. . . . FETHIYE CAMII'NIN

ZEYE QEVRiLMESi ve KiLiSELERiN

CAMiYE QEVRiLMELERi UZERiNE

RE-USE OF THE FETHIYE MOSQUE AS A MUSEUM AND

REMARKS ON CONVERTION OF CHURCHES INTO MOSQUES

Ahmet Hamdi Biilbiil l Sanat Tarihfilistanbul 6 Nolu K. V.K. Bol. Muduru

O smanltlar, fethettikleri ~ehirlerde hakimiyet i~areti olarak o yerin en bOyOk kilisesini camiye <;evirir, diger kiliseleri ise H1ristiyan nOfusun kullan1m1na b1ra~rd1.

BOyOk kiliselerin cami haline getirilmesi II. Bayezid devrine rastlamaktad1r: Bu donem- .,;,. de devlet adamlan, terk edilmi~ kiliseleri cami haline donO~tOrmO~Ierdir. Bu yap1lardan biri olan Fethiye Camii MOzesi, istanbul'da Fatih il<;esi'nin c;ar~amba semtindedir. Dogu Roma Donemi'nde yap1lan Pammakaristos Manast1n'n1n kilisesidir. iki binadan olu~an ki­lise, kentteki Latin egemenliginin 1261' de son bulmas1ndan sonra, eski kilisenin kahnt1lan Ozerinde yeniden yapt1nlm1~t1r.

Sultan III.Murat ( 157 4- 1595) doneminde, <;evresi MOsiOman mahalleleri ile <;evrilen .Pam­makaritos Manast1r Kilisesi, GOrcistan ve Azerbaycan'1n fethi an1s1na Fethiye ad1 ile ca­miye <;evrilmi~tir. 1936-1938 y11lan arasmda Vak1flar idaresi taraf1ndan restore edilmi~tir. GOney yonundeki tonozlann Ozerine oturtulan ah~ap yap1 ile buraya <;1k1~ 1 saglayan ge­ni~ d1~ merdiven kald1nlarak, yap1 MOzeler MOdOriOgO'nOn idaresine verilmi~tir.

Anahtar SozcUider: Cami, mOze, Pammakaristos Manast1r Ki/isesi, Fethiye Camii.

The Ottomans used to convert the biggest church of the regions conquered in to mos­que and leave the other churches to be used by the Christian. This habit has been

the evidence of the Ottoman conquer.

The convertion of big churches in to mosques goes back to the Era of Beyaz1d II. During his reign, the cjurches which were out of use had been converted in to mosques by the officials. Tti'e Museum of Fethiye Mosque, which is an example for those buildings, is located in c;::ar~amba district of Fatih, istanbul. It is actually a church of the Pamma­karistos Monastry from the Eastern Roman Empire Era. The church, which is consisted of two seperate buildings, was rebuilt over the ruins of the previous church after the conclusion of Latin rule in 1261 .

The neighbourhood of building was resided by the Muslim and afterwards, the During the reign of Sultan Mehmet Ill ( 157 4-159 5), it was converted into a mosque in memory of the conquer of Georgia and Azerbaijan with the name of Fethiye. It was restored by the Directorate General of Foundations between 1936-1938. The timber annex which was built over the vault in South and the exterior wide sfaircase, which enables the access to the timber structure were removed during the restoration. After wards the mosque was transferred for house of the Directorate of Museums.

Keywords: Mosque, museum, the Pammakaristos Monastry, The Fethiye Mosque

Fethiye Camii'nin Miizeye l;evrilmesl ve Kiliselerln Camiye l;evrilmeleri Ozerine Re-use of The Fethiye Mosque As o Museum and Remarks on Converrion of Churches Into Mosques

Osma.oh Devletinde, gayrimiislimlere ait ibadethane­

lerin statiisii islam hukukuna, ozellikle Hanefi mezhebinin

it;tihatlanna gore diizenlenmi~tir (Akman 1996: 137). Muh­

temelen kiliselerin statiisii ile hil.kiimlerin de yer aldJgt,

Fetihten sonra Ortodoks Rum Cemaati lideri Georgios

Skolarios II. Gennadios'Ia Fatih Sultan Mehmet arasmda

yapt.ldtgt sabit olan zimmet antla~masl0111 metni giinfuniize

kadar ula~amamt~tlr; ancak, Islahat Fermaru'nda (Karall988:

259) ve Tanzimat'tan sonra yaymlanan Rum Patrikhanesi

Nizamnamesi'nde (Akman 1996: 137- 138) soz konusu zimmet

antla~masma atJ.fta bulunulmaktadrr. Benzer hi.ikfunler

ic;eren ve yine fetihten hemen sonra Galata zimmlleriyle

yapllan ahidnamede mevcut kiliselere dokunulmaya­

cagt, kiliselerin camiye c;evrilmeyecegi, dini ayin ve

erkiinlan ne surette ise aynen devam edecegi, buna kar­

~lhk yeni kilise in~ii edilemeyecegi ve c;:an c;:almamaya­

cagt hususlan belirtilmi~tir (A.kgiindiiz 2006: 477).

Yine Fatih'in verdigi metropolit beratmda, Orto­

dokslann dini ayin ve ibadetlerini onceden nas1l yapt­

yorlarsa, aynen oyle devam etrneleri istenmi~tir (A.kgiin·

diiz 2006: 407).

Osmanblar, fethettikleri ~ehirlerde hiikimiyet i~areti

olarak o yerin en bliyi.ik kilisesini camiye c;:evirir, diger

kiliseleri ise Hrristiyan niifusun kullarurmna brralard1.

~AMM~A~i/TO/ Kili/I/i H/TOU PUNI

<;izim 1. Panimakaristos Ki/isesi (Fetlliye Camii) ekleme/eri gosteren restitiisyon denemesi (IAMEA).

~ restorasy~n

fstanbul'un fethi sonrasmda, nast.l bir muamele gore­

ceklerini bilmedikleri it;in Ayasofya'ya stgman balka, hit;bir

zarar vermeyecegini, can ve mal giivenliklerinin kendinde

ve korumasmda oldugu sozii.nii veren II. Mehmet (Fatih),

halkm serbest bir ~ekilde evlerine donmelerini isterni~tir.

Fatih'in istanbul'un fethi sonrasmdaki ilk icraan, ~ehrin en

biiyiik. kilisesi olan Aya Sofya'Yl, fethin bir sembolii olarak

Ayasofy'! adJyla camiye t;evirmesi ve kendi vakfi yapmastdrr.

Biiyiik. kiliselerin carni haline getirilmesi II. Bayezid

devrine rastlamaktadrr. Bu donemde devlet adarrt.lar1, terk

edilroi~ kiliseleri carni haline getirme yar1~111a ginni~lerdir.

Sonraki devirlerde kiliselerin carniye donii~tiiriilmesinin

eski luz1111 kaybettigi gorilliir. Kanuni zamanmda iki kiit;iik

kilise mescit haline getirilrni~tir. lstanbul'un fethinden iti­

baren yakla~tk kuk iki kilise carni haline getirilrni~tir (Eyi·

ce 1986: 10-14). Daha sonraki devirlerde de camiye t;evrilen

kiliselerin, fetihten itibaren get;en zaman it;inde Hrristiyan

ni.ifusun ihtida veya got; sebebiyle a~as1 veya ahalisinin

t;ogunlugunun Miislfunan olan mahallelerin ortasmda kat­

mast nedeniyle carni haline getirildigi bilirunektedir.

<;izim 2. Pammakaristos Kilisesi i/e ilgili restitiisyon denemesi (lAMEA).

C::izim 3. Fetlliye Camii'nin Giiriiniifii (Jean Eberso/t, - AdolpheTiliers; 1913).

C::izim 4. Fetlliye Camiiirin Giiriinii~ii (Jean Eberso/t,- AdolplleTlriers; 1913)_

Fethiye Camii Miizesi, istanbul'da Fatih tlc;esi'nin

c;ar~amba semtindedir. Dogu Roma Donemi'nde yaplian

Pammakaristos Manastm'mn kilisesi olup, tarihc;esi hak­

kmda hemen hemen hic;bir ~ey bilinmemektedir (Gurlitt

1999: 34).

iki binadan olu~an kilise, kentteki Latin egemenliginin

126l'de son bulmasmdan sonra, eski kilisenin kalmtlian

iizerinde yeniden yaptulimi~tJ.r. Kuzey kilisesi, Meryem'e

adanrnt~tlr. imparator VIII. Mikhael Palailogos'un yege­

ni Protostratos Mikhael Dukas Tarkhaniotes tarafmdan

. 1292-1294 yillar1 arasmda yaptJ.rilim~tJ.r. Bir siire sonra

1315'te Mikhael Dukas'm karlSl Maria, kuzey kilisesinin

sag tarafma isa'ya adanan kii~iik bir ek kilise (Parakklesi­

on) yaptumi~tJ.r. Mezar ~apeli olan bu ek kilisede Maria ve

Mikhael'in mezarlan bulunrnaktadu.

Ahmet Hamdi Biilbiil

Komnenoslar doneminde, ioannes Kornnenos ve e~i ·

Anna Dukaina tarafmdan in~a edilen (Muller-Wiener 2007: C::izim 5. Fetlri1e Camii kubbe ~izimi (A.Choisy).

restorasyen IIWPJ· •••

Fethiye Camii'nin Muzeye <;evrilmesi ve Kiliselerin Camiye <;evrilmeleri Ozerine Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

C::izim 6. Fetl!iye Camii'11i11 bir fizimi (Aie.wmdros G. Paspatis, 1877).

132) yapmm alttnda yer alan ama kilise ile bag1 kesinlik

ta~tmayan sarmcm, eski bir yapmm kahntts1 olma ih­timali yiiksektir. Kilise, sarmcm iizerine, deh lizli kili­

se olarak kubbeli bir mekan, iic; taraft be~ik tonozlu ve

oniindeki narteksiyle yeniden yapiiir. 1290-1305 Yillan

arasmda kilisenin dt~ dekorasyonu freskJerle yenilenir

(Muller-Wiener 2007: 132). 1310-1315 ytllannda mezar ki­

lisesi olarak parakklesion, 14. yiizyllm ikinci c;eyreginde

de dt~ narteks ile kuzeybat1 ko~esindeki mezar kilisesi ile

eski kilisenin c;evresi yap1hr.

lstanbul'un fethinden sonra rahibeler tarafmdan kulla­

rulan manastrr, Patrik II. Gennadios tarafindan patrikhane

olarak sec;ilir. Yemekhane, mutfak, fmn ve hiicreler, patrik­

hane olarak hizmet verdigi donemde eklenir. Yine bu do­

nemde c;evre duvarlaruun saglamla~trrLI.mast ve kilisenin

donanum giic;lendirilir.

Pantokrator Kilisesi'nin (Zeyrek Camii) camiye c;evrilrne­

sinden sonra bu kilisede yer alan kutsal rolikler, imparator

Aleksios I. Komnenos'un kemikleri de'bu patrikhaneye t~trur

ve burast asillerin mezar kilisesi olarak hizmet vermeye ba~lar.

,, . I

\. ., \

-satut de Constantinople.

Fotograf 1. Fethiye Camii'nin yiizyrlm baprdaki lralini gostere11 bir kartpostal.

5 n restorasy~n

Fotograf2. Fetlliye Camii (IAMEA, 1937).

' . r. _

Fotograf3. Fethiye Camii'nin gene/ goni11il11i (lAMEA, 1940).

Yapmm lableye yonelimini vurgulamak i~in yapxya

dogu tarafmdan verevlemesine oturtulmu~ b~inci bir 1-."Ub­

be eklenmi~tir. i~ mekanda baz1 degi~iklikler yapili:ru~sa da

binamn ana hatlan bozulrnadan kal!m~trr (Gurlitt 1999 36).

I .,. ~

Ahmet Hamdi BUlbul

Sultan IlL Murat (1574-1595) doneminde, ~evresi Mtis­

li.iman mahalleleri ile ~evrilen Parnmakaritos Manasur Kili­sesi, Gi.ircistan ve Azerbaycan'm fethi an1sma Fethiye adi ile

cantiye ~evrilmi~tir. Saray mimarlanndan Dalg1~ Ahmet ta­

rafmdan (Orgun 1941:59-62, Esemenll 1993:431, Afyoncu 1998: 54),

kilisenin apsis lasrm y1ktmlarak, yap1ya i~inde mihrabm da

bulundugu kubbeli bir mekan eklenmi~. esas ve yandaki

ek binada olan siitunlar kaldmlarak, kubbeler ve tonozlar

biiytik kemerlerle desteklenmi~tir. Aynca Sadrazam Sinan

Pa~a tarafmdan caminin batl tarafma, avlu ~evresini ii~ yon­

de saran bir medrese ilave edilmi~tir. Avluyu "U" bi~irninde

saran bu medrese ile Fethiye Camil, 16. yiizyil mirnarisinin

avlusu medreseli cami tipinin bir ornegi haline gelmi~tir. Fotograf 4. Fethiye Camii •,;, ifi (Artamouoff.I937).

restorasy0n 111111•1

Fethiye Camii'nin Muzeye €;evrilmesi ve Kilise/erin Camiye €;evri/meleri Ozerine Re·use of The Fethlve Mosque As a Museum and Remarks on Convert/on of Churches Into Mosques

,I

Fotograf5. Fetlliye Camii'nin lfi (lAMEA, 1937).

Cami, 1641 ~eki Balatkap• yanguunda zarar gormii~tiir.

Giiney cephesindeki kap!Sl iizerinde yer alan kitabeden

anla~tld•g• iizere 1845'te bir tamirat gormii~tiir ki Barok

mirnari tarzmdaki minaresi biiyiik olasilikla bu tamiratta

yenilenrni~tir.

1930'lu yillarm ba~mda lstanbul~aki diger arutlar gibi

uzun yillar harap durumda olan Fethiye .Carnii, istanbul

Valuflar Ba~miidiirliigu Heyet-i Fenniyesi'nin gordiigu lii­

zum iizerine, ge~ici olarak kapattlarak, caminin i~indeki

kullanun malzemeleri Katip Muslahattin Yaz1C1 Camii'ne

nakledilrni~tir. 1 1936-1938 yillan arasmda Valuflar ldaresi

tarafmdan Y. Mirnar Siireyya Yticel'in yonetiminde restore

edilrni~tir. Giiney yoniindeki tonozlarm iizerine oturtulan

ah~ap yap1 ile buraya 01<I~1 saglayan geni~ d.!~ merdiven kal­

dtrtlarak, yap1 Miizeler Miidiirliigu'niin idaresine verilmi~tir.

Milli Egitirn Bakarilig1'nca Miize ve Miize Deposu ola­

rak kullam!acak valofbina!armm bakun ve onarun giderle­

rinin Devlet Biit~esi'nden odenmek iizere ad! ge~en bakan­

hgm 05.08.1945 tarihli ve 3121/744-11730 saylli miitaalas1

iizerine Bakanlar Kurulu'nca 29.08.1945 tarihinde kararla~­

tutld.igt goriilmektedir.

Ad1 ge~en kararname Resmi Gazete'de yoktur. Kararm

bir ornegi Ayasofya Miizesi Miidiirliigii'nden temin edil­

mi~tir. Soz konusu kararnamenin neden yaymlarunad.ig.

aynca incelenmesi gereken bir konudur. Benzer bir durum

Ayasofya'mn miizeye <;:evrildigi 24 Te~rin-i sani 1934 giin

ve 2/1589 saytl1 kararnamede de kaqun1za ~i.kmaktadtr.

Bu kararname de yaymlanmayan mukarrerat arasmda yer

a!maktadir. ' Istanbul Mi.izeleri Genet Direktorlilgu'niin 22.2.1939 tarihli ve 383 nolu fi~.

-.:D"" restorasy~n

Fotograf6. Fetlliye CamiiiJin ifi (1.A.MEA,I937).

Vala.flar Umum Miidiirliigu, 27.08.1959 tarihin­

de Gayrimenkul Eski Eserler ve Arutlar Yiiksek Kurulu

Ba~karilig.'na (GEEAYK) hitaph yaz1smda, Vala.flar idare­

since Fethiye Carnii'nin tamirine ba~laruld.igt, bu binanm

bir losmmm Tiirkler tarafmdan direkleri kaldirtlarak geni~

kemerlerle ferahlattldtg. ve bu neden!e sihan ~ekli merke­

zi plana degi~tirilmi~ oldugu halde Amerikaltlarca yap!.lan

mozaik ara§brmalarma miivazi olarak eskiden ve halen

Fotogmf7. Fetlziye camii mi/1mb1 (Artamonoff 1937). .

bulunmu~ mozaikleri ihtiva eden lasunlarm Bizans devrin­

deki ~ekline tahvil olunarak, duvarlar boliiniip camiden ta­

mamen ayrtlmast Miizelerce arzu edilmekte ise de bu ~ekil­

de bir diizenlemenin mabedin plan!Cu bozaca~ gorii~iiyle

gerekli kararm almmast istenmi~tir.

GEEAYK, on yedi iiyesinden altt iiyesinin bulun­

madtgt 28.08.1959 giin ve 1191 sayth kararmda Fethiye

Camii'nin bahis konusu lasmmm duvarla boliirunesini

uygun gormemi~tir.

Amerikan Bizans Enstitiisii Miidiirliigu, 17.09.1962 ta­

rihinde Ayasofya Miizesi Miidiirliigu'ne hitaplt yaztsmda

cami olan kJSim ile miize olan lasmm ge~ici bir tahta perde

ile ayn.ldt~ belirtilerek, bu tahta perdenin bir duvarla oriil­

mesinin hem miize ve hem cami lasunlarmm menfaatine

olaca~, Fethiye Carnii'nin daha da iin kazantp, turistlerin

ziyaret ettigi bir antt oldugu zarnan buraya gelen turistlerin

seslerinin hi~bir zarnan cami lasmmda ibadet eden ~ahJslart

rahatstz etmeyecegi belirtilerek, bu teklifin oncelikli olarak

Fotogmf8. Fetlliye Camii ve fevresininlzavadangiinlniipl (GKKFAI952).

Ahmet Hamdi Biilbiil

dikkate almmast ve miimkiin oldugu kadar ~abuk cevaplan­

dmlmast, bu ameliyenin hitarm Fethiye Camii'nin restoras­

yon i~ini bitirmeyi miim.kiin lalaca~ belirtilmi~tir.

Ayasofya Miizesi Miidiirliigu durumu Milli Egitim Ba­

kanhgt Eski Eserler ve Miizeler Gene! Miidiirliigu'ne bildir­

mi~tir. Bakanbk, Miiste~ar Yardrmctst imzastyla GEEAYK'a

iletmi~ ve gereginin yaptlmast istenmi~tir.

GEEAYK, on sekiz iiyesinden iki iiyesinin kattlrnadtgt

12.05.1963 tarihli toplantlsmm 2038 saylit kararmda yapt­

lan tek.lifte biiyiik kemerin kaldtrtlmasmda ve yerine iki sii­

tun konulmasmda, kiiyiik kemerde de istenilen degi~ikligin

yaptlmasmda salanca gormemi~tir.

1930'da ozel bir vaktf olarak kurulan Amerika Birle~ik

Devletleri ve Avrupa'da bilirnsel ~evrelerden destek goren

Amerika Bizans Enstitiisii, istanbul'daki Bizans amtlarmm

restorasyonlart ile yakmdan ilgilend.i. Enstitiiniin kuru­

cusu Amerikah arkeolog Thomas Whittemore ile Ttirki­

ye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurba~kant Mustafa Kemal

Atatiirk arasmda, ABD Dt~i~leri Bakanhgt ve Ankara'daki

Amerikan Elyiligi'nin aktif destek verd.igi miizakereler yii­

riitiildiigu ve soz konusu miizakerelerin sonucunda Ayasof­

ya cami olarak kapat:Wru~ ve miize olarak a~tlmt~t!C (Teteri­

atnikov 2010: 44).

Amerika Bizans Enstitiisii'niin kurucusu Thomas Whit­

temore, Robert ve Mildred Bliss'a yazdt~ mektupta ~oyle

d.iyordu: Tiirk Hiikiimeti gefen yd Studios Kilisesi (Yedikule

llyas Bey Camii), Pammakaristos (Fethiye Camii) ve Khora'y1

(Kariye Camii) ulusal amt ilan etti. Rus Devrimi'nin en ka­

ranlzk giinlerini:le, Moskova'da Grezinski Bojyameter ve Steve

Nikola, Leningrad'da Aziz lshak ve Kazan katedrallerine din

kar~ztz propaganda sergileri ifin el konuldugunda, dostlarzm,

biz ceza koiesinde beklerken bu kiliselerin bu yolla kurtul­

masma ve korunmasmm Tanrz'nm istegi oldugunu soyler­

lerdi. Oyleyse, bu yapzlarm sonunda Tiirkler taraftndan

degerlendirildigini gormek tatmin edici bir durum. Bizans

Enstitiisii'niin, Tiirk Hiikiimeti'nin lstanbul'da kalan Bizans

Fotogmf9. Fetlliye Camii'nin havada11 giiriimlfil (Ahmet Hamdi Biilbiil Ariivi,1964).

restorasyen 1@!111111

Fethiye Camii_'nin !"iizeye <;evrilmesi ve Kiliseler in Camiye <;evrilmeleri Ozerine • Re-use of The Ferhwe Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

··-

K<uar

/

Mil'li · E~ :Frr: B.;ka!·-~1f£mc-:i ·,·J~:7e \ -i -MUze De p :)$U ~:a rc'! k • - ::-_ __.:---~ -_ -=-~k u Jla-mJa·c :;·~ :::- : ~~~'lc-l!_s-teoc <' g-Ss • ~ r .l e~ -.·a I; ;: t-: r.a ~ :~ r: r h ;_ !m

ve onanm ~ic~rieri :>e-- Jet £;j t-.;es:r.c;('r. f·der:nek 112ere zct .ge~en Bakanll~a .tahs!~ i ,bu Bakanh~1n isteg i ve .Mai:y e Bak~nh~mm 5-'Vl l.' 1945 tarihli v~ 3121/744·11?3 0 say1h m iltalaas1 uzerine. Bakanla r Ku r ulunca 2 9-'VIII/194 5 tari­

h i nee kararla~hrtlrrn'~hr.

·.

~umhurba~kar.t lsmet ln5nu

Atgaddi'n Camii ._ Karatay Medres~s;

-------- - ------------·------ ------ J.1evlana Dergab~ --~-- _ S1t.cah ·.Medres.e.: ··

'· SUifat:l Ham Sa h ip_ Ala Camii

lstanbul Fethi\'e Camii ({a~ye . fiii-i2at l;ia tun £:amii

:Ankrarlil AbdUikadiri:,4sTeha-nl3Mis;..~a -. · - 'EskiC:ehil' ·Al~--:.i -... : -~- : r . ·, · ·"'"

1 . . _ ..- ..• aauUJA .-""'amu ·-- ------ ·--=-- ___ .. --~~-~ ~'-]~·;· ~::: ·· ,- :~aztan:t~'i> - _::_ ,..:{i_~n4aniif¥.~~~L- .. ~-

" \ -, · :_ . . , · .. . · _-, · , . · · ~~r_i ~M.ehtiieL~.£.sa:.~~rnfi - ' · .. Akseh1t . ~a~ Medrese

:'iJmaret ·carnii : .. _,_::~· ... ;~~~sar~~_:_- .:Zinciti~'e:~edi:e~esi

--·---·--...:...--·-·- .;._·..;.~- ~.-_ ... ..,:...::_ __ __:__~-.:. __ :::_:..._,::_··-:.:=_.:..:_:_ - , ·- ----Beige I. Fethiye Camii'nin Miizeye olarak da kullamlacagma dair bakanlar kurulu kararz.

kiliselerinin korunmasmdan sorwnlu oldugu yonundeki uya­

nsma veri/mi~ bir kar~drktrr bu. Ge~enlerde yeni kuru/an

Eski Eserler ve Amtlan Konuna Heyeti'nde ban a tamnan yer,

Tiirkiye'de bana her zamankinden daha sag/am bir niifuz po­

zisyonu saglryor (Teteriatnikov 2010: 44).

' '

A.merika Bizans Enstitiisii'niin bir plan c;:erc;:evesinde

i~leme koydugu, istanbul<Iaki kiliseden donme camilerin

miizeye donii~tiirme c;:abast ve buna da istanbul fethinin

sembol yaptst Ayasofya<lan ba~lamast diger kiic;:iik yapJ.larm

donii~tiirme i~Jemini kolayla~ttrmt~tJ.r. Fetihle birlikte kul­

Jantl.mayan pek c;:ok Bizans yaptst onanl.tp, islam mabedine

donii~tiiriilerek bir vakfa baglanmt~tJ.r. Osmanh'nm dagu­

ma siirecindeki ba~tbo~luk ve ilgisizlikten bu yaptlar dana­

sibini alarak harap duruma gelmi~tir. Bor.le 'bir durumda,

A.merika Bizans Enstitiisii'niin, istanbul<Iaki Bizans yapJ.la­

nnm onarunlartyla yalandan ilgilenmeye ba~ladtgt goriiliir.

Enstitii, Fethiye Camii'nin onarurunm c;:abuk bitebilmesini,

caminin bir k.tsmmm miizeye c;:evrilmesine bile baglar. <;:izim 7. Fethiye Camii'nin Miize olarak aynlacak kiSinmm

Biznns Ar. Ens. ilk onerisi.

•11111mD· restorasyen

Ahmet Hamdi Biilbiil

Fotogmf 10. Fetlziye Camii Miizesi'uiu Kubbe freskolarz (Aizmet Hamdi Biilbii/, 2012).

Fotograf 11. Fethiye Camii ve Miizesi'uiu iist iirtiisiiniin minaredeu giiriiniifii (Aizmet Hamdi Biilbii/, 2012).

KAYNAK<;A

Afyoncu 1998:

Akgiindiiz 2006:

Akman 1996:

Bozkurt 1989:

Coisy 1883:

Ebersolt vd.1913:

Eryilinaz 1996:

Esemenli 1993:

Eyice 1963:

Eyice 1986:

Eyice 1993:

Eyicel994:

Gurlitt 1999:

Hammer 1966:

Janlt 1979:

Karal1988:

Mango2006:

Milller-Wiener 2007:

Orgun 1941:

Oztiirk 2002:

Paspatis 1877:

Sezer/Ozyal~er 2010:

Teteriatnikov 2010:

Fatma Afyoncu, XVII. Yiizytl Hassa Mimarlarr Ocagr (Be~jbakanlrk Osmanlr Ar1ivi Belgelerine Gore), M.O. Sosyal Bilimler Turkiyat Enstitiisii, Ara~llrmalan Enstitiisii Sanat Tarihi Bol. Yayunlanmarm~ Yliksek Lisans Tezi, istanbul.

Ahmed Akgiindiiz, Osmanlt Kanwmtimeleri ve Hukuki Tahlilleri, Osmanh Ar~llrmalan Valdi Yay., 2. Baskl, istanbul.

Mehmet Akman, Kilise ve Havralarm !slam-Osmanh Hukuk Tarihindeki Yeri, !slam Areljttrma Dergisi, C.1, S.2, (Tetnmuz-Arahk 1996).

Giilnihal Bozkurt,Gayrimiislim Osmanlt Vatande~jlarmm Hukuki Durttmu, Ankara.

Auguste Coisy, IArt Battr ChezLes Byzantins, Paris.

JeanEbersolt/ Adolphe Thiers, Les Eglises de Constantinople, Paris.

Bilal Eryilinaz, Osmanlr Devletinde Gayrimiislim Teb'anm Yonetimi, 2. Basla, istanbul.

Deniz Esemenli, Dalg~~ Ahmet Aga, istanbul Ansiklopedisi, C.8, istanbul, s.431.

Serna vi Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, i. 0. Edeb~yat Fak. Yay., istanbul.

Semavi Eyice,!stanbul'un camiye ~evrilen kiliseleri, Ta~. C. I, S. 2 (MaYJS 1986), s. 9-18.

Semavi Eyice, Ayasofya, Diinden Bugiine Istanbul Ansiklopedisi,C.l, istanbul, s. 449-450. 449-450.

Semavi Eyice, Fethiye Camii, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, istanbul, C.6, s.300-301.

Cornelius Gurlitt,lstanbttl'un Mimari Sanatr, <;:eviren:Rezan KlzJ.ltan, Ankara.

J.Von Hammer, Osmanlr Tarihi, istanbul, I/124.

Cemal Janlt, Turkiyel:ie yabancJ.larm dini, ilmi, hayri kuramlarliUil huk'Uki durumu ve gayrimenk-ul iktisaplar1, Hifzr 1imura Armagan, lstanbul.

Enver Ziya Karal, Osmanlt Tarihi, C. V. Ankara.

Cyril Mango, Bizans Mimarisi, Yay. Haz.: Billent i~Ier, Rekmay Yay. istanbul.

W. Milller-Wiener, istanbttl'un Tarihsel Topografyasr, <;:ev.: Olker Saym, lstanbul.

Zarif Orgun, Mimar Dalg~c;: Ahmet, Arkitekt, XI/3-4, istanbul, s.59-62.

Levent Oztiirk, Kur'an'a Gore Huistiyan Mabetlerine Gosterilmesi Gereken Sayg~, SOiFD, S.S, Sakarya, s.76.

A. G.Paspatis, Byzantinai Meletai,lstanbul.

Sennur Sezer/ Adnan Ozyal~er, Pykiileriyle Istanbul Anrtlarr, C.1, istanbul: Evrensel Basun Yayun.

Natalia Teteriatnikov, Thomas l¥hittemore, Amerika Bizans Enstitiisii ve Kariye, Bir Arut 1ki Ki~ilik Thedoros Metokhites'ten Thomas Whittemore'a Kariye,tstanbul: Pera Miizesi Yay., 1stanbul,s.33-62.

restorasy~n IJIP~••