dergipark · 2019. 1. 11. · yrd. doç. dr. mustafa solmaz (fransızca) yayın kurulu/editorial...

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü DergisiThe Journal Of Social Sciences Institute

ISSN: 1302-6879

VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ

THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE

YIL/YEAR: 2017 SAYI/NUMBER: 36

ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİDİR

TARAFINDAN TARANMAKTADIR

DERGİMİZ

Tübitak DergiPark

DergiParkAKADEMİK

akademik

Hakemli Dergi, Yıl 2017 Sayı:36Peer-Reviewed Journal, Year:2017 Issue: 36

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü DergisiThe Journal Of Social Sciences Institute

VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ

THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE

Sahibi/OwnerVan Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü AdınaDoç. Dr. Bekir KOÇLAR

Editörler/EditorsDoç. Dr. Bekir KOÇLAR

Öğr. Gör. Kemal TEMİZER

Tercüme ve Dil Editörleri/Translation and Language EditorsProf. Dr. M. Şirin ÇIKAR (Arapça)Doç. Dr. Cavid QASIMOV (Rusça)

Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ (İngilizce) Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY (Almanca)

Yrd. Doç. Dr. Mustafa SOLMAZ (Fransızca)

Yayın Kurulu/Editorial BoardProf. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH,

Jadara Üniversitesi, ÜrdünProf. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-Ain Üniversitesi, Birleşik Arap EmirlikleriProf. Dr. Alfina SİBGATULLİNA- Russian Academy of Sciences- Rusya

Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ-Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Bayram KODAMAN-Süleyman Demirel Üniversitesi

Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin.Prof. Dr. Ivan BALTA-University of Osije- HırvatistanProf. Dr. Hasan ÇİÇEK- Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR- Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia.Prof. Dr. Necmettin ALKAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ-Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-KosovaProf. Dr. Öztürk EMİROĞLU-Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya

Prof. Dr. Recai KARAHAN, Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi

Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER-University of Montenegro-Karadağ

Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV-Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Doç. Dr. Bekir KOÇLAR-Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Tamer BALCI - The University of Texas-ABD

Doç. Dr. Vitaliy POZNAHİREV, Russian Academy of Sciences- RusyaYrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB-Ezher Üniversitesi-Mısır

Danışma Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA

Prof. Dr. Ali Fuat DOĞUProf. Dr. Azmi SÜSLÜ

Prof. Dr. Bayram KODAMANProf. Dr. S. Cem ŞAKTANLIProf. Dr. Cesur PEVLEVANProf. Dr. Hasan BABACAN

Prof. Dr. Ivan BALTAProf. Dr. Metin AYIŞIĞI

Prof. Dr. Mehmet AYGÜNProf. Dr. Necdet HAYTA

Prof. Dr. Nimetullah HAFIZProf. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU

Prof. Dr. Reha SAYDANProf. Dr. Salim CÖHCE

Prof. Dr. Serbo RASTODERProf. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV

Prof. Dr. Zeki TAŞTANDoç. Dr. A. Menaf TURAN

Doç. Dr. B. Cercis TANRITANIRDoç. Dr. Ferit İZCİ

Doç. Dr. M. Akif ARVASDoç. Dr. Suvat PARİNDoç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN

Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU

Sekreterya/Secretary Ahmet KÖKLÜMurat ÇABAZ

Dizgi-Baskı/Print-CompasitionBaranoğlu Ofset Matbaacılık: (0432)215 94 06 VAN

Yazışma Adresi/Correspondence AddressYrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/VANTel: 0432 225 11 17- 0432 225 10 24 /2002- Fax:0432 225 10 52

İleti Adresi: http://www.yyusbedergisi.com/

Baskı Yılı/Date of Publication

2017

İÇİNDEKİLER / CONTENTS

11

25

33

55

77

89

109

119

133

ARKEOLOJİ/ARCHAEOLOGY

Arş. Gör. Dr. Sabahattin ERDOĞANMinua (Şamram) Kanalı ve Tariria Bahçesi İlişkisi Üzerine Bir DeğerlendirmeAn Evaluation on the Relationship Between Minua (şamram) Canal and Tariria Garden

DİL VE EDEBİYAT/LANGUAGE AND LITERATURE

Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZIris Murdoch'ın Kesik Bir Baş'ında ve Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar'ında YanılsamaIllusion in Iris Murdoch's a Severed Head and Oguz Atay's Tutunamayanlar

Yrd. Doç. Dr. Metin ERENVan Gölü Havzası Masallarının Estetik Biçimlenmesinde Kalıp, Tekrar ve AnlatıcıFormula, Repetition and Narrator In Aesthetics Forming of Van Lake Basin Folk Tales

Yrd. Doç. Dr. Soner İŞİMTEKİNFurûğ Ferruhzâd ve Sylvia Plath'ın Şiirlerinde Kullanılan Esenliksiz Kelimeler ÜzerineOn Dysphoric Words Used by Forugh Farrokhzad and Sylvia Plath in Their Poems

FELSEFE/ PHILOSOPHY

Prof. Dr. Hasan ÇİÇEKMilliyetçilik Karşıtı Söylem: Mevlana ve HabermasDiscourse Against Nationalism: Rumi and Habermas

İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER/ ECONOMIC ANDADMINISTRATIVE SCIENCES

Doç. Dr. M. Akif ARVASArş. Gör. Mustafa TORUSDAĞCausality Relationship Between Imports, Exports and EconomicGrowth: An Evaluation in Terms of Turkey and Five European Countries

Öğr. Üyesi Serpil SEVİMLİ DENİZDoç. Dr. H. Eray ÇELİKTrb2 Bölgesinde Kümelenme Potansiyeli Olan Sektörlerin BelirlenmesiDetermination of Sectors Which Clustered Potential in Trb2 Region

Öğr. Gör. Ayhan CESURÖğr. Gör. Mehmet Sadık ÇOBANGerilla PazarlamaGuerrilla Marketing

İLAHİYAT / TEOLOGIE

Prof. Dr. M. Şirin ÇIKARModern Arap Romanında Türkiye İmajı: Subhi Fehmavi ÖrneğiThe Image of Turkey in Modern Arab Novel: Suphi Fehmavi Example

145

177

195

225

249

279

299

313

329

345

361

393

Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAREyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Egyptian Madrasas in Ayyubid EraEgyptian Madrasas in Ayyubid Era

SANAT TARİH/ HISTORY ART

Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞAlanya Atatürk Evi ve Müzesi'nde Sergilenen Bir Grup Madeni TakıA Group of Metal Jewellery Displayed in Alanya Atatürk House and Museum

Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAKÖğr. Gör. Ahmet BODAKÇİMardin Mezar Taşlarından Lahit Formunda İki ÖrnekTwo Samples in Sarcophagus Form from Mardin Gravestones

SOSYOLOJİ/ SOCIOLOGY

Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜNERİGÖKGeç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve KimlikReligious Individualism and Identity in the Late Modern Age

TARİH/ HISTORY

Prof. Dr. Serpil SÜRMELİLozan Konferansı Sırasında Türk Gazeteciler ve İzlenimleriTurkish Journalists and Their Impressions During the Lausanne Conference

Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞCumhuriyet'in İlk Yıllarında Bitlis'teki Eğitim Durumuna Bir BakışIn the Early Years of the Republic a Look at the Educational Situation in Bitlis

Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİNXVII. Yüzyıldamüslim-Gayrimüslim İlişkileri (İstanbul Örneği)XVII. Müslim-gayrimüslim Relations in the Century (İstanbul Sample)

Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZFikrin Mürekkeple Sınavı: Mahmut Soydan'ın Kaleminden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet FırkasıExamination With Inkof Idea: From Mahmut Soydan's Pen Progressive Republic Party and Free Republican Party

Yrd. Doç. Dr. Pelin İSKENDER KILIÇSchneider Efendi: Osmanlı Hizmetinde Bir LevantenSchneider Efendi: A Levantine in Ottoman Service

Arş. Gör. Vural ÖNTÜRKGaznelilerde Bir Şehzade Düşmanı: Hâcibü'l-Hüccâb Tuğrul BozanAn Princes Enemy of the Ghaznavids: Hâjibu'l-hujjâb Toghril Bozan

Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİNDr. Öğrencisi Rıdvan SÜSLÜFerit Melen'in Maliye Bakanlığı Günlerine Bir BakışAn Overview of the Office Days of Former Minister Ferit Melen in the Ministry of Finance

Yayın İlkeleri ve Yazım Kuralları

36. SAYI HAKEMLERİ / REVIEWERS OF THE 36 TH ISSUE

Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Şirin ÇIKAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Abdullah DUMAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Hatice KALKAN Namık Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. M. Akif ARVAS Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Cengiz ATLI Iğdır Üniversitesi

Doç. Dr. Gülsen BAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Selma BAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜMÜŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ayşe ERTUŞ Hakkâri Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ahmet OĞUZ Karabük Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN Muş Alparslan Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Bedrettin BASUĞUY Bingöl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Bilcan GÖKÇE Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Bora YILMAZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Emine CİHANGİR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Gülşen TORUSDAĞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Haktan SEVİNÇ Iğdır Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Haluk YERGİN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Hamit AKTÜRK Namık Kemal Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Bingöl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ Bingöl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Tahir ZORKUL Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Tahsin KORKUT Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Yunus KAPLAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

HAKEMLERİMİZ / REFEREES

Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat ÜniversitesiProf. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, ÜrdünProf. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-Ain Üniversitesi, Birleşik Arap EmirlikleriProf. Dr. Azmi SÜSLÜ Ankara ÜniversitesiProf. Dr. Ali Fuat DOĞU Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Russian Academy of Sciences-RusyaProf. Dr. Bayram KODAMAN Süleyman Demirel ÜniversitesiProf. Dr. Bedri SARICA Pamukkale ÜniversitesiProf. Dr. B. Kemal YEŞİLBURSA Uludağ ÜniversitesiProf. Dr. Cesur PEHLEVAN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Erdal AYDOĞAN Atatürk ÜniversitesiProf. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin.Prof. Dr. Ivan BALTA University of Osije- HırvatistanProf. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia.Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-KosovaProf. Dr. Salim CÖHCE İnönü ÜniversitesiProf. Dr. S. Esin DAYI Atatürk ÜniversitesiProf. Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Marmara ÜniversitesiProf. Dr. Hasan BABACAN M. Akif Ersoy ÜniversitesiProf. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu ÜniversitesiProf. Dr. İsa YÜCEER Bitlis Eren ÜniversitesiProf. Dr. M. Salih ARI Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. M. Şirin ÇIKAR Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Mehmet AYGÜN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Mehmet KUBAT İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Necdet HAYTA Gazi ÜniversitesiProf. Dr. Necmettin ALKAN Karadeniz Teknik ÜniversitesiProf. Dr. Nevzat TARTI Akdeniz ÜniversitesiProf. Dr. Öztürk EMİROĞLU Varşova Yunus Emre Enstitüsü-PolonyaProf. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Recai KARAHAN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Reha SAYDAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Resul ÖZTÜRK Atatürk ÜniversitesiProf. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER University of Montenegro-KaradağProf. Dr. Serpil SÜRMELİ On Dokuz Mayıs ÜniversitesiProf. Dr. Selahattin SÖNMEZSOY Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Prof. Dr. Şakir GÖZÜTOK Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiProf. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir ÜniversitesiProf. Dr. Yakup CİVELEK Bartın ÜniversitesiProf. Dr. Zeki TAŞTAN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Abdullah DUMAN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Abdulmecit CANATAK Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Adnan ÇEVİK Sıtkı Koçman ÜniversitesiDoç. Dr. Bekir KOÇLAR Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi


Doç. Dr. Cem KAHYA Bayburt ÜniversitesiDoç. Dr. Cengiz ATLI Iğdır Üniversitesi Doç. Dr. Gülsen BAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. İsmail EYYUPOĞLU Atatürk ÜniversitesiDoç. Dr. Menaf TURAN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Bitlis Eren ÜniversitesiDoç. Dr. Mehmet PINAR Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Melih ERZEN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. M. Salih MERCAN Bitlis Eren ÜniversitesiDoç. Dr. M. Akif ARVAS Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Murat ÖZTÜRK Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Mustafa SARICA Pamukkale ÜniversitesiDoç. Dr. Nihat ŞİMŞEK Gaziantep ÜniversitesiDoç. Dr. Özer KÜPELİ Kâtip Çelebi ÜniversitesiDoç. Dr. Sabri AZGÜN Atatürk ÜniversitesiDoç. Dr. Selma BAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Tamer BALCI The University of Texas-ABDDoç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Sıtkı Koçman ÜniversitesiDoç. Dr. Vecihi SÖNMEZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiDoç. Dr. Zekeriya NAS Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ahmet EYİM Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Aysun YARALI AKKAYA Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Arif GEZER Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Bülent ALAN Mardin Artuklu ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. E. Yaşar DEMİRCİ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ercan ÇAĞLAYAN Muş Alparslan ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Fatih GENCER Bitlis Eren ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ferit İZCİ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Metin YILDIZ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. M. Halil ERZEN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. M. Nuri KARDAŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Atatürk ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi


Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Yalçın KARACA Van Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN Kafkas ÜniversitesiDr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB Ezher Üniversitesi-Mısır

145Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, The Journal of Social Sciences Institute

Sayı/Issue:36 – Sayfa / Page: ISSN: 1302-6879 VAN/TURKEY

Makale Bilgisi / Article Info

Geliş/Received: 18.08.2017 Kabul/Accepted: 23.09.2017 EYYUBİ DÖNEMİ MISIR MEDRESELERİ

EGYPTIAN MADRASAS IN AYYUBID ERA

Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

[email protected]

Öz Eyyubiler Dönemi’nde Mısır’ın dini ve ilmi durumu, İslam menşeli olduğundan temelde İslami düşünceye hizmet etme amacını taşımaktadır. Tıpkı Fatımi Halifesi el-Hâkim’in Daru’l-İlmi inşa ederek burada kurra’,nahiv, lügat âlimleri ile müneccimleri istihdam etmesiyle önemli bir ilmi altyapıyı oluşturduğu gibi. Bu nedenle bu anlamda Eyyubiler kendilerinden önce Mısır’da hüküm süren Fatımilerden olumlu etkilenmişlerdir. Ancak Fatımilerin Şia mezhep anlayışına sahip olmaları ve Eyyubilerin de Fatımilerden önce Mısır’da hüküm süren Sünni mezhep anlayışına sahip olmaları, dolayısıyla bu anlayışların biribirlerinin yerine geçme gayretleri, her iki anlayışın biribirlerini olumsuz etkilenmelerine sebep olmuştur. Dolayısıyla Fatımilerle geri plana itilen Sünni mezhep anlayışı, Eyyubilerin medrese kurma, geliştirme ve eğitim faaliyetleri ile iade edilmiştir. Böylece Mısır’da hızla ilerleyen ve ciddi bir mesafe keteden Sünni mezhepler bağlamında İslami ilimler büyük bir gelişme göstermiştir. Mısır’da medreseler, camiler, mescitler, kütüphaneler, ilim evleri, hanlar, tasavvuf eğitim kurumları ve küttablar gibi eğitim kurumları bulunmaktadır. Ancak biz makalemizde dönemin en düzenli eğitim kurumları olarak sayılan ve özellikle Sünni mezhep eğitim anlayışına hizmet eden Mısır medreselerinden ve buralarda yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinden söz edeceğiz. Anahtar Kelimeler: Medreseler, Eyyubi medreseleri, eğitim, medreselerde eğitim, Mısır’da eğitim.

Bu makale doktora tezimden derlenmiştir.

146 Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal of Social Sciences Institute

Abstract In the Ayyubid Era the religious and scientific stance of Egypt was

of Islamic origin, and thus these institutions were aimed to serve the Islamic thought. This is similar to Fatimid Caliph el-Hâkim's efforts to establish a scientific infrastructure by engaging scholars of Koran reading, Koran syntax and Koran language, as well as astrologers, at Daru'l-Ilm (Abode of Science) he has had built. In this sense, Ayyubids were positively affected by Fatimids who reigned in Egypt before them. However, the fact that Fatimids belonged to Shia sect view and Ayyubids belonged to the Sunni sect view that reigned over Egypt before the Fatimids, and the fact that both sects tried to displace the other, have caused negative influences between the two views. Therefore, the Sunni sect views which were pushed aside during Fatimid reign were restored by madrasa building, developing and education activities of the Ayyubids. In result of this the Sunni sect views rapidly developing and covering ground in Egypt have contributed greatly to development of Islamic sciences.

Egypt was home to many educational institutions like madrasas, mosques, masjids, libraries, houses of science, hostels, Sufi education institutions and scribe schools. However, in this study we will be talking about Egyptian madrasas which were considered the most systematic educational institutes of their time, especially in scope of Sunni sect educational views, and the education and teaching activities conducted at these institutions.

Keywords: Madrasa, Ayyubid Madrasas, education, madrasa education, education in Egypt.

1.GİRİŞ Eyyubiler döneminde daha önceden Mısır’da hüküm süren Fatmi Şia mezhep eğitimi anlayışına dayalı eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yerine Sünni mezhep eğitimi anlayışına dayalı eğitim ve öğretim faaliyetleri icra edilmiştir. Haliyle Eyyubiler önce Fatımilerin yasakladığı Sünni eğitim anlayışının önündeki yasaklama engelini kaldırmışlardır. Daha sonra Fatımi Şia eğitim anlayışının izlerini bir bir silerek Sünni eğitim anlayışını sağlam bir zemine oturtmuşlardır. Tabi ki bu eğitim anlayışının yayılmasında en büyük paya sahip olan eğitim kurumları da medreseler olmuştur. Ancak Eyyubiler Sünni dört mezhepten Şafii mezhebine mensup oldukları halde her dört Sünni mezhebin yayılmasında, eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesinde büyük katkılar sunmuşlar, bu dört Sünni mezhebin eğitim ve öğretimine yönelik oluşturulan medreselerin gerek oluşumunda ve gerekse buralardaki eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesinde her türlü desteği sağlamışlardır.


Abstract In the Ayyubid Era the religious and scientific stance of Egypt was

of Islamic origin, and thus these institutions were aimed to serve the Islamic thought. This is similar to Fatimid Caliph el-Hâkim's efforts to establish a scientific infrastructure by engaging scholars of Koran reading, Koran syntax and Koran language, as well as astrologers, at Daru'l-Ilm (Abode of Science) he has had built. In this sense, Ayyubids were positively affected by Fatimids who reigned in Egypt before them. However, the fact that Fatimids belonged to Shia sect view and Ayyubids belonged to the Sunni sect view that reigned over Egypt before the Fatimids, and the fact that both sects tried to displace the other, have caused negative influences between the two views. Therefore, the Sunni sect views which were pushed aside during Fatimid reign were restored by madrasa building, developing and education activities of the Ayyubids. In result of this the Sunni sect views rapidly developing and covering ground in Egypt have contributed greatly to development of Islamic sciences.

Egypt was home to many educational institutions like madrasas, mosques, masjids, libraries, houses of science, hostels, Sufi education institutions and scribe schools. However, in this study we will be talking about Egyptian madrasas which were considered the most systematic educational institutes of their time, especially in scope of Sunni sect educational views, and the education and teaching activities conducted at these institutions.

Keywords: Madrasa, Ayyubid Madrasas, education, madrasa education, education in Egypt.

1.GİRİŞ Eyyubiler döneminde daha önceden Mısır’da hüküm süren Fatmi Şia mezhep eğitimi anlayışına dayalı eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yerine Sünni mezhep eğitimi anlayışına dayalı eğitim ve öğretim faaliyetleri icra edilmiştir. Haliyle Eyyubiler önce Fatımilerin yasakladığı Sünni eğitim anlayışının önündeki yasaklama engelini kaldırmışlardır. Daha sonra Fatımi Şia eğitim anlayışının izlerini bir bir silerek Sünni eğitim anlayışını sağlam bir zemine oturtmuşlardır. Tabi ki bu eğitim anlayışının yayılmasında en büyük paya sahip olan eğitim kurumları da medreseler olmuştur. Ancak Eyyubiler Sünni dört mezhepten Şafii mezhebine mensup oldukları halde her dört Sünni mezhebin yayılmasında, eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesinde büyük katkılar sunmuşlar, bu dört Sünni mezhebin eğitim ve öğretimine yönelik oluşturulan medreselerin gerek oluşumunda ve gerekse buralardaki eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesinde her türlü desteği sağlamışlardır.

Mısır’da mescit ve camilerle başlayan ve sırasıyla kütüphaneler, ilim evleri, hanlar ve hangahlar olarak gelişen ve devam eden eğitim kurumları, ilmi faaliyetlerinin ileri derecesini teşkil eden düzenli eğitim kurumları olan medreselerin oluşmasına basamak teşkil etmişlerdir (Dündar, 2017: 47-48). Bizler ise, konumuzun gereği Eyyubiler döneminde Mısır’da bulunan en düzenli eğitim kurumları olan medreselerden ve burada yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinden söz etmekteyiz. 2.MEDRESELER Mısır’da yürütülen dini ve ilmi faaliyetlerin en düzenli ve üst düzeyde eğitim kurumları olan medreseler, Eyyubilerin siyasetinin temelini oluşturmada dini ve ilmi başarılarında önemli roller üstlenmiştir. Bu medreseler, Bağdat Nizamiye medreselerini örnek alarak devlet destekli oluşturulmuş ve teşkilatlandırılmıştır. Nitekim Eyyubilerden önce sadece Mısır İskenderiye’de bulunan medreseler, Selahaddini Eyyubi ve sonraki halifeleri tarafından geliştirilerek Mısır’ın her tarafına yayılmıştır. Zira ehli Sünnetin ilmi çalışmalarını siyasetleri için ilham kaynağı olarak alan Eyyubiler, Sünni dört büyük mezhebin eğitim ve öğretim faaliyetlerini içeren medreseleri Mısır ve diğer Eyyubi coğrafyasında inşa etmişlerdir (Sellam Eymen, 1990:4-6). Haliyle Eyyubiler medreseden beslenen bir siyasi anlayış ile eğitim ve öğretim politikasını yürütmüşlerdir. Eyyubiler döneminde Mısır’da oluşturulan, geliştirilen ve bilinen medreselerden 16 ‘sı Şafii mezhep fıkhının, 11’i de Maliki mezhep fıkhının, 6’sı ise, Hanefi mezhep fıkhının,1’i de Maliki ve Şafii fıkhının, 1’i de her dört mezhep fıkhının, 4’ü de genel fıkhın tedris faaliyetlerini yürütmüştür (Dündar, 2017: 51). Medreseler, Sünnilerin yapısı olduğundan, Şii düşüncesine direnmek ve karşı koymak için buralara Sünnilerin eğitim programı yerleştirilmiştir. Onuncu ve onbirinci yüzyıllarda tasarlanan bu programı gerçekleştiren medreseler, Şii Fatımîler döneminde zorluk yaşamıştır. Birtakım zorluklara rağmen Mısır İskenderiye’de bu dönemde temeli atılan ve yine bu dönemde inşası tamamlanan “Ebubekr et-Tertoşi Medresesi, İbnu Avf Medresesi, Selefiye Medresesi” adlarıyla bilinen medreseler bulunmaktadır (Sellam Eymen, 1999:7). Ancak bu medreseler doğal olarak var oldukları dönemin hilafına bir düşünceye sahip olduklarından destek görmemiş ve yeterince etkili olamamıştır. Eyyûbiler döneminde ise, Selahaddin ve Mısır halifeleri Sünni mezheplerin ihyasının gereğine inandıklarından Mısır’da bu medreseleri desteklemiş, geliştirmiş ve çoğaltmışlardır. Sünni fıkhın dört mezhebi olan Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbelî


fıkhı ile başladıkları bilinen medreseler, miladi onuncu yüzyılın başlarında biri birine muhalif olarak ortaya çıkmışlardır (Sellam Eymen, 1999:38-39). Bu muhalefet, bir devletin tamamının bir mezhebe yönelmesi ve sadece bu mezhebi geliştirmesi sürecine kadar devam edebilmiştir. Nitekim medreseler, genel fıkıh öğretimine yönelik olabildiği gibi, medreseleri oluşturan vâkıflarının şartlarına bağlı olarak belli bir Sünni mezhep fıkhının öğretimine yönelik de olabilmiştir (Ahmed Fikri,1970: 183). Eyyubiler dönemi Mısır medreselerini incelemeden, bu medreselerin ilham kaynağı olan Fatımî dönemi Mısır medreselerini incelememizde fayda görmekteyiz. 2.1.Fatımî Dönemi Mısır Medreseleri Selahaddin’den önce Mısır’da bulunan bu medreseler, Eyyûbi dönemi Mısır medreselerinin ilham kaynağı olmuşlardır. Bu medreselerden Eyyûbiler döneminde geliştirilerek eğitim ve öğretime devam edenleri de bilmekteyiz. Nitekim Eyyûbiler döneminde İbnu’l-Burî, Selefiye Medresesi’nde ders gördüğü gibi Müzaffer b. Ali de burada müderrislik yapmıştır (İbn Kesir, 1993: 307). 2.1.1.Ebubekir et-Tertûşi Medresesi Bu medrese, müessisi olan Muhammed b.Velid b.Halef b.Süleyman b.Eyyûb el-Fehri’nin doğduğu yer olan Endülüs şehirlerinden Tertûş’a nispetle bu adla anılmıştır. Ebubekir lakabıyla anılan Tertûşi, Maliki mezhebine mensup olup dönemin diğer âlimleri gibi ilim öğrenmek için batı ve doğu memleketlerini dolaşmıştır. Ebubekir et-Tertûşi, Nizamiye Medresesi’nin inşası ile ilk ilim tahsilini burada başlamış (İbn Ferhun, ts.:276) ve büyük bir konuma ulaşmıştır. Edindiği tecrübe ve düşünceyle İskenderiye’ye gelmiştir. el-Vezir el-Efdel b.Bedr el-Cemali’nin fitnesi sonucu birçok âlimin ayrılmasıyla İskenderiye’nin âlimsiz kaldığını gören et-Tertûşi, burada ikamet ederek birçok ilmî faaliyetlerde bulunmuştur (İbn el-‘İmâd, 1986a: 62). Böylece Tertûşi, varmak istediği hedefe ulaşmak için ciddi ve düzenli bir şekilde Nizamiye Medresesi’nden edindiği tecrübelerinden yararlanmıştır. Ayrıca İskenderiy’de inşa ettiği medresenin ikinci katını kendisine konak olarak tahsis etmiştir (ed-Debi, 1967: 137). Dolayısıyla burada müderrisin kalma yeri de temin edildiği söylenebilir. et-Tertûşi tarafında inşa edilen ve Mısır’ın en eski medresesi sayılan bu medreseye Mısır’ın dışından bile birçok talebe Tertûşi’nin ilminden ve faziletinden istifade etmek için gelmiş ve ondan yararlanmıştır (Sellam Eymen, 1999: 62-63).


fıkhı ile başladıkları bilinen medreseler, miladi onuncu yüzyılın başlarında biri birine muhalif olarak ortaya çıkmışlardır (Sellam Eymen, 1999:38-39). Bu muhalefet, bir devletin tamamının bir mezhebe yönelmesi ve sadece bu mezhebi geliştirmesi sürecine kadar devam edebilmiştir. Nitekim medreseler, genel fıkıh öğretimine yönelik olabildiği gibi, medreseleri oluşturan vâkıflarının şartlarına bağlı olarak belli bir Sünni mezhep fıkhının öğretimine yönelik de olabilmiştir (Ahmed Fikri,1970: 183). Eyyubiler dönemi Mısır medreselerini incelemeden, bu medreselerin ilham kaynağı olan Fatımî dönemi Mısır medreselerini incelememizde fayda görmekteyiz. 2.1.Fatımî Dönemi Mısır Medreseleri Selahaddin’den önce Mısır’da bulunan bu medreseler, Eyyûbi dönemi Mısır medreselerinin ilham kaynağı olmuşlardır. Bu medreselerden Eyyûbiler döneminde geliştirilerek eğitim ve öğretime devam edenleri de bilmekteyiz. Nitekim Eyyûbiler döneminde İbnu’l-Burî, Selefiye Medresesi’nde ders gördüğü gibi Müzaffer b. Ali de burada müderrislik yapmıştır (İbn Kesir, 1993: 307). 2.1.1.Ebubekir et-Tertûşi Medresesi Bu medrese, müessisi olan Muhammed b.Velid b.Halef b.Süleyman b.Eyyûb el-Fehri’nin doğduğu yer olan Endülüs şehirlerinden Tertûş’a nispetle bu adla anılmıştır. Ebubekir lakabıyla anılan Tertûşi, Maliki mezhebine mensup olup dönemin diğer âlimleri gibi ilim öğrenmek için batı ve doğu memleketlerini dolaşmıştır. Ebubekir et-Tertûşi, Nizamiye Medresesi’nin inşası ile ilk ilim tahsilini burada başlamış (İbn Ferhun, ts.:276) ve büyük bir konuma ulaşmıştır. Edindiği tecrübe ve düşünceyle İskenderiye’ye gelmiştir. el-Vezir el-Efdel b.Bedr el-Cemali’nin fitnesi sonucu birçok âlimin ayrılmasıyla İskenderiye’nin âlimsiz kaldığını gören et-Tertûşi, burada ikamet ederek birçok ilmî faaliyetlerde bulunmuştur (İbn el-‘İmâd, 1986a: 62). Böylece Tertûşi, varmak istediği hedefe ulaşmak için ciddi ve düzenli bir şekilde Nizamiye Medresesi’nden edindiği tecrübelerinden yararlanmıştır. Ayrıca İskenderiy’de inşa ettiği medresenin ikinci katını kendisine konak olarak tahsis etmiştir (ed-Debi, 1967: 137). Dolayısıyla burada müderrisin kalma yeri de temin edildiği söylenebilir. et-Tertûşi tarafında inşa edilen ve Mısır’ın en eski medresesi sayılan bu medreseye Mısır’ın dışından bile birçok talebe Tertûşi’nin ilminden ve faziletinden istifade etmek için gelmiş ve ondan yararlanmıştır (Sellam Eymen, 1999: 62-63).

2.1.2.İbnu Avf Medresesi “el-Medresetu’l-Hafiziye” adıyla da bilinen bu medrese 1137’de İskenderiye’de yapılan ikinci medresedir. Bu konuda İbnu Meyser’in söylediğine göre Fatımî halifesi el-Hafız’ın veziri Rıdvan, halifeye nispetle 1137’de İskenderiye’de bu medreseyi yapmış, buranın ilk müderrisliğine Maliki mezhebi fakihlerinden Ebu Tahir İsmail b. Bekr b. İsmail b. Avf b. Abdurrahman b. Avf’i tayin etmiştir. Fıkhi ilimlerin tedrisi yapılan bu medrese müderrislerinin seçiminde ise şu yöntem uygulanmıştır: “ el-Mescidü’l-Cami‘ ” denilen büyük camide herkese ilân edilmek üzere müderrisler seçilmiş,bunun içeriği kayıt altına alınarak ciltlenmiş ve bu medresede muhafaza edilmiştir (eş-Şiyal,1949: 218). Fatımî halifesi ve Şia mezhebine mensup Emirü’l-Mü’minin Halife el-Hafız, hiçbir mezhebe (Sünni veya Şii) mahsus olmaksızın sadece ilim ehlinin birlikteliklerini sağlayabilecekleri, kalabilecekleri ve ilmî çalışmalarını yapabilecekleri yer olan Hafıziye Medresesi’ni İskenderiye sınırında yaptırmıştır. Ancak yapımından sonra Vezir Rıdvan b. el-Velheşi, halifenin gerçek amacının dışında bu medreseyi, Sünni araştırmalarına ve eğitimine, özellikle Maliki fıkhın eğitimine tahsis etmiştir. Bu sebeple bu medrese halife ve müderris adlarıyla anıldıkları gibi vezir adıyla da “el-Medresetü’r-Ridvaniyye” olarak anılmıştır (el-Kalkaşendî, 1987b: 143). Ancak bu medrese devletçe desteklenen ilk İskenderiye devlet medresesi iken, et-Tertûşi Medresesi ise, et-Tertûşi tarafından yapılan ilk halk ve sivil medresedir (Abdulğani, ts. :40). 2.1.3.Selefiyye Medresesi Medreseler, Sünni fıkıh eğitimi için yapılmamış olsalar bile (İbn-i Avf Medresesi gibi) bu amaç için kullanıldığından Sünni eğitim kurumu olarak bilinmektedir. Bu nedenle “Fatımî halifelerince Sünni eğitim kurumu ve Sünni fıkhına mahsus olarak medreseler yapılmamıştır.” denilmektedir. Zira genel anlamda İslami eğitim amaçlı eğitim kurumlarının açılmasına izin veren Fatımî halifeleri tarafından kurulan medreseler, daha sonra Sünni fıkıh eğitimi için kullanılmıştır. Nitekim Fatımî Halifesi ez-Zafir’in Sünni Şafii veziri el-Adil b. es-Salar, ünlü hadisçisi Ebu Tahir el-Selefi’nin hadis okutması için 1149 veya 1152’de İskenderiye’de Selefiyye Medresesi’ni inşa ettirmiştir. Vezir el-Adil, Ebu Tahir el-Selefi’nin bu medresenin eğitim-öğretim, sevk ve idaresini yerine getirebilmesi için vakıflar da kurdurmuştur (Şeşen, 1987:325; eş-Şiyal,1966: 43, 46, 325). Böylece Tertûşi ve İbn-i Avf medreselerinde Sünni Maliki mezhebine göre eğitim ve öğretim faaliyeti yürütülmüşken Selefiye


Medresesi’nde ise, Sünni Şafii mezhebine göre eğitim ve öğretim faaliyeti yürütülmüştür (İbn Hallikȃn,1949b: 234). 2.2.Eyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Eyyubi siyasetinin kaynağı olan Sünni düşünce eğitiminin merkezi konumunda olan medreseler, Eyyubi eğitim kurumları içerisinde çok önemli bir yer edinmiştir. Dolayısıyla Eyyûbiler döneminde Selahaddin ve halifeleri Sünni mezhebin ihyası ve hâkimiyetini sağlamak için medreselerin inşa hareketini başta Mısır olmak üzere idareleri altındaki yerleşim birimlerine yaymışlardır. Medrese münşileri, buralarda yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerini finanse etmişlerdir (Bozkurt, 2003: 324). Sonuçta bu medreselerden tespit edilenler, Şam’da 75, Kudüs’te 42, Bağdat’ta 40, Halep’te 40, Trablus’ta 13, Musul’da 9, Mısır’da 74 adet olarak, diğer Müslüman ülkelerinde ise farklı sayılarda bulunmuştur. Böylece Mısır’da Sünni-fıkhi mezheplere göre şekillenen medreseler artarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmiştir. Eyyubi ailesi tarafından teşvik edilen ve desteklenen medreseler, Eyyubi ailesince yapıldığı gibi, oluşturulan medreselerden söz edilirken değinildiği üzere diğer kesimler tarafından da yapılmaktadır. Selahaddini Eyyûbi tarafından 1169 yılında Kahire’de beş tane medrese inşa edilirken, kendisinden sonra Eyyûbi ailesi tarafından 26 tane medrese daha ilave edilmiştir (Tez, 2001: 15). İlk etapta oluşturulan küçük çaplı bu dönem medreselerine birer müderris tayin edilmiş ve medreseler bazen burada faaliyet gösteren bu müderrislerin adlarıyla da anılmıştır (İbn-i Zeyn et-Tüccar Medresi ile el-Hubûşanî Medresesi gibi). Ancak daha sonra oluşturulan büyük medreselerde birden fazla müderris tayin edilmiştir (Sultan Selahaddin tarafından Kamhiye Medresesi’ne her müderrise 20 öğrenci düşecek şekilde 4 müderrisin tahsis edilmesi gibi) (el-‘Arini, 1967: 223). Fıkhi mezhep eksenli kurulan medreselerdeki eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü Eyyubiler dönemi Mısır medreselerinin mezheplere göre sınıflandırılması aşağıda değerlendirilmiştir: 2.2.1.Şafii Mezhep Fıkıhına Göre Eğitim ve Öğretim Yapılan Medreseler Bu medreselerin Sayıları 16’dır. Bunlardan 3’ü Feyyum’da, 1’i Esvan’da, diğer 1’i Asyut’ta, 11 tanesi de Kahire’de bulunmaktadır. Sırasıyla bu medreseler aşağıda belirtilmiştir:


Medresesi’nde ise, Sünni Şafii mezhebine göre eğitim ve öğretim faaliyeti yürütülmüştür (İbn Hallikȃn,1949b: 234). 2.2.Eyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Eyyubi siyasetinin kaynağı olan Sünni düşünce eğitiminin merkezi konumunda olan medreseler, Eyyubi eğitim kurumları içerisinde çok önemli bir yer edinmiştir. Dolayısıyla Eyyûbiler döneminde Selahaddin ve halifeleri Sünni mezhebin ihyası ve hâkimiyetini sağlamak için medreselerin inşa hareketini başta Mısır olmak üzere idareleri altındaki yerleşim birimlerine yaymışlardır. Medrese münşileri, buralarda yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerini finanse etmişlerdir (Bozkurt, 2003: 324). Sonuçta bu medreselerden tespit edilenler, Şam’da 75, Kudüs’te 42, Bağdat’ta 40, Halep’te 40, Trablus’ta 13, Musul’da 9, Mısır’da 74 adet olarak, diğer Müslüman ülkelerinde ise farklı sayılarda bulunmuştur. Böylece Mısır’da Sünni-fıkhi mezheplere göre şekillenen medreseler artarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmiştir. Eyyubi ailesi tarafından teşvik edilen ve desteklenen medreseler, Eyyubi ailesince yapıldığı gibi, oluşturulan medreselerden söz edilirken değinildiği üzere diğer kesimler tarafından da yapılmaktadır. Selahaddini Eyyûbi tarafından 1169 yılında Kahire’de beş tane medrese inşa edilirken, kendisinden sonra Eyyûbi ailesi tarafından 26 tane medrese daha ilave edilmiştir (Tez, 2001: 15). İlk etapta oluşturulan küçük çaplı bu dönem medreselerine birer müderris tayin edilmiş ve medreseler bazen burada faaliyet gösteren bu müderrislerin adlarıyla da anılmıştır (İbn-i Zeyn et-Tüccar Medresi ile el-Hubûşanî Medresesi gibi). Ancak daha sonra oluşturulan büyük medreselerde birden fazla müderris tayin edilmiştir (Sultan Selahaddin tarafından Kamhiye Medresesi’ne her müderrise 20 öğrenci düşecek şekilde 4 müderrisin tahsis edilmesi gibi) (el-‘Arini, 1967: 223). Fıkhi mezhep eksenli kurulan medreselerdeki eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü Eyyubiler dönemi Mısır medreselerinin mezheplere göre sınıflandırılması aşağıda değerlendirilmiştir: 2.2.1.Şafii Mezhep Fıkıhına Göre Eğitim ve Öğretim Yapılan Medreseler Bu medreselerin Sayıları 16’dır. Bunlardan 3’ü Feyyum’da, 1’i Esvan’da, diğer 1’i Asyut’ta, 11 tanesi de Kahire’de bulunmaktadır. Sırasıyla bu medreseler aşağıda belirtilmiştir:

2.2.1.1.el-Medresetu’n-Nasıriyetu’l-Ûla Selahaddini Eyyubi, Fatımî halifesi el-Adid-Lidinillah tarfından vezarete tayin edilirken Sünni mezhebin ihyası için birçok adım atmıştır. Bu adımların en önemlilerindendir ki Amr b. el- As Câmisi civarında bulunan ve “Daru’l-Me‘ûne” diye adlandırılan cezaevini yıkıp yerine Şafii fıkhına ait bu medreseyi yaptırmıştır (el-‘Ayni, 1584: 558; İbn Hallikȃn,1949c: 1,2,7). 2.2.1.2.el-Medresetu’l-Kutbiyye Bu medrese, el-Emir Kutbüddin Hosro b. Bülbül b. Şücca‘ el-Hemedani tarafından el-Hariri Sokağı’nda 1174 tarihinde yapılmış ve Şafii fakihlerine vakfedilmiş bir eğitim kurumudur (İbn Tağriberdî, 1939: 16). el-Münziri, bu medresenin müderrisleri ile faaliyetlerinden şöyle bahsetmektedir: 1-el-Fakih el-İmam Ebu’l-Feth Nasr b. Muhammed b. Mukallid el-Kuda‘î eş-Şezeri eş-Şafii (ö.m.1201), bu medresede hadis dersi verip medrese temsilciliğini yapmıştır. 2-Abdülmecid b. Muhammed b. Yahya el-İskenderani (ö.1229); Kahire’de oturmuş ve burada bulunan el-Medresetu’l-Kutbiyye’de öğretim faaliyetlerine katılmıştır. 3-Ebu Muhammed Abdulkadir b. Muhammed b. el-Hasan el-Bağdadi (ö.1236); Şam’dan Kahire’ye geldikten sonra burada eş-Şihab et-Tusi’den fıkıh öğrenmiş ve vefat edene kadar el-Medresetu’l-Kutbiyye’nin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (el-Münzirî, 1988a : 440; 1988c : 290, 291,455) . 2.2.1.3.Medresetu İbni’l-Ersufî İbnu’l-Ersufi et-Tacir el-Askalani olarak bilinen Afifüddin Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Hibetullah el-Ersufi eş-Şafii, bu medresede eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunurken Şafii fıkhına önem vermiştir. Burada Şafii fıkıh âlimleri eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuşlardır (el-Makrizî,1988: 394). 2.2.1.4.el-Medresetu’t-Takviyye Eyyûbi Dönemi’nde tesis edilen en meşhur Şafii medreselerinden olan ve Nil nehrine Nazir olan bu medrese, daha önce Fatımi Halifelerinin istirahatgahı idi. Daha sonra Eyyûbiler döneminde Selahaddin Eyyûbi’nin yeğeni Takiyüddin Ömer 1170’te burayı satın alarak Şafii fakihler için medrese yapmıştır (İbn Vasıl, 1366h: 31). Burada yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetleri çerçevesinde el-Fakih


el-İmam Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Muhammed b. İsmail el-Kureşi eş-Şafii, h.616 vefat tarihine kadar bu medresede eş-Şihab et-Tusi’den fıkıh öğrenmiştir (es-Subkî, 1992: 184). 2.2.1.5.el-Medresetu’n-Nasıriyetu’s-Saniyye İbnu Cübeyr, el-Melikü’n-Nasır Sultan Selahaddin’in emriyle İmamı Şafii’nin türbesi civarında yapılan bu medresenin 1182’nin sonuna kadar kesintisiz faaliyetlerine şahit olduğunu söylemiştir (İbn Cübeyr, 1981: 50) . Bu medrese Eyyûbi Dönemi boyunca Mısır’ın en büyük medresesi olarak eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmüştür (İbn Said, 1970: 10). İmam es-Suyûtî bu medreseyi şöyle vasıflandırmıştır: Bu medrese, İmamı Şafii’nin komşusu, en büyük melik olan Sultan Selahaddin’nin yapısı ve hacim olarak en büyük medrese olduğundan dünyanın en büyük medresesi ile medreselerin tacı olarak anılmaya layık olmuştur (es-Suyûtî, 1980a: 257). Şafii mezhebin fakihlerine vakfedilen bu medrese (el-Makrizî,1988: 400), Şafii mezhebinin en büyük üstatlarından bir grup bu medresede düzeni sağlayarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmiştir. Bu gruptan ilk kişi ise, bu medresenin kendisi için yapılan ve 1191’de vefat edene kadar buranın yöneticiliğini ve müderrisliğini üstlenen el-Fakih Necmüddin Ebu’l-Berekat Muhammed b. Muvaffık b.Said el-Hubûşanî eş-Şafii es-Sufi’dir (el-‘İmâd el-Kâtib, 1323h: 297). Necmeddin’den sonra Şeyhü’ş-Şüyuh Sadruddin Ebu’l-Hasan Muhammed b. Hameviyye el-Cüveyni, Sultan Selahaddin’in yaşamı süresince (1192 senesinin sonuna kadar) bu medresenin sorumluluğunu üstlenerek burada eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (es-Suyûtî, 1980b: 157). el-Mürteda lakabını taşıyan ve 1201’de vefat eden Ebu’l-Feth el-Kuda‘î eş-Şirazî,bu medresede tedris vazifesini üstlenmiştir (İbnu’l-Fırat, 1970b: 244). Eyyûbi Dönemi’nde bu medresenin en meşhur öğrencilerinden Ebü’r-Rabî‘ Süleyman b. Ebi İshak İbrahim, bir süre burada fakih olarak kalmıştır (el-Münzirî, 1988c: 271). 2.2.1.6.Medresetu’l-Meşhedu’l-Hüseynî Kahire’de bulunan bu medrese, Selahaddini Eyyûbi’nin yaptığı medreselerden biridir. el-Hüseyni Türbesi’ne sahip bu medresenin yapımı ile eğitim ve öğretim faaliyetleri şöyle gerçekleşmektedir; Sultan Selahaddin Yusuf b. Eyyûb, Mısır’ı ele geçirince bu türbede eğitim ve öğretim faaliyetlerine başladı ve bunun için vakıf kurdu. Ancak Muinüddin Şeyhü’ş-Şüyuh b.Hameviyye’yi vezir yaptıktan sonra, el-Hüseyni Türbesi’nin sorumluluğunu kendisine verdi. O da


el-İmam Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Muhammed b. İsmail el-Kureşi eş-Şafii, h.616 vefat tarihine kadar bu medresede eş-Şihab et-Tusi’den fıkıh öğrenmiştir (es-Subkî, 1992: 184). 2.2.1.5.el-Medresetu’n-Nasıriyetu’s-Saniyye İbnu Cübeyr, el-Melikü’n-Nasır Sultan Selahaddin’in emriyle İmamı Şafii’nin türbesi civarında yapılan bu medresenin 1182’nin sonuna kadar kesintisiz faaliyetlerine şahit olduğunu söylemiştir (İbn Cübeyr, 1981: 50) . Bu medrese Eyyûbi Dönemi boyunca Mısır’ın en büyük medresesi olarak eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmüştür (İbn Said, 1970: 10). İmam es-Suyûtî bu medreseyi şöyle vasıflandırmıştır: Bu medrese, İmamı Şafii’nin komşusu, en büyük melik olan Sultan Selahaddin’nin yapısı ve hacim olarak en büyük medrese olduğundan dünyanın en büyük medresesi ile medreselerin tacı olarak anılmaya layık olmuştur (es-Suyûtî, 1980a: 257). Şafii mezhebin fakihlerine vakfedilen bu medrese (el-Makrizî,1988: 400), Şafii mezhebinin en büyük üstatlarından bir grup bu medresede düzeni sağlayarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmiştir. Bu gruptan ilk kişi ise, bu medresenin kendisi için yapılan ve 1191’de vefat edene kadar buranın yöneticiliğini ve müderrisliğini üstlenen el-Fakih Necmüddin Ebu’l-Berekat Muhammed b. Muvaffık b.Said el-Hubûşanî eş-Şafii es-Sufi’dir (el-‘İmâd el-Kâtib, 1323h: 297). Necmeddin’den sonra Şeyhü’ş-Şüyuh Sadruddin Ebu’l-Hasan Muhammed b. Hameviyye el-Cüveyni, Sultan Selahaddin’in yaşamı süresince (1192 senesinin sonuna kadar) bu medresenin sorumluluğunu üstlenerek burada eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (es-Suyûtî, 1980b: 157). el-Mürteda lakabını taşıyan ve 1201’de vefat eden Ebu’l-Feth el-Kuda‘î eş-Şirazî,bu medresede tedris vazifesini üstlenmiştir (İbnu’l-Fırat, 1970b: 244). Eyyûbi Dönemi’nde bu medresenin en meşhur öğrencilerinden Ebü’r-Rabî‘ Süleyman b. Ebi İshak İbrahim, bir süre burada fakih olarak kalmıştır (el-Münzirî, 1988c: 271). 2.2.1.6.Medresetu’l-Meşhedu’l-Hüseynî Kahire’de bulunan bu medrese, Selahaddini Eyyûbi’nin yaptığı medreselerden biridir. el-Hüseyni Türbesi’ne sahip bu medresenin yapımı ile eğitim ve öğretim faaliyetleri şöyle gerçekleşmektedir; Sultan Selahaddin Yusuf b. Eyyûb, Mısır’ı ele geçirince bu türbede eğitim ve öğretim faaliyetlerine başladı ve bunun için vakıf kurdu. Ancak Muinüddin Şeyhü’ş-Şüyuh b.Hameviyye’yi vezir yaptıktan sonra, el-Hüseyni Türbesi’nin sorumluluğunu kendisine verdi. O da

buranın vakıflarını birleştirdi ve burada eğitim ve öğretim için derslik, fakihler için kalma yerlerini ve dolayısıyla medrese yaptı (es-Sahâvî, 1937: 95). Eğitim ve öğretim faaliyetlerini yürüten ve burada müderrislik görevini üstlenenler şunlardır: a-İbnu’l-Camus olarak bilinen ve 1218’de vefat eden, Şihabü’d-Din Muhammed b. İbrahim el-Hamevi’dir (es-Suyûtî, 1980a: 410). b-Eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdüren ve 1219’de vefat eden Şeyhü’ş-Şüyuh Sedrü’d-Din Muhammed b. Ömer b. Hameviyye el-Cüveyni’dir (es-Subkî, 1992: 96-97). Eğitim ve öğretim faaliyetlerini yürüten ve burada muidlik görevini üstlenenler ise şunlardır: a-İbnu’l-Maverdi olarak bilinen ve 1229’da vefat eden Ebü’t-Tahir İsmail b. Tahir b. el- Hüseyni’dir (el-Münzirî, 1988c: 285-286). b-Cemal olarak tanınan ve 1241’de vefat eden Ebu İshak İbrahim b. Yakup’tur (es-Subkî, 1992: 45,96-97). 2.2.1.7.el-Medarisu’ş-Şafiiyye bi’l-Feyyûm Feyyûm’da bulunan beş medresenin üçünde Şafii fıkhının eğitim ve öğretimi faaliyetleri yapılmıştır (en-Nâbulusî, 1974: 29). 2.2.1.8.el-Medrestu’s-Seyfiyye Bu medrese de, kesin inşa tarihi ile tahsis edilen mezhebi bilinmeyen medreselerdendir. Ancak söz konusu medresede faaliyet gösteren ve aşağıda belirtilen müderris ve mudillerin tamamının Şafii mezhebine mensup olmaları, bu medresenin Şafii fıkhı mezhebine mensup olduğu ve burada Şafii fıkhı eğitiminin yapıldığı ihtimalini güçlendirmektedir. el-Münziri’nin belirttiğine göre, Ebu’t-Tahir İshak b. Abdilmelik b. İsa b. Dırbas el-Marani eş-Şafii (ö.1203) (el-Münzirî, 1988b:38); el-Isnevi ve es-Subkî’nin belirttiklerine göre, İmadüddin Ebu Amr Osman el-Kürdi eş-Şafii (ö. 1223) (es-Subkî, 1992: 388; el-Isnevi , 1987:186) es-Suyûtî’nin bildirdiğine göre, Ali b. Ahmed b. Mahmud b. el-Ğaznevi (ö.1235) gibi alimler el-Medrestu’s-Seyfiyye’de müderrislik yapmışlardır (es-Suyûtî, 1980a: 465). Yine İbnu Salım el-Kenani el-Mısri (ö.1236), bu medresede muidlik yapmıştır (el-Isnevi , 1987: 187). el-Yunini’nin belirttiğine göre imam olan İdris b. Salih el-Mısri (ö. 1239), Şafii olan el-Kadi Şemsüddin Ahmed b. Hallikan’dan ders dinlemek için bu medresede bulunmuştur (el-Yûnînî, 1992c: 166). Böylece Şafii müderris ve muidlerin etkin faaliyetleri ile burada Şafii fıkhının öğretimi yapılmış ve bu anlamda buranın eğitim ve öğretim faaliyetlerine katılım sağlanmıştır.


2.2.1.9.Medresetu Esvân Şafii mezhebine mensup el-Kadi Ebu Tahir İsmail b. Muhammed Hasan el-Esvâni el-Ensari (ö. 1202), Esvân’a sahip olurken buradaki medresenin müderrisliğini yapmıştır (el-Edfüvî, 1966: 166; es-Suyûtî, 1980a: 407). İşte medresen kurucusunun ve müderrisinin Şafii mezhebine mensup olması ve burada Şafii fıkhına göre eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunması, bu medresenin Şafii fıkhına mensup olduğu sonucunu doğurmaktadır. 2.2.1.10.el-Medresetu’l-Hekkariyye Cemalüddin el-Hekkari, Kahire’de bulunan bu medreseyi ilk müderrisi olan ve Diyaüddin b. Dırbas olarak bilinen Ebu Amr Osman el-Hezebani’ye vakfetti. O da 1205’te ölümüne kadar burada eğitim ve öğretime devam etti. Ziyaüddin b. Dırbas’ın kendi döneminde Şafii mezhebi imamlarından olmasının gereği olarak burada Şafii mezhebi fıkhını öğretmiştir (es-Sahâvî, 1937: 87). 2.2.1.11.Medresetu’ş-Şerif Fahruddin bin Sa‘leb Bu medrese Eyyûbi Devleti’nin Mısır emirlerinden biri olan eş-Şerif tarafından 1215’te inşa edilip Şafii fakihlerine vakfedilmiştir (el-Makrizî,1988: 373). Ancak aşağıda el-Münziri’den nakil edilenin dışında bu medresedeki müderrislerle ilgili bilgiye rastlayamadık. el-Münziri’nin belirttiğine göre, daha önce Selefiyye Medresesi’nde müderris olan Ebu’l-‘İzz el-Müzaffer, “Medresetu’ş-Şerif Fahruddin bin Saleb”de öğretim faaliyetlerinin yürütülmediğini hissedince İskenderiye’den Kahire’ye gelerek bu medresenin eğitim ve öğretim faaliyetleri ile sorumluluğunu üstlenmiştir. Ebu’l-‘İzz el-Muzaffer’ın vefat tarihi olan 1216 tarihi ile Medresetü’ş-Şerif’in yapımının tamamlanma tarihi ve Şafii fakihlerine vakfedilme tarihi (1215) aynı döneme tekabül ettiklerinden, Ebu’l-‘İzz el-Müzaffer’in bu medresenin ilk müderrislerinden olduğu sonucunu doğurmaktadır (İbnu’l-Fırat, 1970a: 184-185). 2.2.1.12.el-Medresetu’l-Kamiliyye Bu medrese, el-Melikü’l-Kamil tarafından Hadis ve ilgili ilimlerin tedrisi için vakfedilmiştir. Dolayısıyla kendisine “Darü’l-Hadis” (Hadis Fakültesi=İhtisas Medresesi) de denilmiştir (İbn Abdizzahir, ts.: 86) el-Makrizi’nin açıkladığına göre; el-Medresetü’l-Kamiliyye, el-Melikü’l-Adil Nureddin Mahmud b. Zengi’nin ilk defa yeryüzünde ve Dimaşk’ta yaptığı ilk hadis medresesinden sonra Kahire’de hadis için yapılan ikinci medresedir. el-Melikü’l-Kamil bu medreseyi yaptıktan


2.2.1.9.Medresetu Esvân Şafii mezhebine mensup el-Kadi Ebu Tahir İsmail b. Muhammed Hasan el-Esvâni el-Ensari (ö. 1202), Esvân’a sahip olurken buradaki medresenin müderrisliğini yapmıştır (el-Edfüvî, 1966: 166; es-Suyûtî, 1980a: 407). İşte medresen kurucusunun ve müderrisinin Şafii mezhebine mensup olması ve burada Şafii fıkhına göre eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunması, bu medresenin Şafii fıkhına mensup olduğu sonucunu doğurmaktadır. 2.2.1.10.el-Medresetu’l-Hekkariyye Cemalüddin el-Hekkari, Kahire’de bulunan bu medreseyi ilk müderrisi olan ve Diyaüddin b. Dırbas olarak bilinen Ebu Amr Osman el-Hezebani’ye vakfetti. O da 1205’te ölümüne kadar burada eğitim ve öğretime devam etti. Ziyaüddin b. Dırbas’ın kendi döneminde Şafii mezhebi imamlarından olmasının gereği olarak burada Şafii mezhebi fıkhını öğretmiştir (es-Sahâvî, 1937: 87). 2.2.1.11.Medresetu’ş-Şerif Fahruddin bin Sa‘leb Bu medrese Eyyûbi Devleti’nin Mısır emirlerinden biri olan eş-Şerif tarafından 1215’te inşa edilip Şafii fakihlerine vakfedilmiştir (el-Makrizî,1988: 373). Ancak aşağıda el-Münziri’den nakil edilenin dışında bu medresedeki müderrislerle ilgili bilgiye rastlayamadık. el-Münziri’nin belirttiğine göre, daha önce Selefiyye Medresesi’nde müderris olan Ebu’l-‘İzz el-Müzaffer, “Medresetu’ş-Şerif Fahruddin bin Saleb”de öğretim faaliyetlerinin yürütülmediğini hissedince İskenderiye’den Kahire’ye gelerek bu medresenin eğitim ve öğretim faaliyetleri ile sorumluluğunu üstlenmiştir. Ebu’l-‘İzz el-Muzaffer’ın vefat tarihi olan 1216 tarihi ile Medresetü’ş-Şerif’in yapımının tamamlanma tarihi ve Şafii fakihlerine vakfedilme tarihi (1215) aynı döneme tekabül ettiklerinden, Ebu’l-‘İzz el-Müzaffer’in bu medresenin ilk müderrislerinden olduğu sonucunu doğurmaktadır (İbnu’l-Fırat, 1970a: 184-185). 2.2.1.12.el-Medresetu’l-Kamiliyye Bu medrese, el-Melikü’l-Kamil tarafından Hadis ve ilgili ilimlerin tedrisi için vakfedilmiştir. Dolayısıyla kendisine “Darü’l-Hadis” (Hadis Fakültesi=İhtisas Medresesi) de denilmiştir (İbn Abdizzahir, ts.: 86) el-Makrizi’nin açıkladığına göre; el-Medresetü’l-Kamiliyye, el-Melikü’l-Adil Nureddin Mahmud b. Zengi’nin ilk defa yeryüzünde ve Dimaşk’ta yaptığı ilk hadis medresesinden sonra Kahire’de hadis için yapılan ikinci medresedir. el-Melikü’l-Kamil bu medreseyi yaptıktan

sonra, önce hadis ile uğraşanlara, sonra Şafii fakihlerine vakfetmiştir (Hasan İbrahim Hasan, 1987:97-98). Bu medresede Şafii mezhebine mensup şu müderrisler müderrislik yapmışlardır: 1-Ebu’l-Hattab Ömer b. hasan b. Ali b. Dahye (ö.1236), bu medresenin ilk baş müderrisliğini yapmış ve el-Melikü’l-Kamil tarafından bu görevden azıl edilene kadar burada tedris faaliyetlerini sürdürmüştür (el-Yûnînî, 1992a: 427-428). 2-Ebu Amr Osman b. Hasan b. Ali b. Dahye (ö.1237), Ebu’l-Hattab Ömer’in kardeşi olup el-Melikü’l-Kamil tarafından azıl edilen ağabeyi Ebu’l-Hattab’ın yerine baş müderrislik görevine getirilmiştir. O da vefat edene kadar el-Medresetu’l-Kamiliyye’de eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak bu görevi sürdürmüştür (el-Makrizî,1988: 375). 3- el-Hafız Abdülazim b. Abdulkuva el-Münziri (ö.1258), Ebi Amr’den sonra bu görevi üstlenerek vefat edene kadar 20 yıldan fazla bir süre için eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak bu medresede baş müderrislik görevini sürdürmüştür (ez-Zehebî, 1958: 375). 2.2.1.13.el-Medresetu’l-Kûsiyye Kahire’de bulunan ve Kûs valisinin vakfettiği bu medersenin yapılış tarihi ile hangi mezhep için yapıldığı kesin bilinmemektedir (İbn Abdizzahir, ts. :91). Ancak el-Münziri, bir keresinde “Medresetu Vali Kûs” bir keresinde de “Medresetu Kadi Kûs” şeklinde belirttiği bu medresenin iki müderrisinden bahsetmektedir. Bu iki müderrisin Şafii mezhebine mensup olmaları ve Şafii mezhebine göre eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmaları, yapılış amacını gözetmeksizin bu medresenin Şafii mezhebi için kullanıldığını göstermektedir. Söz konusu müderrisler şunlardır: 1-Hz. Hüseyn’in Türbesi’nde Kur’ân kırâati ilmî ile uğraşan, Şafii mezhebine mensup Ebu’l-Hasan Yahya b. Ebi’s-Sa‘âdat Mansur b.Yahya b. Hasan es-Süleymani el-Yemani (ö.1233); Şihap et-Tusi’den fıkıh dersini almış ve bu Medresede eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988c: 368). 2-Dimyat ve dışındaki yerlerde hüküm süren ve Şafii mezhebine mensup Ebu’l-Fedail Lokman b. Hasan b. Behram b. Bedil (ö.1240); bu medresede bir müddet eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988c: 561-562).


2.2.1.14.el-Medresetu’l-Faiziyye el-Makrizi’nin belirttiğine göre, Şafii mezhebi medresesi olan bu medrese Kahire’nin veya Fustat’tın medreselerinden biridir (el-Makrizî,1988: 365). Ancak kaynakların çoğu bu medresenin Asyut’ta olduğunu göstermektedir (el-Hafâcî, 1981: 23). Nitekim el-Yunini’nin belirttiğine göre, el-Fetih b. Musa (ö.1264), 1245 yılında Mısır’a geldiğinde bir süre Esyut’taki Faiziye Medresesi’nde Şafii fıkhında müderrislik yaptıktan sonra Esyut’ta kadılık yapmıştır. Dolayısıyla burada Şafii mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi yapıldığından bu medresenin Şafii medresesi olduğu söylenebilmektedir (el-Yûnînî, 1992a: 329). 2.2.2.Maliki Mezhep Fıkhına Göre Eğitim ve Öğretim Yapılan Medreseler Eyyûbiler döneminde Sünni eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı medreselerden Mısır’da bulunan Maliki fıkhı medreselerin sayısı 11’dir. Bunlardan ikisi Feyyûm’da, biri Kûs’ta, dördüncüsü Münyetü Beni Hasib’de, diğer ikisi İskenderiye’de ve beşi de Kahire’de bulunmaktadır. Bu medreseler ise sırasıyla aşağıda değerlendirilmiştir: 2.2.2.1.el-Medresetu’l-Kamhiyye Eyyûbiler döneminde Mısır’da Sultan Selahaddin tarafından 1170’te Maliki fakihleri için inşa edilen ilk Maliki medresesidir (el-Makrizî,1988: 464). İçinde Maliki fıkhı eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı bu medrese “el-Medresetu’l-Malikiyye” olarak adlandırıldığı gibi, “el-Medresetu’l-Kamhiyye” olarak da adlandırılmaktadır. Mezhep ismiyle anılması mezhebe aidiyeti ifade ederken kamh (buğday) ismiyle anılması ise buradaki müderris ve talebelerin ihtiyaçlarının buğday alışverişi ile karşılandığını ifade etmektedir (el-Kalkaşendî, 1987a: 391). İbnu Dakmak’ın belirttiğine göre bu medresede dört zaviye ve her zaviyeye mahsus müderris bulunmaktadır (İbn Dakmak, ts. :95). Eyyûbiler Döneminde bu medresenin müderrislerinden bazıları şunlardır: 1-Ebu’l-Berekât Hebbehullâh b. Abdilmuhsin b. Ali b. Sa‘leb b. Ahmed el-Ensari el-Maliki (ö.m.1193), burada uzun süre müderrislik yapmıştır. 2-Ebu’l-Mansûr Zâfer b. el-Hüseyin el-Erzedî el-İskenderânî (ö. 1199), burada uzun süre müderrislik yapmıştır.


2.2.1.14.el-Medresetu’l-Faiziyye el-Makrizi’nin belirttiğine göre, Şafii mezhebi medresesi olan bu medrese Kahire’nin veya Fustat’tın medreselerinden biridir (el-Makrizî,1988: 365). Ancak kaynakların çoğu bu medresenin Asyut’ta olduğunu göstermektedir (el-Hafâcî, 1981: 23). Nitekim el-Yunini’nin belirttiğine göre, el-Fetih b. Musa (ö.1264), 1245 yılında Mısır’a geldiğinde bir süre Esyut’taki Faiziye Medresesi’nde Şafii fıkhında müderrislik yaptıktan sonra Esyut’ta kadılık yapmıştır. Dolayısıyla burada Şafii mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi yapıldığından bu medresenin Şafii medresesi olduğu söylenebilmektedir (el-Yûnînî, 1992a: 329). 2.2.2.Maliki Mezhep Fıkhına Göre Eğitim ve Öğretim Yapılan Medreseler Eyyûbiler döneminde Sünni eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı medreselerden Mısır’da bulunan Maliki fıkhı medreselerin sayısı 11’dir. Bunlardan ikisi Feyyûm’da, biri Kûs’ta, dördüncüsü Münyetü Beni Hasib’de, diğer ikisi İskenderiye’de ve beşi de Kahire’de bulunmaktadır. Bu medreseler ise sırasıyla aşağıda değerlendirilmiştir: 2.2.2.1.el-Medresetu’l-Kamhiyye Eyyûbiler döneminde Mısır’da Sultan Selahaddin tarafından 1170’te Maliki fakihleri için inşa edilen ilk Maliki medresesidir (el-Makrizî,1988: 464). İçinde Maliki fıkhı eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı bu medrese “el-Medresetu’l-Malikiyye” olarak adlandırıldığı gibi, “el-Medresetu’l-Kamhiyye” olarak da adlandırılmaktadır. Mezhep ismiyle anılması mezhebe aidiyeti ifade ederken kamh (buğday) ismiyle anılması ise buradaki müderris ve talebelerin ihtiyaçlarının buğday alışverişi ile karşılandığını ifade etmektedir (el-Kalkaşendî, 1987a: 391). İbnu Dakmak’ın belirttiğine göre bu medresede dört zaviye ve her zaviyeye mahsus müderris bulunmaktadır (İbn Dakmak, ts. :95). Eyyûbiler Döneminde bu medresenin müderrislerinden bazıları şunlardır: 1-Ebu’l-Berekât Hebbehullâh b. Abdilmuhsin b. Ali b. Sa‘leb b. Ahmed el-Ensari el-Maliki (ö.m.1193), burada uzun süre müderrislik yapmıştır. 2-Ebu’l-Mansûr Zâfer b. el-Hüseyin el-Erzedî el-İskenderânî (ö. 1199), burada uzun süre müderrislik yapmıştır.

3-Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Berekât Hebbehullâh b. Abdilmuhsin b. Ali b. Sa‘leb b. Ahmed el-Ensari el-Maliki (ö.1202), babasından sonra burada müderrislik yapmıştır. 4-Ebu Muhammed Abdullah b. Necm b. Şa‘s el-Cüzami es-Sa‘di el-Maliki (ö.m.1217), burada bir müddet müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988a: 194). 5- Ebu’l-Hasan Ali İbn-i Ebi’l-Mansur Zafer b. el-Hüseyin el-Erzedî el-İskenderânî (ö.m.1226), burada müderrislik yapmıştır (el-Kütübi, 1973:27). 6-Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalani (ö.1238), Malikilerin ileri gelenlerinden olup bu medresede müderrislik yapmıştır (İbn Ferhun, ts. : 67). 7- Ebu’l-Harem Mekki (ö.1241), bu medresede müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988c: 575). 8-Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim el-Fakih el-İmam el-‘Âlim el-Maliki (ö.1248), bu medresede müderrislik yapmıştır (İbnu’z-Zeyyat, 1907:257). 2.2.2.2.el-Medarisu’l-Malikiyye bi’l-Feyyûm Burada Maliki fıkhı eğitiminin yapıldığı iki tane Maliki medresesi bulunmaktadır. Ancak bunlardan “Takiyu’d-Din Ömer Medresesi” ne işaret eden rivayetler var iken diğer ikinci medresenin varlığı dışında herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Takiyu’d-Din Ömer, kurduğu bu medreseyi Maliki fakihlerine vakfederken bu medresenin sevk ve idaresi ile ihtiyaçlarını karşılamak için Feyyum’da bulunan ve Kaşuş diye bilinen küçük bir köyü de vakfetmiştir (en-Nâblusî, 1974: 29,143). 2.2.2.3.el-Medresetu’n-Necibiyye en-Necib b. Hibetüllah el-Kûsî’nin 1210 tarihinde yaptığı bir medresedir. Bu medrese yapılınca en-Necib, eş-Şeyh el-İmam Ebu’l-Hasan Ali b. es-Sebağ ve eş-Şeyh el-Muktereh’in önerileri ile eş-Şeyh Mecidü’d-Din’e burada eğitim ve öğretimin faaliyetlerinde bulunması için haber göndermiştir. Bunun üzerine o da bu medresede müderrislik yaparak önemli eğitim ve öğretim faaliyetlerine vesile olmuştur. İşte burada faaliyet gösteren fakih âlimlerin Maliki mezhebine mensup olmaları, bu medresede Maliki fıkhının tedrisinin yapıldığını ve bu medresenin Maliki mezhebine mensup olduğunu göstermektedir (el-Edfüvî, 1966: 408,425).


2.2.2.4.Medresetu Müniyye İbni Hasib Maliki mezhebine mensup Ebu’l-Fedail b. Abdussettar b. İsmail el-Makdisî (ö.1214), Mısır’da bulunan “Müniyye İbnu Hasib Medresesi”ne geldiğinde burada bulunan el-İmam Ebu’l-Hasan Ali b. Halef b. Mağzuz el-Kumî’ye muidlik yapmıştır. Daha sonra Ebu’l Hasan el-Kumî vefat edince onun yerine bu medresede müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988b: 421). Yine Ebu Şame’nin belirttiğine göre; Yakup el-Mehyunî (ö.1251), “Müniyye b. Hasib Medresesi”nde müderrislik yapmıştır (Ebu Şame, 1947: 187). 2.2.2.5.Medresetu İbni’l-Enceb Maliki mezhebine mensup el-İmam el-Hafız Ebu’l-Hasan Ali b. el-Enceb (ö.1214), İskenderiye’de el-Melikü’l-Aziz’e naiplik (vekillik) ve bu medresede müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988b: 306-307). Belirtilen müderrisin Maliki mezhebine mensup olmasından, bu medresenin faaliyet itibarıyla Maliki mezhebine ait olduğu sonucuna varabiliriz. 2.2.2.6.Medresetu İbni Şas Bu medresenin Şafii veya Maliki mezhep fıkıhlarından hangisinin eğitimine tahsis edildiği ile ilgili farklı söylentiler olsa da, kuvvetle muhtemel olan bu medresenin Maliki mezhep fıkhının eğitimine tahsis edildiğidir. Zira Takiyü’d-Din’in oğlu Kadi’l-Kudat Şerefüddin Muhammed, Toluni Camisi civarında bulunan mescidin yanındaki yerde bir bina yapmış ve bu binanın içinde otel ve değirmen, dışında dükkânlar ve depolar, üstünde katlar yapmış ve burasını “Medresetu İbni Şas” adıyla Maliki mezheb fıkhının tedrisine tahsis etmiştir. Ancak burasının Şafii mezhep fıkhının tedrisine tahsis edildiğinin söylenmesi ise, muhtemelen Şafiiler için burada yapılan “Medresetu Adiliyye” ile karıştırılması sebebiyledir (el-Makrizî,1988: 365; İbn Dakmak, ts. : 98). 2.2.2.7.el-Medresetu’s-Sahibiyye Kahire’de bulunan ve “Daru’d-Dibac” olarak bilinen el-Vezir Ebu’l-Ferec Yakup b. Kels’in evinin (İbn Abdizzahir, ts. :89; el-Kalkaşendî, 1987a:402) yerinde Sefiyüddin Abdullah b. Ali b. Şükr tarafından bir medrese yapılıp Maliki fıkhının eğitimine vakfedilmiştir (el-Makrizî,1988: 371). el-Münziri, burada müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunan müderrisleri aşağıda belirtildiği şekilde zikretmiştir:


2.2.2.4.Medresetu Müniyye İbni Hasib Maliki mezhebine mensup Ebu’l-Fedail b. Abdussettar b. İsmail el-Makdisî (ö.1214), Mısır’da bulunan “Müniyye İbnu Hasib Medresesi”ne geldiğinde burada bulunan el-İmam Ebu’l-Hasan Ali b. Halef b. Mağzuz el-Kumî’ye muidlik yapmıştır. Daha sonra Ebu’l Hasan el-Kumî vefat edince onun yerine bu medresede müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988b: 421). Yine Ebu Şame’nin belirttiğine göre; Yakup el-Mehyunî (ö.1251), “Müniyye b. Hasib Medresesi”nde müderrislik yapmıştır (Ebu Şame, 1947: 187). 2.2.2.5.Medresetu İbni’l-Enceb Maliki mezhebine mensup el-İmam el-Hafız Ebu’l-Hasan Ali b. el-Enceb (ö.1214), İskenderiye’de el-Melikü’l-Aziz’e naiplik (vekillik) ve bu medresede müderrislik yapmıştır (el-Münzirî, 1988b: 306-307). Belirtilen müderrisin Maliki mezhebine mensup olmasından, bu medresenin faaliyet itibarıyla Maliki mezhebine ait olduğu sonucuna varabiliriz. 2.2.2.6.Medresetu İbni Şas Bu medresenin Şafii veya Maliki mezhep fıkıhlarından hangisinin eğitimine tahsis edildiği ile ilgili farklı söylentiler olsa da, kuvvetle muhtemel olan bu medresenin Maliki mezhep fıkhının eğitimine tahsis edildiğidir. Zira Takiyü’d-Din’in oğlu Kadi’l-Kudat Şerefüddin Muhammed, Toluni Camisi civarında bulunan mescidin yanındaki yerde bir bina yapmış ve bu binanın içinde otel ve değirmen, dışında dükkânlar ve depolar, üstünde katlar yapmış ve burasını “Medresetu İbni Şas” adıyla Maliki mezheb fıkhının tedrisine tahsis etmiştir. Ancak burasının Şafii mezhep fıkhının tedrisine tahsis edildiğinin söylenmesi ise, muhtemelen Şafiiler için burada yapılan “Medresetu Adiliyye” ile karıştırılması sebebiyledir (el-Makrizî,1988: 365; İbn Dakmak, ts. : 98). 2.2.2.7.el-Medresetu’s-Sahibiyye Kahire’de bulunan ve “Daru’d-Dibac” olarak bilinen el-Vezir Ebu’l-Ferec Yakup b. Kels’in evinin (İbn Abdizzahir, ts. :89; el-Kalkaşendî, 1987a:402) yerinde Sefiyüddin Abdullah b. Ali b. Şükr tarafından bir medrese yapılıp Maliki fıkhının eğitimine vakfedilmiştir (el-Makrizî,1988: 371). el-Münziri, burada müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunan müderrisleri aşağıda belirtildiği şekilde zikretmiştir:

1. İskenderiye doğumlu ve Maliki olan el-İmam eş-Şeyh el-Hafız Ebu’l-Hasan Ali b. el-Müfeddel el-Lehmi’dir. 2. el-Hafız Ebu’l-Hasan Ali b. el-Müfeddel el-Leh’mi’nin oğlu Ahmet’tir(ö.1216). 3.el-Hafız Ebu’l-Hasan Ali b. el-Müfeddel el-Leh’mi’nin oğlu Muhammet’tir (ö.1216). 4. Maliki fıkıhı ile kırâat müderrisi Abdullah b.Yusuf el-Hevari’dir (ö.1215) (el-Münzirî, 1988b: 341,361; 1988c: 368). 5.Maliki mezhebine mensup ve “İbnullehib” diye bilinen Şerefüddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer b. Ca’fer el-Ezdi el-Ğesani’dir (en-Nuveyrî,1992a: 392; 1992b: 2010). 6.Medreseyi vakfedenin oğlu Ebu İshak Yusuf’tur (ö.1234) (el-Münzirî, 1988c: 392; en-Nuveyrî,1992b: 210) . 2.2.2.8.Medresetu’z-Zeki et-Tacir Mısır ve İskenderiye arasında bulunan Ebyar’da doğan ve daha sonra İskenderiye’ye gelen Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ali b. Hasan el-Ebyari el-Maliki (1162–1219), Eyyûbi Dönemi’nde Mısır’da kurulan bu medresede hem Maliki fıkhın eğitimini görmüş hem de hadis ve Maliki fıkhında müderrislik yapmıştır (el-Hamevî,1976a: 85). 2.2.2.9.Medresetu İbni Reşik Tekruri kabilesinden Kadi’l-Küdat İmaduddin İbnu Reşik’e bırakılan mal ile İbn Reşik kendine nisbetle anılan bu medrseyi yapmış ve ölümüne kadar burada müderrislik yapmıştır (İbn Dakmak, ts. : 96). Maliki mezheb fıkhının medreselerinden olan bu medrese yapılan ilmi faaliyette nam salmıştır (el-Makrîzî, 1988: 365). 2.2.2.10.Medresetu Benî Hadid Muhammed b. Muhammed b. Selame b.Yusuf Ebu’l-Berekat el-Kudaî (ö.1223), Maliki medreselerinden olan ve “el-Medresetu’l-Mektebiyye” ile de anılan bu medresede Maliki mezhep fıkhının eğitim ve öğretiminde müderrislik yapmıştır (el-Makrîzî, 1993b: 217). 2.2.3.Hanefi Mezhebi Fıkıhının Öğretimine Göre Eğitim ve Öğretim Yapan Medreseler Eyyubiler döneminde Mısır’da bulunan ve Hanefi fıkhı öğretiminin yapıldığı bu medreselerin sayısı 6 olup bunların tamamı Kahire’de bulunmaktadır. Bu medreseler sırasıyla aşağıda belirtilmiştir:


2.2.3.1.el-Medresetu’s-Süyûfiyye Bu medrese Hanefi fakihlerinin eğitim ve öğretim faaliyetlerine ait medreselerin ilki ve en önemlisidir (Bedevî, 1972: 45). Bu medresenin ilmi canlılığını belirten ve burada faaliyet gösteren şu müderrisler bulunmaktadır: 1-Mecdu’d-Din Muhammed b. Muhammed el-Cibuti; bu medresede ilk müderrislik yapan kişidir (el-Makrîzî, 1988: 365). 2-Abdullah b. Muhammed b. Sa‘dullah el-Ceriri (ö.1188); Hanefi mezhebinde en üst seviyeye ulaşınca Mısır’da Selahaddin b. Eyyûb’in sohbetinde bulunmuş ve burada fetvalar verirken “el- Medresetu’s-Süyufiyye”de de müderrislik faaliyetlerini sürdürmüş, vefat edene kadar vaaz ve nasihatte bulunmuştur (İbn Ebi’l-Vefa, (ts.)a : 394). 3-Bedr ile bilinen Ebu Muhammed Abdülvahab b. Yusuf b. Ali b. Hüseyn ed-Dimaşki el-Hanefi (ö.1202); Kahire’ye geldiğinde “el-Medresetu’s-Süyufiyye”de müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (el-Münzirî, 1988b: 447). 4-Neda b. Abdulğani b. Ali el-Ensarî (ö.1207); bu medresede müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (Sellam Eymen, 1999: 113). 2.2.3.2.e l-Medresetu’l-Ezkeşiyye Hanefi mezhep fıkhının eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesi için bu medrese, Hanefi mezhebi fakihlerine tahsis edilmiştir (İbn Abdizzahir, ts. : 87). 2.2.3.3.el-Medresetu’l-Ğazneviyye Bu medresede bulunan Hanefi fakihlerinin Hanefi mezhebi fıkhı eğitimi faaliyetlerinde bulunduklarından bu medrese de Hanefi fakihlerin medresesi sayılmıştır (Ahmed ‘İzzet Osman,1982: 28). Nitekim Hanefi fıkhı fakihlerinden ve kırâatla uğraşan eş-Şeyh Şihabüddin Ebu’l- Fadl Ahmed b. Yusuf b. Muhammed el-Ğaznevî el-Bağdadî, Hanefi fıkhının tedrisi için 1128–1202 tarihleri arasında el-Emir Hüsamüddin tarafından burada müderris olarak görevlendirilmiştir (el-Makrîzî,1988: 39). 2.2.3.4.el-Medresetu’l-‘Aşûriyye Bu medrese Hanefi fıkhının tedrisinin yapıldığı Hanefi medreselerinden biridir (İbn Abdizzahir, , ts. : 89). Bu medresede eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak müderrislik yaptıkları bilinen iki müderris şunlardır: 1-İbnu’l-Ğaznevî olarak bilinen ve el-‘İmad olarak vasıflanan Ali b. Ahmed b. Mahmud, daha önce belirtildiği gibi el-Medresetu’s-


2.2.3.1.el-Medresetu’s-Süyûfiyye Bu medrese Hanefi fakihlerinin eğitim ve öğretim faaliyetlerine ait medreselerin ilki ve en önemlisidir (Bedevî, 1972: 45). Bu medresenin ilmi canlılığını belirten ve burada faaliyet gösteren şu müderrisler bulunmaktadır: 1-Mecdu’d-Din Muhammed b. Muhammed el-Cibuti; bu medresede ilk müderrislik yapan kişidir (el-Makrîzî, 1988: 365). 2-Abdullah b. Muhammed b. Sa‘dullah el-Ceriri (ö.1188); Hanefi mezhebinde en üst seviyeye ulaşınca Mısır’da Selahaddin b. Eyyûb’in sohbetinde bulunmuş ve burada fetvalar verirken “el- Medresetu’s-Süyufiyye”de de müderrislik faaliyetlerini sürdürmüş, vefat edene kadar vaaz ve nasihatte bulunmuştur (İbn Ebi’l-Vefa, (ts.)a : 394). 3-Bedr ile bilinen Ebu Muhammed Abdülvahab b. Yusuf b. Ali b. Hüseyn ed-Dimaşki el-Hanefi (ö.1202); Kahire’ye geldiğinde “el-Medresetu’s-Süyufiyye”de müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (el-Münzirî, 1988b: 447). 4-Neda b. Abdulğani b. Ali el-Ensarî (ö.1207); bu medresede müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (Sellam Eymen, 1999: 113). 2.2.3.2.e l-Medresetu’l-Ezkeşiyye Hanefi mezhep fıkhının eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesi için bu medrese, Hanefi mezhebi fakihlerine tahsis edilmiştir (İbn Abdizzahir, ts. : 87). 2.2.3.3.el-Medresetu’l-Ğazneviyye Bu medresede bulunan Hanefi fakihlerinin Hanefi mezhebi fıkhı eğitimi faaliyetlerinde bulunduklarından bu medrese de Hanefi fakihlerin medresesi sayılmıştır (Ahmed ‘İzzet Osman,1982: 28). Nitekim Hanefi fıkhı fakihlerinden ve kırâatla uğraşan eş-Şeyh Şihabüddin Ebu’l- Fadl Ahmed b. Yusuf b. Muhammed el-Ğaznevî el-Bağdadî, Hanefi fıkhının tedrisi için 1128–1202 tarihleri arasında el-Emir Hüsamüddin tarafından burada müderris olarak görevlendirilmiştir (el-Makrîzî,1988: 39). 2.2.3.4.el-Medresetu’l-‘Aşûriyye Bu medrese Hanefi fıkhının tedrisinin yapıldığı Hanefi medreselerinden biridir (İbn Abdizzahir, , ts. : 89). Bu medresede eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunarak müderrislik yaptıkları bilinen iki müderris şunlardır: 1-İbnu’l-Ğaznevî olarak bilinen ve el-‘İmad olarak vasıflanan Ali b. Ahmed b. Mahmud, daha önce belirtildiği gibi el-Medresetu’s-

Süyûfiyye’de müderrislik yaptığı gibi el- Medresetu’l-‘Aşuriyye’de de müderrislik yapmıştır (İbn Ebi’l-Vefa,(ts.)a : 394). 2-Abdurrahman b. Muhammed b. Abdulaziz (ö.1245), el-Medresetu’s-Süyûfiyye’de öğrencilik yapıp yetiştikten sonra vefat edene kadar el-Medresetu’l-‘Aşûriyye’de müderrislik yapmıştır (ed-Darvüdni, 1983: 290). Ancak bu medresenin bulunduğu sokakta Yahudi ve neseben bunlara yakın kişiler olduğundan bu mederesede eğitim ve öğretim uzun sürmemiştir. Buranın kapısı istisnalar dışında uzun süre kilitli kalmıştır (Sellâm Eymen, 1999: 1169). 2.2.3.5.el-Medresetu’l-Fahriyye el-Makrizî’nin belirttiğine göre, Hanefi mezhebine mensup olan ve İbnu Fülus diye bilinen Ebu Ahmed İsmail (ö.1239), Hanefi fıkhının eğitimini alarak Kahire’de bulunan el-Emir Fahrüddin Osman Medresesi’nde bir müddet müderrislik yapmıştır. Dolayısıyla Hanefi fıkhının eğitimini alan müderrisin burada Hanefi fıkhı eğitimini vermesi, bu medresenin Hanefi fıkhına mensup olduğunu göstermektedir (el-Makrîzî, 1988: 368).

2.2.3.6.Medresetu Ciharkes Bu medrese de Hanefi fıkhının eğitim ve öğretimi yapılan medreselerdendir. İbnu Ebi’l-Vefa el-Kureşî’nin belirttiğine göre, el-Kadi Sadrüddin Musa b. Zekeriyya b. İbrahim b. Muhammed (ö.1252) Mısır’a geldiğinde, el-Melikü’s-Salih Eyyûb b. Muhammed’in hizmetinde bulunmuş ve bu medresede Hanefi fıkhında müderrislik yapmıştır (İbn Ebi’l-Vefa,(ts.)b. : 516-517). 2.2.4.İki Mezheb Fıkıhına Göre Eğitim-Öğretim Yapan Medreseler Kadi el-Fadıl tarafından iki mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi için vakfedilen ve Kahire’de bulunan tek medrese aşağıda belirtilmiştir. 2.2.4.1.el-Medresetu’l-Fadıliyye İki mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi için ayrılan medreselerin ilki olan el-Medresetu’l-Esediyye, Suriye’de yapıldıktan (İbn Hallikân, 1949a: 163) sonra Mısır’da iki mezhep fıkhının öğretimi için ilk olarak el-Medresetu’l-Fadıliyye yapılmıştır (Creswell, 1959:123). Bu medresenin Vâkıfı el-Kadı Abdurrahim el-Beysani, burada Kırâat öğretimini yaptığı gibi, bu medreseyi Maliki ve Şafii fakihlerinin hizmetlerine de sunmuştur (en-Nuveyrî,1992:282,370).


el-Medresetu’l-Fadıliyye, Kahire’de el-Kadi el-Fadıl tarafından yaptırılıp 1184 senesinde eğitim ve öğretime başlamış(İbn Abdizzahir, ts. : 88) ve el-Kadı tarafından iki bölüme ayrılmıştır. Bunlardan bir bölümü -içinde her iki mezhebin fıkhını iyi bilen bir müderrisin görevlendirildiği-Şafii ve Maliki mezheplerinin tedrisine ayrılırken diğer bölümü kırâat ilminin tedrisine ayırılmıştır. Tarihi kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre bu zaman sürecinde Şafii ve Maliki fıkıhlerinin eğitim ve öğretimi yapan müderrisler şunlardır: 1-Ebu’l-Kasım Abdürrahman b. Selame b. Yusuf el-Kudaî (ö.1206), bu medresede ilk müderrislik yapanlardandır (el-Münziri, 1988b: 98). 2- Abdürrahman’ın yeğeni olan Ebu’l-Berekat Muhammed b. Muhammed b. Selame el-Kudaî (ö.1223) de, bu medresenin ilk müderrislerindendir (el-Makrîzî,1993a: 211). Bu medresede muidlik yapanlar şunlardır: 1-Şeref Ebu’l-Mansur el-Kasım b. Ali b. Şerif eş-Şafii el-Belbisî’dir (ö.1229). 2-Cemal Ebu İshak İbrahim b. Salih b. Ahmed el-Mühnî eş-Şafii’dir (ö.1244) (el-Münziri, 1988c: 271,643). Bu medresede kırâat ilminin tedrisatini yapan müderrisler ise sırasıyla şunlardır: 1-Eş-Şatıbî diye bilinen Ebu Muhammed el-Kasım b. Feyre b. Halef b. Ahmed er-Ra‘inî el-Endülüsî (ö.1194)’dir (Ebu Şame,1947: 7). 2-Ğiyas b. Farıs b. Mekki b. Abdullah el-Mısrî (ö.1208), eş-Şatıbi’den sonra bu medresede kırâat ilminin öğretimine öncülük etmiş ve tedris faaliyetlerinde bulunmuştur (el-Münzirî,1988b:162). 3-Ğiyas’tan sonra Ziyade b. Ümran b. Ziyade (ö.1231), bu medresede kırâat ilminde eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (es-Suyûtî,1980a: 499). 4-Ziyade’den sonra Muhammed b. Ömer b. Yusuf el-Kurtubî (ö.1233), bu medresede kırâat ilminin öğretimini yapmıştır. Bazıları, el-Kurtubî’nin Ziyade’den sonra değil, eş-Şatıbî’den sonra bu medresede kırâat ilminin tedrisi ile uğraştığı bilgisini aktarmışsa da es-Suyûtî, el-Kurtubî’nin yaşadığı süreci ve faaliyetlerini dikkate alarak bu bilginin yanlış olduğunu belirtmiştir (İbnu’l-Cezeri,1933:220). 5-Ali b. Abdussamet b. Muhammed b. Nekî‘ b. er-Rımah el-Mısrî eş-Şafii (ö.1235), daha önce belirtilen ve müderris karî’lerden olan Ğiyas b. Faris’ten Kırâat dersini almış ve etkin öğretim


el-Medresetu’l-Fadıliyye, Kahire’de el-Kadi el-Fadıl tarafından yaptırılıp 1184 senesinde eğitim ve öğretime başlamış(İbn Abdizzahir, ts. : 88) ve el-Kadı tarafından iki bölüme ayrılmıştır. Bunlardan bir bölümü -içinde her iki mezhebin fıkhını iyi bilen bir müderrisin görevlendirildiği-Şafii ve Maliki mezheplerinin tedrisine ayrılırken diğer bölümü kırâat ilminin tedrisine ayırılmıştır. Tarihi kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre bu zaman sürecinde Şafii ve Maliki fıkıhlerinin eğitim ve öğretimi yapan müderrisler şunlardır: 1-Ebu’l-Kasım Abdürrahman b. Selame b. Yusuf el-Kudaî (ö.1206), bu medresede ilk müderrislik yapanlardandır (el-Münziri, 1988b: 98). 2- Abdürrahman’ın yeğeni olan Ebu’l-Berekat Muhammed b. Muhammed b. Selame el-Kudaî (ö.1223) de, bu medresenin ilk müderrislerindendir (el-Makrîzî,1993a: 211). Bu medresede muidlik yapanlar şunlardır: 1-Şeref Ebu’l-Mansur el-Kasım b. Ali b. Şerif eş-Şafii el-Belbisî’dir (ö.1229). 2-Cemal Ebu İshak İbrahim b. Salih b. Ahmed el-Mühnî eş-Şafii’dir (ö.1244) (el-Münziri, 1988c: 271,643). Bu medresede kırâat ilminin tedrisatini yapan müderrisler ise sırasıyla şunlardır: 1-Eş-Şatıbî diye bilinen Ebu Muhammed el-Kasım b. Feyre b. Halef b. Ahmed er-Ra‘inî el-Endülüsî (ö.1194)’dir (Ebu Şame,1947: 7). 2-Ğiyas b. Farıs b. Mekki b. Abdullah el-Mısrî (ö.1208), eş-Şatıbi’den sonra bu medresede kırâat ilminin öğretimine öncülük etmiş ve tedris faaliyetlerinde bulunmuştur (el-Münzirî,1988b:162). 3-Ğiyas’tan sonra Ziyade b. Ümran b. Ziyade (ö.1231), bu medresede kırâat ilminde eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur (es-Suyûtî,1980a: 499). 4-Ziyade’den sonra Muhammed b. Ömer b. Yusuf el-Kurtubî (ö.1233), bu medresede kırâat ilminin öğretimini yapmıştır. Bazıları, el-Kurtubî’nin Ziyade’den sonra değil, eş-Şatıbî’den sonra bu medresede kırâat ilminin tedrisi ile uğraştığı bilgisini aktarmışsa da es-Suyûtî, el-Kurtubî’nin yaşadığı süreci ve faaliyetlerini dikkate alarak bu bilginin yanlış olduğunu belirtmiştir (İbnu’l-Cezeri,1933:220). 5-Ali b. Abdussamet b. Muhammed b. Nekî‘ b. er-Rımah el-Mısrî eş-Şafii (ö.1235), daha önce belirtilen ve müderris karî’lerden olan Ğiyas b. Faris’ten Kırâat dersini almış ve etkin öğretim

faaliyetleri ile bu medresenin Kırâat ilminin öğretimine öncülük etmiştir (es-Suyûtî,1980a:234). 6-Muhammed b. Müslim b. Nebhan b. Sâlim et-Temimî el-Bağdadî el-Kufî (ö.1248), Ali b. Abdussamet’ten sonra bu medresede Kırâat ilminin müderrisliğini yapmıştır. el-Makrizî’nin belirttiğine göre Mısır’a gelen Muhammed b. Müslim, Kur’ân kırâatlerinı okutmak ve öğretmek üzere bu medresede müderrislik yapmış ve buradaki faaliyetlere öncülük etmiştir (el-Makrîzî,1993b:198). 7- Osman b. Ömer b. Ebibekir b.Yunus b. el-Hacib (ö.1240), Maliki mezhebine mensup olup küçük yaşta el-Medresetu’l-Fadıliyye’de eğitim gördükten sonra Şam’a gitmiştir. Burada kaldıktan sonra 1240 yılında Kahire’ye dönerek buradaki el-Medresetu’l-Fadıliyye’de müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmuştur. el-Isnaî’de doğan İbnu’l-Hacib, daha sonra skenderiye’ye giderek burada vefat etmiştir (es-Suyûtî,1964:133). 2.2.5.Dört Mezheb Fıkıhının Öğretimine Göre Eğitim-Öğretim Yapan Medreseler Melik Salih Necmeddin Eyyûb tarfından Kahire’de inşa edilen ve dört mezhep fıkhının eğitim ve öğretimine ayrılan tek medrese bulunmaktadır. 2.2.5.1.el-Medresetu’s-Salihiyye el-Melikü’s-Salih Necmeddin Ebu’l-Feth Eyyûb tarafından 1241 yılında bu medresenin yapımına başlanmış ve 1243 yılında yapımı tamamlanmıştır. Bu medrese, Mısır’da her dört mezhep fıkhına göre öğretim yapılan ilk eğitim kurumudur. Burada, her mezhebin eğitim ve öğretim faaliyetlerine ayrılmış bir eyvan (salon, derslik) olmak üzere toplam dört eyvan bulunmaktadır (el-Makrîzî,1988:374). Tarihi kaynaklardan edindiğimiz bilgilere baktığımızda bu medrese; “el-Medresetu’s-Salihiyye”, “el-Medreseteynu’s-Salıhiyyeteyn” ve “el-Medarisu’s-Salihiyye” şekillerinde isimlendirildiğini görmekteyiz (İbn Dakmak, 1985:37). Bu medrese, Güney ve Kuzey olmak üzere iki bölümden oluşup her bir bölümün de içinde ikişer mezhebi kapsayan ikişer eyvanı olduğundan (Güney bölümünde, Hanefi ve Hanbelî eyvanları; Kuzey bölümünde, Maliki ve Şafii eyvanları) ikili ifade ile kendisine “el-Medreseteynu’s-Salıhiyyeteyn” isimlendirilmesi yapılmıştır. Her dört mezhebin öğretimini kapsadığı için çoğul ifadeyle kendisine “el-Medarisu’s-Salihiyye” denilmiştir (Ahmed Fikri,1969: 67,68). Bu medrese, her dört mezhebin tedrisatını içermesi bakımından kendisinden önce 1233


yılında Bağdat’ta inşa edilen “el-Medresetu’l-Müstansıriyye”ye benzemektedir. Ancak el-Medresetu’s-Salihiyye’de her mezhep için ayrı bir eyvan (salon, dersane)ın bulunması, onu bu bakımdan el-Medresetu’l-Müstansıriyye’den ayırmıştır (Hasan Emin,1960:122). el-Melikü’s-Salih Necmeddin, 1240’ın sonlarında Şam’dan Mısır’a gelen İzzüddin b. Abdüsselam es-Selmîyi (ö.1262) Mısır’a kadı yapmış ve Amr b. As Camisi’nde kendisine hutbe okutmuştur. 1243 yılında yapımı tamamlanan bu medresenin Şafii bölümün mezhep fıkhının öğretim görevi ve sorumluluğunu da , el-Melikü’s-Salih tarafından yine İzzüddin b. Abdüsselam’a verilmiştir (es-Subkî,1992:209). Aşağıda belitilen müderrisler bu medresede müderrislik yaparak İzzüddin b. Abdisselam’a yardımcı olmuşlardır: 1-Muhammed b. Abdülmelik el-Kadi (ö.1258), bu medresenin öğretim faaliyetlerinde İbu Abdisselam’a yardımcı olmuştur (es-Subkî,1992:105). 2-Yusuf b. Hasan es-Sencarî, Eyyûbi döneminde bir müddet bu medresede Şafii fıkhında Şafiilere müderrislik yaparak İbu Abdisselam’a yardımcı olmuştur (el-Yûnînî, 1992a: 335). Bu medresenin Şafii kolu dışında diğer mezhep kollarında görev yapan müderrislerle ilgili bu örneğin dışında herhangi bir bilgiye rastlayamamaktayız. el-Kadi Şemsüddin Ebubekir Muhammed b. el-‘İmad İbrahim b. Abdulvahid el-Makdısî, ilk kez bu medresenin Hanbeli bölümünde 1206–1277 tarihlerinde müderrislik yapmıştır (İbu Receb,1953: 395). O halde yukarıda belirtilen bilgiler doğrultusunda el-Medresetu’s-Salihiyye, her biri bir mezhep fıkhına mahsus olmak üzere kendi içinde dört dersliğe sahiptir. Bu dersliklerin her birinde ilgili fıkıh kaynaklarıyla o mezhebin fıkıh âlimleri tarafından mahsus mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. 2.2.6.Fıkhi Mezhebi Bilinmeyen Medreseler Sayıları dört olan bu medreselerden biri İskenderiye’de, diğer üçü de Kahire’de bulunmaktadır. Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü bu medreselerin değerlendirilmesi sırasıyla aşağıda yapılmıştır: 2.2.6.1.Medresetu’l-Muazzem Turan Şah el-Makrizî’nin belirttiğine göre, Sultan Selahaddin, 1181 yılında İskenderiye’yi ziyaret ettiğinde 1180’ da vefat eden ve burada bulunan kardeşi el-Muazzem Turan Şah’ın mezarı üzerine bir medresenin yapımına karar vermiştir (el-Makrîzî, 1988: 37). Kaynak kitaplar ise,


yılında Bağdat’ta inşa edilen “el-Medresetu’l-Müstansıriyye”ye benzemektedir. Ancak el-Medresetu’s-Salihiyye’de her mezhep için ayrı bir eyvan (salon, dersane)ın bulunması, onu bu bakımdan el-Medresetu’l-Müstansıriyye’den ayırmıştır (Hasan Emin,1960:122). el-Melikü’s-Salih Necmeddin, 1240’ın sonlarında Şam’dan Mısır’a gelen İzzüddin b. Abdüsselam es-Selmîyi (ö.1262) Mısır’a kadı yapmış ve Amr b. As Camisi’nde kendisine hutbe okutmuştur. 1243 yılında yapımı tamamlanan bu medresenin Şafii bölümün mezhep fıkhının öğretim görevi ve sorumluluğunu da , el-Melikü’s-Salih tarafından yine İzzüddin b. Abdüsselam’a verilmiştir (es-Subkî,1992:209). Aşağıda belitilen müderrisler bu medresede müderrislik yaparak İzzüddin b. Abdisselam’a yardımcı olmuşlardır: 1-Muhammed b. Abdülmelik el-Kadi (ö.1258), bu medresenin öğretim faaliyetlerinde İbu Abdisselam’a yardımcı olmuştur (es-Subkî,1992:105). 2-Yusuf b. Hasan es-Sencarî, Eyyûbi döneminde bir müddet bu medresede Şafii fıkhında Şafiilere müderrislik yaparak İbu Abdisselam’a yardımcı olmuştur (el-Yûnînî, 1992a: 335). Bu medresenin Şafii kolu dışında diğer mezhep kollarında görev yapan müderrislerle ilgili bu örneğin dışında herhangi bir bilgiye rastlayamamaktayız. el-Kadi Şemsüddin Ebubekir Muhammed b. el-‘İmad İbrahim b. Abdulvahid el-Makdısî, ilk kez bu medresenin Hanbeli bölümünde 1206–1277 tarihlerinde müderrislik yapmıştır (İbu Receb,1953: 395). O halde yukarıda belirtilen bilgiler doğrultusunda el-Medresetu’s-Salihiyye, her biri bir mezhep fıkhına mahsus olmak üzere kendi içinde dört dersliğe sahiptir. Bu dersliklerin her birinde ilgili fıkıh kaynaklarıyla o mezhebin fıkıh âlimleri tarafından mahsus mezhep fıkhının eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. 2.2.6.Fıkhi Mezhebi Bilinmeyen Medreseler Sayıları dört olan bu medreselerden biri İskenderiye’de, diğer üçü de Kahire’de bulunmaktadır. Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü bu medreselerin değerlendirilmesi sırasıyla aşağıda yapılmıştır: 2.2.6.1.Medresetu’l-Muazzem Turan Şah el-Makrizî’nin belirttiğine göre, Sultan Selahaddin, 1181 yılında İskenderiye’yi ziyaret ettiğinde 1180’ da vefat eden ve burada bulunan kardeşi el-Muazzem Turan Şah’ın mezarı üzerine bir medresenin yapımına karar vermiştir (el-Makrîzî, 1988: 37). Kaynak kitaplar ise,

bu medresenin bulunduğu bölgeyi, hangi mezhep için tesis edildiği ve hangi müderrisin hangi mezhep için burada öğretim faaliyetlerinde bulunduğu bilgisini vermemişlerdir (eş-Şiyal, 1949: 242). Ancak bu medrese ile ilgili İskenderiye’de bulunan levhanın üzerinde yazılan yazılardan medresenin yapılış tarihini öğrenmekteyiz. Belirtilen levhanın yazılarında bu medreseyi yapan Sultan Selahaddin’den övgü dolu ifadelerle söz edilirken bu medresenin yapımının 1188 yılında tamamladığından da söz edilmektedir (Abdulaziz es-Seyyid Salim, 1982: 249). 2.2.6.2.Medresetu’s-Sedid Ali b. Muhammed b. Selim b. el-Kadi es-Sedid’in Kahire’nin el-Kanadil (Lambalar) Sokağında yaptığı bir medresedir. Oğlu Ahmed b. Ali b. es-Sedid, babasının medresesinde müderrislik yapmıştır (el-Yunini,1973b: 35). Bu medersenin yapılış tarihi ve ait olduğu mezhep ile ilgili kesin bilgiye rastlayamamaktayız. Ancak aşağıda belirtilen müderrislerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunmalarının Eyyubi dönemine tekabül ettiğinden bu medresenin Eyyubi dönemine ait bir medrese olduğunu göstermektedir. 1-Ebu Yakup Yusuf el-Usuli el-Maliki (ö.1180), ölümüne kadar bu medresede müderrislik yaparak eğitim ve öğretim faaliyetlerine katılmıştır (İbnu’z-Zeyyat, 1907:258). 2-Ebü’s-Sena Hamıd b. Ahmed b. Hamıd b. Ğiyas el-Ensari el-Ertahi (ö.1214), Nil Nehri kıyısında bulunan bu medresenin müderrisliğini yaptığı gibi, uzun süre başkanlığını da yapmıştır (el-Münzirî, 1988b:221). 2.2.6.3.el-Medresetu’s-Seyremiyye el-Melikü’l Kamil’in emirlerinden olan el-Emir Cemaluddin Şevih b. Sayrem (ö.1238) bu medreseyi yapmıştır (el-Makrîzî,1988: 378). Medresenin kesin yapılış tarihi ile tahsis edildiği mezhep ve burada müderrislik yapanların bilgisine rastlayamadık. 2.2.6.4.el-Medresetu’l-Mesruriyye Bu medrese, Fatımi dönemindeki köşkün hizmetçilerinden olan Şemsu’l-Hevas el-Mesrur’a nisbetle bu adla anılmıştır. Bu köşkteki hizmeti Selahaddin dönemine kadar devam eden el-Mesrur, Selahaddin’in hizmetinde de bulunmuştur. el-Melikü’l-Kamil’in Mısır’a saltanatı döneminde vefat eden Şemsu’l-Hevas’ın vasiyeti üzerine vefatından sonra onun evi medreseye dönüştürülmüştür (el-


Makrîzî,1988: 378). Bu medresenin ait olduğu mezhep ile müderrislerinin bilgisine rastlayamadık. 2.2.7.Eyyubi Dönemi Mısır Medreselerinde Yürütülen Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri Yukarıda belirtildiği üzere Mısır’ın Eyyubi medreselerinde genel olarak Sünni ilimlerin eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. Bu ilimler de Eyyubi siyasetinin temelini oluşturduğundan medreselerde yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinin ciddiyetle önemsendiğini göstermektedir. Medreselerin Mısır’ın eğitim ve öğretim faaliyetlerinde önemli bir konuma ulaşması Eyyubilerle başladığı görülmektedir. Zira düzenli eğitim ve öğretim birimleri ile daha önce Nizamye medreseleri adında Bağdat’ta kurulan medreselerin benzerleri, Eyyubiler ile ilk kez Mısır’da kurularak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunulmuştur. Burada müderrislere büyük bir önem verilerek kendi kurumlarının organizasyonu ile eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesi hürriyeti de verilmiştir (Dündar,2017:48-60,200). Eyyubilerde ve dolayısıyla Eyyubi Mısır medreselerinde eğitim ve öğretim faaliyetleri, Sünni düşünceye göre insanları eğitme amacını taşımaktadır. Bu da dini ilimler ile bu ilimlerin anlaşılmasına yardımcı olan birçok ilimlerin öğretilmesi şeklindedir. Yani verilen eğitimin ağırlığı din ile ilgilidir. Din ile doğrudan alakalı olmayan eğitimin amacı ise yine dindir. Dolayısıyla temelde İslam’ın ruhuna ters düşmeyip İslam’dan önce bulunan astronomi, tıp, şiir, ensab vb. ilimlerin yürütülmesine devam edilmiştir (el-İbraşi,1969: 7). Sünni mezheplerin fıkıhlarına göre şekillendirilen ve tasnif edilen Eyuubi dönemi Mısır medreselerinde yapılan eğitim ve öğretim faaliyetleri sadece bu mezheplerin fıkıhlarına yönelik değildir. Zira özellikle bu dönem medreselerinde en çok rağbet gören fıkıh ilminin yanında, hadis, tefsir ve kıraat gibi İslâmî ilimlerin eğitimi ile dini ilimlerin anlaşılması ve yorumlanmasında anahtar görevi gören lügat ilimlerin eğitimi de rağbet görmektedir. Haliyle fıkıh ilminin yanında belirtilen ilimler de dönemin en önemli eğitim kurumları olan medreselerde okutulan ilimleri arasında yer almaktadır (Basuğuy, 2017:320). Eyyûbiler döneminde Mısır’da kurulan medreseler, Fatımilerce uygulanan Sünni düşünceye yönelik soyutlanma engelini kaldırmış, diğer İslam şehirlerindeki birçok Sünni âlimden yararlanarak Sünni dünyasına olan bağlantı kapılarının açılmasına da vesile olmuştur. Nitekim en-Nu‘mani, el-Aziz b. Selahaddin tarafından Kudüs’teki Ömer Camisi’nden Mısır’a getirilmiş ve daha sonra Medresetu’l-Emir


Makrîzî,1988: 378). Bu medresenin ait olduğu mezhep ile müderrislerinin bilgisine rastlayamadık. 2.2.7.Eyyubi Dönemi Mısır Medreselerinde Yürütülen Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri Yukarıda belirtildiği üzere Mısır’ın Eyyubi medreselerinde genel olarak Sünni ilimlerin eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. Bu ilimler de Eyyubi siyasetinin temelini oluşturduğundan medreselerde yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinin ciddiyetle önemsendiğini göstermektedir. Medreselerin Mısır’ın eğitim ve öğretim faaliyetlerinde önemli bir konuma ulaşması Eyyubilerle başladığı görülmektedir. Zira düzenli eğitim ve öğretim birimleri ile daha önce Nizamye medreseleri adında Bağdat’ta kurulan medreselerin benzerleri, Eyyubiler ile ilk kez Mısır’da kurularak eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bulunulmuştur. Burada müderrislere büyük bir önem verilerek kendi kurumlarının organizasyonu ile eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yürütülmesi hürriyeti de verilmiştir (Dündar,2017:48-60,200). Eyyubilerde ve dolayısıyla Eyyubi Mısır medreselerinde eğitim ve öğretim faaliyetleri, Sünni düşünceye göre insanları eğitme amacını taşımaktadır. Bu da dini ilimler ile bu ilimlerin anlaşılmasına yardımcı olan birçok ilimlerin öğretilmesi şeklindedir. Yani verilen eğitimin ağırlığı din ile ilgilidir. Din ile doğrudan alakalı olmayan eğitimin amacı ise yine dindir. Dolayısıyla temelde İslam’ın ruhuna ters düşmeyip İslam’dan önce bulunan astronomi, tıp, şiir, ensab vb. ilimlerin yürütülmesine devam edilmiştir (el-İbraşi,1969: 7). Sünni mezheplerin fıkıhlarına göre şekillendirilen ve tasnif edilen Eyuubi dönemi Mısır medreselerinde yapılan eğitim ve öğretim faaliyetleri sadece bu mezheplerin fıkıhlarına yönelik değildir. Zira özellikle bu dönem medreselerinde en çok rağbet gören fıkıh ilminin yanında, hadis, tefsir ve kıraat gibi İslâmî ilimlerin eğitimi ile dini ilimlerin anlaşılması ve yorumlanmasında anahtar görevi gören lügat ilimlerin eğitimi de rağbet görmektedir. Haliyle fıkıh ilminin yanında belirtilen ilimler de dönemin en önemli eğitim kurumları olan medreselerde okutulan ilimleri arasında yer almaktadır (Basuğuy, 2017:320). Eyyûbiler döneminde Mısır’da kurulan medreseler, Fatımilerce uygulanan Sünni düşünceye yönelik soyutlanma engelini kaldırmış, diğer İslam şehirlerindeki birçok Sünni âlimden yararlanarak Sünni dünyasına olan bağlantı kapılarının açılmasına da vesile olmuştur. Nitekim en-Nu‘mani, el-Aziz b. Selahaddin tarafından Kudüs’teki Ömer Camisi’nden Mısır’a getirilmiş ve daha sonra Medresetu’l-Emir

el-Esedî’de ölümüne dek müderrislik yapmıştır (ed-Darvüdnî, 1983: 136) . Âlimler arasında büyük bir konuma sahip olan eş-Şihab et-Tusî, Bağdat ve Hicaz’dan sonra 1184’te Mısır’a geldikten sonra Menazilu’l-‘İzz Medresesi’nde müderrislik yapmış ve burada çok sayıda âlim yetiştirmiştir (ez-Zehebî,1985:387). Böylece Eyyûbiler medreselerdeki eğitim ve öğretim faaliyetleri ile hâkim oldukları coğrafyada ve özellikle Mısır’da Şii düşüncesinin yerine Sünni düşünceyi yerleştirmeye çalışmışlardır. Bu nedenle Eyyubiler, Sünni düşüncesinin yerleşmesini ve benimsetmesini sağlamak için yeni yapılar oluşturmuşlar, Ehli Sünnet ilimleriyle ilmi faaliyetlerde bulunan âlimleri de buralarda görevlendirmişler ve Mısırlıların saygın ilim adamlarının faaliyetlerinden yararlanma fırsatını oluşturmuşlar (en-Neccar Ahmed, 1964: 65). Dolayısıyla Sünni âlim ve müderrisler sayesinde medreseler, Sünni mezheplere göre hüküm vermenin ve bu mezhepleri canlandırmanın başyardımcısı olduğu gibi, Sünni Abbasi hilafet merkezi olan Bağdat’a dini ve kültürel bağlılığı sağlamakla hilafet makamının kutsal bağını da kurmuştur. Böylece medreseler, Mısır toplumunu Haçlı tehlikesine karşı hazırlamanın ilk adımını da oluşturmuştur (Ahmed ‘İzzet Osman, 1982: 408). Sözkonusu ilimlerin öğretilmesinde etkin rol oynayan öğreticilerin yanında yardımcı unsurlar da bulunmaktadır (muidler, öğretim imkânları vb.). Öğretim faaliyetlerinde bulunan öğreticiler, öğrenci durumunda olan kişileri eğitirken bunların istekle eğitim faaliyetlerine katılmalarını istemektedirler. Yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetleri ile yetişen öğrenciler, öğrendiklerini başkalarına öğretme faaliyetlerine devam etmektedirler. Eyyubiler dönemi dâhil tüm İslami dönemlerde dünya ve ahiret mutluluğunu iki temel hedef olarak ortaya koyan İslami eğitimin her aşamasında, sevgi, saygı ve içtenlik esastır. Sahip olduklarını din kardeşleriyle paylaşmaya üst düzey bir anlam yüklediği bir din olan İslam’da, aynı şekilde bilginin de paylaşımı esastır. Zira İslami eğitimin en önemli saç ayaklarından biri de öğrenme sürecinin kalfa çırak ilişkisi biçiminde sürekli ve pratik olarak icrasıdır. Bu pratiğin gerisindeki asıl düşünce ise, tebliğ yükümlülüğü ile doğrudan ilintilidir. Müslüman bir birey, malının zekâtı gibi, bilginin de ‘zekâtı’nı vermek, yani bilgili insan yetiştirmek zorundadır (Müslim, 1972: 215). Uygulanan yöntem ve metotlar olarak; Eyyubilerin örnek aldığı ve uyguladığı İslami eğitimde İlahi bir disiplin ve rehberlikle ne yapacağını ve nasıl yaşayacağını bilen huzurlu bir insan modeli hedeflenerek (Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, 1992: 92) anlatılacak ve öğretilecek konular, sert ve zorlaştırıcı değil; kolaylaştırıcı, ödüllendirici ve teşvik edici bir yöntemle ele alınmaktadır


(Nahl,16:125). Yine tebliğ (Al-i İmran,3:164), tekrar (el-Kettânî, 1990:87), gösteri (Kamer ,54:1-2),tedricilik (Buhari, ts. :24; Bayraktar, 1994: 66),soru-cevap (Buhari, ts. :57-58),ikna etme (Buhari, ts. :49; Bayraktar, 1994:76),kıssadan hisse çıkarma (Buhari, ts. :54; Bayraktar, 1994: 73) yöntemleri kullanılmıştır. Böylece İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren eğitim ve öğretim faaliyetleri, belirtilen yöntemlerle ders halkaları, ders meclisleri, hutbeler ve mektuplar (risaleler) şeklinde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla Eyyubi medreselerinde yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinde, belirtilen yöntemler müderrislerin farklı uygulamaları ile kullanılmıştır (et-Taberanî, 1983: 168). Zira Eyyûbiler, medreselerin eğitim ve öğretim faaliyetleri için belli bir üslup ve yöntemi belirlemediklerinden (Şeşen, 1987: 341) medreselerde eğitim ve öğretimin tabi olduğu üslup ve yöntemler, müderrislerin derslerini anlatıp kavratmadaki uygulamalarla farklılık göstermiştir (en-Nu‘aymî,1988: 302-303). Uygulanan müfredat olarak; medreselerde eğitim ile ilgili kitaplar ve takip edilmesi gereken farklı programlar bulunmaktadır. Bu da okutulan derslerin zorunluluk arz etmediğini gösterdiği gibi tek tip bir eğitim anlayışının olmadığını da göstermektedir. Çünkü eğitim kurumlarını tesis edenler ile buralarda müderrislik yapanlar, okutulacak derslerin belirlenmesi dâhil olmak üzere, kendi kurumlarının organizasyonu konusunda tercih hürriyetine sahiptirler. Her medresenin bağlı olduğu günlük programı vardır. Bu programlar teoride, Kur’ân, hadis, Kur’ân ilimleri (tefsir, kırâat), hadis ilimleri (ravilerin biyografilerine göre incelemeler dâhil), iki usûl (usûluddin, usûlu’l- fıkıh), mezhep (müntesip olunan mezhebin görüşleri), hilaf (hem mezhep içi hem de mezhepler arası ihtilaflar) ve cedel şeklinde sıralanmıştır (George Makdisî, 2004: 140). Nitekim Heytemî, tefsir, hadis, iki usûl, mezhep, hilaf ve cedel sırasına göre oluşan benzer bir programdan bahsetmiştir (Heytemî,1911: 254). Medreselerin ortak amaçlarına göre oluşan farklı günlük programlarının taşıdığı ortak noktaları şudur: Medreselerde müderris, medreseye erken gelmekte, talebelerle birlikte Kur’ân okuyarak güne başlamaktadır. Vakıf kurucusu ve Müslümanlar için dua ettikten sonra mezhebin fıkıh derslerine başlamaktadır. Bu derslere müteakip müderris dilediği ilimleri okutmaktadır. Daha sonra muidler, kendilerine bağlı olan öğrencilerine, sabah müderris ile okudukları derslerin ilk öğretimini hemen yaparlarken ikinci öğretimini ise ikindiden sonra yapmaktadırlar. Müderris, tatil günleri hariç haftanın her günü ders vermektedir (George Makdisi, 2004: 155-156). Muidler, özellikle talebeler ile birlikte müderristen dersi dinlemek üzere ders


(Nahl,16:125). Yine tebliğ (Al-i İmran,3:164), tekrar (el-Kettânî, 1990:87), gösteri (Kamer ,54:1-2),tedricilik (Buhari, ts. :24; Bayraktar, 1994: 66),soru-cevap (Buhari, ts. :57-58),ikna etme (Buhari, ts. :49; Bayraktar, 1994:76),kıssadan hisse çıkarma (Buhari, ts. :54; Bayraktar, 1994: 73) yöntemleri kullanılmıştır. Böylece İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren eğitim ve öğretim faaliyetleri, belirtilen yöntemlerle ders halkaları, ders meclisleri, hutbeler ve mektuplar (risaleler) şeklinde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla Eyyubi medreselerinde yürütülen eğitim ve öğretim faaliyetlerinde, belirtilen yöntemler müderrislerin farklı uygulamaları ile kullanılmıştır (et-Taberanî, 1983: 168). Zira Eyyûbiler, medreselerin eğitim ve öğretim faaliyetleri için belli bir üslup ve yöntemi belirlemediklerinden (Şeşen, 1987: 341) medreselerde eğitim ve öğretimin tabi olduğu üslup ve yöntemler, müderrislerin derslerini anlatıp kavratmadaki uygulamalarla farklılık göstermiştir (en-Nu‘aymî,1988: 302-303). Uygulanan müfredat olarak; medreselerde eğitim ile ilgili kitaplar ve takip edilmesi gereken farklı programlar bulunmaktadır. Bu da okutulan derslerin zorunluluk arz etmediğini gösterdiği gibi tek tip bir eğitim anlayışının olmadığını da göstermektedir. Çünkü eğitim kurumlarını tesis edenler ile buralarda müderrislik yapanlar, okutulacak derslerin belirlenmesi dâhil olmak üzere, kendi kurumlarının organizasyonu konusunda tercih hürriyetine sahiptirler. Her medresenin bağlı olduğu günlük programı vardır. Bu programlar teoride, Kur’ân, hadis, Kur’ân ilimleri (tefsir, kırâat), hadis ilimleri (ravilerin biyografilerine göre incelemeler dâhil), iki usûl (usûluddin, usûlu’l- fıkıh), mezhep (müntesip olunan mezhebin görüşleri), hilaf (hem mezhep içi hem de mezhepler arası ihtilaflar) ve cedel şeklinde sıralanmıştır (George Makdisî, 2004: 140). Nitekim Heytemî, tefsir, hadis, iki usûl, mezhep, hilaf ve cedel sırasına göre oluşan benzer bir programdan bahsetmiştir (Heytemî,1911: 254). Medreselerin ortak amaçlarına göre oluşan farklı günlük programlarının taşıdığı ortak noktaları şudur: Medreselerde müderris, medreseye erken gelmekte, talebelerle birlikte Kur’ân okuyarak güne başlamaktadır. Vakıf kurucusu ve Müslümanlar için dua ettikten sonra mezhebin fıkıh derslerine başlamaktadır. Bu derslere müteakip müderris dilediği ilimleri okutmaktadır. Daha sonra muidler, kendilerine bağlı olan öğrencilerine, sabah müderris ile okudukları derslerin ilk öğretimini hemen yaparlarken ikinci öğretimini ise ikindiden sonra yapmaktadırlar. Müderris, tatil günleri hariç haftanın her günü ders vermektedir (George Makdisi, 2004: 155-156). Muidler, özellikle talebeler ile birlikte müderristen dersi dinlemek üzere ders

meclisinde otururken talebelerin kaçırdığı noktaları kendilerine aktarmakta ve dersi anlamalarına yardımcı olmaktadırlar (el-‘Arini,1967: 224). Medrese eğitiminde yaş uygulaması ise; burada belli bir yaş sınırı uygulaması yoktur. Ancak eğitim kurumlarındaki uygulamalara baktığımızda buralarda eğitim görenlerin belli bir olgunluk yaşında olmaları gerektiği kanaatindeyiz. Eğitimde tatil ve mesai uygulamasında ise; Kesin bir kural bulunmamaktadır. Bununla ilgili medreselerin vakıf senetlerinde bile herhangi bir düzenleme olmadığından konu örfe ve müderrise bırakılmaktadır. Nitekim onuncu yüzyılda yaşamış olan el-Muammerî yalnızca çarşamba günleri ders yapmaktadır (el-Hamevî, 1976b: 177) . Yine kimi medreselerde haftanın salı, cuma ve cumartesi günlerinde ders yapılmazken Kemaleddin b. ez-Zemkânî (ö. 1327) tarafından haftanın tüm günlerinde ve hatta Kurban bayramının son üç günlerinde bile ders yapılmaktadır (en-Nu‘aymi, 1988: 194). Belirtilen günlük veya günler tatilinin yanında, muhtemelen Ramazan ayı olmak üzere, aylık tatilin olduğu da fetvalardan anlaşılmaktadır (İbn Teymiyye, 1398: 203). Eğitimde mezuniyet uygulaması ise; Mısır Eyyubilerinde eğitim ve öğretim günümüzdeki gibi yıllara bağlı olmamakla birlikte belli yaşlara da tahsis edilmemektedir. Öğretim tamamen öğrencinin zekâ, yetenek ve ilgisine göre şekillenmektedir. Kişi istediği yaşta öğretime başlarken kabiliyetine göre bitirme süresi uzayıp kısalabilmektedir. Zira belirtilen eğitim, zeki ve yetenekli öğrencilerin öğretimlerini çok erken zamanda bitirmelerine imkân tanımaktadır. Böylece erken bitirme ve mezun olma şansını yakalayan bir öğrenci, kolaylıkla erken yaşlarda müderrislik görevinde bulunabilmektedir. Yani kişi, öğretim esnasında günümüzdeki gibi bir dersi geçmek için sınıf arkadaşlarını beklemek zorunda değildir. Örneğin, Takiyuddin es-Subkî (ö. 1374), tam yedi yaşında 1370 yılında Şam’daki Eminiyye Medresesi’nde babasıyla birlikte müderris olarak ders vermeye başlamıştır (İbn’l-‘İmad, 1986b: 382). Yine Muhammed b. İdris eş- Şafii (ö. 819), on beş yaşına geldiğinde bütün öğrenimini tamamlamış ve fetva vermeye yetki kazanmıştır. Eğitimde icazet (diploma) uygulaması ise; İslami eğitim kurumlarında öğrenimini tamamlayan bir öğrenci, günümüzdeki gibi öğrenim kurumunu bitirdiğine dair belge almamakta, belki ders adına öğretimi tamamladığına dair icazet almaktadır. Bu icazetler, bir kitaba has verilebildiği gibi, bir kitabın bir kısmı için de verilebilmektedir. İlk icazet hadis alanında miladi 10. asırda verilmiştir. Nitekim İbnu Zeytun diye meşhur olan Ebu Kasım İbnu Ebi Bekir et-Temimî’ye,


Ali Ebi Muhammed Abdulazim el-Münzirî (ö. 1258) tarafından kendisinin Sahihu’l-Müslim’in dörtte biri ile Buharî’nin baş tarafından üçte biri için yaptığı özetler dolayısıyla, yani bu iki kitabın bazı kısımlarını okuduğuna dair icazet verilmiştir (Tahir Ma‘murî, 1980: 41-42). Bazen de icazet vermeye yetkili kişi, öğrenciye bir konu ile ilgili icazet verebildiği gibi, iki ayrı alanı birleştiren (hadis-fıkıh gibi) icazetler de verebilmektedir (Abdulmehdi, 1981: 143). Belli dersler bütününü tahsil edenlere fetvaya yetkili niteliğinde icazetler de verilmektedir. Dolayısıyla “el-İcaze li’l-ifta” yani hukuki alanda görüş beyan edebilme belgesi ile “el-İcaze li’t-tedris” yani öğretimde bulunabilme yetkisini gösteren belge şekillerinde iki tür icazet ortaya çıkmaktadır (George Makdisi, 2004: 385). Yine herhangi bir alanda yetkili kılan “el-İcazetu’l-Has” yani özel icazetname, ilmin pek çok alanında yetkili kılan ve ders vermeyi uygun bulan “el-İcazetu’l-‘Âmm” yani genel icazetname şekillerinde farklı iki icazetnameler de bulunmaktadır (Ebu Bekir, 1998: 401 vd.). Okutulan kitaplar olarak, yukarıda belirtilen ilimlerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bu ilimler ile ilgili müderrislerin kendi yazdıkları kitapları ile dinin ana kaynağı olan Kur’ân ve sünnet (hadis) kitapları okutulmaktadır (Dündar, 2017: 204-205). Sonuç İslam’ın eğitim anlayışını referans alan Eyyubilerin eğitim ve öğretim faaliyetleri, büyük oranda dönemin en düzenli eğitim kurumları olan medreselerde yürütülmüştür. Araştırma konumuz olan Eyyubi dönemi Mısır medreseleri ise, genel Eyyubi medreselerinin çıkış noktasını oluşturmaktadır. Mısır medreselerindeki eğitim ve öğretim faaliyetleri ile daha önceden Mısır’da Fatımilerce yasaklanmış Sünni mezhep fıkhına dayalı eğitim anlayışının önündeki yasaklama engeli kaldırılmıştır. Sünni mezhep anlayışına mensup Eyyubiler, medreseler aracılığıyla Fatımilerin Mısır’a yerleştirdikleri Şia mezhep anlayışının yerine Sünni mezhep anlayışını yerleştirmişlerdir. Bu anlamda yapılan eğitim ve öğretim faaliyetlerinin daha etkin ve hızlı yürümesi için içerden ve dışarıdan etkin âlimler getirilerek bu medreselerde görevlendirilmişlerdir. Bunlar, önceki dönemlerden aldıkları ilimlerin çoğunu daha ileri bir seviyeye götürürlerken, Sünni mezhep anlayışına zarar verdiğini düşündükleri ilimleri (Felsefe, Mantık gibi) geri planda bırakmışlardır. Bunlar yaptıkları eğitim ve öğretim faaliyetlerinde yetkilendirilirken kendi yöntem ve metotlarını kullandıkları gibi, kendilerine özgü programları da uygulamışlardır. Kendilerine


Ali Ebi Muhammed Abdulazim el-Münzirî (ö. 1258) tarafından kendisinin Sahihu’l-Müslim’in dörtte biri ile Buharî’nin baş tarafından üçte biri için yaptığı özetler dolayısıyla, yani bu iki kitabın bazı kısımlarını okuduğuna dair icazet verilmiştir (Tahir Ma‘murî, 1980: 41-42). Bazen de icazet vermeye yetkili kişi, öğrenciye bir konu ile ilgili icazet verebildiği gibi, iki ayrı alanı birleştiren (hadis-fıkıh gibi) icazetler de verebilmektedir (Abdulmehdi, 1981: 143). Belli dersler bütününü tahsil edenlere fetvaya yetkili niteliğinde icazetler de verilmektedir. Dolayısıyla “el-İcaze li’l-ifta” yani hukuki alanda görüş beyan edebilme belgesi ile “el-İcaze li’t-tedris” yani öğretimde bulunabilme yetkisini gösteren belge şekillerinde iki tür icazet ortaya çıkmaktadır (George Makdisi, 2004: 385). Yine herhangi bir alanda yetkili kılan “el-İcazetu’l-Has” yani özel icazetname, ilmin pek çok alanında yetkili kılan ve ders vermeyi uygun bulan “el-İcazetu’l-‘Âmm” yani genel icazetname şekillerinde farklı iki icazetnameler de bulunmaktadır (Ebu Bekir, 1998: 401 vd.). Okutulan kitaplar olarak, yukarıda belirtilen ilimlerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde bu ilimler ile ilgili müderrislerin kendi yazdıkları kitapları ile dinin ana kaynağı olan Kur’ân ve sünnet (hadis) kitapları okutulmaktadır (Dündar, 2017: 204-205). Sonuç İslam’ın eğitim anlayışını referans alan Eyyubilerin eğitim ve öğretim faaliyetleri, büyük oranda dönemin en düzenli eğitim kurumları olan medreselerde yürütülmüştür. Araştırma konumuz olan Eyyubi dönemi Mısır medreseleri ise, genel Eyyubi medreselerinin çıkış noktasını oluşturmaktadır. Mısır medreselerindeki eğitim ve öğretim faaliyetleri ile daha önceden Mısır’da Fatımilerce yasaklanmış Sünni mezhep fıkhına dayalı eğitim anlayışının önündeki yasaklama engeli kaldırılmıştır. Sünni mezhep anlayışına mensup Eyyubiler, medreseler aracılığıyla Fatımilerin Mısır’a yerleştirdikleri Şia mezhep anlayışının yerine Sünni mezhep anlayışını yerleştirmişlerdir. Bu anlamda yapılan eğitim ve öğretim faaliyetlerinin daha etkin ve hızlı yürümesi için içerden ve dışarıdan etkin âlimler getirilerek bu medreselerde görevlendirilmişlerdir. Bunlar, önceki dönemlerden aldıkları ilimlerin çoğunu daha ileri bir seviyeye götürürlerken, Sünni mezhep anlayışına zarar verdiğini düşündükleri ilimleri (Felsefe, Mantık gibi) geri planda bırakmışlardır. Bunlar yaptıkları eğitim ve öğretim faaliyetlerinde yetkilendirilirken kendi yöntem ve metotlarını kullandıkları gibi, kendilerine özgü programları da uygulamışlardır. Kendilerine

atfedilen değere bağlı olarak mezuniyet icazetleri de dersin müderrisine nisbetle verilmektedir. Başta Selahaddini Eyyubi olmak üzere Eyyubiler, İslam’a ve ilme düşkün olduklarından siyasetlerini de buna göre şekillendirmişlerdir. Dolayısıyla gerek aile fertlerini ve gerekse yönetimlerinin çeşitli kademelerinde görevlendirecekleri kimseleri bu anlamda yetiştirmek istemişlerdir. Böylece dini ve ilmi anlamda bunların yetişmelerine sebep olan medreseler, Eyyubiler siyasetinin temelini oluşturmuştur. Haliyle medreselerde faaliyet gösteren müderrisler, dini, ilmi ve siyaset alanında önemli etkileri oluşturan birçok değerli ilim adamlarını (es-Selefi, el-Hafız Abdulgani,eş-Şatıbi,el-Kurtubi gibileri ) yetiştirdikleri gibi, çeşitli bölgelere yaptıkları seyahatlerle İslam beldelerinde kültür birliğini de sağlamaya vesile olmuşlardır. Bu dönemde halk İslam hukukuna göre idare edildiğinden hadis ve fıkıh en fazla rağbet gören ilimler olmuştur. Özellikle bu medreselerde okutulan ilimler Kur’an ve Sünnet endeksli olduğu için bu medreselerde Ehl-i Sünnet ilimlerine göre yapılanmaya gidilmiş ve bu ilimlere göre ihtisaslaşma(hadis medresesi-Kamiliyye Medresesi, kıraat medresesi-Medresetu Sedid, tefsir medresesi-Salihiyye Medresesi gibi) yapılmıştır. Kaynakça Abdulaziz es-Seyyid Salim (1982). Tarihu’l-İskenderiyye ve Hadaretiha fi’l-‘Asri’l-İslami. İskenderiye: Müessesetü Şebabi’l-Cami’ati’l-İskenderiyye. Abdulğani Mahmud Abdul‘ati (ts.). et-Ta’limu fi Mısır Zemeni’l-Eyyûbiyyin ve’l-Memâlik. Kahire: Darü’l-Me‘arif. Abdulmehdi, Abdulcelil Hasan el-Halil (1981). el-Medârisu fi Beyti’l- Mukdıs fi’l-Asreyn el-Eyyûbi ve’l-Memlûkî ve Devruha fi’l-Hareketi’l-Fikriyye I. Amman: Mektebetu’l-Aksâ. Ahmed Fikri (1970). Hasaisu İmaretü’l-Kahire fi’l-‘Asrı’l-Eyyûbi Ebhasu ‘n-Nedvetü’nd-Devliyye li Tarihi’l Kahire I. Kahire: Darü’l-Kütübü’l-Mısriyye. ___________ (1969). Mesacidü’l-Kahire ve Medarisiha. Kahire: Darü’l-Maarif. Ahmed İzzet Osman (1982). et-Terbiyetü ve’l-Müctemeu’l-Mısri fi’l-Asrı’l-Eyyubi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Esyut: Camiatu Esyut. Basuğuy, Bedrettin (2017). Haçlılar Karşısında İslam’ın Sağlam Bir kalesi Eyyubiler el-Meliku’s-Salih Dönemi. İstanbul: Siyer Yayınları.


Bayraktar, M.Faruk (1994). İslam Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münâsebetleri. İstanbul: İFAV Yayınları. Bedevî, Ahmed Ahmed (1972). el-Hayâtu’l-Edebiyye fȋ ‘Asri’l-Hurûbi’s-Salîbiyye bi-Mısr ve’ş-Şâm. Kahire: Dȃru Nehdeti Mısr. Bozkurt, Nebi (2003). “Medrese”, DİA XXVIII. Ankara: Diyanet Yayınları. ss. 323-340. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhari (ts.). Sahihu’l-Buhari I.İstanbul: Mektebetu’l-İslami. Creswell, K.A.C. (1959). The Muslim Architecture of Egypt. Londra: Oxford University Press. Dündar, Mahmut (2017). Mısır Eyyubilerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. İstanbul :Çıra Akademi Yayınları. Ebu Bekir, Muhammed b. Hayr b. Ömer b. Halife el-Emevî (1988). Fihrisetu İbn Hayr el-İşbilî, (thk. Muhammed Fuad Mansur). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye. Ebu Şame, Şihabuddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdısi (1947). Teracimu Ricali’l-Karneyn es- Sadis ve’s-Sabıi’ el-Hicriyyin, (tsn. Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri). Beyrut: Daru’l-Cebel. ed-Darvüdni, Şemsüddin Muhammed b. Ali b. Ahmed (1983). Tabakatü’l-Müfessirin I. Beyrut. ed-Debi Ahmed b.Yahya bin Ahmed b.‘ Akire (1967). Buğyetü’l-Mültemis fi Tarihi Ehli’l-Endülüs. Dımaşk: Darü’l-Kitabu’l-‘Arabî. el-‘Arini, es-Seyyid el-Baz (1967). eş-Şerku’l-Edna fi’l-‘Usuri’l-Vusta. Kahire: Daru’n-Nehdeti’l- Arabiyye. el-‘Ayni, Bedrü’d-Din Mahmud (1584). ‘Akdü’l-Ceman fi Tarihi ‘Akdı’z-Zaman VII. Kahire: Daru’l-Mısriyye. el-Hafâcî, Ahmed Abdulhamid (1981). Cevanibün mine’lHayati’l-İçtimaiyye fi Mısır fi’l-‘Asrı’l-Eyyûbiyye. İskenderiye: Daru’r-Reşad li’t-Tabaati ve’n-Neşr. el-Hamevî, Yâkût (1976a). Mu’cemü’l-Büldân III.. Beyrut: Daru Sadır. el-Hamevî, Yâkût (1976a). Mu’cemü’l-Büldân XVII.. Beyrut: Daru Sadır. el-‘İmâd el-Kâtib el-İsfahânî (1323h). Hurûbu Selȃhuddȋn ve Fethu Beyti’l-Makdis el-Musemmâ bi’lFethi’Kussî fi’l-Fethi’l-Kudsî. Kahire: Metbeatü’l-Mevsuat. el-Edfüvî, Ebu’l-Fadl-Kemalü’d-Din Ca’fer bin Sa’leb (1966). et-Taliu‘s-Sai‘d. (thk. Sa‘d Muhammed Hasan). Kahire: ed-Daru’l-Mısriyye li’t-Tercemeti.


Bayraktar, M.Faruk (1994). İslam Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münâsebetleri. İstanbul: İFAV Yayınları. Bedevî, Ahmed Ahmed (1972). el-Hayâtu’l-Edebiyye fȋ ‘Asri’l-Hurûbi’s-Salîbiyye bi-Mısr ve’ş-Şâm. Kahire: Dȃru Nehdeti Mısr. Bozkurt, Nebi (2003). “Medrese”, DİA XXVIII. Ankara: Diyanet Yayınları. ss. 323-340. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhari (ts.). Sahihu’l-Buhari I.İstanbul: Mektebetu’l-İslami. Creswell, K.A.C. (1959). The Muslim Architecture of Egypt. Londra: Oxford University Press. Dündar, Mahmut (2017). Mısır Eyyubilerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. İstanbul :Çıra Akademi Yayınları. Ebu Bekir, Muhammed b. Hayr b. Ömer b. Halife el-Emevî (1988). Fihrisetu İbn Hayr el-İşbilî, (thk. Muhammed Fuad Mansur). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye. Ebu Şame, Şihabuddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdısi (1947). Teracimu Ricali’l-Karneyn es- Sadis ve’s-Sabıi’ el-Hicriyyin, (tsn. Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri). Beyrut: Daru’l-Cebel. ed-Darvüdni, Şemsüddin Muhammed b. Ali b. Ahmed (1983). Tabakatü’l-Müfessirin I. Beyrut. ed-Debi Ahmed b.Yahya bin Ahmed b.‘ Akire (1967). Buğyetü’l-Mültemis fi Tarihi Ehli’l-Endülüs. Dımaşk: Darü’l-Kitabu’l-‘Arabî. el-‘Arini, es-Seyyid el-Baz (1967). eş-Şerku’l-Edna fi’l-‘Usuri’l-Vusta. Kahire: Daru’n-Nehdeti’l- Arabiyye. el-‘Ayni, Bedrü’d-Din Mahmud (1584). ‘Akdü’l-Ceman fi Tarihi ‘Akdı’z-Zaman VII. Kahire: Daru’l-Mısriyye. el-Hafâcî, Ahmed Abdulhamid (1981). Cevanibün mine’lHayati’l-İçtimaiyye fi Mısır fi’l-‘Asrı’l-Eyyûbiyye. İskenderiye: Daru’r-Reşad li’t-Tabaati ve’n-Neşr. el-Hamevî, Yâkût (1976a). Mu’cemü’l-Büldân III.. Beyrut: Daru Sadır. el-Hamevî, Yâkût (1976a). Mu’cemü’l-Büldân XVII.. Beyrut: Daru Sadır. el-‘İmâd el-Kâtib el-İsfahânî (1323h). Hurûbu Selȃhuddȋn ve Fethu Beyti’l-Makdis el-Musemmâ bi’lFethi’Kussî fi’l-Fethi’l-Kudsî. Kahire: Metbeatü’l-Mevsuat. el-Edfüvî, Ebu’l-Fadl-Kemalü’d-Din Ca’fer bin Sa’leb (1966). et-Taliu‘s-Sai‘d. (thk. Sa‘d Muhammed Hasan). Kahire: ed-Daru’l-Mısriyye li’t-Tercemeti.

el-Isnevi, Cemalüddin Abdurrahim b. el-Hasan (1987). Tabakatü’ş-Şafafiyye II. (thk.Kemal Yusuf el-Hut). Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye. el-İbraşi, Muhammed Atiye (1969). et-Terbiyetu’l-İslamiyye ve Felasifetuha. (trc: Hüseyin Varol). İstanbul: Gonca Yayınları. el-Kalkaşendî, Şihabuddin Ahmed b. Ali (1987a). Subhu’l-A‘şâ fȋ Sınâ‘ati’l-İnşâ III. (thk. Muhammed Hüsnin Şemsüddin). Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiye. el-Kalkaşendî, Şihabuddin Ahmed b. Ali (1987b). Subhu’l-A‘şâ fȋ Sınâ‘ati’l-İnşâ V. (thk. Muhammed Hüsnin Şemsüddin). Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiye. el-Kettânî, Muhammed Abdülhay (1990). et-Terâtibu’l-İdâriyye II. (Terc.: Ahmet Özel).İstanbul: İz Yayıncılık, İstanbul. el-Kütübi, Muhammed İbn Şakir (1973). Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-Zeylü ‘Aleyha III.(thk. İhsan Abbas). Beyrut: Darü’s-Sekafe. el-Makrîzî, Takiyüd’din Ebu Abbas, Ahmed bin Ali (1993a). el-Mukfi’l-Kebir III.(thk. Muhammed el-Ba‘lavi). Kahire. ________ (1993b). el-Mukfi’l-Kebir VII.(thk. Muhammed el-Ba‘lavi). Kahire. ________ (1988). el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr II. Kahire: Daru’t-Tabaat’il-Mısriyye. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (1992). Hak Dini Kur’ân Dili I. (Sadeleştiren: İsmail Karaçam vd.). İstanbul: Azim Yayınları. el-Münzirî, Zekiyyuddȋn Ebȗ Muhammed ‘Abdul‘azîm b. Abdulkuva (1988a). et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nakale I.(thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rȗf). Beyrut. ________ (1988b). et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nakale II.(thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rȗf). Beyrut. ________ (1988c). et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nakale III.(thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rȗf). Beyrut. en-Nâbulusî, Fahruddin Osman b. İbrahim (1974). Tarihü’l-Feyyum ve Biladihi. Beyrut: Darü’l-Ceyl. en-Neccar Ahmed (1964). el-İntacü’l-Edebi fi’l-‘Asreyni’l-Fatımi ve’l-Eyyûbi fi Medineti’l-İskenderiyye. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li Ri‘âyeti’l-Fünıni ve’l-Âdâbi ve’l-‘Ulumi’l-İctima‘iyye. en-Nu‘aymî, Abdulkadir b.Muhammed ed-Dimaşki (1988). ed-Daris fi Tarihi’l-Medaris I. (thk. Cafer el-Hasani). Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye. en-Nuveyrî, Şihâbuddȋn Ahmed b. ‘Abdulvahhȃb (1992a). Nihayetu’l-Ereb fî Funûni’l-EdebIII.(thk. Elbaz el-‘Arîni). Kahire: Dâru’l-Kutub.


________ (1992b). Nihayetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb XXIX.(thk. Elbaz el-‘Arîni). Kahire: Dâru’l-Kutub. es-Sahâvî, Ebu’l Hasan Nureddin (1937). Tuhfetü’l-Ahbab ve Buğyetü’t-Tüllab fi’l-Hıtati ve’l-Mezarati ve’t-Teracimi ve’l-Bukai ‘l-Mübarekat. Kahire: Mektebetu Ulum. es-Subkî, Tȃcuddȋn Ebȗ Nasr ‘Abdulvahhȃb b.Ali b. Abdilkafi (1992). Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kubrâ VIII. (thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulvi, Mahmud et-Tenahi). Kahire. es-Suyûtî, el-Hafız Celalü’d-Din Abdurrahman (1964). Buğyetu’l-Vu‘ât fȋ Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât II.Haleb: Matbaatu ‘İsa el-Babî el- Halebî ve Şürekâhu. _______ (1980a). Hüsnü’l-Mühadere fi Tarihi’l-Mısrı ve’l- Kahire I. (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim). Kahire. _______ (1980b). Hüsnü’l-Mühadere fi Tarihi’l-Mısrı ve’l- Kahire II. (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim). Kahire. eş-Şiyal, Cemaluddin (1949) “el-İskenderiyye Topoğrafiyyetu’l-Medine ve Tetevvuruha min Ekdemi’l-‘Usur İle’l-Vakti’l-Hadır”, Meclletü’l-Cemi‘yyeti’l Melekiyye li’d-Deresati’t-Tarihiyye, Daru’l-Mearif,Sayı: 2. Kahire.ss.218-232. ________, Trarihu Medineti’l-İskenderiyye fi’l-‘Asri’l-İslâmi, Daru’l-Me’arif, Kahire 1966. et-Taberanî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed (1983). el-Mu‘cemu’l-Kebir II. (thk. Hamdi ‘Abdulmecid es-Selefi). Mektebetu Teymiye. el-Yûnînî, Kutbüddin Ebu’l-Feth Musa b.Ahmed b. Kutbüddin (1992a). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn II. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ________ (1992b). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn III. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ________ (1992b). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn IV. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ez-Zehebî, Şemsüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman (1985). Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ’ XXI .(thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rȗf ve Muhyi Hilâl es-Sirhân). Beyrut: Muessesetu’r-Risâle. ________ (1958). Tezkiretü’l-Hüffaz IV. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye. George Makdisî (2004). Ortaçağda Yükseköğretim İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı, (çev.: Ali Hakan Çavuşoğlu, Hasan Tuncay Başoğlu). İstanbul: Gelenek Yayınları. Hasan Emin (1960). el-medresetü’l-Müstensıriyye. Kahire: Matbaatu Şefik Hasan İbrahim Hasan (1987). İslam Tarihi II. (terc. İsmail Yiğit, Sadrettin Gümüş).İstanbul: Kayıhan Yayınları.


________ (1992b). Nihayetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb XXIX.(thk. Elbaz el-‘Arîni). Kahire: Dâru’l-Kutub. es-Sahâvî, Ebu’l Hasan Nureddin (1937). Tuhfetü’l-Ahbab ve Buğyetü’t-Tüllab fi’l-Hıtati ve’l-Mezarati ve’t-Teracimi ve’l-Bukai ‘l-Mübarekat. Kahire: Mektebetu Ulum. es-Subkî, Tȃcuddȋn Ebȗ Nasr ‘Abdulvahhȃb b.Ali b. Abdilkafi (1992). Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kubrâ VIII. (thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulvi, Mahmud et-Tenahi). Kahire. es-Suyûtî, el-Hafız Celalü’d-Din Abdurrahman (1964). Buğyetu’l-Vu‘ât fȋ Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât II.Haleb: Matbaatu ‘İsa el-Babî el- Halebî ve Şürekâhu. _______ (1980a). Hüsnü’l-Mühadere fi Tarihi’l-Mısrı ve’l- Kahire I. (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim). Kahire. _______ (1980b). Hüsnü’l-Mühadere fi Tarihi’l-Mısrı ve’l- Kahire II. (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim). Kahire. eş-Şiyal, Cemaluddin (1949) “el-İskenderiyye Topoğrafiyyetu’l-Medine ve Tetevvuruha min Ekdemi’l-‘Usur İle’l-Vakti’l-Hadır”, Meclletü’l-Cemi‘yyeti’l Melekiyye li’d-Deresati’t-Tarihiyye, Daru’l-Mearif,Sayı: 2. Kahire.ss.218-232. ________, Trarihu Medineti’l-İskenderiyye fi’l-‘Asri’l-İslâmi, Daru’l-Me’arif, Kahire 1966. et-Taberanî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed (1983). el-Mu‘cemu’l-Kebir II. (thk. Hamdi ‘Abdulmecid es-Selefi). Mektebetu Teymiye. el-Yûnînî, Kutbüddin Ebu’l-Feth Musa b.Ahmed b. Kutbüddin (1992a). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn II. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ________ (1992b). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn III. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ________ (1992b). Zeylu Mir’âti’z-Zemȃn IV. Kahire: Darü’l-Kitabü’l-İslami. ez-Zehebî, Şemsüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman (1985). Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ’ XXI .(thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rȗf ve Muhyi Hilâl es-Sirhân). Beyrut: Muessesetu’r-Risâle. ________ (1958). Tezkiretü’l-Hüffaz IV. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye. George Makdisî (2004). Ortaçağda Yükseköğretim İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı, (çev.: Ali Hakan Çavuşoğlu, Hasan Tuncay Başoğlu). İstanbul: Gelenek Yayınları. Hasan Emin (1960). el-medresetü’l-Müstensıriyye. Kahire: Matbaatu Şefik Hasan İbrahim Hasan (1987). İslam Tarihi II. (terc. İsmail Yiğit, Sadrettin Gümüş).İstanbul: Kayıhan Yayınları.

el-Heytemî, İbn Hacer (1911). el-Fetâvâ’l-Kübrâ III. Kahire. İbn Vasıl Muhammed b. Salim b. Nesrullah İbn Salim et-Temimî Cemaluddin Ebu Abdullah (1366h). Tarihu’l-Vasilin fi Ahbari’l-Hulefai ve’l-Müluki ve’s-Salatin. Kahire. İbn Abdizzahir, Mühyüddin b. Abdizzahir (ts.). er-Ravdetu’l-Behiyyetu’z-Zahire fi’l-Hıtati’l-Ma’ziyeti’l-Kahire (thk. Eymün Füad Seyyid). Kahire: Mektebet’d-Darü’l-Arabiyyeti li’l-Küttab. İbn Cübeyr, Ebu’l-Hasan Muhammed b. Ahmed el-Kefafi (1981). Rahletu İbni Cübeyr. Beyrut: Daru Mektebi’l-Hilal. İbn Dakmak, Sarimuddin İbrahim b.Muhammed b. Eydemir (1985). el-Cevherü’s-Semin fi Siyeri’l-Mülüki ve’s-Salatin II. (thk. Muhammed Kemalüddin İzzüddin Ali). Berut: Alemu’l-Kütüb. __________(ts.). el-İntisar li Vasiteti ‘Akdi’l-Emsar IV. Kahire. İbn Ebi’l-Vefa, Ebu Muhammed Abdulkadir b. Muhammed el-Kureşi(ts.)a. el-Cevahirü’l-Müdiyye fiTabakati’l-Hanefiyye II. ( thk. Abdulfettah Muhammed el-Hüluv). Kahire: Matbaatu İsa Elbabi el-Halebî. __________ (ts.)a. el-Cevahirü’l-Müdiyye fiTabakati’l-Hanefiyye III. ( thk. Abdulfettah Muhammed el-Hüluv). Kahire: Matbaatu İsa Elbabi el-Halebî. İbn el-‘İmâd, Şihabuddin Ebu Ferec ‘Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed el-Akri ed-Dimaşkî el-Hanbelî (1986a). Şezerâtu’z-Zeheb fȋ Ahbâri men ZehebIV , (thk. Abdulkadir el-Arnaut).Beyrut: Daru İbn-i Kesir. __________ (1986b). Şezerâtu’z-Zeheb fȋ Ahbâri men ZehebVIII , (thk. Abdulkadir el-Arnaut).Beyrut: Daru İbn-i Kesir. İbn Ferhun, Burhaneddin İbrahim bin Ali bin Muhammed el-Ya‘meri (ts.). ed-Dibacu’l-Mezheb fi Ma‘rifeti A‘yâni Ulemai’l Mezheb.yy. İbn Hallikȃn, Ebu’l-‘Abbȃs Şemsuddȋn Ahmed b. Muhammed (1949a). Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-ZamânIII. (thk. İhsan Abbas). Beyrut: Daru Sadır. __________ (1949b). Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-ZamânVI. (thk. İhsan Abbas). Beyrut: Daru Sadır. __________ (1949c). Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-ZamânVII. (thk. İhsan Abbas). Beyrut: Daru Sadır. İbn Hanbel, Ahmed (1949). Müsned.Kahire: Daru’l-Maarif. İbn Kesir, ‘İmadü’d-Din Ebu’l-Feda İsmail b. Ömer (1993). Tabakatü Fukahaü’ş-Şafiiyye, (thk. Ahmet Ömer Haşim, Muhammed Zeynuhum, Muhammed ‘Azeb). Kahire: Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye.


İbn Said, el-Mağribi Ali b. Musa (1970). en-Nücumü’z-Zahire fi Hılyın Haderehü’l Kahire (thk. Hüseyin Nessar). Kahire: Matbaatu Darü’l-Kütüb. İbn Tağriberdî, Cemâluddȋn Ebu’l-Mehâsin Yȗsuf el-Atabeki (1939). en-Nücumu’z-Zahire fȋ Mulûki Mısr ve’l-Kâhire XVI. Kahire: Darü’l-Kitab. İbn Teymiyye, Takiyuddin (1398h). Mecmu‘u Fetâvâ XXXI. (Biraraya getiren. Abdurrahman b.Muhammed en-Necdî). Riyad. İbnu’l-Cezeri, Şemsüddin Ebu’l-İ’z Muhammed bin Muhammed (1933). Ğayetü’n-Nihaye fi Tabakati’l-Kurra II. Kahire:Mektebetu’l-Mütenebbi. İbnu’l-Fırat, Nasırü’d-Din Muhammed b. Abdurrahim (1970a). Tarihu’d-Düveli ve’l-Müluk (Tarihu İbnu’l-Fırat)I.(thk. Hasan Muhammed eş-Şehat). Basra. __________ (1970b). Tarihu’d-Düveli ve’l-Müluk (Tarihu İbnu’l-Fırat)I.(thk. Hasan Muhammed eş-Şehat). Basra. İbu Receb, Zeynüddin Ebülferec Abdurrahman b. Şihabüddin Ahmed (1953). Kitabü’z-Zeyli ‘Ala Tabakati’l-Henabile II. Beyrut: Darü’l-Ma’rife. İbnu’z-Zeyyat, Şemsüddin Muhammed (1907). el-Kevâkibu’s-Seyyâre fi Tertibi’z-Ziyâre. Kahire: el-Matbaatü’l-Emiriyye. Müslim, Ebu Hüseyin b. Haccac el-Kuşeyri en-Neysaburi (1972). Sahihu Muslim bi Şerhi Nevevi III. Beyrut: Daru İhyai’t-Turassi’l-‘Arabî. Sellam,Eymen Şahin (1999). el-Medarisu’l-İslamiyye fi Mısır fi’l-Asri’l-Eyyubi ve Devruha fi Neşri’l-Mezhebi’s-Sünni (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Tanta: Tanta Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Şeşen,Ramazan (1987). Selahaddi Eyyûbi ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları. Tahir Ma‘murî (1980). Cami‘u’z-Zeytune ve Medârisu’l-‘İlm fi’l-‘Ahdeyn: el-Hafsî ve Türkî.Tunus: Daru’l-Arabiyyeti’l-Kitab. Tez, Zeki (2001). Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları. Ankara: Nobel Yayınları.

dergipark · 2019. 1. 11. · yrd. doç. dr. mustafa solmaz (fransızca) yayın kurulu/editorial...

Documents