Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

Áàéãóóëëàãà : Ä êîìïàíè, ÕÕÊ Áàòàëñàí äàðãà, çàõèðàë: Áàòàëñàí îãíîî :

ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ. Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû øèíæ ÷àíàð, õ¿ðýý Ä êîìïàíè íü àíõ 1992 îíä Õóâüöààò êîìïàíè õýëáýðýýð áàéãóóëàãäñàí áºãººä õîæèì 1997 îíû Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè áîëæ ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí. Êîìïàíè íü ¿éëäâýðëýë, õóäàëäààíû ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã. Êîìïàíè íü òàðâàãàíû àðüñààð õóâöàñ ¿éëäâýðëýæ, äîòîîäîä õóäàëäàõààñ ãàäíà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý çàðèì õýñãèéã ýêñïîðòîëäîã. Êîìïàíèéí ¿éëäâýðëýë õóäàëäààíû á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü Óëààíáààòàð õîòîä ÿâàãääàã áºãººä ñàëáàð íýãæ, õàðààò êîìïàíèã¿é áîëíî. ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ Ìîíãîë Óëñûí Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õóóëüä “áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí áàòàëæ, ìºðäºæ àæèëëàíà” (17.2 äóãààð çààëò); “àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëæ, áàòëóóëàõ ¿¿ðãèéã áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷ õ¿ëýýäýã áàéíà” (19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1.1-ò); ìºí “íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã ìºðäºíº” (16.1 äýõ çààëò) ãýñýí çààëòûã ¿íäýñëýí êîìïàíè Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã “-èéã áîëîâñðóóëñàí áîëíî. Êîìïàíèéí ÍÁÁ-èéí áîäëîãî, çàð÷èì íü Ñàíãèéí ñàéäûí òóøààëààð áàòàëñàí Äàíñûí ¿ëãýð÷èëñýí çààâàð, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýæ ãàðãàõ àðãà÷ëàë áîëîí áóñàä çààâàð, ò¿¿í÷ëýí ÍÁÁÎÓÑ-ûí çàð÷èìä ¿íäýñëýñýí áîëíî. ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÇÎÐÈÓËÀËÒ, ¯ÉË×ËÝÕ Õ¯ÐÝÝ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ýíý áàðèìò áè÷èã íü êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áýëòãýõýä áàðèìòëàõ íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí çàð÷èì, áîäëîãóóäûã òîäîðõîéëîõ áà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòºëæ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýõ çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàíà. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ýíý áàðèìò áè÷èã íü êîìïàíèä á¿õýëä íü ìºðäºãäºíº. Êîìïàíè íü ñàëáàð íýãæ, õàðààò êîìïàíèã¿é ó÷ðààñ ýíý òàëààð òóñãàé áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðîãäîîã¿é áîëíî. ĪЪÂįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ. ÍÁÁ-ÛÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÌªÐĪËÒ

269

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

ÍÁÁ-èéí ýíý áàðèìò áè÷èã íü Êîìïàíèéí çàõèðëûí òóøààëààð áàòëàãäñàíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ ìºðäºãäºíº. ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò îðóóëñàí çàð÷ìûí ººð÷ëºëò, á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã òóõàé á¿ð òóñãàæ, øèíý÷èëæ õýðýãëýõ ¸ñòîé. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã òîãòâîðòîé ìºðäºõ çàð÷èì áàðèìòàëíà. ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ ÁÎÄËÎÃÓÓÄ (à) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áýëòãýõäýý ìºðäºõ ñòàíäàðò, çààâàð, æóðàì Êîìïàíè íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà áýëòãýõäýý ÍÁÁÎÓÑ, ýíý ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí Ñàíõ¿¿ Ýäèéí çàñãèéí ñàéäûí áàòàëñàí çààâðóóäûã ìºðäëºã áîëãîíî. Áàéãóóëëàãûí õýðýãëýäýã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãóóä íü ýäãýýð ñòàíäàðò, çààâàð æóðìààð çºâøººðºãäñºí áóþó ò¿¿íèé õîëáîãäîõ çààëòàä ¿íäýñëýñýí áîëíî. (á) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áà çîðèëãî Êîìïàíèéí çààâàë áýëòãýõ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íü Áàëàíñ, Îðëîãûí òàéëàí, ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí, ºì÷èéí ººð÷ëºëòèéí òàéëàí þì. Ñàíõ¿¿ãèéí ýäãýýð òàéëàí íü êîìïàíèé ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õýðýãëýã÷äèéã ìýäýýëëýýð õàíãàõ çîðèëãîòîé. (â) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ¿íäñýí òºñººëë¿¿ä Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã àêêðóýë ñóóðü áîëîí òàñðàëòã¿é áàéõ çàð÷èìä ¿íäýñëýí áýëòãýäýã. Àêðóýë ñóóðü íü àæèë ã¿éëãýý ¿éë ÿâäëûí ¿ð íºëººã òóõàéí àæèë ã¿éëãýý, ¿éë ÿâäëûã ãàðñàí áóþó òîõèîëäñîí òóõàéí òàéëàíò ¿åä (ìºí㺠áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ õºðºíãèéã õ¿ëýýí àâñàí ýñâýë òºëñºíººñ ¿ë õàìààðàí) õàìààðóóëàí õ¿ëýýí çºâøººðíº. Êîìïàíè íü îäîî àæèëëàæ áàéãàà áºãººä èðýýä¿éä ¿éë àæèëëàãàà íü ¿ðãýëæèëíý ãýñýí òºñººëºëä áóþó òàñðàëòã¿é áàéõ çàð÷èìä ¿íäýñëýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà áýëòãýäýã. (ã) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õýìæèëòèéí ñóóðü Êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íü ò¿¿õýí ºðòºãò ñóóðèëñàí áîëíî. Õîëáîãäîõ ñòàíäàðòààð øààðäñàí áîë õýìæèëòèéí áóñàä ñóóðèéã (ò¿¿õýí, öýâýð áîëîìæèò ¿íý, îäîîãèéí ºðòºã, ºíººãèéí ¿íý öýíý) òîäîðõîé ç¿éëèéí õóâüä õýðýãëýíý. (ä) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí øèíæ ÷àíàðóóä Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóä íü îéëãîìæòîé, õàìààðàëòàé (õýðýãëýã÷èéí øèéäâýð ãàðãàëòàíä õàìààòàé), çýðýãö¿¿ëýãäýõ, ìàòåðèàëëàã áàéõ, íàéäâàðòàé áàéõ ÷àíàðûí øèíæèéã õàíãàñàí áàéíà. (å) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ

270

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ人 ñòàíäàðòàä çààñàí äîîðõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàíà. Êîìïàíè îðëîãûã îëñîí áóþó á¿òýýãäýõ¿¿í àæèë ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàã÷èä íèéë¿¿ëñýí ¿åä áîðëóóëàëòûí îðëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðíº. Àæèë ã¿éëãýýíèé èðýýä¿éí ¿ð àøãèéí áóóðàëò íàéäâàðòàé õýìæèãäñýí áºãººä õºðºíãèéã áàãàñãàæ, ºð òºëáºðèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéâàë çàðäëûã õ¿ëýýí çºâøººðíº. Òîäîðõîé îðëîãûã îëîõûí òóëä ãàðãàñàí çàðäëûã ò¿¿íýýñ îëñîí îðëîãîòîé óÿëäóóëàõ áóþó çîõèöîõ çàð÷ìûã ìºðäºíº. ªíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí ä¿íä ¿¿ññýí áºãººä èðýýä¿éä ýäèéí çàñãèéí ºãººæ õ¿ðòýýõýýð õ¿ëýýæ áàéãàà áºãººä áàéãóóëëàãûí õÿíàëòàíä áàéãàà íººöèéã õºðºí㺠ãýæ òîäîðõîéëíî. ªíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí áºãººä áàéãóóëëàãààñ ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéã ãàäàãøëóóëàõ çàìààð øèéäâýðëýãäýõýýð õ¿ëýýãäýæ áóé îäîî õ¿ëýýñýí õàðèóëàãûã ºð òºëáºð ãýæ òîäîðõîéëíî. Õºðºí㺺ñ ºð òºëáºðèéã õàññàíû äàðààõ ä¿íã ºì÷ ãýæ òîäîðõîéëíî. Õºðºíãº, ºð òºëáºð, ºì÷èéí ýëåìåíò¿¿äèéã äýýðõ òîäîðõîéëîëòûã õàíãàæ, õ¿ëýýí çºâøººðºëòèéí øàëãóóðûã õàíãàæ áàéâàë ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õ¿ëýýí çºâøººðíº. ¯¿íä (à) òóõàéí ç¿éëýýñ èðýýä¿éä ýäèéí çàãèéí ºãººæèéã áàéãóóëëàãà õ¿ðòýõ ýñâýë ãàäàãøëóóëàõ íü ìàãàäëàëòàé áºãººä (á) òóõàéí ç¿éë íü íàéäâàðòàé õýìæèãäýõ ºðòºã ýñâýë ¿íý öýíýòýé áàéõ ãýñýí õ¿ëýýí çºâøººðºëòèéí çàð÷ìóóäûã áàðèìòàëíà. (¸) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ìºíãºí õýìæ¿¿ð áóþó ¿ç¿¿ëýëòèéí íýãæ Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã Ìîíãîë óëñûí ìºíãºí òýìäýãò òºãðºãººð èëýðõèéëíý. Ãàäààä âàëþòààð ãàðñàí àæèë ã¿éëãýýã çºâøººðºãäñºí àðãààð òºãðºãò øèëæ¿¿ëæ á¿ðòãýíý. (æ) Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîäðóóëãà Òîäðóóëãà õèéõèéã ÍÁÁÎÓÑ-ä øààðäñàí àæèë ã¿éëãýý ¿éë ÿâäàë òîõèîëäñîí áîë òýäãýýðèéã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õàâñðàëò òýìäýãëýëä áîëîí Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ñàéäûí áàòàëñàí ìàÿãòûí äàãóó òàéëáàðëàí òîäðóóëíà.

271

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ ÁÎÄËÎÃÓÓÄ 6.1 ̺í㺠áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ õºðºí㺠̺í㺠íü êàññ áîëîí áàíêèíä áàéãàà ìºíãºíººñ á¿ðäýõ áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ ç¿éëèéã ÍÁÁÎÓÑ – ä øààðäñàíû äàãóó òîäîðõîéëæ á¿ðòãýíý. Ãàäààä âàëþòààð õèéãäñýí ìºíãºí òºëáºð áîëîí ãàäààä âàëþòààð òºëºãäñºí ìºíãºí îðëîãûã ìºí㺠òºëáºð áà ìºíãºí îðëîãûí òºëáºðèéí ºäðèéí àëáàí õàíøààð òºãðºãò øèëæ¿¿ëæ á¿ðòãýíý. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ºìíº íü ãàäààä âàëþòààð ¿¿ññýí ºãëºã àâëàãûí áàðàãäàëòûã á¿ðòãýõäýý õàíøèéí áîäèò àøèã ýñâýë àëäàãäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, îðëîãûí òàéëàíä òóñãàíà. Òàéëàíò ¿åèéí ýöýñò ãàäààä âàëþòààðõ ìºíãºí õºðºíãèéí ¿ëäýãäëèéã òàéëàíãèéí îãíîî ºäðèéí íýðëýñýí áóþó àëáàí õàíøààð òºãðºãò øèëæ¿¿ëýí òîîöîæ, ìºíãºí õºðºíãèéí ¿ëäýãäëèéã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òóñãàíà. Èéíõ¿¿ òîîöñîíîîñ ¿¿ññýí õàíøèéí çºð¿¿ã õàíøèéí çºð¿¿ãèéí áîäèò áóñ àëäàãäàë ýñâýë àøèã íýðýýð òàéëàíò ¿åèéí Îðëîãûí òàéëàíä òóñãàíà. 6.2 Áàðàà ìàòåðèàë Áàéãóóëëàãûí ººðèéí ýçýìøèëä õàìààðàõ ç¿éëñèéã áàðàà ìàòåðèàëä áàãòààíà. Áàðàà ìàòåðèàë íü ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë, äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýë, áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í, õàíãàìæèéí ç¿éëñýýñ á¿ðäýíý. ªðòºã á¿ðäýëò Õóäàëäàí àâñàí ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí ºðòºãò õóäàëäàí àâàëòûí ¿íý, ãààëèéí òàòâàð áà áóñàä õîëáîãäîõ õóðààìæ, òýýâðèéí çàðäëûã áàãòààæ ºðòãèéã õýìæèíý. Áàéãóóëëàãà ͪÀÒ òºëºã÷ ó÷ðààñ õóäàëäàí àâñàí áàðààíä òºëñºí ͪÀÒ-èéã õóäàëäàí àâñàí áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòºãò îðóóëàõã¿é. Äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýë áîëîí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã áîäèò ºðòºãò ¿íäýñëýí òîîöíî. Äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýëèéí ºðòºãò á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëä çàðöóóëñàí øóóä ìàòåðèàë, øóóä õºäºëìºð, ¿éëäâýðëýëèéí íýìýãäýë çàðäëûã õàìààðóóëíà. Áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã ¿éëäâýðëýëýýñ õ¿ëýýí àâñàí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íä øèíãýýñýí øóóä ìàòåðèàë, øóóä õºäºëìºð, ¿éëäâýðëýëèéí íýìýãäýë çàðäëààð òîîöíî. Äàðààõ çàðäëóóäûã áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòºãò îðóóëàõã¿é áºãººä òàéëàíò õóãàöààíû öàã ¿åèéí çàðäàëä áàãòààæ îðëîãûí òàéëàíä òóñãàíà:

à. Ìàòåðèàëûí õýâèéí áóñ ¿ðýãäýë, õîðîãäîë á. Àãóóëàõûí õàäãàëàëòûí çàðäàë â. Áàðàà ìàòåðèàëûã îëæ áýëòãýõòýé õîëáîîã¿é óäèðäëàãûí íýìýãäýë çàðäàë ã. Áàðàà ìàòåðèàëûí áîðëóóëàëòûí àæèëëàãààíû çàðäàë

Çàðëàãàäñàí ìàòåðèàëûí ºðòºã òîäîðõîéëîëò

272

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

¯éëäâýðëýëä áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèóëàëòààð òàâüæ îëãîñîí ìºí à÷óóëñàí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã Ýõýëæ àâñíûã ýõýëæ çàðëàãàäàõ(ÝÀÝÇ) àðãààð òîîöíî. 6.3 ¯íäñýí õºðºí㺠¯íäñýí õºðºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýõ áîäëîãî ¯éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíä àøèãëàõ, áóñäàä ò¿ðýýñë¿¿ëýõ, çàõèðãàà óäèðäëàãûí çîðèóëàëòààð ýçýìøèæ áàéãàà, íýã æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð àøèãëàõ ºì÷, áàðèëãà, òîíîã òºõººðºìæ ãýõ ìýò áèåò õºðºíãèéã ¿íäñýí õºðºí㺠ãýæ òîäîðõîéëíî. Êîìïàíè (à) èðýýä¿éä òóõàéí õºðºíãºíººñ ýäèéí çàñãèéí ºãººæ îëæ àâàõ ìàãàäëàëòàé áîë (á) õºðºíãèéí ºðòãèéã íàéäâàðòàé õýìæèæ áîëîõ áîë ¿íäñýí õºðºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýíý. ªðòºã á¿ðäýëò ¯íäñýí õºðºíãèéã îëæ áýëòãýñýí ¿åä ò¿¿õýí ºðò㺺ð íü á¿ðòãýíý. ¯íäñýí õºðºíãèéí ò¿¿õýí ºðòºã íü õóäàëäàí àâàëòûí ºðòºã, õºðºíãèéã çîðèóëàãäñàí àøèãëàëòûí õýâèéí íºõöºë áàéäàëä íü îðóóëàõ áóñàä øóóä çàpäëààñ á¿päýíý. Õóäàëäàí àâàëòûí ºðòãèéã áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷èä òºëñºí õóäàëäàí àâàëòûí ¿íý, ãààëèéí òàòâàðûã áàãòààñàí ä¿íãýýñ õóäàëäàí àâàëòûí àëèâàà õºíãºëºëò, áóóðàëòûã õàññàí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëíî. Êîìïàíè ͪÀÒ òºëºã÷ òóë ¿íäñýí õºðºíãèéã õóäàëäàí àâàõàä òºëñºí ͪÀÒ-ûã ¿íäñýí õºðºíãèéí ºðòºãò áàãòààõã¿é, òóñàä íü á¿ðòãýíý. Õóäàëäàí àâàëò õèéãäñýí ºäpèéí Ìîíãîë áàíêíû àëáàí õàíøààp òºãðºãò øèëæ¿¿ëæ, ãàäààä âàëþòààp õóäàëäàí àâñàí ¿íäñýí õºpºíãèéí ºpòãèéã òîäîðõîéëíî. Êîìïàíè ò¿ðýýñýëñýí áà ò¿ðýýñë¿¿ëñýí ¿íäñýí õºðºíãèéã ÍÁÁÎÓÑ- 17 ä çààñíû äàãóó òîäîðõîéëæ, ò¿ðýýñèéí øèíæ ÷àíàðûã õàðãàëçàí á¿ðòãýíý. Èæèë áóñ øèíæòýé ¿íäñýí õºðºíãèéã áóñàä òàëóóäòàé ñîëèëöñîí áîë õ¿ëýýí àâñàí õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí øóäðàãà ¿íýýð õºðºíãèéí ºðòãèéã òîäîðõîéëæ á¿ðòãýíý. Èæèë òºñòýé õºðºíã¿¿äèéã ñîëèëöñîí áîë õ¿ëýýëãýí ºãñºí õºðºíãèéí äàíñíû ¿íýýð õ¿ëýýí àâñàí õºðºíãèéã ¿íýëæ á¿ðòãýíý. ¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë Ãàçpààñ áóñàä ¿íäñýí õºpºíãèéã ýëýãä¿¿ëíý. Õºpºíãèéã àøèãëàëòàíä îpóóëñàí ¿åýñ ýõëýí ýëýãäýë òîîöíî. Àøèãëàëòàíä òàâüæ îëãîîã¿é, àãóóëàõàä áàéãàà õºpºíãºíä ýëýãäýë áàéãóóëàõã¿é. Àøèãëàæ ýõëýýã¿é áàéãàà õºðºíãèéã ýëýãä¿¿ëýõã¿é. Ãýõäýý òóõàéí õºðºí㺠¿íý öýíýý àëäàæ áàéâàë ºðòãèéã íü áóóðóóëæ áè÷íý. Õºðºíãèéí ¿íý öýíèéã áóóðàëò ¿¿ñâýë ÍÁÁÎÓÑ 38-ä çààñíààð á¿ðòãýíý. ¯íäñýí õºðºíãèéã ýëýãä¿¿ëýõäýý òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèä çºâøººðñºí äàðààõ õóâèéã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí çîðèëãîîð äàâõàð ìºðäºíº. Íýð òºðºë Àøèãëàãäàõ õóãàöàà

273

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

Áàpèëãà, áàéãóóëàìæ 40 æèë (2.5%)

¯éëäâýðëýëèéí òîíîã òºõººðºìæ, ìàøèí 10 Òàâèëãà ýä õîãøèë 5-10 Áóñàä 10 Õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöààã ººð÷èëâºë á¿ðòãýëèéí òîîöîîëëûí ººð÷ëºëò ãýæ ¿çýæ ÍÁÁÎÓÑ 8 ä çààñíààð á¿ðòãýíý. Àíõíû ºpò㺺 ýëýãäëýýpýý á¿pýí íºõñºí õºpºíãºíä öààøèä ýëýãäýë òîîöîõã¿é áà õºðºí㺠àøèãëàëòàíä áàéõ õóãàöààíû òóðøèä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òàéëàãíàñàí õýâýýð áàéíà. ¯íäñýí õºðºíãèéã øóëóóí øóãàìûí àðãààð ýëýãä¿¿ëíý. Õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöàà äóóñàõ ¿åä ò¿¿íýýñ îëîõîîð çàâàæáóé öýâýð ìºíãºí ººðººð õýëáýë àøèãäëàëòàñ õàñàõ ¿åä õ¿ëýýãäýæ áóé çàðäëûí õàññàí öýâýð ä¿íãýýð ¿ëäýõ ºðòãèéã òîäîðõîéëíî. Èíãýõëýý àøèãëàëòûí õóãàöààíû ýöýñò õºpºíãèéã àøèãëàëòààñ õàñàõ ¿åä ýpã¿¿ëæ àøèãëàõ çîpèóëàëòààp àâ÷ ¿ëäýõ ñýëáýã õýpýãñýë, ýä àíãèéí ºpòºã áîëîí ýpã¿¿ëæ àøèãëàæ áîëîõ ç¿éëèéí ºpòºã ýñâýë õóäàëäàí áîðëóóëñíààñ îëîõ öýâýð ìºíãºí ä¿íãýýð ¿ëäýõ ºpòãèéã õýìæèíý. Õºðºíãèéí ºðòãèéí ýëýãä¿¿ëýõ õýñãèéã äàðààõ òîì¸îãîîð òîäîðõîéëíî:

Íýãæ õóãàöààíä ¿íäñýí õºpºíãèéã ýëýãä¿¿ëýõ = Àíõíû ºpòºã - ¿ëäýõ ºpòºã õýìæýý Àøèãëàëòûí õóãàöàà Óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí çîðèëãîîð àøèãëàäàã õºðºíãèéí ýëýãäëèéã óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí çàðäàëä õàìààðóóëæ á¿ðòãýíý. Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëä àøèãëàäàã õºðºíãèéí ýëýãäëèéã ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë áóþó á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºãò õàìààðóóëæ á¿ðòãýíý. Äàðàà ¿åèéí çàðëàãûã á¿ðòãýõ áîäëîãî Äàðàà ¿åèéí çàðëàãà íü ¿íäñýí õºðºíãèéã îëæ áýëòãýñíèé äàðààõ õóãàöààíóóäàä òóõàéí õºðºíãèéã ñàéæðóóëàõ, îðëóóëæ ñîëèõ, çàñàõ çýðýãòýé õîëáîîòîé ãàðñàí çàðëàãóóä þì. Èéì çàðëàãûã äàðààõ íºõöºëä êàïèòàëæóóëæ, ¿íäñýí õºðºíãèéí ºðòãèéã íýìýãä¿¿ëæ á¿ðòãýíý. ¯¿íä : • Ýäãýýð ¿éë ÿâäëûí ¿ð ä¿íä õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöàà óðòàññàí • ¿íäñýí õºðºíãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëñýí • õºðºíãèéí á¿òýýìæ, ¿ð àøèã äýýøèëñýí áîë Äýýðõ íºõöºëèéã õàíãààã¿é çàðëàãûã êàïèòàëæóóëàõã¿é áºãººä öàã ¿åèéí çàðäàë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðíº. Èéíõ¿¿ öàã ¿åèéí áóþó óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí àæèëëàãààíû çàðäëûí àíãèëàëä õàìààðóóëàõäàà óðñãàë çàñâàðûí çàðäàë íýðýýð òàéëàãíàíà. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí äàõü èëýðõèéëýë Áåí÷ìàê àðãûã ãîëëîí ìºðäºõ áà õºðºíãèéã äàíñíû ºðòºãººð (àíõíû ºpò㺺ñ õópèìòëàãäñàí ýëýãäëèéã õàññàí ä¿íãýýð) èëýpõèéëíý. Ýíý íü äàõèí ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é áîëîí øèíýýð îëæ áýëòãýñýí õºðºíã¿¿äýä õàìààðíà. Êîìïàíè ¿íäñýí õºðºíãèéí äàõèí ¿íýëãýýã 1997 îíä õèéñýí áºãººä äàõèí ¿íýëýãäñýí õºðºíãèéí õóâüä “çºâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãûã” õýðýãëýíý. Ǻâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãààð äàõèí ¿íýëñýí õºðºíãèéã äàõèí ¿íýëñýí ¿íýýð áóþó äàõèí ¿íýëñýí ¿íýýñ äàõèí ¿íýëãýýíýýñ õîéø áàéãóóëñàí ýëýãäýë, áîëîí

274

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

õºðºíãèéí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûí àëäàãäëûã õàññàí ä¿íãýýð ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä èëýðõèéëíý. 6.4 Áèåò áóñ õºðºí㺠Áàéãóóëëàãà áèåò áóñ õºðºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîë õîëáîãäîõ ÍÁÁÎÓÑ áîëîí áàòëàãäñàí çààâàð æóðìûã ìºðäºíº. 6.5 ªì÷ Íèéò õºðºí㺺ñ íèéò ºð òºëáºðèéã õàññàí õýìæýýãýýð ºì÷èéí ä¿íã òîäîðõîéëíî. Ýçýìøèã÷èéí ºì÷ íü õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºí㺠þì. ¯íäñýí õºðºíãèéí äàõèí ¿íýëãýýíýýñ ¿¿ññýí ºì÷èéí ºñºëòèéã Äàõèí ¿íýëãýýíèé íýìýãäýë íýðýýð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ áà ò¿¿íèéã èõýñãýõ áà áàãàñãàõäàà ÍÁÁÎÓÑ 16 ä çààñíûã áàðèìòàëíà. Õóðèìòëàãäñàí àøèã äàíñûã ºìíºõ ¿åèéí õóðèìòëàãäñàí àøèã, òàéëàíãèéí ¿åèéí àøèã íýðýýð ÿëãàæ á¿ðòãýíý. 6.7 Îðëîãî áà àâëàãà Îðëîãûã àêðóýë ñóóðüò ¿íäýñëýæ á¿ðòãýíý. Êîìïàíè á¿òýýãäýõ¿¿íýý à÷óóëñàí òóõàé á¿ð îðëîãî îëñîí ãýæ ¿çýæ îðëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðíº. Ýêñïîðòîä à÷óóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðëîãûã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàã÷ ðóó à÷óóëæ, õîëáîãäîõ íýõýìæëýëèéã àâñàí ¿åä á¿ðòãýíý. Ãàäààä àâàëþòààð íýõýìæèëñýí îðëîãûã íýõýìæëýë áè÷èãäñýí ºäðèéí Ìîíãîë áàíêíû çàðëàñàí àëáàí õàíøààð òîîöîæ òºãðºãò øèëæ¿¿ëæ îðëîãûí õýìæýý áîëîí íýõýìæèëñýí àâëàãûã á¿ðòãýíý. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðëîãûã íýõýìæëýõäýý ͪÀÒ íîîãäóóëñàí áîë ýíý õýìæýýã áîðëóóëàëòûí ä¿íä õàìààðóóëàõ ¸ñã¿é áºãººä ͪÀÒ-ûí ºãëºãèéí äàíñàíä á¿ðòãýíý. Íàéäâàðã¿é àâëàãûã Øóóä áóñ àðãààð á¿ðòãýíý. Öóãëóóëàõ íàéäâàðã¿é áîëñîí àâëàãûã ò¿¿íèéã á¿ðýí íîòîëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãààñ àâëàãûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýæ íàéäâàðã¿é àâëàãûã äàíñíààñ õàñíà. ¯íäñýí õºðºí㺠õóäàëäñàíû îëç, âàëþòûí õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí îëç ãýõ ìýò îëçóóäûã öýâýð ä¿íãýýð á¿ðòãýæ, áóñàä îðëîãûí àíãèëàëä õàìààðóóëæ òàéëàãíàíà. 6.8 Çàðäàë áà ºð òºëáºð Çàðäëûã àêêðóýë ñóóðüò ¿íäýñëýí á¿ðòãýíý. Áàéãóóëëàãûí òàéëàíò ¿åèéí îðëîãûã îëîõûí òóëä ãàðãàñàí á¿õ çàðäëûã òóõàéí òàéëàíò ¿åä íü õàìààðóóëàí õ¿ëýýí çºâøººðíº. Çàðäëûã íèéò ä¿íãýýð á¿ðòãýíý.

275

Á¯ËÝà XIII –Êýéñ æèøýý

Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã ýõýëæ àâñíûã ýõýëæ çàðëàãàäàõ àðãààð òîäîðõîéëæ, îðëîãûí òàéëàíä òàéëàãíàíà. Çàðäëûã á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëä õàìààðàõ áîë äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýëèéí ºðòºãò øèíãýýíý. Óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí çàðäëûã òóõàéí òàéëàíò ¿åèéí Îðëîãûí òàéëàíä á¿ðýí õàìðóóëíà. Òàéëàíò ¿åä ìºí㺺ð òºëñºí çàðäëóóäûã á¿ðòãýõäýý òºëñºí ͪÀÒ-ûã çàðäëûí ä¿íä áàãòààõã¿é ͪÀÒ-ûí óðüä÷èëãàà òºëáºð ýñâýë àâëàãûí äàíñàíä òóñãàíà. Öàëèíãèéí çàðäëûã ¿íäñýí öàëèí äýýð ò¿¿íä òîîöñîí íýìýãäë¿¿äèéã íýìñýí ä¿íãýýð òîîöîæ, ºðòãèéí òºâººð õóâààðèëæ á¿ðòãýíý. Áàéãóóëëàãûí òºëºõ ýð¿¿ë ìýíä íèéãìèéí äààòãàë íü áàéãóóëëàãûí çàðäàë þì. ¯íäñýí õºðºí㺠õóäàëäñàíû, âàëþòûí õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí ãàðç ãýõ ìýò ãàðçûã öýâýð ä¿íãýýð á¿ðòãýæ, áóñàä çàðäëûí àíãèëàëä õàìààðóóëæ Îðëîãûí òàéëàíä òàéëàãíàíà. ÄÎËÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÍÁÁ-ÛÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ªªÐ×˪ËÒ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã ÍÁÁÎÓÑ-8 ä çààñíààð áåí÷ìàê ýñâýë çºâøººðºãäñºí àðãûí àëü òîõèðîìæòîéãîîð á¿ðòãýíý. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã ººð÷èëñºí áîë ººð÷ëºëòèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áàðèìò áè÷èãò òóõàé á¿ð òóñãàíà. ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ. ÕÀÂÑÐÀËÒ Êîìïàíèéí ìºðäºõ äàíñíû æàãñààëò íü ÍÁÁ- èéí áîäëîãûí áàðèìòûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì.

276