζει ότι την εφαρμόζει στη φροντίδα που παρέχει. Γε-νικά η μέση τιμή στο Β μέρος (Μ=3.97) είναι ελαφρώς χαμηλότερη από την αντίστοιχη του μέρους Α και αυτό ερμηνεύεται με την υπόθεση ότι ενώ οι νοσηλευτές υποστηρίζουν την εξατομικευμένη φρο-ντίδα, στην πραγματικότητα δεν μπορούν να την εφαρμόσουν στο βαθμό που την υποστηρίζουν. Εμπειρικά δεδομένα έχουν δείξει ότι οι επαγγελματίες υγείας σε πα-γκόσμιο επίπεδο αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην εφαρμογή της εξατομικευμένης φροντίδας ενώ οι ασθενείς παρουσιάζονται δυσαρεστημένοι από τα βιώματα τους σε αυτό τον τομέα (Florin et al. 2005, Teeri et al 2006).

To αποτέλεσμα αυτό συμφωνεί και με τις απόψεις των ασθενών στην Ελλάδα

τομος n, τεύχος 3

Vol 11, No 3


Cyprus Nursing Chronicles 2010 15

Πίνακας 5: Σημαντικές συσχετίσεις της εξατομικευμένης φροντίδας με το επαγγελματικό περιβάλλον

όπως έχουν εκφραστεί στα πλαίσια διεθνούς μελέτης (Καλαφάτη και συν. 2007, Suhonen et al. 2008), αλλά είναι αντίθετο από τις απόψεις των ασθενών σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης οι οποίοι πιστεύουν ότι η φροντίδα την οποία λαμβάνουν είναι εξατομικευμένη (Suhonen et al. 2008). Οι Κύπριοι νοσηλευτές πιστεύουν ότι εξατομικεύουν κυρίως το κλινικό μέρος της φροντίδας (Μ=4.23) το οποίο σημαίνει πως έχουν την πεποίθηση ότι δίνουν την ευκαιρία στον ασθενή να φροντίσει τον εαυτό του όταν έχει τη δυνατότητα να το κάνει, αναγνωρίζουν πιθανές αλλαγές στην κατάσταση του, μιλούν μαζί του και συζητούν τα συναισθήματα του για την αρρώστια.

Η εξατομικευμένη φροντίδα και το ερ-

γασιακό περιβάλλον άσκησης

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι νοση-λευτές στην Κύπρο δεν αισθάνονται ότι έχουν ψηλού βαθμού εργασιακή υποστήριξη για να εφαρμόσουν εξατομικευμένη φροντίδα, θεωρητικά οι ασθενείς, οι νο-σηλευτές και η φροντίδα που παρέχεται επηρεάζονται από το περιβάλλον εργασίας (Aiken & Patrician 2000, Wlody 2007) και το οργανωσιακό πλαίσιο μέσα στο οποίο παρέχεται η φροντίδα υγείας αποτελεί ένα ισχυρό παράγοντα που επηρεάζει τα απο-τελέσματα της φροντίδας. Νοσηλεύτριες

σε χώρες με εντελώς διαφορετικά συστή-ματα υγείας και παροχής φροντίδας ανα-φέρουν παρόμοιες ελλείψεις στο εργασιακό περιβάλλον σε σχέση με την ποιότητα της νοσοκομειακής φροντίδας (Aiken et al. 2001, Rafferty et al. 2007). Στη μελέτη αυτή φάνηκε ότι οι Κύπριοι νοσηλευτές αι-σθάνονται ότι δεν έχουν έλεγχο πάνω στην πρακτική τους (Μ= 1.88) και δεν υπάρχει ομαδικό πνεύμα (Μ=2.61) ούτε αυτονομία του επαγγέλματος (Μ=2.65). Σε πολλές μελέτες οι νοσηλευτές υποστηρίζουν ότι εργάζονται σε συνθήκες στις οποίες δεν υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στις ατομικές ανάγκες των ασθενών και τις απαιτήσεις των οργανισμών (Hart 2005), προκαλώντας ηθικά δύσκολες καταστάσεις (Olson 1998, Wlody 2007). Επιπρόσθετα οι νοσηλευτές οι οποίοι αντιλαμβάνονται ότι το τμήμα τους ενθαρρύνει την εξατομίκευση, είναι πιο πολύ ευχαριστημένοι από την εργασία τους και προσφέρουν περισσότερο ποιοτική φροντίδα (Rathert & May 2007, Tellis- Nayak 2007). Φυσικά η χαμηλή μέση τιμή που παρουσιάστηκε σε αυτά τα σημεία στην παρούσα έρευνα αξίζει περαιτέρω μελέτης, δεδομένης της εννοιολογικής σύγχυσης για τον όρο αυτονομία ή έλεγχο της πρακτικής και τον τρόπο με τον οποίο οι Κύπριοι νοσηλευτές τον ορίζουν, τον αντιλαμβάνονται και τον αισθάνονται.



Vol 11, No 3

Έρευνες που έγιναν στην Ελλάδα έδει- ξαν ότι η μη υποστήριξη της εξατομικευ- μένης φροντίδας από τους νοσηλευτές αποδίδεται σε περιβαλλοντικά και οργα- νωτικά θέματα όπως είναι η ψηλή αναλο- γία ασθενών-νοσηλευτών (Suhonen 2008) οι ελάχιστες ευκαιρίες εφαρμογής αλλα- γών και ο χαμηλός μέσος όρος εκπαιδευ- τικού επιπέδου των νοσηλευτών (Lemonidou et al 2003, Merkouris et al 2004, Καλαφάτη και συν. 2007, Vouzavali and Papathanassoglou 2005).

Συμπεράσματα Η μελέτη περιλαμβάνει περιορισμούς

οι οποίοι θα πρέπει να αναφερθούν. Το δείγμα των 150 νοσηλευτών παρόλο ότι αποτελεί σημαντικό ποσοστό (87.7%) του πληθυσμού των νοσηλευτών που ασχο- λούνται με ασθενείς οι οποίοι υποφέρουν από ορθοπαιδικα προβλήματα, και μπορεί να γενικευθεί με ασφάλεια μόνο σε αυτούς, όχι όμως σε όλο τον πληθυσμό των πλη- θυσμό των νοσηλευτών της Κύπρου. Τα εργαλεία που έχουν χρησιμοποιηθεί έχουν κατασκευαστεί σε διαφορετικές κουλτού- ρες από την Κυπριακή, και παρά τη στατι- στική εγκυροποίηση τους, ορισμένα ερω- τήματα που έχουν πολιτισμική χροιά μπο- ρεί να διατηρούν και διαφορετική σημα- σία για τον κάθε συμμετέχοντα. Επιπρό- σθετα, η ταυτόχρονη συλλογή δεδομένων

και από ασθενείς οι οποίοι είναι οι κύριοι καταναλωτές της φροντίδας, είναι επιβε-βλημένη αν οι νοσηλευτές θέλουν να πα-ρέχουν φροντίδα όπως ακριβώς την αντι-λαμβάνονται και την επιθυμούν οι ίδιοι οι ασθενείς. Χρειάζεται επίσης να διασαφη-νιστεί κατά πόσο οι ασθενείς πραγματικά επιθυμούν τη συμμετοχή στη λήψη απο-φάσεων, αλλά και την έκταση της εξατο-μικευμένης φροντίδας την οποία οι ίδιοι αναζητούν.

Παρά τις αδυναμίες της παρούσας έρευ-νας, η ανταπόκριση των νοσηλευτών ήταν μεγάλη, γεγονός το οποίο υπογραμμίζει τη σημασία την οποία οι νοσηλευτές δίνουν σε θέματα καθαρά νοσηλευτικά που τους απασχολούν. Συνεπώς τα αποτελέσματα μπορούν να έχουν σημαντικές εφαρμογές στη νοσηλευτική πρακτική. Οι πληροφορίες αυτές θα μας βοηθήσουν να στοχεύσουμε σε νοσηλευτικές παρεμβάσεις στις οποίες η εξατομίκευση είναι αναγκαία και η έμφαση στις ατομικές ανάγκες και προτιμήσεις των ασθενών θα συμβάλει στην αύξηση της ποιότητας και της ικανοποίησης από τη φροντίδα την οποία λαμβάνουν. Σε οργανωτικό επίπεδο μπορούν να γίνουν εισηγήσεις για την εισαγωγή αλλαγών και νεωτερισμών οι οποίες θα διευκολύνουν τους νοσηλευτές στο έργο τους και θα αυξήσουν την κλινική αποτελεσματικότητα των οποιωνδήποτε νοσηλευτικών παρεμβάσεων.



Vol 11, No 3

Βιβλιογραφία

Ελληνική Καλαφάτη Μ, Λεμονίδου Χ, Δεδούσης Π, Suhonen R. (2007). Διερεύνηση των απόψεων νοσηλευομένων

ορθοπεδικών ασθενών για την εξατομικευμένη νοσηλευτική φροντίδα. Νοσηλεία καΓΕρευνα: 18:15- 25

Μπαμπινιώτης Γ. (2008) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας 3η έκδοση. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας

Ξένη Aiken L.H., Clarke S.P., Cheung R.B., Sloane D.M., Silber J.H. (2003) Educational levels of hospital nurses

and surgical patient mortality. JAMA, 290(12), 1617-1623

Aiken L. & Patrician P. (2000) Measuring organizational traits of hospitals: The Revised Nursing Work Index.

Nursing Research, 49(3), 146-153

_stedt-Kurki P. & Ha_ggman-Laitila A. (1992) Good nursing practice as perceived by clients: a starting

point for the development of professional nursing. Journal of Advanced Nursing, 17, 1195-1199

Athlin E., Fura_ker C., Jansson L., Norberg A. (1993) Application of primary nursing within a team setting

in the hospice care of cancer patients. Cancer Nursing, 16, 388-397

Attree M. (2001) Patients' and relatives' experiences and perspectives of 'good' and 'not so good' quality

of care. Journal of Advanced Nursing, 33, 456-466

Dozier A.M., Kitzman H.J., Ingersoll G.L., Holnberg S., SchultzA.W. (2001) Development of an instrument

to measure patient perception of the quality of nursing care. Research in Nursing & Health, 24(6), 506-517

Erickson J. I., Duffy M.E., Gibbons M.P., Eitzmaurice J., Ditomassi M., Jones D. (2004) Development and

Psychometric Evaluation of the Professional Practice Environment (PPE) Scale. Journal of Nursing

Scholarship, 36(3), 279-285

Florin J., Ehrenberg Α., Ehnfors M. (2005) Patients' and nurses' perceptions of nursing problems in an

acute care setting. Journal of Advanced Nursing, 51 (2), 140-149

Gerrish K. (2000) Individualised care: its conceptualization and practice within a multiethnic society. Journal

of Advanced Nursing, 32(1), 91-99

Happ M.B., Williams C.C., Strumpf N.E., Burger S.G. (1996) Individualized care for frail elders: theory and

practice. Journal of Gerontological Nursing, 22(3), 6-14

Henderson S. (1997) Knowing the patient and the impact on patient participation: a grounded theory study.

International Journal of Nursing Practice, 3, 111-118

Haggman-Laitila A. (1994) The images and experiences of being patient by the viewpoint of persons who

have visited health care system. Hoitotiede, 6, 83-92

ICN (2006) The ICN Code of Ethics for Nurses. Geneva: International Council of Nurses

Kramer M. (1990) The magnet hospitals: Excellence revisited. Journal of Nursing Administration, 20(9),

35-44

Kramer M. & Schmalenberg C. (1988) Magnet hospitals: Institutions of excellence. Journal of Nursing

Administration, 18(1), 13-24

Kramer M. & Schmalenberg C. (1991a) Job satisfaction and retention: Insights for the '90s, Part 1. Nursing,

21(3), 50-55

Kramer, M. & Schmalenberg C. (1991 β) Job satisfaction and retention: Insights for the '90s, Part 2. Nursing,

21(4), 51-55

Kramer M. & Schmalenberg C. (1993) Learning from success: Autonomy and empowerment. Nursing

Management, 24(5), 58-64

Levine M.E. (1967) This I believe about patient-centered care. Nursing Outlook, 15 (1), 53-55

McClure M., Poulin M., Sovie M., Wandelt M. (1983) Magnet hospitals: attractions and retention of professional

nurses. Kansas City: American Nurses Association

Merkouris Α., Papathanassoglou E.D., Lemonidou C. (2004) Evaluation of patient satisfaction with nursing

care: quantitative or qualitative approach? International Journal of Nursing Studies, 41(4), 355-367.


Cyprus Nursing Chronicles 2010 18 τομος 11, τεύχος 3 Vol

11, No 3

Muntlin Α., Gunningberg L., Carlsson M. (2006) Patients' perceptions of quality care at an emergency

department and identification of areas for quality improvement. Journal of Clinical Nursing, 15 (8), 1045-1056

Olson K. (1998) Focusing on research. Rehabilitation Management, 11(4), 72-74

Pollock L.C. (1988) The Work of Community Psychiatric Nursing. Journal of Advanced Nursing, 13,537-545

Radwin L.E. & Alster K. (2002) Individualized nursing care: an empirically generated definition. International

Nursing Review, 49, 54-63

Rafferty A.M., Clarke S.P., Coles J., Ball J., James P., McKeeM., Aiken L.H. (2007) Outcomes of variation

in hospital nurse staffing in English hospitals: cross-sectional analysis of survey data and discharge records.

International Journal of Nursing Studies, 44(2), 175-182

Rathert C. & May D.R. (2007) Health care work environments, employee satisfaction, and patient safety:

Care provider perspectives. Health Care management Review, 32(1), 2-11

Patti F., Ciancio M.R., Cacopardo M., Reggio E., Fiorilla T., Palermo F, Reggio Α., Thompson A.J. (2003)

Effects of a short outpatient rehabilitation treatment on disability of multiple sclerosis patients - a randomised

controlled trial. Journal of Neurology, 250, 861-866

Suhonen R., Berg Α., Idvall E., Kalafati M., Katajisto J., Land L., Lemonidou C., Valimaki M., Leino-Kilpi H.

(2008) Individualised care from the orthopaedic and trauma patients' perspective: an international comparative

survey. International Journal of Nursing Studies, 45(11), 1586-1597

Suhonen R., Valimaki M., Katajisto J. (2000) Individualized care in a Finish health care organization.

Journal of Clinical Nursing, 9, 218-227

Suhonen R., Valimaki M., Katajisto J., Leino-Kilpi H. (2006) Patient characteristivs in relation to perception

on how individualized care is delivered - reach into the sensitivity of the Individualised Care Scale (ICS).

Journal of Professional Nursing, 22(4), 253-261

Suhonen R., Valimaki M., Leino-Kilpi H. (2002) "Individualised care" from the patients', nurses' and relatives'

perspective - a review of the literature. International Journal of Nursing Studies, 39, 645-654

Suhonen R., Valimaki M., Leino-Kilpi H. (2005) Individualised care, quality of life and satisfaction with

nursing care. Journal of Advanced Nursing, 50 (3), 283-292

Suhonen R., Valimaki M., Leino-Kilpi H., Katajisto J. (2004) Testing the individualized care model. Scandinavian

Journal of Caring Sciences, 18(1), 27-36

Tate D.F., Wing R.R., Winett R.A (2001) Using Internet technology to deliver a behavioral weight loss

program. JAMA, 285, 1172-1177

Teeri S., Leino-KilpiH., Valimaki M. (2006) Long-term nursing care of elderly people: identifying ethically

problematic experiences among patients, relatives and nurses in Finland. Nursing Ethics, 13(2), 116-129

Tellis-Nayak V. (2007) A person-centered workplace: the foundation for person-centered caregiving in

long-term care. Journal of the American Medical Directors Association, 7(1), 46-54

Vouzavali E. & Papathanassoglou E.D. (2005) A phenomenology of Hellenic critical care nurses' lived

experience of caring and of its effects on themselves. In: 2nd Congress of the European Federation of

Critical Care Nursing Associations, Amsterdam

Wallace T., Robertson E., Millar C., Frisch S.R., (1999) Perceptions of care and services by the clients and

families: a personal experience. Journal of Advanced Nursing, 29(5), 1144-1153

Ward S., Donovan H.S., Owen B., Groser E., Serlin R. (2000) An individualized intervention to overcome

patient-related barriers to pain management in women with gynecologic cancer. Research in Nursing &

Health, 23 (5), 393-405

Waters K.R. & Easton N. 1999 Individualized care: is it possible to plan and carry out? Journal of Advanced

Nursing, 29, 79-87

Wlody G.S. (2007) Nursing management and organizational ethics in the intensive care unit. Critical Care

Medicine, 35(2), 29-35



Vol 11, No 3

Η έννοια Της φροντίδας μέσα από Την εμπειρία Των

θρησκευτικών μειονοτήτων στην Ελλάδα

Ξενιτίδου Θ. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc Πανεπιστημιακό-Γενικό

Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης. Τμήμα ΜΕΘ

Παπασταύρου Ε. Νοσηλεύτρια BSc, MSc, PHD Λέκτορας Τμήματος

Νοσηλευτικής.

Σχολή Επιστημών Υγείας Υγείας Τεχνολογικού

Πανεπιστημίου Κύπρου

Γκούβα Μ. Ψυχολόγος, MSc, PHD. Επίκουρος Καθηγήτρια, Τ.Ε.Ι.

ΗΠΕΙΡΟΥ, Σχολή Ε.Υ.Π., Τμήμα Νοσηλευτικής Σχολή

Επιστημών Υγείας Ανώτατου Τεχνολογικού Ιδρύματος

Ιωαννίνων. Τμήματος Νοσηλευτικής

Κοτρώτσιου Ε. Νοσηλεύτρια ΠΕΚαθηγήτρια MSc, PHD. Σχολή


Λάρισας Τμήματος Νοσηλευτικής

Ξενιτίδου Ο. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc Πανεπιστημιακό-Γενικό

Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης. Τμήμα ΜΕΘ

Παπασταύρου Ε. Νοσηλεύτρια BSc, MSc, PHD Λέκτορας Τμήματος

Νοσηλευτικής.

Σχολή Επιστημών Υγείας Υγείας Τεχνολογικού

Πανεπιστημίου Κύπρου

Γκούβα Μ. Ψυχολόγος, MSc, PHD. Επίκουρος Καθηγήτρια, Τ.Ε.Ι.

ΗΠΕΙΡΟΥ, Σχολή Ε.Υ.Π., Τμήμα Νοσηλευτικής Σχολή


Ιωαννίνων. Τμήματος Νοσηλευτικής

Κοτρώτσιου Ε. Νοσηλεύτρια ΠΕΚαθηγήτρια MSc, PHD. Σχολή


Λάρισας Τμήματος Νοσηλευτικής

Περ ί ληψη

Εισαγωγή: Συνεχώς αυξανόμενο είναι το ενδιαφέρον για το πώς οι πολιτιστικές και πολιτισμικές

απόψεις των ανθρώπων, επηρεάζουν τη φροντίδα τους. οι αντιλήψεις για τη φροντίδα

χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο για να προσδιοριστεί το επίπεδο της φροντίδας των

ασθενών.

Σκοπός: Σκοπός της παρούσας πιλοτικής έρευνας αποτελεί η διερεύνηση των υποκειμενικών

αντιλήψεων, των πεποιθήσεων και η παραγωγή γνώσης σχετικά με την έννοια της φροντίδας , από τον

ίδιο τον ασθενή καθώς και το συγγενή του.

Στόχοι: Η ανάπτυξη προγραμμάτων εκπαίδευσης του Νοσηλευτικού προσωπικού όσον αφορά στην

πολιτισμικά ειδική και ευαίσθητη φροντίδα για την κάλυψη των ειδικών αναγκών φροντίδας των μελών

της μουσουλμανικού μειονότητας, ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες φροντίδας του συγκεκριμένου

πληθυσμού.

Μέθοδος: Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 31 ασθενείς και 31 άμεσοι εκπρόσωποι των

ασθενών, της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε,

αφού μεταφράστηκε, ήταν το Caring Nurse-Patient Interaction Scale (CNPI-Short Scale)

Αποτελέσματα: Αρκετοί από τους συμμετέχοντες δεν απάντησαν σε ερωτήσεις που αφορούσαν

την επικοινωνία και τη σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον ασθενή και το νοσηλευτικό προσωπικό. Η

παροχή της φροντίδας αλλά και των φάρμακων στον προγραμματισμένο χρόνο εμφανίζεται ως

καθοριστικός παράγοντας στην γνώμη που σχημάτισαν οι ασθενείς για την ικανοποίηση



Vol 11, No 3

των αναγκών τους όταν δεν μπορούσαν να αυτοεξυπηρετηθούν (ρ=0.00077). Από την ικανότητα

και την επιδεξιότητα που έδειξαν οι νοσηλευτές στον τρόπο με τον οποίο παρεμβαίνανε στους

νοσηλευόμενους, (ρ=0.0022) οι ασθενείς θεώρησαν, ότι δεν υπήρχε στάση αποδοκιμασίας

απέναντι τους, από το προσωπικό. Το 32.2% των ασθενών και το 29% των συγγενών ανέφεραν

την έλλειψη χώρου προσευχής, και το 32.2% των ασθενών την ανάγκη για διερμηνέα.

Συμπεράσματα: Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν, την ανάγκη να λαμβάνονται

υπόψη, οι απόψεις των ασθενών και των συγγενών που προέρχονται από μειονότητες, παρά τα

μεθοδολογικά προβλήματα που παρουσιάζονται στην απόκτηση της πληροφορίας, εξαιτίας δυ-

σκολιών που συνδέονται με τη γλώσσα.

Εισηγήσεις: Κρίνεται απαραίτητη ενίσχυση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας.

Λέξεις κλειδιά: φροντίδα, μειονότητες, μουσουλμάνοι, Ισλάμ,πολιτισμός, νοσηλευτές, ασθε-

νείς.

Abstract

There is a rising interest in which people's cultural background can influence their concept of care.

People's concepts of care are increasingly used to define the level of care towards patients. Aim: The

aim of the present pilot research is to provide insight into the individuals' concepts and notions of

care as well as to raise awareness in relation to the concept of care, both on the part of the patients

themselves and of their main care-givers, either relatives or friends, during hospitalization. Both the

patients and their care-givers are members of a group whose cultural background, values, lifestyle

and religion differ from those shared by the majority of the Greek population. Method: The sample in

the research consisted of 31 patients and an equal number of direct, care-givers all originating from

the Muslim minority of Thrace. The Caring Nurse-Patient Interaction Scale (CNPI-Short Scale) was the

questionnaire used, after being translated.

Results: 58% of the patients replied that the nursing staff was extremely knowledgeable about

operating the specialized equipment, while 51% of their relatives regarded the staff's knowledge as

sufficient. Several of the patients did not reply to questions evaluating the levels of communication

and relational care between themselves and the nursing staff. 93% of the patients and 83% of their

relatives, did not consider the nurses' attitude to be one of disapproval. The efficient manner in which

the nurses intervened (p=0.0023), their respect towards the patients' privacy (p=0.002), as well as

their attendance on the patients' needs are defined in terms of the patients age (p=0.003).

The patients' notion of the care provided by staff, in cases where the patients could not administer

themselves (p <0.0001).As far as the patients who could not administer themselves are concerned

(p=0.00077), the timely administration of medicines as well as attentiveness on part of the nursing

staff appear to be the decisive factors in forming the patients' opinions as to how effectively their

needs were met. After taking into consideration the effective and skilful manner in which the staff

intervened (p=0.0022), the patients did not regard the nurses' attitude as one of disapproval.

32.2% of the patients and 29% of their relatives, mentioned the lack of a designated area where they

could perform their religious duties (i.e. pray), and 32% of the patients mentioned their needs for an

interpreter, when they were asked to express their experience during their hospitalization.

Conclusions: The results of the research indicate that taking into consideration the system of values

and beliefs lying with those patients who originate from various minorities is essential, despite the

information owing to the linguistic barriers. The reinforcement of intercultural communication is

therefore, regarded as an imperative need in the field of care.

Keywords: care, minorities Muslim, Islam, culture, nurses, patients


Cyprus Nursing Chronicles 2010

21 τόμος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

Εισαγωγή Η αυξανόμενη πολυπολιτισμικότητα, σε

χώρες όπως η Ελλάδα, είχε ως αποτέλεσμα

να αυξηθεί η πολιτιστική ποικιλομορφία.

Αυτό όμως το γεγονός είχε και ως συνέπεια,

την αυξανόμενη ποικιλομορφία των

αναγκών φροντίδας. Οι ανάγκες αυτές θα

πρέπει να γίνουν αντιληπτές, όχι μόνο από

την κοινωνία αλλά και η ίδια η κοινωνία να

προσαρμοστεί σε αυτές και κυρίως να γίνουν

αντιληπτές από ένα σύστημα υγείας που

είναι βασισμένο στο δυτικό πολιτισμό. Ο

ισλαμικός πολιτισμός παρέχει ένα πα-

ράδειγμα αυτού του διλήμματος, δεδομένου

ότι πτυχές αυτού του πολιτισμού, δεν

προσαρμόζονται εύκολα σε ένα σύστημα

βασισμένο σε δυτικές αξίες, πεποιθήσεις και

πρακτικές (Mohammadi et al, 2007). Η

φροντίδα απασχολεί τους επιστήμονες

υγείας και ιδιαιτέρα τους νοσηλευτές και

αναγνωρίζεται ως μία από τις κεντρικές έν-

νοιες της νοσηλευτικής. Η παροχή φροντί-

δας απευθύνεται όχι μόνο στον ασθενή,

αλλά και στο περιβάλλον του, στο οποίο η

οικογένεια παρέχει επίσης φροντίδα.

Επομένως οι νοσηλευτές σαν επαγγελματίες

υγείας, είναι απαραίτητο να εισάγουν στην

καθημερινότητα τους και τη φροντίδα του

οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος

ως σημαντικό σημείο των νοσηλευτικών

τους δραστηριοτήτων (Souza, Wegner &

Gorini 2007). Επιπλέον η φροντίδα αυτή θα

πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στις

πολιτιστικές και θρησκευτικές τους αξίες

(Mc Ewen& Wills 2004).

Αναφορικά με το επιστημονικό ενδια-

φέρον είναι γνωστό ότι οι μειονότητες

αποτελούν ένα από τα πιο επίκαιρα θέματα

ενασχόλησης, των κοινωνικών και όχι μόνο

επιστημών. Στο πλαίσιο μίας κοινωνίας που

συνθέτετε από διαφορετικές πολιτισμικές

ομάδες το ζητούμενο είναι η παροχή

φροντίδας πολιτισμικά ευαίσθητης, από

επαγγελματίες υγείας που αναγνωρίζουν,

κατανοούν και σέβονται τις πολιτισμικές

ομοιότητες και διαφορές τους.

Οι κύριοι λόγοι για τους οποίους θα

εστιάσουμε στη μουσουλμανική μειονότητα

της Θράκης είναι δύο. Ο πρώτος λόγος είναι

ότι αυτή η μειονότητα είναι ιδιαίτερα

ανεπτυγμένη σε εκείνη την περιοχή,

τόσο πληθυσμιακά όσο και πολιτισμικά. Ο

δεύτερος λόγος είναι ότι η μουσουλμανική

μειονότητα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδια-

φέρον λόγω της ισλαμικής θρησκείας και

των ηθικών και θρησκευτικών περιορισμών

που αυτή θέτει.

Θεωρητικό Υπόβαθρο Νοσηλευτική φροντίδα- Μοντέλο Sunrise

Η μελέτη αυτή βασίστηκε στο μοντέλο

Sunrise της Leininger το οποίο είναι το μόνο

μοντέλο νοσηλευτικής το οποίο εξετάζει τη

φροντίδα μέσα από τις επιδράσεις της

κουλτούρας, του πολιτισμού και της

διαφορετικότητας της θρησκείας των

ανθρώπων, καθώς και τον τρόπο με τον

οποίο τα στοιχεία αυτά επηρεάζουν τις

συμπεριφορές υγείας των ανθρώπων και τις

αντιλήψεις τους (Κοτρώτσιου et al, 2008).

Σύμφωνα με το μοντέλο Sunrise της

Leininger η φροντίδα παρέχεται από τους

επαγγελματίες υγείας με βάση :

(α) τις πολιτιστικές αξίες,

(β) τις θρησκευτικές, πεποιθήσεις

(γ) τους οικονομικούς παράγοντες

(δ) τις εκπαιδευτικές πεποιθήσεις

(ε) τις απόψεις της τεχνολογίας

(ζ) τη συγγένεια και τους κοινωνικούς

δεσμούς και

(η) τους πολιτικούς και νομικούς πα-

ράγοντες, οι οποίοι συμβάλλουν στην

φροντίδα και την υγεία του ασθενή

(Alligood & Tomey, 2002).

Η επιλογή του συγκεκριμένου μοντέλου

έγινε γιατί, οι περισσότεροι θεωρητικοί,

εκτός από την Leininger, αποτυγχάνουν να

εξετάσουν την επιρροή του πολιτισμού στη

φροντίδα. Ακόμη το μοντέλο Sunrise , το

οποίο εξηγεί η θεωρία της Leininger, πα-

ρέχει ένα θεωρητικό πλαίσιο για την νοση-

λευτική φροντίδα των μουσουλμάνων ασθε-

νών (Leininger et al. 2002)



Vol 11, No 3

Σκοπός - Στόχοι - Μεθοδολογία Σκοπό της παρούσας μελέτης αποτελεί η

διερεύνηση των υποκειμενικών αντιλήψεων,

των πεποιθήσεων και η παραγωγή γνώσης

σχετικά με την έννοια της φροντίδας , από

τον ίδιο τον ασθενή καθώς και τον κύριο

εκπρόσωπο του συγγενικό ή φιλικό

πρόσωπο, κατά τη διάρκεια της νοσηλείας

του στην μουσουλμανική μειονότητα της

Ελλάδας και ειδικότερα της Θράκης, όπου οι

μελέτες είναι περιορισμένες, Ασθενής και

εκπρόσωπος αποτελούν μέλη ομάδας, με

διαφορετικά πολιτιστικά στοιχεία, αξίες,

τρόπους ζωής και θρήσκευμα από την

πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού.

Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν

άτομα που νοσηλεύτηκαν στην χειρουργική

κλινική καρδιάς/θώρακος του Πανε-

πιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Αλε-

ξανδρούπολης, από της 22 Αυγούστου έως

31 Δεκεμβρίου του 2008, καθώς και οι

άμεσοι εκπρόσωποι των νοσηλευόμενων. Ως

κριτήρια επιλογής του δείγματος των

νοσηλευομένων και των εκπροσώπων τους

ορίστηκαν τα εξής :

1. Οι ασθενείς και οι άμεσοι εκπρόσωποι

τους να είναι μέλη της μουσουλμανικής

μειονότητας της Θράκης.

2. Οι ασθενείς να είναι εγγεγραμμένοι

στο μητρώο της χειρουργικής κλινικής καρ-

διάς-θώρακος και να έχουν τουλάχιστον μία

εβδομάδα νοσηλείας στην κλινική.

Οι συμμετέχοντες ήταν χωρισμένοι σε

δύο ομάδες, 31 ασθενείς και 31 άμεσοι εκ-

πρόσωποι των ασθενών. Το δείγμα ήταν μη

τυχαιοποιημένο και επιλεγμένο αποκλει-

στικά από τον εν λόγω φορέα. Από τον

πληθυσμό των 62 συμμετεχόντων, ένα άτομο

ήταν ανήλικο και αποκλείστηκε. Τα

ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν μέσα από

τη δομημένη συνέντευξη, πρόσωπο με

πρόσωπο. Το ερευνητικό εργαλείο που

χρησιμοποιήθηκε είναι το Caring Nurse -

Patient Interaction Scale (CNPI-Short Scale).

Οι ερωτήσεις καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα

πεδίων και αναφέρονται σε περιγραφικά

δεδομένα (κοινωνικό - δημογραφικά) και

απόψεις. Χρησιμοποιήθηκε μία ανοιχτού

τύπου ερώτηση και ακολούθησαν 23 κλει-

στού τύπου ερωτήσεις, που αφορούσαν 4

κατηγορίες φροντίδας (κλινική φροντίδα,

θεραπευτική σχέση, ανθρωπιστική φροντίδα,

ανακουφιστική φροντίδα) εκφρασμένες σε

5-βαθμη κλίμακα έντασης τύπου Likert. Για

την ανάλυση των δεδομένων

χρησιμοποιήθηκε

το στατιστικό πακέτο SPSS έκδοση 17 .

Ηθικά θέματα

Για τη διεξαγωγή της μελέτης ελήφθη

άδεια από το Επιστημονικό Συμβούλιο του

Νοσοκομείου. Επίσης κατά τη συνέντευξη

οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν προφορικά

για το σκοπό και τους στόχους της έρευ-

νας, τον τρόπο διεξαγωγής και τη χρήση

των αποτελεσμάτων. Οι συμμετέχοντες

έλαβαν τη διαβεβαίωση για την τήρηση της

ανωνυμίας, των απαντήσεων τους, στο

πλαίσιο της συμπλήρωσης των ερωτη-

ματολογίων.

Αποτελέσματα

Τα κοινωνικό-δημογραφικά χαρα-

κτηριστικά του δείγματος αποτυπώνονται

στον Πίνακα 1. Το μεγαλύτερο ποσοστό

των συμμετεχόντων προέρχεται από το

νομό Ροδόπης, 74.19%, ενώ οι υπόλοιποι

συμμετέχοντες προέρχονται τόσο από το

νομό Ξάνθης, 14.52% όσο και από το νομό

Έβρου, 11.29%.Το συνολικό δείγμα αποτε-

λείται από 33 άνδρες και από 29 γυναίκες.

Γενικότερα το δείγμα χαρακτηρίζεται «ηλι-

κιωμένο», καθώς το 74.2% των ασθενών

είναι άνω των 51 ετών. Αντίστοιχα η ηλικία

των συγγενών τους στο μεγαλύτερο ποσοστό

54.8% ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 51-70.

Η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών

τόσο στην ομάδα των συγγενών όσο και

στων ασθενών, 90.0% και 88.9% αντίστοιχα,

ασχολούνται με τα οικιακά .Οι άνδρες τόσο

στην ομάδα των συγγενών όσο και των

ασθενών στην πλειοψηφία τους είναι αυτοα-

πασχολούμενοι, 72.7% και 68.2% αντίστοιχο

Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση υπερτερούν

τόσο στους συγγενείς 81.8% όσο και στους

ασθενείς 69.6% οι άνδρες έναντι του 65.0%

των γυναικών. Αναλφάβητο είναι το 30.0%



Vol 11, No 3

Πίνακας 1: Κοινωνικο-Δημογραφικά χαρακτηριστικά

Εικόνα 1. Ποσοστά (%) μορφωτικού επι- πέδου του δείγματος ασθενών

και συγγενών.

Εικόνα 2. Ποσοστά (%) μορφωτικού επι- πέδου του δείγματος ασθενών

και συγγενών.



Vol 11, No 3

γυναικών στους συγγενείς και το 87.5%

στους ασθενείς. Τα ποσοστά μορφωτικού

επιπέδου του δείγματος ασθενών και συγ-

γενών φαίνονται στις εικόνες 1 & 2.

Από τους συγγενείς μόνο, Τουρκικά

μιλούν το 9.1 % των ανδρών και το 20% των

γυναικών ενώ στους ασθενείς μιλούν το 13%

και το 75% αντίστοιχα. Ο μέσος όρος

νοσηλείας ήταν περίπου τις δεκαέξι ημέρες.

Οι περισσότεροι συμμετέχοντες στην

μελέτη, το 32.3% των ασθενών, κλήθηκαν να

δώσουν την προσωπική τους συνέντευξη στο

χρονικό διάστημα μεταξύ της εντε- κάτης και

δέκατης τέταρτης ημέρας.

Η εικόνα της ικανοποίησης από τη

φροντίδα. Στην παρούσα έρευνα, δη-

μιουργήθηκαν τέσσερις κλίμακες (δείκτες)

ικανοποίησης που αφορούσαν τις διαστάσεις

«κλινική φροντίδα» (clinical care, ερωτήσεις

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 και 9), «θεραπευτική

σχέση» (relational care, ερωτήσεις 6, 7, 8,

9,10, 14,15 και 16), «ανθρωπιστική

φροντίδα» (humanistic care, ερωτήσεις 17,

18,19 και 20) KOL «φροντίδα ανακούφισης»

(comforting care, ερωτήσεις 21,22 και 23) (

Πίνακας 2, Πίνακας 3) και πραγματοποιή-

θηκε έλεγχος αξιοπιστίας εσωτερικής συ-

νάφειας για να αξιολογηθούν οι δύο πρώτοι

δείκτες τόσο για τους ασθενείς όσο και τους

συγγενείς clinical care Cronbach's

Alpha=0.806 και relational care Cronbach's

Alpha=0.723. Για τους δύο τελευταίους

δείκτες δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί ο

έλεγχος εσωτερικής συνάφειας καθότι η

προϋπόθεση κάθε δείκτης να αποτελείτε από

τουλάχιστον πέντε στοιχεία-ερω- τήσεις

πενταβάθμιας κλίμακας δεν ικανοποιούνταν.

Οι ανώτατοι δυνατοί βαθμοί ικανοποίη-

σης στους ασθενείς (υπερβολικά ικανοποιη-

μένος =5) αναφέρθηκαν από το 51.6%, 0%,

74.2% και 51.6% των ατόμων του δείγματος

στους δείκτες «clinical care», «relational

care», «humanistic care»Kai «comforting

care», αντίστοιχα.( Εικόνα 3)

Οι ανώτατοι δυνατοί βαθμοί ικανοποίη-

σης στους συγγενείς (υπερβολικά

ικανοποιημένος =5) αναφέρθηκαν από το

41.9%, 0%, 64.5% και 54.8% των ατόμων

του δείγματος

στους δείκτες «clinical care», «relational

care», «humanistic care»Kai «comforting

care», αντίστοιχα. (Εικόνα 4)

Κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά

που βρέθηκαν να συσχετίζονται με τις τέσ-

σερεις κλίμακες( αθροιστικοί δείκτες) ήταν:

για τους ασθενείς και για τους συγγενείς η

ηλικιακή ομάδα. Παρατηρείται ότι υπάρχει

στατιστικώς σημαντική συσχέτιση μόνο των

ηλικιακών ομάδων των ασθενών και

συγγενών με τους αθροιστικούς δείκτες

«humanistic care» (p-value=0.006 σε επί-

πεδο σημαντικότητας α=0.05) και «clinical

care» (p-value=0.011 σε επίπεδο σημα-

ντικότητας α=0.05) αντίστοιχα.

Τα κοινωνικό - δημογραφικών χαρα-

κτηριστικά που βρέθηκαν να σχετίζονται με

τις ερωτήσεις 1 εώς 23 του δευτέρου μέρους

της συνέντευξης ήταν:

Για τους ασθενείς: το φύλο, η ηλικία, η

γλώσσα, η εκπαίδευση, το επάγγελμα και η

ασθένεια.(Πίνακας 4)

Συζήτηση Κλινική φροντίδα «clinical care»

Σύμφωνα με τη γνώμη ασθενών και συγ-

γενών το προσωπικό είχε υπερβολικές γνώ-

σεις επάνω στο χειρισμό των ειδικών εξοπλι-

σμών όπως αντλίες, μηχανήματα πα-

ρακολούθησης, ενώ οι συγγενείς ήταν λι-

γότερο ικανοποιημένοι στον τομέα αυτό,

εύρημα που συμφωνεί με τα ευρήματα στη

μελέτη των Merkouris και συν., το 2004,

όπου μόνο 1.1% των συμμετεχόντων ήταν

δυσαρεστημένο από την παρεχόμενη νοση-

λευτική φροντίδα, σχετική με τις γνώσεις στο

χειρισμό των εξοπλισμών (Merkouris et al,

2004). Ο έλεγχος που πραγματοποιούνταν

από τους νοσηλευτές, ώστε να διαπιστώσουν

εάν τα φάρμακα τους ανακούφιζαν από

συμπτώματά, φαίνεται ότι ικανοποιούσε

αρκετά τόσο τους ασθενείς όσο και τους

συγγενείς, εύρημα που επιβεβαιώνεται και

από τη μελέτη του Durieux το 2004, που

σημειώνει ότι το 72.7% των ασθενών εμ-

φανίζεται να είναι ικανοποιημένο όσον

αφορά τη διαχείριση του πόνου (Durieux et

al, 2004).




Vol 11, No 3

Πίνακας 2: Απαντήσεις ασθενών

Εξαιρετικής σημασίας είναι η ενημέ-

ρωση των ασθενών αλλά και των συγγενών

όσον αφορά ενδείξεις και μεθόδους, ώστε να

προλαμβάνονται παρενέργειες, από τη

φαρμακευτική αγωγή. Στην παρούσα μελέτη,

παρατηρείται ότι περισσότερο

ικανοποιημένοι εμφανίζονται οι ασθενείς

αλλά και οι συγγενείς τους από τη στενή

παρακολούθηση της υγείας τους σε σχέση με

οποιαδήποτε άλλη παράμετρο της κλινικής

φροντίδας, ενώ λιγότερο ικανοποιη

μένοι, είναι από την ενημέρωση τους,

όσον αφορά τις παρενέργειες της

φαρμακευτικής τους αγωγής εύρημα, που

συμφωνεί με τη βιβλιογραφία, όπου το

ποσοστό των ασθενών που δεν έλαβαν ποτέ

σαφείς απαντήσεις στις ερωτήσεις του από

το νοσηλευτικό προσωπικό ήταν χαμηλό

αλλά και όταν το νοσηλευτικό προσωπικό

έδινε απαντήσεις στα ερωτήματα τους, δεν

τους κάλυπταν (Imam et al, 2007).



Vol 11, No 3

Εικόνα 4. Ποσοστά (%) ικανοποίησης από τη φροντίδα, του δείγματος συγγενών.

Οι συγγενείς θεώρησαν ότι το προσωπικό

παρέμβαινε με αρκετή ικανότητα και

επιδεξιότητα στους ασθενείς, οι ίδιοι όμως

ασθενείς ήταν υπερβολικά ικανοποιημένοι

από τη συμπεριφορά των νοσηλευτών. Σε

παρόμοια συμπεράσματα κατέληξε και η

μελέτη του Πολύζου και συν. το 2005, όπου

το 66.3% των ασθενών ανέφερε ότι οι

νοσηλευτές λειτουργούσαν με προθυμία και

ευγένεια (Πολύζου et al, 2005). Όσον αφορά

την εγρήγορση σε περίπτωση επείγουσας

κατάστασης τόσο οι ασθενείς όσο και οι

συγγενείς ήταν προβληματισμένοι και θε-

ώρησαν ότι είναι ένας τομέας που χρειάζεται

βελτίωση. Αυτό το αποτέλεσμα έρχεται να

συμφωνήσει με τη μελέτη του Πα-

παγεωργίου το 2006 (Παπαγεωργίου 2006).

Φροντίδα που αφορά τη σχέση προσω-

πικού - ασθενών «relational care».

Συχνό είναι το φαινόμενο να εκφράζεται,

έντονα η ανάγκη από τους ασθενείς, για

συναισθηματική στήριξη (Ayana et al,

2001, Benner 2002, Nguyen et al, 2002,

Morse & Pooler 2002). Εξετάζοντας το μέσο

όρο ικανοποίησης παρατηρείται ότι πε-

ρισσότερο ικανοποιημένοι εμφανίζονται οι

ασθενείς από την υποστήριξη που είχαν από

τους νοσηλευτές, ώστε να διερευνήσουν το

νόημα στην κατάσταση της υγείας τους, ενώ

λιγότερο ικανοποιημένοι εμφανίστηκαν

όταν ρωτήθηκαν αν οι νοσηλευτές τους

βοήθησαν, να διευκρινίσουν τι επιθυμούν να

τους δώσουν τα σημαντικά πρόσωπα της

ζωής τους. Όσον αφορά τους συγγενείς

παρατηρείται ο υψηλότερος μέσος όρος

ικανοποίησης, στη βοήθεια που είχαν οι

νοσηλευόμενοι ώστε να αναγνωρίσουν τις

μεθόδους για να επιλύσουν αποτελεσματικά

τα προβλήματά τους και ο χαμηλότερος στη

βοήθεια που είχαν οι νοσηλευόμενοι ώστε να

προσδιορίσουν, τις επιπτώσεις της συ-

μπεριφοράς τους. Βάση των ευρημάτων της

μελέτης, οι συμμετέχοντες θεώρησαν ότι

είχαν λίγη εώς αρκετή συναισθηματική



Vol 11, No 3

Πίνακας 3: Απαντήσεις συγγενών

στήριξη από το νοσηλευτικό προσωπικό.

Ειδικότερα οι ασθενείς θεώρησαν ότι υπήρχε

λίγη βοήθεια σε θέματα που αφορούσαν την

ισορροπία της ζωής τους. Η βοήθεια που

είχαν, ώστε να διερευνήσουν το νόημα που

απέδωσαν στην κατάσταση της υγείας τους

θεώρησαν ότι ήταν αρκετή οι ίδιοι οι

ασθενείς, την άποψη όμως αυτή δεν συμ-

μερίζονταν και οι συγγενείς τους. Όταν ζη-

τήθηκε από τους ασθενείς και τους συγγενείς

να προσδιορίσουν κατά πόσο οι

νοσηλευτές βοηθούσαν τους νοσηλευό-

μενους να αναγνωρίσουν τις μεθόδους για να

επιλύσουν αποτελεσματικά τα προβλή-

ματάτους, χαρακτήρισαν τη βοήθεια στον

τομέα αυτό λίγη εως μέτρια. Οι ασθενείς

θεώρησαν ότι λίγη ήταν και η βοήθεια ώστε

να δουν τα πράγματα από διαφορετική

οπτική γωνία, και την ίδια άποψη είχαν και οι

συγγενείς. Αυτό το αποτέλεσμα έρχεται να

συμφωνήσει με άλλες μελέτες όπου οι

ασθενείς εξέφρασαν την άποψη ότι οι



Vol 11, No 3

Πίνακας 4 Συσχέτιση κοινωνικό-δημογραφικών ασθενών με τις ερωτήσεις του CNPI-23P

νοσηλευτές καλύπτουν τις βασικές ανάγκες

της φροντίδας τους αλλά δεν επιδιώκουν να

αναπτύξουν σχέσεις και να επικοινωνήσουν

με τους ασθενείς (Merkouris et al, 2004,

Pupulim & Sawada 2005, McCabe 2004).

Δυσάρεστο είναι το γεγονός ότι δεν βρέ-

θηκε κανένας από τους συμμετέχοντες, είτε

ήταν ασθενής είτε ήταν συγγενής, που να

θεώρησε ότι είχε υπερβολική βοήθειά από

τους νοσηλευτές ώστε να διερευνήσουν μαζί

θέματα όπως, τί είναι σημαντικό στη ζωή του

ασθενή, τι νόημα έδωσε στην κατάσταση της

υγείας του ο ασθενής και να προσδιορίσει

μαζί με το προσωπικό, τις επιπτώσεις της

συμπεριφοράς του. Εύρημα το οποίο

συμφωνεί με τη μελέτη του Henderson και et

al το 2007, όπου η σημαντικότερη πηγή

δυσαρέσκειας ήταν

ότι οι νοσηλευτές δεν ήταν εύκολα

διαθέσιμοι για να ανταποκριθούν στις

ανάγκες επικοινωνίας των ασθενών. Οι

ευκαιρίες να αναπτυχθεί μία στενή σχέση

ήταν περιορισμένες κυρίως λόγω της

επαγγελματικής εξουθένωσης του

προσωπικού (Henderson et al, 2007, Παππά

et al, 2008, Μπελλάλη et al, 2007). Όμως στη

μελέτη της η Finfgeld-Connett το 2008,

τονίζει ότι υπάρχει η δυνατότητα να

αναπτυχθούν σχέσεις που να τις

χαρακτηρίζει η οικειότητα και η ευαισθησία,

στα πλαίσια της φροντίδας, αρκεί αυτή η

προσπάθεια να ξεκινά όταν οι νοσηλευτές

βρίσκονται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα

(Finfgeld-Connett 2008).

Παρατηρείται ότι αρκετοί από τους συμ-

μετέχοντες δεν απάντησαν σε ερωτήσεις που

αφορούσαν την επικοινωνία και τη σχέση

εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται



Vol 11, No 3

Πίνακας 5: Συσχέτιση κοινωνικό- δημογραφικών συγγενών με τις ερωτήσεις του CNPI-23P

στα πλαίσια της νοσηλευτικής φροντίδας

ανάμεσα στον ασθενή και το νοσηλευτικό

προσωπικό.

Ο λόγος που αρκετοί από τους ερωτη-

θέντες δεν απάντησαν σε αυτό το σύνολο των

ερωτήσεων, είναι ότι δεν γνώριζαν καλά ή

καθόλου ελληνικά, η συνέντευξη πραγ-

ματοποιούνταν με τη βοήθεια ενός οικείου

προσώπου ως μεταφραστή και στη δυσκολία

κατανόησης ή την άρνηση συνεργασίας,

κυρίως των ηλικιωμένων. Η άρνηση

συνεργασίας οφείλεται κυρίως στη δυσπιστία

των ασθενών προς την έρευνα που ήταν

επιφυλακτικοί να μιλήσουν, παρά το γεγονός

ότι η ερευνήτρια εργαζόταν στο νοσοκομείο,

φρόντιζε τους περισσότερους από τους

ασθενείς, συστήθηκε από τις νοσηλεύτριες

της νοσηλευτικής μονάδας ως αξιόπιστο

άτομο και έχει την εμπειρία της προσέγγισης

ηλικιωμένων ατόμων αποτελώντας μόνιμο

προσωπικό μίας μονάδας με μεγάλο αριθμό

ηλικιωμένων ασθενών. Η δυσπιστία ως

χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς των

ηλικιωμένων ως προς τις ερευνητικές

διαδικασίες αναφέρεται και από άλλους

ερευνητές (Atwal & Caldwell 2005)

Ανθρωπιστική φροντίδα «humanistic

care». Η ανθρωπιστική φροντίδα, στα πλαί-

σια παροχής νοσηλευτικής φροντίδας κά-

λυπτε αρκετά εώς υπερβολικά τους ερω-

τηθέντες. Ειδικότερα η συντριπτική

πλειοψηφία του δείγματος της μειονότητας

θεώρησε ότι δεν υπήρξε στάση αποδοκιμα-

σίας από τους νοσηλευτές, αποτέλεσμα που

έρχεται σε αντίθεη με άλλες μελέτες που

πραγματοποιήθηκαν στην Αγγλία και την

Αμερική, όπου διαπιστώνεται συχνά

στάση αποδοκιμασίας από το προσωπικό

προς τους ασθενείς και τις οικογένειες τους

(Elkan et al, 2007, Halligan 2006, Blanchard

& Lurie 2004).

Οι ερωτηθέντες θεώρησαν ότι είχαν αρ-

κετή ενθάρρυνση από το προσωπικό ώστε να

είναι αισιόδοξοι, όταν αυτό ήταν απαραίτητο

όπως επίσης ότι οι νοσηλευτές έδιναν αρκετή

έμφαση στις προσπάθειές τους εύρημα που

συμφωνεί με τα αποτελέσματα της μελέτης

του Liu et al το 2006, όπου οι καρκινοπαθείς

ασθενείς δήλωσαν, πως οι νοσηλευτές

αντιλαμβανόταν την απογοήτευση τους και

τους στήριζαν ψυχολογικά, στις δύσκολές

στιγμές που περνούσαν (Liu et al, 2006).

Σημαντικό είναι το γεγονός ότι κανείς από

όσους συμμετείχαν στη μελέτη δεν πιστεύει

ότι οι νοσηλευτές αγνοούσαν, να

ενθαρρύνουν την προσπάθεια των ασθενών.

Φροντίδα άνεσης “comforting care”

Η διαφύλαξη της ιδιωτικής ζωής και η

σεμνότητα, κατά τη διάρκεια τον νοση-

λευτικών παρεμβάσεων είναι πολύ σημα-

ντική για όλους τους ασθενείς, και απαιτείται

εξατομικευμένη φροντίδα με σεβασμό, στα

θρησκευτικά και πολιτισμικά πιστεύω του

κάθε ασθενή ξεχωριστά (Darr & al Khitamy

2001, Padela 2007).

Η διαφύλαξη της ιδιωτικής ζωής των

ασθενών χαρακτηρίστηκε από τους ερω-

τηθέντες μέτρια εώς αρκετή σε παρόμοια

συμπεράσματα κατέληξε και η μελέτη του

Durieux et al το 2004 όπου η πλειοψηφία των

ασθενών ήταν ευχαριστημένοι από τη

συμπεριφορά του προσωπικού προκειμένου

να διαφυλαχτεί η ιδιωτική ζωή των



Vol 11, No 3

ασθενών αλλά ένα μικρότερο ποσοστό των

ερωτηθέντων, ανέφερε ότι δυσαρεστούνταν

από την παρουσία των φοιτητών κατά τη

διάρκεια της κλινικής εξέτασης (Durieux et

al, 2004). Όσον αφορά τη συνέπεια του

προσωπικού ως προς το χρόνο παροχής της

φροντίδας αλλά και των φάρμακων, οι

συμμετέχοντες ήταν αρκετά ικανοποιημένοι,

εύρημα που συμφωνεί με τη μελέτη Imam

SZ και et al το 2007, όπου μόνο το 12.3%

των ασθενών εμφανίζεται δυσαρεστημένο

με την αργοπορία των νοσηλευτών όταν

καλούσαν για βοήθεια (Imam et al, 2007).

Περιορισμοί της έρευνας: Τα αποτελέ-

σματα της παρούσας έρευνας δεν μπορούν

να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικά του πλη-

θυσμού. Το δείγμα προέρχονταν από μία

μόνο κλινική του νοσοκομείου. Επιπλέον,

λόγω του ότι η μελέτη ξεκίνησε την περίοδο

του Ραμαζανιού, τη μηνιαία εορτή νηστείας,

που για το 2008 ξεκίνησε στις 2

Σεπτεμβρίου, ο αριθμός των προγραμ-

ματισμένων χειρουργείων, για τους

μουσουλμάνους της μειονότητας ήταν

μειωμένος το μήνα Σεπτέμβριο.

Συμπερασμοί α και Εισηγήσεις

Το βασικότερο εύρημα της παρούσας

μελέτης ήταν η ανάγκη προσαρμογής της

φροντίδας, στις θρησκευτικές και πολιτι-

στικές αξίες της μουσουλμανικής μειονό-

τητας. Από την ανάλυση των δεδομένων

προέκυψε ότι τα δημογραφικά στοιχεία των

εξυπηρετούμενων σχετίζονται με τις

απόψεις τους για τη φροντίδα .

Η παρεχόμενη κλινική, ανθρωπιστική

και η φροντίδα άνεσης προσεγγίζει αρκετά

τις πεποιθήσεις των ασθενών που προέρ-

χονται από τη μειονότητα, αλλά η υπάρ-

χουσα σχέση ανάμεσα σε ασθενείς και

νοσηλευτικό προσωπικό, στα πλαίσια της

φροντίδας φαίνεται ότι δεν ανταποκρίνεται

στις ανάγκες των νοσηλευόμενων και τόσο

οι ίδιοι όσο KOL συνοδοί τους εκφράζουν τη

δυσαρέσκεια τους.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η πλειοψηφία των

ερωτηθέντων δεν έδωσε καμία απάντηση

στις ερωτήσεις που αφορούσαν σχέση και

επικοινωνία με το νοσηλευτικό προσωπικό.

Οι συγγενείς έχουν περισσότερες απαιτήσεις

όσον αφορά τη φροντίδα των δικών τους

προσώπων, ενώ οι ασθενείς εμφανίζονται

λιγότερο απαιτητικοί.

Η παροχή της φροντίδα αλλά και των

φάρμακων στον προγραμματισμένο χρόνο

φαίνεται να αποτελεί καθοριστικό

παράγοντα στη διαμόρφωση της γνώμης των

ασθενών και των συγγενών. Επίσης η

ύπαρξη ή όχι στάσης αποδοκιμασίας

απέναντι στους ασθενείς, ο σεβασμός στην

ιδιωτική ζωής των ασθενών και η κάλυψη

των βασικών τους αναγκών, φαίνονται να

επηρεάζουν σημαντικά τη γνώμη των

συγγενών όσον αφορά τη συνολική εικόνα

τους για τη φροντίδα.

Επίσης προκύπτει η ανάγκη, να πραγ-

ματοποιηθούν περισσότερες μελέτες, οι

οποίες θα διερευνήσουν όλα όσα σχετίζονται

με τη φροντίδα των μειονοτήτων και μέσα

από τις οποίες, θα βγουν πολύτιμα

συμπεράσματα που θα βοηθήσουν στην

παροχή ολοκληρωμένης και ποιοτικής

φροντίδας σε όλο τον πληθυσμό.

Εισηγήσεις

Από τα αποτελέσματα της μελέτης ανα-

δεικνύεται ότι, η παροχή φροντίδας σε

μειονοτικές ομάδες πληθυσμού και ειδικά

στην μουσουλμανική, πρέπει να γίνεται με

ιδιαίτερη προσοχή, κυρίως λόγω των πε-

ριορισμών που έχουν από την θρησκεία τους

και παράλληλα τον σημαντικό ρόλο που έχει

η θρησκεία, στην ζωή τους. Στη φροντίδα

που λαμβάνουν OL μουσουλμάνοι ασθενείς,

θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι

ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από την

θρησκεία τους και να είναι σύμφωνη με αυ-

τές ώστε να μην δημιουργούνται προβλή-

ματα. Σε ένα μεγάλο όμως βαθμό, αυτό

σχετίζεται και με το αν οι δομές παροχής

φροντίδας επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Όπως

αναφέρθηκε, η μουσουλμανική μειονότητα

αντιμετωπίζει το πρόβλημα της επικοινω-



Vol 11, No 3

νιας πολλές φορές. Τονίζεται η ανάγκη για γειες, από τους αρμόδιους φορείς κρίνονται

ύπαρξη διερμηνέα, στις δομές που παρέ- απαραίτητες, ώστε να έχουν τη δυνατό-

χεται φροντίδα, ώστε οι επαγγελματίες WQ να προσφέρουν διαπολιπσμική φροντίδα,

υγείας να μην δημιουργούν προβλήματα, προσαρμοσμένη αλλά και αποτελεσματική

άθελα τους στις ανάγκες του κάθε ασθενή ξεχωριστά.

Η επιπλέον κατάρτιση, των επαγγελ-

ματιών υγείας αλλά και οι κατάλληλες ενέρ-

Βιβλιογραφία

Alligood, M.R. &Tomey, A.M. (2002) Nursing theory utilization & application. 2nd ed. St. Louis, Missouri: Mosby.

Atwal, A. & Caldwell, K. (2005) Older people: The enigma of satisfaction surveys. Australian Occupational

Therapy Journal. 52(1),10-16.

Ayana, M., Pound, P., Lampe, F. & Ebrahim, S. (2001) Improving stroke patients' care: a patient held record is

not enough. BMC Health Sen/ Res.1(1),1.

Blanchard, J. & Lurie, N. (2004) R-E-S-P-E-C-T: patient reports of disrespect in the health care setting and its

impact on care. J Fam Pract. 53(9),721-30.

Benner, P. (2002) Creating compassionate institutions that foster agency and respect. Am J Crit Care. 11 (2), 164-6.

Daar, A S . & A I Khitamy, A.B. (2001) Bioethics for clinicians: 21.Islamic bioethics. CMAJ.164(1),60-3.

Durieux, P., Bissery, Α., Dubois, S., Gasquet, I. & Coste, J. (2004) Comparison of health care professionals' self-

assessments of standards of care and patients' opinions on the care they received in hospital: observational

study. Qual Saf Health Care. 13.198-202.

Elkan, R., Avis, M., Cox, K., Wilson, E., Patel, S., Miller, S., Deepak, N., Edwards, C., Staniszewska, S. & Kai, J.

(2007) The reported views and experiences of cancer service users from minority ethnic groups: a critical review

of the literature. Eur J Cancer Care. 16(2), 109-21.

Finfgeld-Connett, D. (2008) Meta-synthesis of caring in nursing. Journal of Clinical Nursing.17.196-204.

Halligan, P. (2006) Caring for patients of Islamic denomination: critical care nurses' experiences in Saudi Arabia.

J Clin Nurs. 15(12), 1565-73.

Henderson, Α., Van Eps, M.A., Pearson, K., James, C., Henderson, P. & Osborne Y. (2007) Caring for' behaviours

that indicate to patients that nurses 'care about' them. Journal of Advanced Nursing. 60(2),146-153.

Imam, S.Z., Syed, K.S., Ali, S.A., Ali, S.U., Fatima, K, Gill, M, Hassan, M.O., Hashmi, S.H., Siddiqi, M.T., Khan,

H.M. & Jameel, O.F. (2007) Patients' satisfaction and opinions of their experiences during admission in a tertiary

care hospital in Pakistan - a cross sectional study. BMC Health Serv Res.3(7), 1 6 1 .

Κοτρώτσιου, Σ., Παραλίκας, Θ., Παπαθανασίου, I., Λαχανά, Ε., Κυπαρίση, Γ. & Ριζούλης, Α. (2008) Η έννοια

της φροντίδας', Το Βήμα του Ασκληπιού, τόμος 7ος, Τεύχος 1, Ιανουάριος -Μάρτιος.

Liu, J.Ε., Mok, Ε. & Wong, Τ. (2006) Caring in nursing: investigating the meaning of caring from the perspective

of cancer patients in Beijing , China. J Clin Nurs. 15(2),188-96.

Leininger, M., McFarland, R.M., McFarland, M. & McFarlane, M. (2002) Transcultural nursing.USA: McGrawHill.

McCabe, C. (2004) Nurse-patient communication: an exploration of patients' experiences. Journal of Clinical

Nursing.13(1),41-9.

McEwen, M. & Wills, E.M. (2004) Νοσηλευτικές θεωρίες, Επιμέλεια Ελληνικής έκδοσης Ε. Κοτρώτσιου. Αθήνα:

Ιατρικές Εκδόσεις ΒΗΤΑ.σ. 249-250.

Merkouris, Α., Papathanassoglou, E.D. & Lemonidou C. (2004) Evaluation of patient satisfaction with nursing

care: quantitative or qualitative approach? Int J Nurs Stud. 41 (4),355-67.

Mohammadi, N., Evans, D. & Jones, T. (2007) Muslims in Australian hospitals: The clash of cultures. International

Journal Of Nursing Practice. 13(5),310-5.

Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά 2010 32


τόμος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

Morse, J.M. & Pooler, C. (2002) Patient-Family-Nurse Interactions in the Trauma-Resuscitation Room. Am J Crit

Care. 11.240-249.

Μπελλάλη, Θ., Κοντοδημόπουλος, Ν., Καλαφάτη, Μ. & Νιάκας, Δ. (2007) Διερευνώντας την επίδραση της

επαγγελματικής εξουθένωσης στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των Ελλήνων νοσηλευτών. Αρχεία

Ελληνικής Ιατρικής. 24(1),75-8.

Nguyen Thi, P.L., Briangon, S., Empereur, F. & Guillemin, F. (2002) Factors determining inpatient satisfaction

with care. Soc Sci Med. 54(4),493-504.

Padela, A.I. (2007) Islamic medical ethics: a primer. Bioethics. 21 (3),169-78.

Παπαγεωργίου, Δ. (2006) Σύγκριση απόψεων ασθενών με αναπνευστικό πρόβλημα και επαγγελματιών υγείας

σχετικά με το επίπεδο φροντίδας στις μονάδες εντατικής θεραπείας. Νοσηλευτική.45(4) ,527-535.

Παππά, Ε.Α., Αναγνωστόπουλος, Φ. & Νιάκας, Δ. (2008) Επαγγελματική εξουθένωση ιατρικού και νοσηλευ-

τικού προσωπικού και οι επιπτώσεις της στο επίπεδο των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας. Αρχεία Ελληνικής

Ιατρικής. 25 (1),94-101.

Πολύζος, Ν., Μπαρτσώκας, Δ., Πιερράκος, Γ., Ασημακοπούλου, I. & Υφαντόπουλος, I. (2005) Συγκριτική

ανάλυση μελετών ικανοποίησης ασθενών σε νοσοκομεία στην Αττική. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 22(3),284-

295.

Pupulim, J.S. & Sawada, Ν.Ο. (2005) Physical exposure of clients in care for basic needs at an ICU: critical

incidents reported by nurses. Rev Lat Am Enfermagem. 13(3),388-96.Β

Souza, L.M., Wegner, W. & Gorini, M.I.P.C. (2007) Health education: a strategy of care for the lay caregiver. Rev

Latino-am Enfermagem marco-abril. 15(2),337-43. www.eerp.usp.br/rlae Artigo de Revisao 337



Vol 11, No 3

Θεωρητική προσέγγιση της σχέσης χρήσης ουσιών

και του μετατραυματικού στρες

Φαρμακάς Αντώνης RN, RMN, MSc (cand.), IC&RC Certified Addiction

counselor. Senior nurse, Cyprus Ministry of

Health, [Gefyra] Harm retraction Center.

Δρ Παπασταύρου Ευριδίκη RN, PhD, Lecturer, School of Health Sciences,

Department of Nursing, Cyprus University of

Technology

Καραγιάννης Γεώργιος RMN, MSc, School Nursing, department of social

sciences, Nursing program, European University.

Cyprus

Farmakas Antonis RN, RMN, MSc (cand.), IC&RC Certified Addiction

counselor. Senior nurse, Cyprus Ministry of

Health, [Gefyra] Harm retraction Center.

Dr Papastavrou Evridiki RN, PhD, Lecturer, School of Health Sciences,

Department of Nursing, Cyprus University of

Technology

Karayiannis Georgios RMN, MSc, School Nursing, department of social

sciences, Nursing program, European University,

Cyprus

Π ε ρ ί λ η ψ η

To φαινόμενο της χρήοης, κατάχρησης και εξάρτησης από ψυχοδραστικές ουσίες αποτελεί

σήμερα ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν όλες οι

επιστήμες που ασχολούνται με τον άνθρωπο. Η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι μια

διαταραχή η οποία συνδέεται άμεσα με τη χρήση και κατάχρηση ουσιών αλλά συχνά παραμένει

αδιάγνωστη και δημιουργεί σοβαρές δυσκολίες στα άτομα.

Έρευνες δείχνουν ότι η διαταραχή μετατραυματικού στρες σχετίζεται με τη διαταραχή χρήσης,

κατάχρησης ή εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και ότι παρατηρούνται ψηλά ποσοστά

συσχέτισης των δύο διαταραχών. Η συννοσηρότητα αυτή που παρατηρείται, φαίνεται να είναι

περισσότερο γυναικεία υπόθεση παρά αντρική και ενώ η θέση αυτή επιβεβαιώνεται σε όλες σχεδόν

τις έρευνες, δεν είναι ξεκάθαρο ακόμα ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στην ευαλωτότητα ενός

ατόμου για συννοσηρότητα. Οι δύο διαταραχές φαίνεται ότι έχουν ξεχωριστά αιτιολογικά στοιχεία

αλλά και κοινές σημαντικές γενετικές και περιβαλλοντικές συνεισφορές. Φαίνεται όμως ότι η

ψυχολογική δυσφορία λόγω τραύματος μπορεί να είναι παράγοντας για σοβαρή χρήση ουσιών και η

μη αντιμετώπιση του τραύματος μπορεί να αυξήσει τη σοβαρότητα της χρήσης με την πάροδο του

χρόνου και να οδηγήσει σε χειρότερα αποτελέσματα θεραπείας για χρήση ουσιών. Επιπρόσθετα, αν

δεν εντοπισθεί και αν δεν θεραπευτεί η διαταραχή μετατραυματικού στρες ταυτόχρονα, τότε

οποιεσδήποτε προσπάθειες θεραπείας τοξικοεξάρτησης, δεν θα είναι αποτελεσματικές.

Η θεραπεία τοξικοεξάρτησης είναι ένα πεδίο νοσηλευτικού ενδιαφέροντος γιατί το φαινόμενο

της χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών επηρεάζει τους ανθρώπους σε όλους τους τομείς :

βιολογικά, συναισθηματικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, οικονομικά, πνευματικά. Είναι φιλοσοφία της

Νοσηλευτικής Επιστήμης η εστίαση στον άνθρωπο και στις ανάγκες του. Επίσης βασική αρχή της

Νοσηλευτικής είναι και η καλύτερη δυνατή φροντίδα για κάθε άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή

"φροντίδα" είναι η αξιολόγηση των πραγματικών συνθηκών, η διερεύνηση για την πιθανότητα

συνύπαρξης των δύο διαταραχών και παροχή του καλύτερου δυνατού θεραπευτικού

προγράμματος για κάθε θεραπευόμενο.



Vol 11, No 3

Abstract

The phenomenon of use, misuse and drug depedndance is one of the major social problems that

the human sciences are called to deal with. Post traumatic stress disorder (PTSD) is a disorder that it

is directly correlated with drug use, but it often remains undiagnosed and creates serious difficulties to

people.

Research evidendc shows that PTSD is highly correlated with substance use disorder (SUD). This

type of commorbidity seems to be a female affair more than a male and although this commorbidity is

confirmed in almost every research, it is not clear yet which factors predispose to the vulnerability of a

person for commorbidity. These two disorders seem to have different causal elements and also

significant common genetic and environmental inputs. It seems though that psychological morbidity

due to trauma might be a factor for serious drug use and if the trauma is left untreated, the severity of

drug use might be increased and lead to poor therapy results for the drug use disorder.

SUD therapy is a field of nursing interest because the phenomenon of substance use affects people

in every aspect: biological, emotional,social, financial and spiritual. The philosophy of nursing science

is to focus on humans and their needs as multidimentional entities. It is also a basic principle in

nursing, to offer the best possible treatment and care. In this case, care is the assessment of patients

for the possibility of commorbidity for the delivery of the most appropriate therapeutic program and

every patient should receive the best possible therapy for him.

Εισαγωγή To φαινόμενο της χρήσης, κατάχρησης

και εξάρτησης από ψυχοδραστικές ουσίες

αποτελεί σήμερα ένα από τα σοβαρότερα

κοινωνικά προβλήματα που καλούνται να

αντιμετωπίσουν όλες οι επιστήμες που

ασχολούνται με τον άνθρωπο.(Triffleman

1995, Reynolds 2005). Πρόκειται για ένα

πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο,

όχι με την έννοια απλώς και μόνο του

συνδυασμού ή της αλληλεπίδρασης δια-

φόρων παραγόντων, αλλά με την έννοια της

ενιαίας διαδικασίας, που έχει την δική της

δυναμική, αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα

και αφορά όλες τις παραμέτρους της

ανθρώπινης ύπαρξης. Στην εποχή μας όλες οι

ψυχοδραστικές ουσίες που μπορούν να

γίνουν αντικείμενα τοξικομανιακής εμπει-

ρίας, έρχονται να συμπληρώσουν κενά στον

ψυχισμό μιας ευάλωτης προσωπικότητας. Η

εξάρτηση είναι προϊόν της συνάντησης μιας

ουσίας με μια συγκεκριμένη ελλειμματική

προσωπικότητα σε μια δεδομένη

κοινωνικοπολιτιστική στιγμή. Για τις ευά-

λωτες αυτές προσωπικότητες η χρήση ου-

σιών γίνεται ένας τρόπος ζωής, είναι ο τρό-

πος ζωής των πιο αδύναμων κρίκων της

κοινωνίας ανεξάρτητα σε ποιο κοινωνικό

στρώμα ανήκουν ( Μάτσα 2001).

Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών δεν

αποτελεί φαινόμενο της σημερινής κοινω-

νίας, είναι ένα φαινόμενο που συναντά κα-

νείς από τα πανάρχαια χρόνια. Η χρήση ήταν

πάντοτε συνυφασμένη με τις κοινωνικές,

πολιτιστικές, θρησκευτικές και άλλες

λειτουργίες μιας ορισμένης κοινωνίας, έτσι η

ουσία αποτελούσε τον κρίκο που συνδέει το

άτομο με την κοινωνία. Σήμερα η χρήση

ψυχοδραστικών ουσιών έξω από κάθε

κοινωνική λειτουργία αποτελεί τον κρίκο

που αποσυνδέει το άτομο από τον κοινωνικό

ιστό. Η διαταραχή εξάρτησης από

ψυχοδραστικές ουσίες είναι μια διαταραχή

όπου συχνά συνυπάρχει με άλλες

ψυχιατρικές διαταραχές.

Το φαινόμενο της συνύπαρξης δυο δια-

ταραχών, της συννοσηρότητας ή της λε-

γόμενης διπλής διάγνωσης, είναι ένα θέμα

που έχει μπει στο επίκεντρο του προβλη-

ματισμού των ειδικών, ως προς τον τρόπο

θεραπευτικής αντιμετώπισης και ως προς την

αιτιατή σχέση των δυο διαταραχών. Η σχέση

ψυχιατρικής διαταραχής και εξάρτησης είναι

πολύπλοκη και πολλοί επιστήμονες

υποστηρίζουν ότι η ψυχοπαθολογία εύκολα

γίνεται σε πολλές περιπτώσεις το έδαφος για

την ανάπτυξη μιας εξάρτησης. Σε έρευνα με

τίτλο «Χρήση ουσιών και ψυ-


Cyprus Nursing Chronicles 2010 35 τόμος 11, τεύχος

3 Vol 11, No 3

χιατρική συννοσηρότητα» που διεξήχθη

στην Ελλάδα φάνηκαν ποσοστά 90,3% για

συννοσηρότητα (Κοκκέβη και Στεφανής

1995). Παράλληλα η εθνική έρευνα συν-

νοσηρότητας στις ΗΠΑ (NCS 1990-1992)

κατέληξε σε ποσοστό 79% για συννοση-

ρότητα. ( Kessler 1995)

Η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες

(PTSD) είναι μια διαταραχή που ταξινο-

μείται σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχει-

ρίδιο DSM-IV στις αγχώδεις διαταραχές και

εμφανίζεται ως συνέπεια έκθεσης σε ένα

ψυχολογικό τραυματικό γεγονός και είναι

συχνό φαινόμενο σε άτομα με διαταραχή

SUD (substance use disorder, διαταραχή

εξάρτησης από ψυχοδραστικές ουσίες ).

Έρευνα των Brown και συνεργατών (1995)

έδειξε ποσοστό 25% με διπλή διάγνωση

(Μετατραυματικού Στρες PTSD &

διαταραχή χρήσης ουσιών SUD) ανάμεσα σε

δείγμα χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών.

Παράλληλα η έρευνα των Clark και

συνεργατών (2001) έδειξε ποσοστό 29% με

διπλή διάγνωση. Επίσης, πιο πρόσφατες

έρευνες των Mills et al. (2006) έδειξαν

παρόμοια ποσοστά.

Παράλληλα θα μπορούσε κανείς να διε-

ρωτηθεί αν αρκετά από τα άτομα με συν-

νοσηρότητα καταλήγουν τελικά να μη ζη-

τούν θεραπεία γιατί δεν υπάρχουν προ-

γράμματα ειδικά σχεδιασμένα για αυτά. Η

Μάτσα (2001), υποστηρίζει επικαλούμενη

την κλινική εμπειρία ότι τα άτομα με διπλή

διάγνωση έχουν μεγάλες θεραπευτικές δυ-

νατότητες εφόσον αντιμετωπιστούν στο

κατάλληλο πλαίσιο.

Διαταραχή μετατραυματικού στρες (Post

Traumatic Stress Disorder - PTSD)

To PTSD, ή διαταραχή μετατραυματικού

στρες είναι μια διαγνωστική κατηγορία στο

DSM -IV-TR και στο ICD-10 που βασίζεται

στην αιτιολογία. Για να διαγνωστεί ένα

άτομο με διαταραχή μετατραυματικού στρες

πρέπει να υπάρχει ένα τραυματικό γεγονός.

Η μετατραυματική διαταραχή έπεται ενός

τραυματικού γεγονότος. Το άτομο ξαναζεί

το τραύμα σε όνειρα, υποφέρει από

επαναλαμβανόμενες σκέψεις και εικόνες.

Η διαταραχή μετατραυματικού στρες

PTSD εμφανίζεται μετά την έκθεση σε ένα

ασυνήθιστο, στρεσογόνο, ψυχολογικά

τραυματικό γεγονός. Τυπικά η διαταραχή

αυτή είναι αποτέλεσμα άγχους μετά από

σοβαρή στρατιωτική μάχη ή φυσικές ή αν-

θρώπινες καταστροφές. Τα άτομα που βιώ-

νουν βιασμό ή επίθεση, σεξουαλική κακο-

ποίηση, απαγωγή, βασανιστήρια, πλημμύ-

ρες, σεισμούς, δυνατό να αναπτύξουν τη

διαταραχή, ενώ άτομα με διαταραχή με-

τατραυματικού στρες έχουν ψηλά ποσοστά

αλκοολισμού και κατάχρησης ουσιών. (ΑΡΑ

1994,Μαδιάνος 2003, Sadock's & Sadock's

2007).

Τα θύματα με διαταραχή μετατραυμα-

τικού στρες αναβιώνουν τα στρεσογόνα

γεγονότα μέσα από οδυνηρές εικόνες, ανα-

μνήσεις, όνειρα και εφιάλτες. Άλλα χαρα-

κτηριστικά είναι η απομάκρυνση από ή η

μείωση στην ανταπόκριση στον έξω κόσμο,

η υπερβολική αντίδραση στον αιφνιδιασμό,

υπερδιέγερση και διαταραχές του ύπνου.Τα

συμπτώματα της διαταραχής συχνά

χειροτερεύουν μετά από έκθεση σε

καταστάσεις ή δραστηριότητες παρόμοιες

με το παράγοντα που προκάλεσε το άγχος.

Διαταραχή χρήσης, κατάχρησης ή εξάρ-

τησης ψυχοδραστικών ουσιών (Substance

Use Disorder - SUD)

Η εξαρτήση κατατάσσεται και στα δυο

συστήματα κατάταξης τόσο στο ICD-10,

DCR οσο και στο DSM-IV (Μαδιάνος,

2003). Στο ICD-10 καθορίζεται μάλιστα ως

σύνδρομο και προσδιορίζεται ως η επανει-

λημμένη χρήση ενός φαρμάκου ή μίας ου-

σίας με ή χωρίς σωματική εξάρτηση (Sadock

&Sadock, 2007).

Σύμφωνα με το διαγνωστικό και στατι-

στικό εγχειρίδιο για τις ψυχιατρικές δια-

ταραχές

DSM-IV εξάρτηση είναι η κατάσταση η

οποία οφείλεται στην περιοδική ή χρόνια

δηλητηρίαση που προκαλείται από την επα-

ναλαμβανόμενη κατανάλωση ναρκωτικών

ουσιών ή συνθετικών. Η κατάσταση αυτή

χαρακτηρίζεται από την ακατανίκητη επι-

θυμία ή ανάγκη κατανάλωσης ναρκωτικών



Vol 11, No 3

αφου το εξαρτημένο άτομο εχει ανάγκη την

ουσία για να λειτουργήσει (Μαδιανός,

2004). Παρατηρείται μια τάση συνεχούς

αύξησης των δόσεων και τέλος εμφανίζο-

νται τα καταστροφικά αποτελέσματα της

χρήσης για το άτομο και την κοινωνία.

Από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι σε

κάθε κοινωνία, σε όλους τους πολιτισμούς,

έκαναν χρήση διαφόρων ουσιών (Μαδιανός,

2004). Οι ουσίες αυτές, στις οποίες

συμπεριλαμβάνονται τα ναρκωτικά, το

αλκοόλ και το τσιγάρο, ονομάζονται ψυ-

χότροπες, γιατί επιδρούν στον ψυχισμό του

ανθρώπου και προκαλούν μεταβολές στο

επίπεδο της νοητικής σφαίρας, του

συναισθήματος ή της συμπεριφοράς του

ατόμου.

Η χρήση με ορισμένο τρόπο μιας ψυ-

χοτρόπου ουσίας ή και περισσότερων, ήταν

πάντα δεμένη με συγκεκριμένες πολιτι-

στικές, κοινωνικές και οικονομικές λει-

τουργίες μιας ορισμένης κοινωνίας. Άλλοτε

γινόταν στο πλαίσιο ιερών τελετών (διο-

νυσιακών, βακχικών και άλλων στην

Αρχαία Ελλάδα), μυστικιστικών ή

θρησκευτικών τελετουργιών (χρήση πεϋτόλ

από τους Ινδιάνους του Μεξικού ή

ψευδαισθησιογόνων μυκήτων στη Νέα

Καληδονία ή φύλλων κόκας από τους

ιθαγενείς των Άνδεων της Λατινικής

Αμερικής), τελετών μύησης στην εφηβεία ή

σε μυστήρια, μετάβασης στον πόλεμο και

άλλα. Άλλοτε πάλι η χρήση μιας

ψυχοτρόπου ουσίας γινόταν για θε-

ραπευτικούς λόγους. Η αναφορά του Ομή-

ρου στις ψυχότροπες ουσίες αποτελεί μια

από τις παλαιότερες αναφορές.Από την

ελληνική λέξη όπιον (οπός της μήκωνος)

προήλθε η λατινική opium. Ο 'Ομηρος ανα-

φέρει ότι το νηπενθές της μήκωνος χρη-

σιμοποιήθηκε από την Ελένη του Μενέλαου

(Μάτσα 2001:48).

Ο όρος «τοξικομανία» όπως άλλωστε και

ο όρος «αλκοολισμός», χρησιμοποιήθηκαν

για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα. Ο όρος

«τοξικομανία» από τη λέξη τοξικόν που

σημαίνει δηλητήριο και τη λέξη μανία που

αναφέρεται σε μια ψυχιατρική διαταραχή,

είχε από την πρώτη στιγμή μια ηθική και

παράλληλα μια ιατρική διάσταση. Υπο-

δήλωνε μια κοινωνική μάστιγα και ταυτό-

χρονα μια νόσο, ως συνέπεια της εξάρτη

σης του ατόμου από ψυχοτρόπες ουσίες. Το

1964 μια επιτροπή ειδικών της Παγκόσμιας

Οργάνωσης Υγείας αποφασίζει να

αντικαταστήσει τον όρο τοξικομανία με τον

όρο εξάρτηση.

Το 1990 ο Goodman εισάγει τον όρο

«addiction», προσδιορίζοντας μ' αυτόν μια

διαδικασία, διαμέσου της οποίας μια συ-

μπεριφορά που μπορεί να προκαλέσει ευ-

χαρίστηση ή να απαλύνει μια αίσθηση

εσωτερικής κακουχίας, χρησιμοποιείται με

τρόπο που χαρακτηρίζεται από την επα-

ναλαμβανόμενη αδυναμία ελέγχου αυτής

της συμπεριφοράς και τη συνεχή επιδίωξή

της, μολονότι το άτομο γνωρίζει τις αρνη-

τικές της συνέπειες (Μάτσα 2001:70). Η

λέξη addiction προέρχεται από το λατινικό

addicare, που σημαίνει επιδικάζω λόγω

χρεών. Addictus είναι ο υποβιβασμένος

στην κατάσταση του σκλάβου λόγω χρεών,

αυτός που έχει υποθηκεύσει το ίδιο το σώμα

του. Ο όρος addiction υποδηλώνει

συμπεριφορές καταναγκασμού.

Η Εξάρτηση «addiction» γίνεται πρό-

βλημα μόνο στην περίπτωση που αποτελεί

για το άτομο τη μοναδική λύση που διαθέτει

για την αντιμετώπιση της οδύνης του. Για

κάποιους τοξικομανείς η επιλογή αυτού του

τρόπου ζωής δεν αποτελεί παρά μια

στρατηγική επιβίωσης ανάμεσα στις άλλες.

Η ευαλωτότητα τους είναι συνάρτηση

πολλών παραγόντων. Ένας από αυτούς

μπορεί να είναι και κάποιου τύπου ψυχική

διαταραχή, η οποία τους κάνει επιρρεπείς

στη χρήση ουσιών σαν ένα είδος

«φαρμάκου», με την ευρύτερη έννοια του

όρου. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης

μιλούν για αυτοθεραπεία με την έννοια ότι η

χρήση των ναρκωτικών ουσιών στους

ψυχασθενείς αποβλέπει βασικά στην ανα-

κούφιση από τον ψυχικό πόνο, την ανυ-

πόφορη κατάσταση που δημιουργεί η ψυ-

χιατρική διαταραχή (η κατάθλιψη, το

έντονο άγχος, ο πανικός, οι ψευδαισθήσεις,

οι παραληρηματικές ιδέες).



Vol 11, No 3

Επιδημιολογικά στοιχεία για το PTSD

Οι άνθρωποι που εκτίθενται σε ένα

τραυματικό γεγονός θα αναπτύξουν συ-

μπτώματα σχετιζόμενα με PTSD σε ποσοστά

20-50% (Alim et al 2006, Zatzick et al 2007).

Δύο μεγάλες επιδημιολογικές έρευνες, η

Εθνική (Η ΠΑ) (1986-1988) Αναπροσαρ-

μοσμένη Έρευνα για τους Βετεράνους του

Βιετνάμ (National Vietmams Readjustment

Sutvey- NWRS) και η Εθνική (ΗΠΑ)

Έρευνα για τη Συννοσηρότητα (National

Comorbidity Survey - NCS) (1990-1992)

ασχολήθηκαν με τα ερωτήματα : (α) Τι είναι

το PTSD; (β) Πόσο σύνηθες είναι; και (γ)

Ποια άτομα έχουν αυτά τα συμπτώματα;

Τα αποτελέσματα της έρευνας NCS

έδειξαν ότι η επικράτηση του PTSD στο

γενικό πληθυσμό είναι 7,8%, με τις γυναίκες

να έχουν διπλάσιες πιθανότητες (10,4%) από

τους άνδρες (5%) να αναπτύξουν PTSD κατά

τη διάρκεια της ζωής τους. Η έρευνα NWRS

έδειξε ότι η επίπτωση του PTSD κατά τη

διάρκεια της ζωής μεταξύ των αμερικανό

βρετανών του πολέμου στο Βιετνάμ είναι

30,9% για τους άνδρες και 26,9% για τις

γυναίκες (Mc Dermott et al, 1995).

Επιδημιολογικά στοιχεία για το SUD

Τα ποσοστά διαφέρουν σημαντικά από

χώρα σε χώρα. Σε στοχευμένες μελέτες που

διενεργήθηκαν σε χώρους μουσικών και

χορευτικών εκδηλώσεων, παρατηρήθηκαν

ποσοστά επικράτησης της χρήσης κοκαΐνης

(τουλάχιστο μια φορά σε ολόκληρη τη ζωή)

έως και 60%. Σε ένα δείγμα στις Η.Π.Α. οι

Kesler et al. (1995), βρήκαν ποσοστά χρήσης

ουσιών μέχρι 35% για τους άνδρες και 18%

για τις γυναίκες. Τα ποσοστά ήταν

υψηλότερα για τους λευκούς παρά για τους

μαύρους ή τους καταγόμενους από την

Ισπανία. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο

Παρακολούθησης και Τεκμηρίωσης για τα

Ναρκωτικά και την Εξάρτηση (EMCDDA),

το 2006, μια έρευνα μεταξύ Ελληνοκυπρίων

ηλικίας 15-64 χρόνων έδειξε την επικράτηση

της κάνναβης σε όλη τη ζωή στο 6,6%, και

την επικράτηση του ecstasy σε όλη τη ζωή

στο 1,6%. Το 2007 οι προβληματικοί

χρήστες οπιω-

δών ανά 1000 άτομα ηλικίας 15-64 υπο-

λογίστηκαν μεταξύ 1,6 - 3,9. Ο συνολικός

αριθμός των προβληματικών χρηστών στην

Κύπρο υπολογίζεται σε 1591 ~2541 άτομα.

Σύμφωνα με το EMCDDA, ο ορισμός του

προβληματικού χρήστη αφορά τους εν-

δοφλέβιους χρήστες ουσιών ή τους μα-

κροχρόνιους χρήστες οπιωδών, κοκαΐνης και

αμφεταμινών. Η κάνναβη και το ecstasy δεν

συμπεριλαμβάνονται σε αυτή την κα-

τηγορία. Στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι

μεταξύ των ατόμων 15-64 χρόνων η επι-

κράτηση της κάνναβης σε όλη τη ζωή είναι

τουλάχιστον 71 εκατομμύρια (22% των

Ευρωπαίων ενηλίκων). Για την κοκαΐνη η

επικράτηση σε όλη τη ζωή αφορά τουλά-

χιστον 12 εκατομμύρια (3,6% των Ευρω-

παίων ενηλίκων). Οι δε προβληματικοί χρή-

στες ουσιών υπολογίζονται μεταξύ ενός και

έξι ατόμων μεταξύ 1000 ενηλίκων

(EMCDDA/ Europe Annual Report 2008).

θεωρητική προσέγγιση της συσχέτισης

Διαταραχής μετατραυματικού στρες και

Διαταραχής χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών

Η θεωρία των Chilcoat & Breslau (1998),

Οδοί σύνδεσης Διαταραχής μετατραυ-

ματικού στρες και Διαταραχής χρήσης ψυ-

χοδραστικών ουσιών

Σύμφωνα με τη θεωρία που ανάπτυξαν οι

Chilcoat & Breslau (1998), τρεις σημαντικές

οδοί που συνδέουν το Σύνδρομο

Μετατραυματικού στρες και τη διαταραχή

χρήσης ουσιών παρουσιάζονται στο σχε-

διάγραμα . Η πιο εμφανής εξήγηση είναι η

αυτο-ίαση η οποία φαίνεται με το συνεχές

βέλος στο σχήμα. Αυτή η εξήγηση βασίζεται

κυρίως σε κλινικές παρατηρήσεις, υποθέτει

ότι η ψυχοενεργές ουσίες χρησιμοποιούνται

για να ανακουφίσουν τις τραυματικές

μνήμες και άλλα επίπονα συμπτώματα της

Διαταραχής μετατραυματικού στρες (Brown

& Wolte 1994, Stewart 2004).

Δύο εναλλακτικές εξηγήσεις για τη

σχέση της Διαταραχής μετατραυματικού

στρες και Διαταραχής χρήσης

ψυχοδραστικών ουσιών φαίνεται στο

σχεδιάγραμμα με τις διακεκομμένες

γραμμές. Στις εξηγήσεις



Vol 11, No 3

Σχεδιάγραμμα 1 Οδοί σύνδεσης του PTSD και του SUD, Πηγή : Chilcoat & Breslau (1998)

αυτές η κατάχρηση ή εξάρτηση ουσιών είναι

ο αιτιολογικός παράγοντας που οδηγεί στη

Διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Το μοντέλο του Volpicelli και συνεργατών

(2002)

Ψηλός κίνδυνος και ευαλωτότητα: Στην

υπόθεση που αφορά τη συμπεριφορά ψηλού

κινδύνου, η χρήση ουσιών θεωρείται μέρος

μιας γενικότερης συμπεριφοράς ψηλού

ρίσκου, π.χ. το κυνήγι παράνομων ουσιών,

το οποίο αυξάνει το ρίσκο της έκθεσης σε

τραυματικά γεγονότα και, έμμεσα, αυξάνει

την πιθανότητα για Διαταραχή

μετατραυματικού στρες.Στην υπόθεση που

αφορά την ευαλωτότητα θεωρείται ότι οι

χρήστες ουσιών είναι πιο ευάλωτοι στη

Διαταραχή μετατραυματικού στρες μετά από

έκθεση σε τραυματικό γεγονός. Οι

Volpicelli et al (2002), υποστηρίζουν ότι

υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί που μπορεί να

αυξήσουν την ευαλωτότητα των χρηστών οι

οποίοι μπορεί να σχετίζονται με αποτυχία

ανάπτυξης αποτελεσματικών στρατηγικών

αντιμετώπισης του στρες ή αλλαγές στο

εγκεφαλικό νευροχημικό σύ

στημα λόγω εκτεταμένης χρήσης ου-

σιών.Είναι όμως πιθανόν να μην υπάρχει

άμεση συσχέτιση μεταξύ της Διαταραχή

μετατραυματικού στρες και της διαταραχής

χρήσης ουσιών, αλλά η Διαταραχή

μετατραυματικού στρες και η διαταραχή

χρήσης ουσιών να οφείλεται σε ένα τρίτο

παράγοντα. Για παράδειγμα, πολλές μελέτες

έδειξαν ότι η παρουσία συνυπάρχο- ντων

προβλημάτων αυξάνει το ρίσκο της

κατάχρησης ουσιών (Robins & Prybeck

1985) και της έκθεσης σε ψυχολογικό

τραύμα και Διαταραχή μετατραυματικού

στρες (Cottier et al 1992,). Επιπρόσθετα, η

Διαταραχή μετατραυματικού στρες και η

κατάχρηση ή εξάρτηση ουσιών μπορεί να

έχουν κοινά γενετικά αίτια (Comings et al

1996) ή κοινά νευροφυσιολογικά συστήματα

(Kosten & Krystal 1986).

Η ανάγκη για «αυτοθεραπεία» :Αρκετές

φορές η χρήση ουσιών έχει σχέση με τη

συνύπαρξη ψυχιατρικών διαταραχών, όπως

μια υποκρυπτόμενη νεύρωση ή μια λαν-

θάνουσα ψύχωση. Ακόμα υποστηρίζεται ότι

μια προϋπάρχουσα ψυχολογική επι-



Vol 11, No 3

Βιοχημικές αντιδράσεις στο στρες Η έκθεση σε ένα μη ελεγχόμενο αρνητικό γεγονός προκαλεί τη γνωστή

αντίδραση "Fight or Flight". Ο φόβος προκαλεί την έκκριση της ορμόνης κορτικοτροπίνης (CRH). Έπειτα, η

CRH ενεργοποιεί την έκκριση της προοπιομελανό κορτίνη ς (POMC), μιας ορμόνης που χωρίζεται σε

διάφορα συστατικά (στοιχεία). Αυτά τα στοιχεία περιλαμβάνουν την ορμόνη αδρενοκορτικοτροπίνη

(ACTH), η οποία αυξάνει τη διέγερση και παράγει την αντίδραση "Fight or Flight" και την βητα-ενδορφίνη,

η οποία έχει κατευναστική επίδραση και επομένως μειώνει το συναισθηματικό και φυσικό πόνο. Πηγή :

Volpicelli et al (2002:259)

Σχεδιάγραμμα 2: Η προσέγγιση Volpicelli (2002), Πηγή : Volpicelli et al (2002:259)

βάρυνση παίζει σημαντικό ρόλο στην εκ-

δήλωση μιας εξαρτητικής συμπεριφοράς.

Στους χρήστες οπιοειδών συναντάμε προ-

βλήματα όπως το άγχος, η κατάθλιψη και

παρανοϊκού τύπου συνδρομές. Η υπόθεση της

αυτοθεραπείας δεν αφορά μονάχα εκείνους

που παρουσιάζουν διαγνώσιμες ψυχιατρικές

διαταραχές του άξονα I, σύμφωνα με το DSM

III-R, αλλά επεκτείνεται και σε όλους

εκείνους που υποφέρουν ψυχολογικά τόσο

έντονα, ώστε αισθάνονται ότι τίποτα δεν

μπορεί να τους βοηθήσει.

Σύνδρομο στέρησης ενδορφινών και

αναπλήρωση:Το μοντέλο δίνει μια εξήγηση

του πως το αλκοόλ κατευνάζει τα συ-

μπτώματα που προκαλούνται από ένα τραυ-

ματικό γεγονός.Οι Volpicelli et al (2002)

αναφέρουν ότι μετά από ένα τραυματικό

γεγονός, οι άνθρωποι συχνά χρησιμοποιούν

αλκοόλ για να κατευνάσουν τα συμπτώματα

του άγχους, της δυσφορίας και της

κατάθλιψης. Το αλκοόλ πιθανόν να κα-

τευνάζει τα συμπτώματα αυτά γιατί ανα-

πληρώνει την έλλειψη ενδορφινικής δρα-



Vol 11, No 3

στηριότητας που ακολουθεί ένα τραυματικό

γεγονός. Λίγα λεπτά μετά την έκθεση σε ένα

τραυματικό γεγονός έχουμε αύξηση των

επιπέδων των ενδορφινών στον εγκέφαλο.

Κατά τη διάρκεια του «τραύματος» τα

επίπεδα των ενδορφινών παραμένουν

αυξημένα και βοηθούν στο να «μουδιάσει» ο

ψυχικός και φυσικός πόνος που προκαλείται

από το τραύμα. Όταν το γεγονός «τραύμα»

τελειώσει, οι ενδορφί- νες σταδιακά

επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδά

τους, αυτή η μείωση των ενδορφινών μπορεί

να οδηγήσει σε ένα στερητικό σύνδρομο των

ενδορφινών, το οποίο μπορεί να κρατήσει

από ώρες μέχρι και μέρες. Αυτή η περίοδος

του συνδρόμου στέρησης των ενδορφινών

μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματικό

δυστρές και να αυξήσει γενικά τα

συμπτώματα Διαταραχής μετατραυματικού

στρες. Επειδή η χρήση του αλκοόλ αυξάνει

την λειτουργία των ενδορφινών, η χρήση του

μπορεί να αναπληρώνει αυτή τη στέρηση, το

στερητικό σύνδρομο των ενδορφινών, και

επομένως να αποφεύγει το επιπρόσθετο

δυστρές.Αυτό το Μοντέλο έχει σημαντική

εφαρμογή για τη θεραπεία της Διαταραχής

μετατραυματικού στρες και αλκοολισμού.

Βιοχημικές αντιδράσεις στο στρες. Η

έκθεση σε ένα μη ελεγχόμενο αρνητικό γε-

γονός προκαλεί τη γνωστή αντίδραση "Fight

or Flight". Ο φόβος προκαλεί την έκκριση

της ορμόνης κορτικοτροπίνης (CRH).

Έπειτα, η CRH ενεργοποιεί την έκκριση της

προοπιομελανοκορτίνης (POMC), μιας

ορμόνης που χωρίζεται σε διάφορα συ-

στατικά (στοιχεία). Αυτά τα στοιχεία πε-

ριλαμβάνουν την ορμόνη αδρενοκορτικο-

τροπίνη (ACTH), η οποία αυξάνει τη διέ-

γερση και παράγει την αντίδραση "Fight or

Flight" και την βητα-ενδορφίνη, η οποία έχει

κατευναστική επίδραση και επομένως

μειώνει το συναισθηματικό και φυσικό πόνο.

Εμπερικά δεδομένα

Η υπόθεση ότι η Διαταραχή μετατραυ-

ματικού στρες και η διαταραχή κατάχρησης

ψυχοδραστικών ουσιών συσχετίζονται,

άρχισε να ερευνάται από τη δεκαετία του

1980 και κλινικές αναφορές έδειξαν ότι

ασθενείς με διαταραχή μετατραυ

ματικού στρες και εξάρτηση από ουσίες,

είχαν γρηγορότερα υποτροπή στη χρήση

αλκοόλ ή / και υποτροπή σε ότι αφορά το

τραύμα τους. Στη πορεία φάνηκε ότι οι

ασθενείς αντιλαμβάνονταν τις δυο διατα-

ραχές τους ως λειτουργικά συσχετιζόμενες

και εντοπίστηκε ότι όταν η μια διαταραχή

βελτιωνόταν, βελτιωνόταν και η άλλη

παράλληλα. ( Brown et al 1995).

Η συνύπαρξη των δυο διαταραχών φά-

νηκε σε επιδημιολογικές και κλινικές με-

λέτες. (Brown et al 1995, Brown et al 1998).

Αργότερα εντοπίστηκαν ανάμεσα σε άτομα

με διάγνωση εξάρτησης από το αλκοόλ

ποσοστά 10,3% στους άντρες και 26,2% στις

γυναίκες να έχουν ιστορικό διαταραχής

μετατραυματικού στρες (Kessler et al 1998).

Ακόμα πιο ψηλά ποσοστά συντρέχουσας

διαταραχής μετατραυματικού στρες και

χρήσης ουσιών που κυμαίνονται από 25%

έως 55% βρέθηκαν σε μελέτες των (Brown

et al 1995 , Brown et al 1998). Μετέπειτα

ερευνες έδειξαν πως υπάρχει ισχυρή

συσχέτιση μεταξύ εξάρτησης από την

κοκαΐνη, τραύματος και διαταραχής

μετατραυματικού στρες. Ποσοστά 21-22%

των χρηστών κοκαΐνης πληρούσε τα

κριτήρια για διαταραχή μετατραυματικού

στρες (Back et al 2000, Najavits et al 2003).

Τα ποσοστά συννοσηρότητας κατάχρησης /

εξάρτησης αλκοόλ ανάμεσα σε βετεράνους

με διαταραχή μετατραυματικού στρες

κυμαίνονται από 64-84% και για κατάχρηση

/ εξάρτηση ουσιών από 40- 44%. (Keane et

al 1988, Escobar et al 1983). Επιπλέον

τεκμηρίωση για την ύπαρξη συσχέτισης των

δυο διαταραχών συναντούμε στη

βιβλιογραφία από διάφορες πηγές (Chilcout

and Breslau 1998, Kilpatrick et al 2000,

Stewart et al, 2004 και Coffey et al, 2007).

Επιπρόσθετα φαίνεται ότι η συμπεριφορά

χρήσης ουσιών και ειδικά του αλκοόλ και

των ναρκωτικών μεσολαβούν στη σχέση

μεταξύ PTSD και του επιπέδου υγείας.

(Flood et al. 2009). Βέβαια εντοπίστηκαν

και έρευνες με αντίθετα αποτελέσματα, οι

οποίες δείχνουν ότι η εβδομαδιαία χρήση

αλκοόλ από τους βετεράνους ήταν

ουσιαστικά χαμηλότερη από αυτή του

γενικού πληθυσμού (DenVelde et al 2002).




Vol 11, No 3

Σε σχέση με το αν η διαταραχή μετα-

τραυματικού στρες προηγείται της διατα-

ραχής χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών πα-

ρατηρείται σχετική διαφωνία μεταξύ των

ευρημάτων. Συναντούμε μελέτες οι οποίες

δεν δείχνουν ποια από τις δύο διαταραχές

προηγείται. (Davis et al 1999) και ευρήματα

ότι η υπάρχουσα διαταραχή μετατραυμα-

τικού στρες αυξάνει το ρίσκο για σημαντική

κατάχρηση ή εξάρτηση ουσιών. (Kessler et

al 1995, Breslau et al 1997, Chilcoat &

Breslau 1998). Επίσης αντίθετα αποτελέ-

σματα ερευνών ότι η έναρξη της χρήσης

ουσιών προηγείται της διαταραχής μετα-

τραυματικού στρες (Cottier et al 1992,

Stewart et al 2004 ).

Η υπόθεση ότι η διαταραχή μετατραυ-

ματικού στρες και η σχέση του με την χρήση

ψυχοδραστικών ουσιών - είναι γυναικεία

υπόθεση συναντά μερική υποστήριξη αφού

ένα ποσοστό από 30% μέχρι 57% των γυ-

ναικών με διαταραχή χρήσης ψυχοδρα-

στικών ουσιών πληρούν τα κριτήρια για

διάγνωση PTSD. (Brown etal 1995, Najavits

et al 1997, Volpicelli et al 2002). Ιδιαίτερα

γυναίκες βετεράνοι παρουσιάζουν μεγάλη

επίπτωση (συχνότητα) διαταραχής μετα-

τραυματικού στρες σε σχέση με σεξουαλικό

τραύμα ( Davis et al 1999). Επίσης φάνηκε

ότι η συσχέτιση της διαταραχή με-

τατραυματικού στρες και του αλκοολισμού

είναι ισχυρότερη στις γυναίκες. (Volpicelli

etal 2002).

Οι μελέτες για την πιθανότητα κοινής

αιτιολογίας της διαταραχής μετατραυμα-

τικού στρες και χρήσης ψυχοδραστικών

ουσιών έδειξαν κάποια σχέση ανάμεσα στις

δύο διαταραχές. Εντοπίζονται σημαντικές

αιτιολογικές υποθέσεις, όπως η χρήση ου-

σιών ως μέθοδος αυτο-ίασης των συ-

μπτωμάτων της διαταραχής μετατραυμα-

τικού στρες, το υψηλό ρίσκο που έχουν οι

χρήστες ουσιών στην έκθεση σε τραυματικά

γεγονότα και την υψηλή ευαλωτότητα των

χρηστών στη διαταραχή μετατραυματικού

στρες μετά από μια τραυματική εμπειρία

(Chilcoat & Breslau 1998). Συγκρίσεις

μεταξύ των ατόμων με και χωρίς διαταραχή

μετατραυματικού στρες έδειξαν ότι τα άτομα

με διαταραχή μετατραυματικού στρες έχουν

σημαντικά υψηλότερα ποσοστά έκθεσης σε

τραυματικά γε

γονότα, μικρότερη ηλικία πρώτης επίθεσης -

έκθεσης, πιο σοβαρή συμπτωματολογία και

ψηλότερα ποσοστά συμπτωμάτων του άξονα

I και άξονα II διαγνώσεων. Τα

αποτελέσματα δείχνουν υψηλή συχνότητα

της διαταραχής μετατραυματικού στρες

μεταξύ των εξαρτημένων ατόμων στην

κοκαΐνη. (Chilcoat & Breslau 1998). Σε

διεθνή δείγματα γυναικών χρηστών σκλη-

ρών ναρκωτικών (κοκαΐνης) το 66,7% ανά-

φερε εμπειρία ολοκληρωμένου βιασμού.(

Kessler at al 1995).

Η αιτιολογική υπόθεση πως οι χρήστες

ουσιών έχουν υψηλό ρίσκο σε έκθεση τραυ-

ματικών γεγονότων δεν αποδείχθηκε σε

έρευνά των Stewart et al (2004), αυτή η

έρευνα υποστηρίζει την υπόθεση της αυτο-

ίασης αλλά παρέχει ελάχιστες αποδείξεις

ώστε να αποτελεί εναλλακτική οδό συ-

σχέτισης της διαταραχής μετατραυματικού

στρες και διαταραχής ουσιών. Η έρευνα

απέδειξε ότι οι τραυματικές εμπειρίες στην

απουσία της διαταραχής μετατραυματικού

στρες δεν σχετίζονταν με κατάχρηση ή

εξάρτηση ουσιών. Επιπλέων το εύρημα ότι

οι αμερικανοί βετεράνοι του Βιετνάμ είχαν

τα ίδια επίπεδα σοβαρότητας διαταραχής

χρήσης ουσιών είτε εκτέθηκαν είτε όχι σε

μάχη (McFall et al 1990), ενισχύουν τα πιο

πάνω.

Η έρευνα γύρω από τα περιβαλλοντικές

επιρροές συμπίπτουν στη διαταραχή

μετατραυματικού στρες, στην εξάρτηση από

το αλκοόλ και στην εξάρτηση από τα

ναρκωτικά. Φάνηκε ότι ένα ποσοστό 15,3%

γενετικών επιρροών ήταν ικανό για τη δια-

ταραχή μετατραυματικού στρες, την εξάρ-

τηση από το αλκοόλ και την εξάρτηση από

τα ναρκωτικά και ένα 20% γενετικών επιρ-

ροών συγκεκριμένα για τη διαταραχή με-

τατραυματικού στρες. Επιπρόσθετα, και για

τις τρείς διαταραχές υπάρχουν ξεχωριστοί

περιβαλλοντικοί παράγοντες, κοινοί αλλά

και συγκεκριμένοι για κάθε φαινότυπο. Η

εξάρτηση από το αλκοόλ και η εξάρτηση από

τα ναρκωτικά έχουν ξεχωριστά αιτιολογικά

στοιχεία αλλά και κοινές σημαντικές

γενετικές και περιβαλλοντικές συνεισφορές.

(Xian et al 2000).

Ακόμη μία παράμετρος που έχει μελε-

τηθεί είναι η σχέση σοβαρότητας κατά-



Vol 11, No 3

χρησης ουσιών με το τραύμα και τη δια-

ταραχή μετατραυματικού στρες όπου φάνηκε

ότι το βίαιο τραύμα και η ψυχολογική

δυσφορία στη ζωή των χρηστών ουσιών

σχετίζεται με τη σοβαρότητα της εξάρτησης

από ουσίες. Η εμφάνιση συμπτωμάτων

PTSD, παρουσιάζει ισχυρή συσχέτιση με τη

σοβαρότητα της χρήσης ουσιών. Η σχέση

αυτή δείχνει ότι η ψυχολογική δυσφορία

λόγω τραύματος μπορεί να είναι παράγοντας

για σοβαρή χρήση ουσιών. (Clark et al 2001).

Η χρόνια χρήση ουσιών μειώνει τις

αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις που

συνδέονται με το τραύμα αυξάνοντας τις

πιθανότητες για μελλοντική χρήση ουσιών.

Η μη αντιμετώπιση του συνδρόμου μπορεί

να αυξήσει τη σοβαρότητα της χρήσης με την

πάροδο του χρόνου και να οδηγήσει σε

χειρότερα αποτελέσματα θεραπείας για

χρήση ουσιών (Ouimette et al 1998,).

Συμπεράσματα

Η μελέτη αυτή σχετίζεται άμεσα με την

καταλληλότητα και την αποτελεσματικότητα

των θεραπευτικών προγραμμάτων για άτομα

με εξάρτηση από ψυχοδραστικές ουσίες .

Η υπόθεση ότι τα άτομα με διαταραχή

εξάρτησης από ψυχοδραστικές ουσίες και

συνοδή διαταραχή μετατραυματικού στρες

δεν έχουν ψηλό δείκτη επιτυχίας στην θε-

ραπευτική πορεία, πιθανόν να σχετίζεται

και με το ότι τα προγράμματα που τους

παρέχονται δεν είναι κατάλληλα για αυτούς.

Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή τότε στα

άτομα αυτά θα πρέπει να παρέχονται

προγράμματα σχεδιασμένα έτσι που να

αντιμετωπίζουν και τις δύο διαταραχές.

Η Νοσηλευτική ως επιστήμη και οι Νο-

σηλευτές ως επαγγελματίες, επιδεικνύουν

μεγάλο ενδιαφέρον για την αποτελεσμα-

τικότητα των θεραπευτικών προγραμμάτων

που παρέχουν στους θεραπευομένους. Στον

τομέα των τοξικοεξαρτήσεων είναι βασικό,

όπως και σε όλους τους τομείς, ο

θεραπευόμενος να λαμβάνει την καλύτερη

δυνατή φροντίδα, το καταλληλότερο δηλαδή

θεραπευτικό πρόγραμμα για αυ- τόν.Είναι

φιλοσοφία της Νοσηλευτικής Επιστήμης η

εστίαση στον άνθρωπο και στις ανάγκες του.

Είναι επίσης αρχή της Νοσηλευτικής

Επιστήμης η καλύτερη δυνατή φροντίδα για

κάθε άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή

"φροντίδα" είναι η σωστή αξιολόγηση του

ατόμου για την πιθανότητα ύπαρξης

συννοσηρότητας, γεγονός που θα συμβάλει

στην παροχή του κατάλληλου θεραπευτικό

προγράμματος

Επιπρόσθετα, επειδή η διαταραχή με-

τατραυματικού στρες είναι μια διαταραχή η

οποία συχνά παραμένει αδιάγνωστη και

δημιουργεί σοβαρές δυσκολίες στα άτομα,

προτείνεται να διερευνηθεί περισσότερο το

θέμα αυτό στα κυπριακά δεδομένα.



Vol 11, No 3

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alim, Τ.Ν., Graves, Ε., Mellman, T.A., Aigbogun, Ν., Gray, Ε., Lawson, W. & Charney, D.S. (2006) "Trauma

exposure, posttraumatic stress disorder and depression in an African-American primary care population",

Journal of the National Medical Association, vol. 98, no. 10, pp. 1630-1636.

American Psychiatric Association (ed)( 1994) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder (4th

edition), 4th edn, American Psychiatric Association, Washington.

Annual report (2008): The state of the drugs problem in Europe.

Back, S., Dansky, B.S., Coffey, S.F., Saladin, M.E., Sonne, S. & Brady, K.T.( 2000) "Cocaine dependence

with and without post-traumatic stress disorder: a comparison of substance use, trauma history and

psychiatric comorbidity", The American Journal on Addictions / American Academy of Psychiatrists in

Alcoholism and Addictions, vol. 9, no. 1, pp. 51-62.

Brown, P.J., Recupero, P.R. & Stout, R. (1995) "PTSD substance abuse comorbidity and treatment utilization",

Addictive Behaviors, vol. 20, no. 2, pp. 251-254.

Brown, P.J., Stout, R.L. & Gannon-Rowley, J. (1998) "Substance use disorder-PTSD comorbidity. Patients'

perceptions of symptom interplay and treatment issues", Journal of substance abuse treatment, vol. 15,

no. 5, pp. 445-448.

Clark, H., Masson C., Delucchi K., Hall S., Sees, K. (2001) Violent traumatic events and drug abuse severity.

Collegiate Dictionary. Meriam - Webster

Chilcoat, H.D. & Breslau, N. (1998) "Investigations of causal pathways between PTSD and drug use

disorders", Addictive Behaviors, vol. 23, no. 6, pp. 827-840.

Chan, Ya-Fen, Dennis,M.,L., Funk,R.,R.,(2008) "Prevalence and comorbidity of major internalizing and

externalizing problems among adolescents and adults presenting to substance abuse treatment". Journal

of Substance Abuse Treatment, vol 34,14-24.

Coffey, S.,F., Schumacher, J.,Α., Brady, Τ.,Κ., Cotton, B.,D.(2007)" Changes in PTST symptomatology

during acute and protracted alcohol and cocaine abstinence". Drug and Alcohol Dependence. Vol.87,241-

248 ~

Comings,D.E., Muhleman,D.,Gysin,R. Dopamine 1996) " D2 receptor (DRD2) gene and susceptibility to

posttraumatic stress disorder: a study and replication. Biol.Psychiatry. Vol., 40, 5, 368-372.

Cottier, L.,B., Comton,W.M.,Splitznagel,E.L., Janca,A.(1992) "Posttraumatic stress disoder among substance

users from the general population". Journal of theAmerican Academy of Child and Adolescend Psychiatry.

Vol 36 ,1195-1203.

Clark, H.W., Masson, C.L., Delucchi, K.L., Hall, S.M. & Sees, K.L.( 2001) "Violent traumatic events and drug

abuse severity", Journal of substance abuse treatment, vol. 20, no. 2, pp. 121-127.

Davis, T.M. & Wood, P.S. (1999), "Substance abuse and sexual trauma in a female veteran population",

Journal of substance abuse treatment, vol. 16, no. 2, pp. 123-127.

Den Velde, W., Petra G., Falger, P., Hovens, J., Duijm, H., Gruen, J., VanDuijn, M. (2002) "Alcohol use,

cigarette consumption and chronic post-traumatic stress disorder". Alcohol and Alcoholics. Vol.37, No.

4:355-361

Escobar, J.I., Randolph, E.T., Puente, G., Spiwak, F., Asamen, J.K., Hill, M. & Hough, R.L. (1983) "Post-

traumatic stress disorder in Hispanic Vietnam veterans. Clinical phenomenology and sociocultural

characteristics", The Journal of nervous and mental disease, vol. 171, no. 10, pp. 585-596.

European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, (ed) (2008) The state of the drugs problem in

Europe, 1st edn, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Luxembourg.

Flood, A.M., McDevitt-Murphy, M.E., Weathers, F.W., Eakin, D.E. & Benson, T.A. (2009) "Substance use

behaviors as a mediator between posttraumatic stress disorder and physical health in trauma-exposed

college students", Journal of Behavioral Medicine, vol. 32, no. 3, pp. 234-243.

Kessler, R.C., Sonnega, Α., Bromet, E., Hayhes, M., & Nelson, C.B.,(1998) "Posttraumatic stress disorder

in the National Comorbidity Study". Archives of General Psychiatry, vol 52, pp. 1048-1060

Keane, T.M., Caddell, J.M. & Taylor, K.L. (1988) "Mississippi Scale for Combat-Related Posttraumatic Stress




Vol 11, No 3

Disorder: three studies in reliability and validity", Journal of consulting and clinical psychology, vol. 56, no.

1, pp. 85-90.

Kessler, R.C., Sonnega, Α., Bromet, E., Hughes, M. & Nelson, C.B. (1995) "Posttraumatic stress disorder

in the National Comorbidity Survey", Archives of General Psychiatry, vol. 52, no. 12, pp. 1048-1060.

Kilpatrick, D.G., Acierno, R., Saunders, B., Resnick, H.S., Best, C.L. & Schnurr, P.P. (2000) "Risk factors

for adolescent substance abuse and dependence: data from a national sample", Journal of consulting and

clinical psychology, vol. 68, no. 1, pp. 19-30.

Κοκκέβη Α. και Στεφανής Κ., Χρήση ουσιών και ψυχιατρική συννοσηρότητα, Comprehensive Psychiatry.

(1995) Vol. 36, No 5, 329-337.

Kosten Τ., Rounsaville Β., Kleber Η. (1986) "A 2,5 year follow-up of depressions, life crises, and treatment

effects on abstinence among opioid addicts". Arch Gen Psychiatrie. Vol. 43:733-739.

Μαδιανός, Μ. (2004) Κλινική Ψυχιατρική, Εκδοση Καστανιώτη. Αθήνα 2003

Μάτσα, Κ. (2001) Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές. Το αίνιγμα της τοξικομανίας. Αθήνα: Εκδό-

σεις Αργά.

McDermott.M.J.; ΤυΙΙ,Μ.Τ.; Gratz,K.L.; Daughters,S.Β.; Lejuez,C.W (1995) "The role of anxiety sensitivity

and difficulties in emotion regulation in posttraumatic stress disorder among crack/cocaine dependent

patients in residential substance abuse treatment". J. Anxiety Disorder.vol 23,no. 5, pp.591-599,

McFall, M., Smith, E., Muckay, P., Turrer, D., (1990) Fallibility and Validity of Mississippi Scale for Combat-

Related Post-traumatic Stress Disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology,Vol.2. No.2: 1 1 4 -

121.

Mills, K.L., Teesson, M., Ross, J. & Peters, L. (2006) "Trauma, PTSD, and substance use disorders: findings

from the Australian National Survey of Mental Health and Well-Being", The American Journal of Psychiatry,

vol. 163, no. 4, pp. 652-658.

Najavits, L.M., Runkel, R„ Neuner, C, Frank, A.F., Thase, M.E., Crits-Christoph, P. & Blaine, J. (2003) "Rates

and symptoms of PTSD among cocaine-dependent patients", Journal of studies on alcohol, vol. 64, no.

5, pp. 601-606.

Najavits, L.M., Weiss, R.D. & Shaw, S.R. (1997) "The link between substance abuse and posttraumatic

stress disorder in women. A research review", The American Journal on Addictions / American Academy

of Psychiatrists in Alcoholism and Addictions, vol. 6, no. 4, pp. 273-283.

Quimette, P.C., Brown, P.J., & Najavits, (1998)"L.M. Course and treatment of patients with Substance use

and Posttraumatic stress disorder Comorbidity". Addictive Behaviors, vol 23, pp785-795.

Reynolds, M., Mezey, G., Chapman, M., Wheeler, M., Drummond, C. & Baldacchino, A. 2005, "Co-morbid

post-traumatic stress disorder in a substance misusing clinical population", Drug and alcohol dependence,

vol. 77, no. 3, pp. 251-258.

Robins,L.N.; Przybeck,T.R.(1985) "Age of onset of drug use as afactor in drug and other disorders" NIDA

Res.Monogr.vol. 56, pp.178-192,

Sadock, B. & Sadock, V.(2007) Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχιατρικής (Επιμέλεια για την Ελληνική εκδόση Πα-

παδημητρίου, Ν.) Τέταρτη έκδοση, Αθήνα ιατρικές εκδόσεις Λίτσας.

Stewart, S.H., Mitchell, T.L., Wright, K.D. & Loba, P. 2004, "The relations of PTSD symptoms to alcohol use

and coping drinking in volunteers who responded to the Swissair Flight 1 1 1 airline disaster", Journal of

anxiety disorders, vol. 1 8 , no. 1, pp. 51-68.

Triffleman, E.G., Marmar, C.R., Delucchi, K.L. & Ronfeldt, H. 1995, "Childhood trauma and posttraumatic

stress disorder in substance abuse inpatients", The Journal of nervous and mental disease, vol. 183, no.

3, pp. 172-176.

Volpicelli, J., Balaraman, G., Hahn, J., Wallace, H. & Bux, D. 1999, "The role of uncontrollable trauma in

the development of PTSD and alcohol addiction", Alcohol Research & Health : The Journal of the National

Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, vol. 23, no. 4, pp. 256-262.

X\an, H., Chantarujikapong, S.I., Scherrer, J.F., Eisen, S.A., Lyons, M.J., Goldberg, J., Tsuang, M. &True,

W.R. 2000, "Genetic and environmental influences on posttraumatic stress disorder, alcohol and drug

dependence in twin pairs", Drug and alcohol dependence, vol. 6 1 , no. 1, pp. 95-102.



Vol 11, No 3

17ον Παγκύπριο Συνέδριο Νοσηλευτικής και Μαιευτικής

«Το Νοσηλευτικό και Μαιευίικό Δυναμικό:

Προκλήσεις και Προοπτικές»

11 -12 Νοέμβριου 2010 στο ξενοδοχείο Grand Resort στη Λεμεσό.

Το 17ον Παγκύπριο Συνέδριο Νοση-

λευτικής και Μαιευτικής με τίτλο «Το Νο-

σηλευτικό και Μαιευτικό Δυναμικό: Προ-

κλήσεις και Προοπτικές» διεξήχθη στις 11

-12 Νοεμβρίου 2010 στο ξενοδοχείο Grand

Resort στη Λεμεσό. Ο Σύνδεσμος και φέτος

αιτήθηκε την αξιολόγηση του Παγκυ- πρίου

Συνεδρίου Νοσηλευτικής και Μαιευτικής,

για την παραχώρηση Διεθνών Μονάδων

Συνεχούς Νοσηλευτικής Εκπαίδευσης από

το Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών (ΔΣΝ).

Μέσα από τις διαδικασίες του ελέγχου της

ποιότητας των εργασιών του Συνεδρίου αλλά

και της παρακολούθησης των συνόδων και

των εργαστηρίων από τους σύνεδρους, το

ΔΣΝ ενέκρινε την παραχώρηση των εν λόγω

μονάδων.

Σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες στο συ-

νέδριο αιτήθηκαν τη διαπίστευση της συμ-

μετοχής τους στο Συνέδριο και την παρα-

χώρηση των μονάδων (ICNEC). Όλοι οι δι-

καιούχοι είχαν εκπληρώσει τις οικονομικές

τους υποχρεώσεις προς το Σύνδεσμο και

είχαν συμπληρώσει ορθά και πλήρως τα

σχετικά έντυπα. Τα αποτελέσματα της δια-

δικασίας του ελέγχου και της επιβεβαίωσης

της παρουσίας των συνέδρων στις αίθουσες

κατέδειξε ότι οι σύνεδροι παρέμειναν στο

Συνέδριο, όχι μόνο με απώτερο σκοπό την

κάρπωση των μονάδων, αλλά και γιατί το

περιεχόμενο του Συνεδρίου κρίθηκε ως

αξιόλογο και ενδιαφέρον. Ποσοστό πέραν

του 50% έλαβε τη μέγιστη μο- ριοδότηση

μονάδων που θα μπορούσαν να

παραχωρηθούν ανάλογα με τις συνόδους /

εργαστήρια που παρακολούθησαν, γεγονός

που κρίνεται ως πολύ σημαντικό για την

επιτυχία του Συνεδρίου.

Τα Παγκύπρια Συνέδρια Νοσηλευτικής

και Μαιευτικής αποτελούν ιδανικές και ανε-

πανάληπτες ετήσιες ευκαιρίες για διάδοση,

αναβάθμιση, εκσυγχρονισμό και αξιοποίηση

γνώσεων και εμπειριών, αλλά συνάμα,

προσφέρουν τη δυνατότητα για μοναδικές

κοινωνικές εκδηλώσεις και συγκεντρώσεις

μεγάλου αριθμού συναδέλφων και συνερ-

γατών από Κύπρο και Ελλάδα. Στο φετινό

συνέδριο συμμετείχαν 730 Νοσηλευτές/τριες,

Μαίες, ΕπισκέπτεςΛριες και φοιτητές/τριες

Νοσηλευτικής και Μαιευτικής, περιλαμβα-

νομένων των εισηγητών, των προεδρείων και

των μελών των επιτροπών του Συνεδρίου.

Οι εργασίες του Συνεδρίου τελούσαν υπό

την αιγίδα του Υπουργού Υγείας Δρ Χρίστου

Πατσαλίδη και διεξήχθησαν μέσα από την

παρουσίαση και συζήτηση 58 ελεύθερων

ανακοινώσεων κατανεμημένων σε

συντρέχουσες συνόδους ανά θεματική ενό-

τητα, 1 αναρτημένο έκθεμα και 2 εργα-

στηρίων.

Το Διοικητικό Συμβούλιο του Παγκύ-

πριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών

εκφράζει τα συγχαρητήρια και τις ευχαρι-

στίες του στα μέλη της Οργανωτικής Επι-

τροπής, της Επιστημονικής Επιτροπής και

της Επιτροπής Μοριοδότησης, στα Προε-

δρεία, στους εισηγητές των ελεύθερων

ανακοινώσεων, αναρτημένων εκθεμάτων και

εργαστηρίων, στους σύνεδρους, στους

χορηγούς και διαφημιζόμενους, στις Νο-

σηλευτικές Υπηρεσίες του Υπουργείου

Υγείας, στις Προϊστάμενες των Τμημάτων

και των Υπηρεσιών της Νοσηλευτικής

Εκπαίδευσης και της Κλινικής

Νοσηλευτικής. Η αγαστή συνεργασία όλων

αυτών των φορέων συνέβαλε καθοριστικά

στην ομαλή και επιτυχή διεξαγωγή του

Συνεδρίου



Vol 11, No 3

Σύνοδος 1

«Προκλήσεις και προοπτικές» Θέματα

συνόδου:

1. Επαγγελματική εξουθένωση και κόπωση νοσηλευτών: Παγκύπρια έρευνα.

2. Νοσηλευτές και τεχνολογία της πλη-ροφορικής.

Συμπεράσματα και εισηγήσεις:

1. Η επαγγελματική εξουθένωση των νο-

σηλευτών αποτελεί ένα σημαντικό πρό-βλημα που επηρεάζει την κοινωνική και επαγγελματική τους ζωή. Έχει διαφανεί ότι το 12,8% των νοσηλευτών της Κύπρου (δημόσιος & ιδιωτικός τομέας), παρουσίασαν επαγγελματική

εξουθένωση. Το μεγαλύτερο ποσοστό εντοπίζεται στα ογκολογικά τμήματα και τα χειρουργεία. Η κόπωση ήταν με-γαλύτερη στις γυναίκες (93%) σε σχέση με τους άνδρες (87,5%). Επίσης, η κό-πωση ήταν αυξημένη στους νοσηλευτές

που δεν επέλεξαν το τμήμα που εργάζονται. Επισημαίνεται ότι, η κό-πωση αποτελεί δείκτη πρόβλεψης της επαγγελματικής εξουθένωσης των νο-σηλευτών και γι' αυτό κρίνεται απα-ραίτητη η ανάπτυξη προγραμμάτων

στήριξης τους για την αντιμετώπιση της.

2. Σχετικά με τους νοσηλευτές και την τεχνολογία της πληροφορικής (ΤΠ) η έρευνα δείχνει ότι η χρήση του Ηλε-κτρονικού Υπολογιστή (ΗΥ) σε δρα-στηριότητες σχετικές με την εργασία

γίνεται από το 79.2% των νοσηλευτών. Οι πλέον περιοριστικοί παράγοντες της χρήσης ΗΥ είναι οι πολλές εργασιακές υποχρεώσεις των νοσηλευτών και ο μη ικανοποιητικός αριθμός Η Υ, η θέση τους και η έλλειψη ενθάρρυνσης από τη

διεύθυνση. Καταδεικνύεται επίσης η θετική στάση των νοσηλευτών στη χρήση της πληροφορικής και η υπεροχή τους, σε ότι αφορά τις ικανότητες στη χρήση της από τους μέσους Κύπριους πολίτες. Όσο αυξάνεται η ηλικία τόσο

μειώνεται και ο βαθμός ικανοτήτων στην πληροφορική.

3. Η αυξανόμενη ανάπτυξη της τεχνολογίας

απαιτεί συνεχή παρακολούθηση,

εμπλουτισμό και ενίσχυση των ακαδη-

μαϊκών προγραμμάτων νοσηλευτικής εκ-

παίδευσης καθώς και ενδοϋπηρεσιακή

κατάρτιση ώστε να υπάρχει το ανάλογο

όφελος για τους χρήστες των υπηρεσιών

φροντίδας υγείας. Η επιτυχής εφαρμογή

των ολοκληρωμένων πληροφοριακών

συστημάτων στον τομέα της υγείας

έγκειται κυρίως στους χρήστες.

4. Το επίπεδο χρήσης της ΤΠ και των συ-

στημάτων διαχείρισης πληροφοριών θα

μπορούσαν να βελτιωθούν με τη λήψη

ανάλογων μέτρων από τις διευθύνσεις των

νοσοκομείων.

Συνοδος2Α

«Επικοινωνία & Ανάπτυξη

ανθρώπινου δυναμικού/ Νοσηλευτική

εκπαίδευση»

Θέματα συνόδου:

1. Παράγοντες υποκίνησης ιατρικού και

νοσηλευτικού προσωπικού Γ.Ν. Λευκω-

σίας.

2. Επαγγελματική αμέλεια κατά την άσκηση

της νοσηλευτικής.

3. Ικανοποίηση των εσωτερικών ασθενών

από τη φροντίδα υγείας στο Γ.Ν. Λευ-

κωσίας.

4. Ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης

φοιτητών νοσηλευτικής στην εκπαιδευ-

τική διαδικασία.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα:

1. Ο ενδογενής παράγοντας υποκίνησης

είναι η επίτευξη στόχων σε συνάρτηση

με τους παράγοντες: αποδοχές, συ-

νεργάτες, και χαρακτηριστικά εργα-

σίας. Όπως διαφάνηκε από τη σχετική

έρευνα οι νοσηλευτές παρουσιάστηκαν

περισσότερο ικανοποιημένοι σε σχέση

με τους γιατρούς.

2. Τα επαγγελματικά λάθη είναι αναπό-

φευκτα λόγω ανθρώπινης αδυναμίας

και υψηλής επικινδυνότητας ορισμέ-

νων νοσηλευτικών διεργασιών.



Vol 11, No 3

3. Ο τρόπος εισαγωγής στο νοσοκομείο, οι

προηγούμενες εισαγωγές, ο βαθμός

βελτίωσης της κατάστασης της υγείας

και η υποβολή σε χειρουργική

επέμβαση είναι παράγοντες που επη-

ρεάζουν την ικανοποίηση ασθενών.

4. Οι δεξιότητες της κριτικής σκέψης είναι

απαραίτητες για την επίλυση προ-

βλημάτων, τη λήψη αποφάσεων και τη

διαγνωστική αιτιολόγηση. Η ενεργητική

μάθηση (διδασκαλία αρχών, χρήση

λογικών μοντέλων και σύγχρονης

τεχνολογίας) σε μικρές ομάδες αποτελεί

την καταλληλότερη επιλογή για την

ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Συμπεράσματα και εισηγήσεις:

1. Οι θεωρίες υποκίνησης υποστηρίζουν

ότι οι ικανοποιημένοι επαγγελματίες

είναι περισσότερο παραγωγικοί, εν-

θουσιώδεις και αφοσιωμένοι. Οι έννοιες

της παραγωγικότητας, της επαγ-

γελματικής ικανοποίησης και της υπο-

κίνησης καθίστανται πολύ σημαντικές.

2. Η συμβολή της νοσηλευτικής διοίκησης

για τη διασφάλιση της ποιότητας της

φροντίδας και της διαχείρισης των

κινδύνων αποτελεί σημαντικό παρά-

γοντα. Οι νοσηλευτές θα πρέπει να

ακολουθούν νόμους, κανονισμούς,

πρότυπα και κατευθυντήριες οδηγίες σε

σχέση με τις νοσηλευτικές διεργασίες,

έτσι ώστε να είναι σε θέση να

αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε επαγ-

γελματική νομική ευθύνη, όταν και

εφόσον χρειάζεται.

3. Οι Κύπριοι ασθενείς παρουσιάζουν

υψηλά επίπεδα ικανοποίησης σε σύ-

γκριση με άλλες διεθνείς έρευνες, γε-

γονός που θα πρέπει να οδηγήσει σε

βαθύτερη μελέτη της Κυπριακής κουλ-

τούρας. Επίσης, η έρευνα θα πρέπει να

διεξαχθεί και στον ιδιωτικό τομέα, με

σκοπό την επίτευξη μιας πιο ολο-

κληρωμένης εικόνας σχετικά με το σύ-

στημα υγείας της Κύπρου.

4. Με δεδομένη τη σημαντικότητα για τη

σύγχρονη νοσηλευτική πρακτική, οι

εκπαιδευτικοί της Νοσηλευτικής

πρέπει να διαθέτουν τις απαραίτητες

διδακτικές δεξιότητες, τις οποίες οφεί-

λουν να αναβαθμίζουν συνεχώς.

Σύνοδος 2Β

(Στρογγυλή τράπεζα) «Νοσηλευτική παιδιών και εφήβων» Θέματα συνόδου:

1. Διαχείριση μετεγχειρητικού πόνου στα

παιδιά.

2. Χρόνιος πόνος στα παιδιά με καρκίνο.

3. Οξύς πόνος στα παιδιά: νοσηλευτική

αξιολόγηση και αντιμετώπιση.

4. Πόνος στα βρέφη και στα νεογνά: μύθοι

και πραγματικότητες.


1. Έγινε τεκμηριωμένη παρουσίαση αξιό-

πιστων εργαλείων αξιολόγησης του

πόνου.

2. Διαπιστώθηκε η ανάγκη ανάπτυξης και

εφαρμογής εκπαιδευτικών προγραμ-

μάτων για τους νοσηλευτές σχετικά με

τη διαχείριση του πόνου.


1. Οα πρέπει να γίνεται κατάλληλη προ-

ετοιμασία και ενημέρωση των παιδιών

και γονέων για τις επώδυνες διαδικα-

σίες.

2. Η παρουσία των γονέων στις επώδυνες

για το παιδί παρεμβάσεις είναι ση-

μαντική.

3. Θα πρέπει να ακολουθείται εφαρμογή

μη φαρμακευτικών και φαρμακευτικών

μεθόδων διαχείρισης του πόνου (εφαρ-

μογή πρωτοκόλλων χορήγησης αναλ-

γητικών φαρμάκων).

Σύνοδος 2Γ «Ψυχική υγεία»


1 Διερεύνηση καταθλιπτικής συμπτω-

ματολογίας σε ασθενείς με Οξύ

Έμφραγμα Μυοκαρδίου.



Vol 11, No 3

2. Παράγοντες επαγγελματικής εξουθέ-

νωσης στους Νοσηλευτές ψυχικής

υγείας.

3. Η διερεύνηση της σχέσης της νικοτίνης

με την εμφάνιση του άγχους και της

κατάθλιψης σε επαγγελματίες ψυχικής

υγείας.

4. Ψυχολογική ανταπόκριση των Ελλη-

νοκυπρίων Νοσηλευτών ψυχικής

υγείας.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα / Συμπεράσματα και Εισηγήσεις:

1. Η έρευνα κατέδειξε ότι τα ποσοστά

κατάθλιψης ανάμεσα στα άτομα με

Ο.Ε.Μ. είναι αυξημένα.

2. Ο ρόλος του νοσηλευτή στην έγκαιρη

αναγνώριση των συμπτωμάτων της κα-

τάθλιψης σε αυτούς τους ασθενείς είναι

εκτός από σημαντικός και απαραίτητος

για την αποθεραπεία τους.

3. Η γνώση θεμάτων ψυχικής υγείας, δεν

φαίνεται να προστατεύει των επαγ-

γελματία ψυχικής υγείας από την

ύπαρξη επαγγελματικής εξουθένωσης.

Η βιβλιογραφία αναφέρει την επίδραση

πολλών παραγόντων στην εμφάνιση

επαγγελματικής εξουθένωσης στους

επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Ανά-

μεσα τους η ηλικία και το φύλο, καθώς

και η εμπειρία αλλά και η γνώση που

αποδεικνύει τη σπουδαιότητα της

επαρκούς εκπαίδευσης (θεωρητικής και

πρακτικής). Διαφάνηκε μέσα από τη

μελέτη ότι τα ποσοστά εξουθένωσης

ανάμεσα στους κύπριους νοσηλευτές

είναι σε μέτρια επίπεδα.

4. Η ύπαρξη εξουθένωσης συνδέεται

άμεσα με το γεγονός αυξημένων πο-

σοστών κατανάλωσης νικοτίνης και

ανάπτυξης άγχους ανάμεσα στους νο-

σηλευτές. Τα επίπεδα άγχους και κα-

τάθλιψης βέβαια δεν αποτελούν κλινική

διαταραχή, ωστόσο προδίδουν το βαθμό

εξασφάλισης και ικανοποίησης των

νοσηλευτών.

Σύνοδος 3Α

«Πολιτική υγείας, Κοινοτική Νοσηλευτική, Νοσηλευτική τρίτης

ηλικίας»


1. Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: διαμόρ-

φωση του αναλυτικού προγράμματος

«Αγωγή Υγείας».

2. Η εμφάνιση του συνδρόμου της άπνοιας

σε ηλικιωμένα άτομα που πάσχουν από

ΧΑΠ στο Λεκανοπέδιο Αττική.

3. Η χρήση των αντιβιοτικών σε ασθένειες

πρωτοβάθμιων μονάδων υγείας του

Λεκανοπεδίου Αττικής.

4. Μετακίνηση καθηκόντων: Προκλήσεις

και προοπτικές για την κυπριακή νο-

σηλευτική πρακτική.

5. Πολιτισμική επάρκεια κοινοτικών νο-

σηλευτών.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα / Συμπεράσματα και Εισηγήσεις:

1 Η προαγωγή υγείας πρέπει να προωθηθεί

τόσο στα σχολεία όσο και στην

κοινότητα μέσω του αναλυτικού προ-

γράμματος εστιασμένου στην αντιμε-

τώπιση των κοινωνικών προβλημάτων

και της κοινωνικής ανισότητας. Αυτό

μπορεί να γίνει μέσω της ενεργητικής

και της βιωματικής μάθησης. Βασικό

ρόλο σε όλο το πρόγραμμα έχει ο κοι-

νοτικός νοσηλευτής ο οποίος είναι ο

επαγγελματίας υγείας με άμεση πρό-

σβαση στους μαθητές.

2. Η εμφάνιση του συνδρόμου της άπνοιας

στα ηλικιωμένα άτομα που πάσχουν από

ΧΑΠ είναι ένα σύμπτωμα που απο-

μονώνει και ταλαιπωρεί τα άτομα και τις

οικογένειες τους. Ως εκ τούτου,

απαιτείται η ανάπτυξη κοινωνικών δο-

μών και στρατηγικών προσέγγισης για

να επανενταχθούν στο κοινωνικό σύ-

νολο. Πρέπει να παρθούν μέτρα για να

αυξηθεί το προσδόκιμο και η ποιότητα

ζωής.



Vol 11, No 3

3. Η ορθολογιστική χρήση των αντιβιο-

τικών σκευασμάτων στην κοινότητα εί-

ναι ένα φλέγων θέμα καθώς το πρόβλημα

της αντοχής στα αντιμικροβιακά

σκευάσματα, συνεχώς μεγεθύνεται με

την εμφάνιση νέων πολυανθεκτικών

στελεχών. Η Ελλάδα, η Κύπρος και η

Γαλλία κατέχουν τις πρώτες θέσεις στην

αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών αφού

πολλά άτομα δεν γνωρίζουν ότι αυτά δεν

ενδείκνυνται στην θεραπεία απλών

ιώσεων. Δεν υπάρχει επαρκής ενημέ-

ρωση σε αυτόν τον τομέα με αποτέλεσμα

την υπερκατανάλωση αντιβιοτικών και

αύξηση της ανθεκτικότητας των

μικροβίων.

4. Η μετατόπιση καθηκόντων συμβαίνει σε

περιοχές όπου υπάρχει έλλειψη

προσωπικού υγείας, ειδικά σε μη ανα-

πτυγμένες χώρες με αυξημένες ανάγκες.

Το νοσηλευτικό και μαιευτικό

επάγγελμα, λόγω αυξημένων ελλείψεων,

είναι επιρρεπές στις μετακινήσεις

καθηκόντων και οφείλουμε να το

διαφυλάξουμε αφού η οποιαδήποτε

μετακίνηση καθηκόντων ενδέχεται να

παρουσιάσει αρνητικές επιπτώσεις.

5. Σε μια πολυπολιτισμική Κύπρο η κουλ-

τούρα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο

τόσο της υγείας όσο και της ασθένειας.

Η νοσηλευτική ως επιστήμη και επάγ-

γελμα που ασχολείται με την υγεία πρέ-

πει να προσαρμόζει την παροχή φρο-

ντίδας σύμφωνα με το πολιτισμικό υπό-

βαθρο και την κουλτούρα του κάθε ατό-

μου έτσι ώστε ο Νοσηλευτής να είναι

πολιτισμικά επαρκής και να φροντίζει το

κάθε άτομο σαν ξεχωριστή βιοψυ-

χοκοινωνική οντότητα και πάντα με

βάση το πολιτισμικό υπόβαθρο και την

κουλτούρα του.

Σύνοδος 3Β: «Φοιτητική σύνοδος»

Θέματα συνόδου: 1. Ο ρόλος του νοσηλευτή στην πρόληψη

του Συνδρόμου Φλεβικής θρόμβωσης.

2. Αξιολόγηση και ανάλυση της οικογε-

νειακής υγείας.

3. Αξιολόγηση οικογένειας με το μοντέλο

Calgury.

4. Παιχνιδοθεραπεία.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα

1. Το ακροατήριο έχει ενημερωθεί για και-

νοτόμες προσεγγίσεις στη νοσηλευτική

όπως είναι η φροντίδα της οικογένειας, η

ολιστική προσέγγιση, και οι

εναλλακτικές θεραπείες όπως είναι το

παιχνίδι.

2. Ο ρόλος του νοσηλευτή στην πρόληψη

της φλεβικής θρόμβωσης έχει δώσει μια

διαφορετική διάσταση στη φροντίδα.


1. Η σύνοδος με τις εργασίες των φοιτητών

έχει δώσει μια νέα ελπιδοφόρα και

χαρούμενη νότα στο συνέδριο, διατη-

ρώντας ταυτόχρονα την επιστημονι-

κότητα των παρουσιάσεων και την ποι-

ότητα στην οποία στοχεύουν τα συνέδρια

του ΠΑΣΥΝΜ.

Σύνοδος 3Γ: «Παθολογική

Νοσηλευτική»


1. Η ποιότητα ζωής ατόμων με φλεγμο-

νώδεις παθήσεις του εντέρου.

2. Ποιότητα ζωής ασθενών με καρδιακό

νόσημα.

3. Παχυσαρκία: Μια σύγχρονη παγκόσμια

επιδημία.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα / Συμπεράσματα και εισηγήσεις:

1. Το αντικείμενο της ποιότητας αποτελεί

ένα πολυδιάστατο πρόβλημα που αφορά

όλους τους τομείς της παροχής

νοσηλευτικής φροντίδας.

2. Η αξιολόγηση της ποιότητας μπορεί να

γίνει με ποιοτικά και ποσοτικά εργαλεία

παρέχοντας πολύτιμα στοιχεία για την

κλινική άσκηση.



Vol 11, No 3

Σύνοδος 4Α «Υγεία, Ευημερία και

Ασφάλεια» Θέματα συνόδου:

1. Αξιολόγηση ικανοποίησης παθολογικών

και χειρουργικών ασθενών στα Δημόσια

Νοσοκομεία στη Κύπρο.

2. Χρήση και κατάχρηση κινητών ακτινο-

γραφικών συστημάτων

3. Διερεύνηση προβλημάτων ύπνου σε

Έλληνες Νοσηλευτές - πιλοτική μελέτη


1. Στις ακτινογραφίες επί κλίνης συνήθως

δεν χρησιμοποιείται το ακτινοθλαστικό

σκηνικό πέτασμα για την προφύλαξη των

μερών του σώματος που δεν θα δεχθούν

ακτινοβολία. Η μη σταθερή απόσταση

και η ανεπαρκής ποσότητα της

ακτινοβολίας μειώνει την ποιότητα των

αποτελεσμάτων της εξέτασης.

2. Αυξημένη ακτινοβολία αυξάνει την πι-

θανότητα ανάπτυξης καρκίνου.

Συμπεράσματα και εισηγήσεις

1. Η ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας

εξαρτάται από πολλούς παράγοντες με

σπουδαιότερο την πληροφόρηση των

ασθενών.

2. Ο χρόνος που διαθέτει ο Νοσηλευτής

κοντά στον ασθενή πρέπει να αυξηθεί,

ιδιαίτερα σε ότι αφορά στις πνευματικές

και τις συναισθηματικές του ανάγκες.

3. Οι Νοσηλευτές πάντα σκεπτόμενοι το

συμφέρον του ασθενούς πρέπει να πε-

ριορίζουν όσο το δυνατό στο ελάχιστο τις

ακτινογραφίες επί κλίνης

Σύνοδος 4Β «Σύγχρονες εξελίξεις

στην Υγεία»


1. Η συμβολή της ταξιδιωτικής ιατρικής

στην προάσπιση της Δημόσιας Υγείας.

2. Ικανοποίηση από τη Νοσηλευτική Φρο

ντίδα ως έκβαση της συμπεριφοράς των

ασθενών.

3. Η χρήση της μεθόδου των Δελφών στον

τομέα της Υγείας.


1. Η συνεχής επιμόρφωση των επαγγελ-

ματιών υγείας συμβάλλει στη διατήρηση

και προαγωγή της Υγείας.

2. Υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ ικα-

νοποίησης ασθενών και της συμπερι-

φοράς των νοσηλευτών.

3. Η χρήση της μεθόδου των Δελφών για να

είναι επιτυχής χρειάζεται να τηρηθούν

βασικοί κανόνες.


1. Η συμβολή της ταξιδιωτικής ιατρικής με

τη δημιουργία εξατομικευμένου πλάνου

φροντίδας των ταξιδιωτών και η συνεχής

επιμόρφωση των επαγγελματιών υγείας

συμβάλλουν στη διατήρηση και

βελτίωση της υγείας.

2. Η ικανοποίηση των ασθενών μπορεί να

προβλεφθεί από τη συμπεριφορά των

νοσηλευτών.

3. Για την επιτυχή χρήση της μεθόδου των

Δελφών είναι απαραίτητη η μελέτη των

κριτηρίων και των χαρακτηριστικών της

μεθόδου και ο συνιστώμενος αριθμός

των εμπειρογνωμόνων.

Σύνοδος 4Γ «Εντατική

Νοσηλευτική» Θέματα συνόδου:

1. Τεκμηριωμένα δεδομένα για την επί-

δραση των μεθόδων ψυχολογικής υπο-

στήριξης στην κλινική έκβαση των βα-

ρέως πασχόντων.

2. Επαγγελματική αυτονομία και συσχέτιση

με τον βαθμό συνεργασίας νοσηλευτών -

ιατρών στη ΜΕΘ.

3. Καρδιακή ανακοπή και ανάνηψη στην

ΜΕΘ - Ηθικά διλήμματα.



Vol 11, No 3


1. Η ψυχολογική υποστήριξη των ασθενών

είναι ένα ουσιαστικό και αναπόσπαστο

μέρος της νοσηλευτικής φροντίδας και

πρέπει να ενισχύεται με μεθόδους που

όπως έχει τεκμηριωθεί βοηθούν τον

ασθενή.

2. Η αυτονομία των νοσηλευτών και η συ-

νεργασία μεταξύ των επαγγελματιών

υγείας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση

για τη βέλτιστη έκβαση των προ-

βλημάτων υγείας.

3. Τα ηθικά διλήμματα για την αναζωο-

γόνηση είναι ένα δύσκολο και πολύ ευ-

αίσθητο θέμα. Τα ηθικά διλήμματα που

αφορούν στην μη αναζωογόνηση ενός

ατόμου καθιστούν το έργο των επαγ-

γελματιών υγείας δυσκολότερο και χρει-

άζονται λεπτοί χειρισμοί. Το θέμα χρήζει

περαιτέρω συζήτησης.


1. Τεκμηριωμένες μέθοδοι ψυχολογικής

υποστήριξης πρέπει να ενσωματώνονται

στη φροντίδα.

2. Οι νοσηλευτές πρέπει να ενδυναμω- θούν

με εκπαιδευτικά και οργανωτικά

προγράμματα ώστε να αναπτύξουν αυ-

τονομία, συνεργασία και ικανότητα λή-

ψης αποφάσεων σε διάφορα ζητήματα

συμπεριλαμβανομένων και των ηθικών

διλημμάτων.

Σύνοδος 5Α: «Μαιευτική» Θέματα συνόδου:

1. Η εξήγηση του φαινόμενου της ιατρι-

κοποίησης του τοκετού μέσα από τη

θεωρία του Φουκώ.

2. Τα 10 βήματα του Μητρικού θηλασμού

και η προώθηση τους στην καθημερινή

πρακτική των Μαιών.

3. Έρευνα περί της γνώσης γυναικών για το

τεστ Παπανικολάου και καταγραφή των

απόψεων και συμπεριφορών τους ως

προς την εξέταση.

4. Έρευνα για την επιλόχεια κατάθλιψη

στην Κύπρο.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα/ Συμπεράσματα και εισηγήσεις:

1. Η ενδυνάμωση της μαίας με απώτερο

σκοπό την ενδυνάμωση της γυναίκας,

παράλληλα με την αλλαγή μαιευτικής

πολιτικής, θα μειώσουν το φαινόμενο της

ιατρικοποίησης του τοκετού.

2. Υπάρχει αναγκαιότητα για τη νομοθέ-

τηση των δικαιωμάτων της γυναίκας

στον τοκετό.

3. Η προώθηση μιας ενιαίας πολιτικής για

εφαρμογή και προώθηση του μητρικού

θηλασμού Παγκύπρια θεωρείται είναι

απαραίτητη.

4. Αναγκαιότητα κοινοτικής μαιευτικής για

την συνεχή παροχή μαιευτικής φρο-

ντίδας, κυρίως κατά την λοχεία και την

προώθηση του μητρικού θηλασμού αλλά

και για εντόπιση και αντιμετώπιση

πιθανών επιλόχειων επιπλοκών όπως

επιλόχεια κατάθλιψη.

5 Ο ρόλος της μαίας στην πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας είναι σημαντικός τόσο

στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώ-

πιση γυναικολογικών προβλημάτων σε

όλα τα στάδια τις ζωής της (π.χ. τεστ

Παπανικολάου και προβλήματα εμμη-

νόπαυσης)

Σύνοδος 5Β: «Φοιτητική σύνοδος»


1. Η ψυχογενής Ανορεξία και ο ρόλος του

Νοσηλευτή.

2. Χειρισμός Ασθενών με ειδικές ανάγκες.

3. Ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα:

Λύση στο Στρες που βιώνουν νέοι από-

φοιτοι νοσηλευτές.

4. Παιδική παχυσαρκία: Προδιαθεσικοί

παράγοντες και πρόληψη.


1. Ο ρόλος του νοσηλευτή είναι πολύ ση-

μαντικός τόσο στην πρόληψη όσο και

στην αντιμετώπιση ατόμων με ψυχο-




Vol 11, No 3

γενή ανορεξία καθώς επίσης και στην

πρόληψη και αντιμετώπιση της παχυ-

σαρκίας.

2. Η σωστή εφαρμογή ειδικών χειρισμών για

ασθενείς με ειδικές ικανότητες θα

συνεισφέρει τα μέγιστα στην ασφάλεια

των ασθενών αλλά και των νοσηλευτών.


Υπάρχει ανάγκη για:

1. Ενίσχυση των προληπτικών προγραμ-

μάτων και αναβάθμισης του ρόλου του

σχολικού και του κοινοτικού νοσηλευτή.

2. Εκπόνηση, υιοθέτηση από το Υπουργείο

Υγείας και εφαρμογή ειδικών προ-

γραμμάτων προσανατολισμού για τους

νέους νοσηλευτές, στα νοσοκομεία

3. Απαιτείται μεγαλύτερη επικέντρωση των

προγραμμάτων σπουδών σε θέματα

ασφάλειας προσωπικού και ασθενών

καθώς και η λήψη μέτρων εκπαίδευσης

και ευαισθητοποίησης στα νοσοκομεία.

Σύνοδος 6Α «Λοιμώξεις και Λοιμώδη νοσήματα»


1. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συμ-

μόρφωση των νοσηλευτών με τις οδηγίες

προφύλαξης από έκθεση σε μι-

κροοργανισμούς.

2. Επιδημίες από φυσικές καταστροφές.


1. Η σημασία της συμμόρφωσης στους

κανόνες προφύλαξης και κυρίως στην

εφαρμογή τους.

2. Οι φυσικές καταστροφές έχουν άμεση

σχέση με την υγεία των πολιτών.


1. Χρειάζεται περεταίρω διερεύνηση των

παραγόντων που επηρεάζουν τη συμ-

μόρφωση των νοσηλευτών προς τις βα

σικές οδηγίες προφύλαξης.

2. Οι νοσηλευτικές διευθύνσεις χρειάζεται

να συμπεριλάβουν στις πολιτικές τους

τις στρατηγικές για την αντιμετώπιση

των φυσικών καταστροφών KOL να

διασαφηνίσουν το ρόλο και τη συμ-

μετοχή των νοσηλευτών σε αυτές.

Σύνοδος 6Β «Ογκολογική

Νοσηλευτική»


1. «Πόλεμος» κατά του καρκίνου: ποιο εί-

ναι το σχέδιο Β;

2. Στάσεις επαγγελματιών υγείας που βοη-

θούν ή εμποδίζουν την επικοινωνία με

ασθενείς που έχουν καρκίνο.


1. Οι εναλλακτικές θεραπείες κατά του

καρκίνου είναι τεκμηριωμένα απαραί-

τητες, αφού τα χημικοθεραπευτικά

σκευάσματα και η ακτινοθεραπεία όπως

έχει αποδειχθεί διεθνώς προκαλούν

οδυνηρές παρενέργειες. Η δε χει-

ρουργική επέμβαση δεν έχει καμία

εφαρμογή στις μεταστάσεις.

2. Οι επαγγελματίες υγείας και ειδικότερα

οι Νοσηλευτές πρέπει να αναπτύσσουν

τέτοιες ικανότητες επικοινωνίας έτσι να

έχουν καλύτερη αντίληψη των αναγκών

των ασθενών τους.


1. Επιβάλλεται ενίσχυση του ρόλου των

εναλλακτικών θεραπειών για βελτίωση

της ποιότητας ζωής καθώς και της θε-

ραπείας των ασθενών με καρκίνο.

2. Χρειάζεται ενίσχυση των προσπαθειών

που καταβάλλονται για εκπαίδευση των

νοσηλευτών στις μεθόδους επικοινωνίας

με τους ασθενείς.

Κυπριακα Νοσηλευτικά χρονικά 2010


Vol 11, No 3

Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου

Αξιολόγησης Συνεδρίου

Το ερωτηματολόγιο της αξιολόγησης

του Συνεδρίου παραχωρήθηκε στην τσάντα

του Συνεδρίου, σε κάθε συμμετέχοντα κατά

την εγγραφή του.

Οι απαντήσεις διαβαθμίστηκαν στην κλίμακα Άριστα, Πολύ Καλά, Καλά, Μέτρια, Ανεπαρκής. Ο κάθε συμμετέχοντας ση-μείωνε με Χ στο βαθμό που το κάθε σημείο

ανταποκρίθηκε περισσότερο κατά την προσωπική του άποψη. Οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ήταν οι ακόλουθες:

1. Ανακοινώσεις και ενημέρωση πριν το

Συνέδριο

2. Εξυπηρέτηση εγγραφών πριν το Συ-

νέδριο

3. Εξυπηρέτηση εγγραφών κατά το Συ-νέδριο

4. Εξυπηρέτηση προσωπικού Γραμματείας

5. Αξιολόγηση εναρκτήριας τελετής

6. Αξιολόγηση Επιστημονικών θεμάτων 7. Συνάφεια θεμάτων με τον τίτλο του

Συνεδρίου

8. Οπτικοακουστικά μέσα Διαλέξεων

9. Ελεύθερες Ανακοινώσεις

10. Αναρτημένα Εκθέματα

11. Περίπτερα Συνεδρίου

12. Ενδιαφέρον έκθεσης προϊόντων

13. Άνεση συνέδρων στις εργασίες του

Συνεδρίου

14. Κοινωνικές εκδηλώσεις (Διαλείμματα)

15. Χώρος διεξαγωγής του Συνεδρίου

16. Χαρτοφύλακας Συνεδρίου

17. Περιεχόμενο χαρτοφύλακα

Το Διοικητικό Συμβούλιο του Παγκύ-

πριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών εκφράζει τα συγχαρητήρια και τις ευχαρι-στίες του στα μέλη της Οργανωτικής Επι-τροπής, της Επιστημονικής Επιτροπής και της Επιτροπής Μοριοδότησης, στα Προε-δρεία, στους εισηγητές των ελεύθερων

ανακοινώσεων, αναρτημένων εκθεμάτων και εργαστηρίων, στους σύνεδρους, στους χορηγούς και διαφημιζόμενους, στις Νο-σηλευτικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Υγείας, στις Προϊστάμενες των Τμημάτων και των Υπηρεσιών της Νοσηλευτικής

Εκπαίδευσης και της Κλινικής Νοσηλευτικής. Η αγαστή συνεργασία όλων αυτών των φορέων συνέβαλε καθοριστικά στην ομαλή και επιτυχή διεξαγωγή του Συνεδρίου.

Διοικητικό Συμβούλιο ΠΑΣΥΝΜ

Δεκέμβριος 2010



54 τομος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

Οδηγίες για τους συγγράφεις

Τα Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά αποτελούν την περιοδική έκδοση του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών με θεμελιώδης στόχους την προαγωγή της Νοσηλευτικής και της Μαιευτικής Επιστήμης στην Κύπρο, την ερευνητική και βιβλιογραφική αναδίφηση θεμάτων σχετικά με την υγεία και τις υπηρεσίες υγείας του τόπου. Παράλληλα με τους στόχους αυτούς, η έκδοση του περιοδικού αποκτά προεκτάσεις που άπτονται της δημιουργίας ενός ισχυρού εκφραστικού οργάνου, μέσου επικοινωνίας, ενημέρωσης και συνεχούς επαγγελματικής ανάπτυξης. Οι εισηγήσεις εργασιών για δημοσίευση καλωσορίζονται και συμβάλουν τα μέγιστα προς την πραγμάτωση των πιο πάνω στόχων. Οι πιο κάτω οδηγίες αποτελούν ένα κράμα στοιχείων από τη διεθνή περιοδικογραφεία, στενά συνηφασμένο με τα Κυπριακά Νοσηλευτικά και Μαιευτικά δεδομένα και αποσκοπούν στη προαγωγή και διατήρηση υψηλών εκδοτικών επιπέδων. Η επιστημονική υπόσταση, η επιμελής παρουσίαση, η ομογένεια και η ομοιομορφία των δημοσιεύσεων σε κάθε έκδοση, αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για την επίτευξη τέτοιων επιπέδων. Ως εκ τούτου, η αφομοίωση των εισηγήσεων ανάλογα με τα πιο κάτω, αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για δημοσίευση.

ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ

> Η εργασία αποστέλλεται σε ψηφιακή μορφή με συνοδεία του σχετικού εντύπου αλληλογραφίας, στη διεύθυνση αλ-

ληλογραφίας του περιοδικού όπως αυτή αναφέρεται στο τέλος των Οδηγιών για συγγραφείς.

> Οι εργασίες δυνατόν να παραδοθούν και διά χειρός σε οποιονδήποτε από τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του

ΠΑΣΥΝΜ, της Εκδοτικής Επιτροπής και των Επαρχιακών επιτροπών.

> Οι εργασίες υποβάλλονται σε γραμματοσειρά No. 12, με διπλό διάστημα και περιθώρια 3 εκατοστών. Οι επικεφαλίδες

μέσα στο κείμενο αναγράφονται σε ξεχωριστή γραμμή με bold γραμματοσειρά.

> Η πρώτη σελίδα της υποβολής περιλαμβάνει τα ακόλουθα:

-τον τίτλο της εργασίας και το όριο των λέξεων

- το/τα ονοματεπώνυμο/α του/των συγγραφέα/ων.

- επαγγελματικός τίτλος, χώρος εργασίας και ακαδημαϊκά προσόντα

» Τα στοιχεία του συγγραφέα να μην αναγράφονται στις σελίδες του άρθρου.

> Οι Συντομογραφίες που παραθέτονται στο κείμενο πρέπει να αναγράφονται ολογράφως κατά το σημείο της πρώτης

αναφοράς τους.

> Η τοποθέτηση φωτογραφιών, πινάκων, διαγραμμάτων και γραφικών παραστάσεων παρεμβάλλεται μέσα στο κείμενο

και στο σημείο αναφοράς τους. Η χρησιμοποίηση των πιο πάνω από πρωταρχικές πηγές προϋποθέτει την πλήρη ανα-

φορά στην πηγή. Η χρήση παραρτημάτων πρέπει να αποφεύγεται για την αξιόπιστη και αυθεντική απόδοση της ερ-

γασίας στο τυπογραφείο.

> Οι βιβλιογραφική αναφορά παρατίθεται με τη χρήση του Συστήματος Harvard όπως αυτό περιγράφεται στο σχετικό

κεφάλαιο.

Οι δημοσιεύσεις ταξινομούνται ανάλογα με το θέμα και το τρόπο ανάπτυξης του θέματος σε ποικίλα είδη και κατη-

γορίες. Προσδιορίστε το είδος της υποβολής σας στο σχετικό έντυπο αλληλογραφίας.

> Οι συγγραφείς θα ενημερώνονται γραπτώς από την Εκδοτική επιτροπή για την οποιανδήποτε κατάληξη της εργασίας

τους.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗΣ 1. Ερευνητικες εργασίες

Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν όλα τα είδη Έρευνας και Στατιστικής. Η δημοσίευσης τέτοιων εργασιών προϋποθέτει την αυστηρή τήρηση των πρωτοκόλλων συγγραφής τους και παράθεση όλων των παραμέτρων σύστασης ανάλογα με το είδος τους. Οι παράμετροι αυτοί είναι: ί Περιλήψεις (Ελληνική και Αγγλική) I Εισαγωγή I Στόχος και σκοπός της ερευνητικής εργασίας I Φιλοσοφικό, Επιστημονικό, Θεωρητικό υπόβαθρο I Παράθεση βιβλιογραφικής αναφοράς (βιβλιογραφικές παραπομπές και Βιβλιογραφία) I Τήρηση Δεοντολογικών αρχών I Περιγραφή και τεκμηρίωση της Μεθοδολογίας I Ακρίβεια και πληρότητα Στατιστικής ανάλυσης αποτελεσμάτων I Παρουσίαση πινάκων με ραβδόγραμμα, ιστόγραμμα μόνο ί Συζήτηση και κριτική ανάλυση ί Τεκμηρίωση πορισμάτων ή συμπερασμάτων I Χρήση και παρουσίαση πινάκων, διαγραμμάτων και γραφικών παραστάσεων I Στοιχειοθέτηση προοπτικών και περιορισμών της έρευνας » Όριο λέξεων: 2000-5000

2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση

Η εργασία αυτή, κατά πλειοψηφία, περιλαμβάνει την κριτική ανάλυση και συζήτηση βιβλιογραφικών δεδομένων σε συγκε- κριμένο θέμα. Οι εργασίες αυτές δύνανται να επιμεληθούν από ένα έως δύο συγγραφείς. Οι συγγραφείς αναμένονται όπως παραθέσουν και συζητήσουν την τοποθέτηση τους επί του θέματος. Η παράθεση Βιβλιογραφικών αναφορών θεωρείται απαραίτητη. (Όριο λέξεων: 2000-5000). 3. Μελέτη περίπτωσης

Η μελέτη περίπτωσης αφορά την παρουσίαση συγκεκριμένου περιστατικού ασθενούς/ατόμου μέσα στα πλαίσια της Ολι- στικής Νοσηλευτικής και Μαιευτικής προσέγγισης. Παράλληλα, η μελέτη επενδύεται με παράθεση, κριτική ανάλυση και συζήτηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Η δημοσίευση τέτοιου είδους εργασίας προϋποθέτει τη διαφύλαξη της ταυτότητας και την ενυπόγραφη συγκατάθεση του υπό μελέτη ατόμου. Οι μελέτες περιπτώσεων αποτελούν πολύτιμη πηγή κλινικών εμπειριών και αποδίδουν καινούργιες προοπτικές και διαστάσεις στη Νοσηλευτική. Οι περισσότερες από αυτές ασχολού- νται με τη χρήση πρωτότυπων και νέων μεθόδων παροχής φροντίδας. Η παράθεση Βιβλιογραφικών αναφορών θεωρείται απαραίτητη. (Όριο λέξεων: 2000-4000).



Vol 11, No 3

4. Επίκαιρο θέμα

Η εργασία του είδους αυτού ασχολείται με την περιγραφική παρουσίαση θέματος που κατά συγκεκριμένες χρονικές πε- ριόδους, περιστασιακά ή διαχρονικά, σε εγχώρια ή παγκόσμια εμβέλεια, απασχολεί τη Νοσηλευτική, τη Μαιευτική και την Υγεία γενικότερα. Οι συγγραφείς αναμένονται να αποδώσουν απόψεις, σχόλια και εισηγήσεις επί του θέματος. Οι Βιβλιο- γραφικές παραπομπές είναι προαιρετικές. Αντίθετα, η παράθεση της σχετικής βιβλιογραφίας θεωρείται απαραίτητη, ενι- σχύει το κύρος της εργασίας και καθοδηγεί τους αναγνώστες σε περαιτέρω μελέτη του θέματος (Όριο λέξεων: μέχρι 2000).

5. Επιστολή προς τη Σύνταξη

Οι επιστολές προς τη Σύνταξη αποτελούν το μέσο ενεργητικής συμμετοχής του συνδρομητή. Οι επιστολές αυτές δύνανται να περιλαμβάνουν σχόλια, κριτική, απόψεις και εισηγήσεις εφ' όλης της ύλης που αφορά την έκδοση του περιοδικού. Επι- πρόσθετα, παρέχεται η ευκαιρία στο συνδρομητή να κάνει αναφορά σε θέματα κοινού Νοσηλευτικού και Μαιευτικού εν- διαφέροντος. Οι επιστολές προς τη Σύνταξη είναι σύντομες και περιεκτικές. (Όριο λέξεων: μέχρι 500/ολοσέλιδο Α4).

6. Νομοθεσία

Η υφιστάμενη ή νεοσυσταθείσα Νομοθεσία που αφορά άμεσα τη Νοσηλευτική και Μαιευτική σε όλες τις διαστάσεις τους, συγκαταλέγεται στο είδος μιας τέτοιας δημοσίευσης. Η κείμενη Νομοθεσία που διέπει την Νοσηλευτική και Μαιευτική στην Κύπρο, όσο και οι Νομοθετικές ντιρεκτίβες των διεθνών και Ευρωπαϊκών σωμάτων και φορέων της Νοσηλευτικής και Μαι- ευτικής σωμάτων και φορέων γίνονται αποδεκτές. Οι δημοσιεύσεις αυτές αποτελούν το σημαντικότερο πεδίο ενημέρωσης και κατάρτισης των Κυπρίων Νοσηλευτών και Μαιών στα ενχώρια και διεθνή Νοσηλευτικά και Μαιευτικά δρώμενα.

7. Ανταπόκριση

Η ανταπόκριση ασχολείται με την περιγραφή οποιουδήποτε Νοσηλευτικής και Μαιευτικής φύσεως ή άλλου συναφούς με τη Νοσηλευτική συνεδρίου, σεμιναρίου, ημερίδας, συζήτησης και εκδήλωσης ή δραστηριότητας στην Κύπρο και το εξω- τερικό. Η παρουσίαση των συμπερασμάτων και των πορισμάτων θεωρείται απαραίτητη. (Όριο λέξεων: μέχρι 2000).

8. Ανακοίνωση

Η διοργάνωση οποιουδήποτε Νοσηλευτικής και Μαιευτικής φύσεως ή άλλου συναφούς με τη Νοσηλευτική και Μαιευτική συνεδρίου, σεμιναρίου, ημερίδας, συζήτησης, εκδήλωσης ή δραστηριότητας, στην Κύπρο και το εξωτερικό, δύναται να ανακοινωθεί μέσα από τις στήλες του περιοδικού. Η έγκαιρη αποστολή του κειμένου στην Εκδοτική επιτροπή θεωρείται αναγκαία. (Όριο λέξεων: μέχρι 500/ολοσέλιδο Α4).

9. Ειδικά άρθρα

Τα άρθρα αυτά, κατά αποκλειστικότητα, αφορούν πληροφορίες για τη Δημόσια Υγεία και τη παροχή των υπηρεσιών της. Η συμβολή τέτοιων δημοσιεύσεων θεωρείται ζωτικής σημασίας για την απόδοση κοινών στόχων και την ενδυνάμωση της αγαστής συνεργασίας των λοιπών επαγγελμάτων υγείας με τη Νοσηλευτική και τη Μαιευτική. (Όριο λέξεων: 2000-4000)

10. Ελεύθερες Δημοσιεύσεις

Η κατηγορία αυτή συγκατελέγει οτιδήποτε δύναται να δημοσιευτεί στις στήλες του περιοδικού και δεν εμπίπτει σε κανένα από τα πιο πάνω είδη δημοσιεύσεων. Η ελεύθερη δημοσίευση περιλαμβάνει κατ' εξοχή θέματα κοινού ενδιαφέροντος, άμεσα συνδεδεμένα με τις πτυχές της Νοσηλευτικής και της Υγείας γενικότερα. (Όριο λέξεων: μέχρι 1000/ολοσέλιδο Α4)

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ

Η Ελληνική αποτελεί τη γλώσσα επιλογής για την υποβολή των κειμένων προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται στη δημοτική, με μονοτονικό σύστημα και διακρίνονται για τη γλωσσική τους ομοιομορφία. Η ορθογραφία, η ορθή σύνταξη και έκφραση θεωρούνται απαραίτητα στοιχεία.

Η έκταση του ορίου των λέξεων διακυμαίνεται ανάλογα με το είδος και την κατηγορία που συγκαταλέγεται η εισήγηση. Η έκταση εκάστου είδους αναφέρεται στο κεφάλαιο περιγραφής των διαφόρων τύπων εισηγήσεων.

Η χρήση της Αγγλικής δύναται να υιοθετηθεί σε εξαιρετικά ιδιάζουσες περιπτώσεις.

ΤΙΤΛΟΣ

Ο τίτλος κατά κανόνα είναι σύντομος και περιεκτικός. Οι λέξεις ευρετηριασμού (λέξεις-κλειδιά μέγιστος αριθμός 5) που αφορούν το περιεχόμενο παραθέτονται κατά την κρίση του/των συγγραφέα/ων και αποσκοπούν στην εύκολη επισήμανση της εργασίας από ερευνητές βιβλιογραφίας του θέματος της.

Η παρουσίαση του τίτλου τόσο στην Ελληνική όσο και στην Αγγλική γλώσσα θεωρείται απαραίτητη λόγω της προβολής του περιοδικού στο διαδίκτυο.

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

Ο στόχος, η κεντρική ιδέα, τα υλικά, οι μέθοδοι και τα αποτελέσματα της εργασάις συνοψίζονται στη περίληψη. Η χρήση βιβλιογραφικών παραπομπών και συντομογραφιών αποφεύγεται στο κείμενο της περίληψης. Η περίληψη Ερευνητικής ερ- γασίας περιλαμβάνει όλες τις παραμέτρους ης, όπως αυτές αναφέρονται στο κεφάλαιο περιγραφής της.

Η παρουσίαση της περίληψης τόσο στην Ελληνική όσο και στην Αγγλική γλώσσα (Abstract) θεωρείται απαραίτητη λόγω της προβολής του περιοδικού στο διαδίκτυο. Με τον τρόπο αυτό, παρέχεται η δυνατότητα πρόσβασης και χρήσης της ερ- γασίας για σκοπούς βιβλιογραφικής παραπομπής από αναγνώστες του διεθνή χώρου.

Το όριο των λέξεων εκάστης διακυμαίνεται ανάλογα με το είδος της εργασίας.

• Ερευνητική εργασία, Βιβλιογραφική ανασκόπηση και Περιστασιακή μελέτη.

Έκταση περιλήψεων: 100-200 λέξεις έκαστη.

• Επίκαιρο θέμα και Ειδικά άρθρα: μέχρι 100 λέξεις έκαστη.

• Επιστολή προς τη Σύνταξη, Νομοθεσία και Ανταπόκριση: Χωρίς περιλήψεις

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εισαγωγή αποτελεί πρωταρχικό και απαραίτητο στοιχείο εργασίας. Ο σκοπός και ο τρόπος ανάλυσης του αντικειμένου της εργασίας παραθέτονται στην εισαγωγή, προσανατολίζουν και κατευθύνουν τον αναγνώστη στο κυρίως κείμενο της.

Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά 2010 56 Cyprus Nursing Chronicles 2010

τόμος 11, τεύχος 3

Vol 11, No 3

ΚΥΡΙΩΣ ΚΕΙΜΕΝΟ

Το κυρίως κείμενο περιλαμβάνει τη λεπτομερή ανάπτυξη του θέματος με ακρίβεια και λογική συνοχή. Η ανάλυση των δια- στάσεων και προεκτάσεων του θέματος, η παράθεση, η τεκμηρίωση και η συζήτηση της βιβλιογραφίας και της βιβλιογρα- φικής παραπομπής, η παρεμβολή των απόψεων και εισηγήσεων του/των συγγραφέα/ων αποτελούν τα θεμελιώδη στοιχεία του κυρίως κειμένου.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ / ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Ο επίλογος, σαν τελευταίο μέρος της εργασίας, αποτελεί λακωνική ανακεφαλαίωση της. Τα πορίσματα και συμπεράσματα της εργασίας παραθέτονται στο μέρος αυτό και αποδίδουν τις τυχόν ανεξερεύνητες προεκτάσεις και προοπτικές του θέ- ματος.

Ανάλυση Συστήματος Βιβλιογραφικών αναφορών

Η περιγραφική ανάλυση των Βιβλιογραφικών αναφορών με το σύστημα Harvard επιμελήθηκε από τον συνάδελφο κο Αντω- νάκη Ανδρέου και εγκρίθηκε από την Εκδοτική επιτροπή του περιοδικού για υιοθέτηση και αφομοίωση της στις Οδηγίες για τους συγγραφείς.

Βιβλιογραφικές αναφορές - Σύστημα Harvard

Αντωνάκης Ανδρέου

Ανώτερος Λειτουργός Εκπαίδευσης - Νοσηλευτική Σχολή

SRN, CCN, RNT, BSc (Hons) Nurse Education

To σύστημα Harvard, γνωστό και ως η μέθοδος του «Πανεπιστημίου Harvard» ή η μέθοδος του Αλφαβητικού βιβλιογραφικού καταλόγου, είναι ένας τρόπος βιβλιογραφικής αναφοράς και τεκμηρίωσης που είναι αποδεκτός από πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα για τη συγγραφή επιστημονικών εργασιών.

Η εφαρμογή του συστήματος Harvard, όπως και κάθε άλλου τρόπου βιβλιογραφικής αναφοράς, διέπεται από ορισμένες αρχές που πρέπει να τηρούνται

ομοιόμορφα κατά τη συγγραφή μιας επιστημονικής εργασίας.

Για τη συγγραφή μιας επιστημονικής εργασίας, ο συγγραφέας είναι φυσικό να χρησιμοποιεί πληροφορίες από γραπτά άλλων όπως βιβλία, άρθρα από

περιοδικά και μελέτες συναφείς προς το θέμα του για να διαμορφώσει και να τεκμηριώσει τις απόψεις του. Όμως, από επιστημονική δεοντολογία και

εντιμότητα οφείλει να σέβεται τις βιβλιογραφικές πηγές, να δηλώνει τα στοιχεία της ταυτότητας των μέσα στο κείμενο και να αναφέρει με ακρίβεια όλα τα

βιβλιογραφικά στοιχεία στο τέλος της μελέτης του.

Έτσι, ο αναγνώστης θα μπορεί, αν το θελήσει, να εντοπίσει την αρχική πηγή και να πάρει περισσότερα στοιχεία. Οποιαδήποτε ελλιπής αναφορά στη

βιβλιογραφία «είναι στοιχείο που επιβεβαιώνει την αδικαιολόγητη αδιαφορία του συγγραφέα» (Παπαναστασίου, 1996:216), ενώ τυχόν παράλειψη του να

δηλώσει την πηγή κάθε πληροφορίας που έχει συμπεριλάβει στην εργασία του θεωρείται ασυγχώρητο λάθος από την ακαδημαϊκή-επιστημονική κοινότητα

και μπορεί να στοιχειοθετήσει το αδίκημα της λογοκλοπής και της σκόπιμης οικειοποίησης ξένης πνευματικής ιδιοκτησίας (Παρασκευοπούλου, 1993).

Στο σύστημα Harvard ο τίτλος της μελέτης γράφεται με μικρά ή κεφαλαία γράμματα και υπογραμμίζεται ή γράφεται με κυρτά (italics) ή χοντρά (bold)

στοιχεία. Οι αναφορές σε βιβλιογραφικές πηγές που αναφέρονται μέσα στο κείμενο παρουσιάζονται με αλφαβητική σειρά στο τέλος της μελέτης υπό τον

τίτλο Βιβλιογραφικές Παραπομπές. Άλλες πηγές που δεν αναφέρονται, αλλά είναι σχετικές με το Θέμα και προτείνονται για μελέτη, παρουσιάζονται υπό τον

τίτλο Βιβλιογραφία.

Η καταχώρηση βιβλιογραφικών αναφορών μέσα στο κείμενο, στις βιβλιογραφικές παραπομπές και στη βιβλιογραφία

γίνεται ως ακολούθως:-

I. Μέσα στο κείμενο

Ότι παρατίθεται χωρίς παράφραση (το αυτούσιο/το δάνειο απόσπασμα) γράφεται σε εισαγωγικά. Αν το δάνειο από- σπασμα είναι σε έκταση μεγαλύτερο των πέντε σειρών τοποθετείται χωρίς εισαγωγικά σε ξεχωριστή παράγραφο με με- γαλύτερο περιθώριο στα αριστερά (Παρασκευοπούλου, 1993:187).

Αν οι συγγραφείς ή οι επιμελητές έκδοσης είναι περισσότεροι από δύο δίνονται όλα τα επώνυμα τη πρώτη φορά που

εμφανίζεται η παραπομπή και από την επόμενη φορά δίνονται τα στοιχεία μόνον του πρώτου συγγραφέα ή επιμελητή έκ-

δοσης και ακολουθεί η λατινική φράση et.al. ή η συνώνυμη φράση και άλλοι.

Ο τρόπος καταχώρησης μιας αναφοράς μέσα στο κείμενο εξαρτάται από την παραπομπή στη βιβλιογραφική πηγή. Σε

παραπομπή σε συγκεκριμένο σημείο της βιβλιογραφικής πηγής ή όταν χρησιμοποιείται αυτούσιο απόσπασμα αναφέρεται

η σελίδα της πηγής.

Παραδείγματα:- • Το 1999 ο Γαρδίκας (σελ. 35) επισημαίνει ότι... • On the topic of professional writing and referencing, as cited by Beard (1997), Cormack (1994:32-33) states: "When writing

for professional readership, writers invariably make reference to already published works". • To επίπεδο συνείδησης είναι το σημαντικότερο στοιχείο αξιολόγησης του ασθενούς με κρανιοεγκεφαλική κάκωση" (Καζ-

δάγλης, 1996:88).

Σε παραπομπή γενικά σε ολόκληρη την ύλη της βιβλιογραφικής πηγής δεν αναφέρεται η σελίδα της πηγής.

Παραδείγματα:·

• Σε μια πρόσφατη έρευνα οι Νεοφύτου και Κρόνος (1999) διαπίστωσαν ότι...

• Cormack (1994), as cited by Beard (1997), states that "when writing for a professional readership, writers invariably make reference to already published works".



Vol 11, No 3

• Πιο πρόσφατες μελέτες (Αθηνή 1998; Ιωνά 1999; Ασπρής 2000) έδειξαν ότι....

Σε παραπομπή στο διαδίκτυο αναφέρεται το επώνυμο του συγγραφέα, το έτος δημοσίευσης σε παρένθεση και με

κόμμα, η σελίδα του URL που διαθέτει την πληροφορία και η ημερομηνία της πρόσβασης στο διαδίκτυο σε τετράγωνες

αγκύλες.

Παραδείγματα:- • Holland (1996), http://www [9 Ιουνίου 2001] • http://www.tracheostonny.com/care.html [20 Ιουνίου 2001] II. Στις Βιβλιογραφικές Παραπομπές και στη Βιβλιογραφία η καταχώρηση γίνεται με την ακόλουθη σειρά: -

Για Βιβλία

• Επώνυμο του συγγραφέα ή επιμελητή έκδοσης με κόμμα.

• Αρχικά του μικρού και του μεσαίου ονόματος του συγγραφέα ή επιμελητή έκδοσης με τελεία.

• Έτος έκδοσης σε παρένθεση.

• Τίτλος του βιβλίου υπογραμμισμένος ή με κυρτά (italics) ή με χοντρά (bold) στοιχεία και με τελεία (εφαρμόζεται η ίδια

επιλογή σε όλες τις καταχωρήσεις)

• Αριθμός έκδοσης (αν δεν είναι η πρώτη) και του τόμου (όταν υπάρχει) με τελεία.

• Πόλη έκδοσης με άνω και κάτω τελεία.

• Εκδοτικός οίκος ή η λέξη Αυτοέκδοση (αν ο εκδοτικός οίκος είναι άγνωστος) με τελεία. Για Αρθρα από Περιοδικά

• Επώνυμο του συγγραφέα με κόμμα

• Αρχικά του μικρού και του μεσαίου ονόματος του συγγραφέα με τελεία

• Έτος δημοσίευσης σε παρένθεση

• Τίτλος του άρθρου με τελεία

• Όνομα του περιοδικού υπογραμμισμένο ή με κυρτά ή με χοντρά στοιχεία και με τελεία.

• Αριθμός τόμου του περιοδικού υπογραμμισμένος ή με κυρτά ή με χοντρά στοιχεία χωρίς σημείο στίξης

• Αριθμός τεύχους του περιοδικού σε παρένθεση και με κόμμα

• Όταν δεν υπάρχει αριθμός τόμου αναφέρεται ο αριθμός του τεύχους υπογραμμισμένος ή με κυρτά ή με χοντρά στοι-

χεία χωρίς παρένθεση και με τελεία

• Σελίδα/ες που καταλαμβάνει το άρθρο με τελεία.

Σε περίπτωση που γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε περισσότερα από ένα βιβλίο ή άρθρο από τον ίδιο συγγραφέα και με το ίδιο έτος έκδοσης γράφεται ανάλογα το γράμμα α,β,γ, μετά το έτος έκδοσης.

Παραδείγματα καταχώρισης Βιβλίων και Κεφαλαίων από βιβλία

Ασκητοπούλου, Ε.Κ. (1991) Επείγουσα και εντατική ιατρική. Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας

Foreman, Ρ (1998) Εισαγωγή στην εκπαιδευτική έρευνα. (Α. Χρυσοστόμου, επιμ. έκδ. και μετάφραση). Λευκωσία: Abe Press.

(Πρωτότυπη έκδοση, 1974).

Glass, G. V., Peckham, P. D., & Sanders, J. (1980) Statistical methods in education. London: University Press.

Καζδάγλης, Κ. (1996) Νευροχειρουργική. Αθήνα: Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου.

Orem, D.E. (1991) Nursing: concepts of practice. 4th ed. Louis: Mosby-Year Book.

Συγκούνας, Ε. και Φλώρος, I. (2000) Εγκεφαλικός θάνατος. Στου: Χαρ. Ρούσσου (επιμ. έκδ.). Εντατική Θεραπεία. 2η έκδ.

Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης. Σελ. 1040-1045.

Ρούσσος, Χ. (επιμ. έκδ.) (2000) Εντατική θεραπεία. 2η έκδ. Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης.

Παραδείγματα καταχώρισης Αρθρων από Περιοδικά και Εφημερίδες.

Ανδρέου, Α. (2001) Κυστική υδατιδική νόσος και πρόληψη. Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά, 2(1), 27-30.

Ιωσηφίδης, Α. Κ. και Κυριάκου, Β. (1989) Το κλίμα του σχολείου είναι παράγοντας που επηρεάζει την επίδοση των μαθη-

τών. Κυπριακή Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 42. 82-105.

Johns, C. (1993) Professional supervision. Journal of nursing management, 21 (1), 9-18.

Nelson, S. G. (1998) Hydatid disease. Medicine International, 55. 2267-2269.

Παναγιώτου, Δ. (1999) Επίκαιρα θέματα. Ο Φιλελεύθερος, 4 Ιουνίου, σελ. 12.

Thompson, R. (1991a) A place in history. History Today, 24(3), 31.

Thompson, R. (1991b) Historical theory and real people. History Today, 24(6), 42-50.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Ελληνική

Παπαναστασίου, Κ. (1996) Μεθολογία εκπαιδευτικής έρευνας. Λευκωσία: Theopress Ltd.

Παρασκευοπούλου, Ι.Ν. (1993) Μεθολογία επιστημονικής έρευνας. Τόμος Β. Αθήνα: Έκδοση Συγγραφέα.

Αγγλική

Beard, S. (1997) A guide to the Harvard system of referencing. London: Anglia Polytechnic University libraries.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική

Θεοφιλίδη, Xp. (1990) Η Συγγραφή επιστημονικής εργασίας: από τη θεωρία στην πράξη. Λευκωσία: Theopress Ltd.

Αγγλική

British Standards Institute. (1990) Recommendations for citing and referencing published material. BS5605 London: BSI.

Holland, M. (1996) Harvard system [on line]. Poole: Bournemouth University. Available from:

http://www.boumemouth.ac.uk/using

the library/html/guide to citing internet sourc.html [Accessed 9 July 2001],

http://www.nene.ac.uk/lrs/lnformation/refword.html [Accessed 9 July 2001],



Vol 11, No 3

ΚΥΠΡΙΑΚΑ - cncjournal.cyna.org · abstract introduction: individualized care and...

Documents