4111 - university of pretoria

Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2019.

l

Ser. 74 ~) 1<2 4111

Ntsanw1a1,E.

Tsonsa technology

.., \1 v Phapha, Siphaphana, Sikutsu, Nghotsa, S1nghotsana, Nhunguvana,

v Ndzheko, Sindzhekwuna.

Mavito lawa 1 mavito ya swibya e'swi nga vunblwiki hi vumba

kambe sw1 ~ndliwaka hi vana va le'sw1 bysrlwaka e masinwini.

Nsinya wa kona wu fana ni rikwembe kumbe rirhanga le'ri nuvaka e

hans1. Loko tinhwembe ta kona ti byar1r:1le, ti mirile, ti kurile,

ti veleka awona swikuteu leew1.

• • Swinwana swa swona swi kula swi va le'ewikulu, kae1 ewinwana

swi va le'sw1tsenana; na swona swi va ni swivumbeko swa t1n~aka-.., swta. Loko swikutsu leswi swi kurile ku ringaPa, swi vuptile

ewa khiwa swi ya endla mintirho le'yi swi tanclaka. Maphapha v ma bosiwa milorno, kutani ma ewekiwa ma vupta swinene; kambe

v milomu ya kona mi tanele ku va le'miteongo loko yi boeiwa

hikuva y1 ta kurieiwa ku tika e mpinweni loko y1 eendz1n.

Loko ma vuptile ew~nene ewa le ndzen1 ewa kuteuriwa, ku hariwa ., '" ku sala ku nga ha ri na ntshumu sa swa le ndzen1. Loko ma

khiwile ma nga s1 vupta ma ta phovorhela laha ku swekiwen1,

kasi loko ma khiwile ma fiklle st-1inene a mp1nwen1 wo vu~ta rna

ta buma ewinene laha ku ewkiweni. Lokn yi r1 nr.hot: a yi ta

lul"mlela ku ta·1ela mati kumbe e vuputeu e ku tanbeni kumbe • loko va ya e masinwini. Loko ri ri phapha ri ta byi khoma e

qvalwa ha~bi byi ri e vuputsu {madleke). Ndzhcko wona wu ta ka

mat1, kumbe ku kelela e byalwa. Le'switsanann swonu awi ta va

swo tohcla mirhi yo tehungula ha yona ku:nbe ku dzahela tole. v v

Loko si lunriseriwile ku dzahela kona e tole s1 ta vitaniwa

e mtuku; i~asi loko s1 endler1w1le e ku t~hela rnirhi le 'mikulu

~1 ta vitaniwa e nhunruvana.

Swiqya lesWi swa khavisiwa (sasekisa) hi ku tsala e mavala-

sW1 va ewi pfhater1wa hi risungunu kumbe tlhar1 le 'ri hieiweke

e ndzilweni. r~arhi wunwana la'va vurhonwana va ptanga ni ku


2 k2 4/ 11

khavisa h1 ku rhungela e vuhlalu. Loko y1 r1 nhuncuvana a y1

khav1s1w1 hikuva y1 tamela m1rh1 1e•y1 pfangan1s1waka n1 maturha

--n1 vulombe, ha~kanyingi ya rhomba h1 mafurha lawa.

lU.kindza,

R1k1ndza h1 s1riwana sa le'ew1 bohiwaka (ambar1waka).R1 bohiwa v

e e1sut1n1. R1 tala ku boh1wa h1 ewihlang1. Ku khweketiwa e ka v v

rona e eideka. !ideka l&ii1 1 nguvu ley1 nwana a fanelaka ku y1

phindzela leewakku loko a onha kumbe a tlakur1w1le hi munhu a nga ' nwi thyak1ei, a onhela kona mana wa yena a kondza a ta nwi teka a

' ya nwi hlangula. R1 nga endl1wa h1 ngoti kumbe lapi kumbe e vuhlalu.

Vuhlalu byi nga endla e rikindza e ka la 'va swi kat ak.a, hi leswaku ..0...

la 'va kotaka ku byi ~a. Vuhlalu lebyi byi huleriwa hi ku tsondze-

riwa e ngotini le'yi tsindzlyeleke n1 ku leba ku ringana e s1sut1 .... v "' sa nwana. U1i tlrhiwa byi ri bya tineaka-~s~{a---byo basa, bya

nt1ma, byo tswhu:~,:a hk-aha. munhu a rhandzal:a ha kona.

Ritlamu (nkhamo) r1 boh1wa e eisuth1n1. R1 tala ngoptu ku

bohiwa hi Vakhegula n1 vavasat1 va Tatswedyana. Loko munhu a tikha

mile h1 rona ngoptu loko munhu a ri ni ndlala ra ant awiea bambi ri

nga swi kot1 ku y1 hangalasa. Mukhamu lowu wu nga endliwa h1 nguvu 1V

ktmbe r1 nga va vamba ra nghole ya dzovo.

'£1mbhovu1 1'1mbhovu t1 bohiwa e miler.gen1. Lolto sw1 bohiw1le e

m1lengen1 ya s1hlang1 §1 ta tsakie1wa hi loko t1 endla vuntshant~ha

nteha loko a r1 karhi a tamba; yens o ta ptanga n1 ku t~hatsha:nela

hi ku tsak1e1wa h1 mpf'umawulo wa tona. Timbhovu 1 vans va murh1 -lowu va nge 1 mbhovu. Wu mila e m1-koven1 ya le ew1hlahlen1 swa "-"

tintshava, ngoptu laha nkova wu sung laka kona, laha ko tsa~ama.

Murhi wa kona wu fans n1 (banana) muyombva. Loko wu kur1le wu

f1k11e e mp1nwen1 wa wona wa rhumbuka. E ~it~hotsho sa kona 81

ta hu ~sa swiluva le'swo tala , kutani ewiluva leewi swi ta tewala

vana. Lo~o va vuptile va endla ntima, va nononhwa. Murhi lowu

wa tsemlv1a wu ·Mt.:la e hanei ku khiwa e timbhovu let1. T1 hiaeriwa e

riaungunu t1 bo~iwa (pthateriwa). Ti huleriwa e ngot1n1, ti bohiwa

e milengen1. Loko ka ts1niwa mbhandza (ew1ntijhantshantsh.B)


3

.., ew1 engetela ku saseka ka nteino h1 mptumawulo wa ewona.

Vunt~hant~hant§ha ku endla tons loko ti banana~·1 ti na nt~hwnu e

ndzeni ka tons, hikuva a ti na vundzeni. 1'1mbhi')VU ti tirh1s1wa

hi vavanuna (madjaha) ni vavasati (vanhwanyana).

v v ) ~ v v Siseketelo (siqamelo Zulu origin sa vanhu sa vatliwa. A si

endli w1 h1 mala pi kumbe ewi;rwana le • sw1 olovaka tani hi laha ~ v

valungu va endlaka ha kona. Siqamelo ei vatliwa hi nsinya wa ..( .I .,

murhi. Si endliwa si aasekisiwa leswaku ei ta languteka. Ku

teemiwa m1rh1 ley1 vanhu va tolovelaka ku vatla ha yona --~ v v •

nsenhe, muvhangazi, sitsalala, mbhesu, silutsi n1 minwana le'yo

lana na yona hi ku tiya. Jl~a kona kwala murhi lo 'wu ktanekaku

laha vanhu va akeke kana hi wona lowu va wu tirhisaka.

Ku tsemiwa sipombondzwana ai •haphiwa si endla mivamb&; e

henhla n1 le hanei ku tshikisiwa sisweewo nkarhi lowu ku ka rhiki

ku vatliwaka. Ku f'anele ku kovotliwa lomu sikarhi ku s1 sasekisa

tlhelo rinwana ku hunguta ku tika. Ku nga s1y.i.wa swo tlhiva

swirharhu kumb.;;; mur.e ku lar)dza vu ·:ulu vya siseketelo. Va kavotla

va bose mntlhclo 1amblrh1 ma hlangana. Le 'ewi siyiweke sw1

tlhiva swa vatl1wa sw1 ntswhuluneeka sr;i saseka. Hala henhla ku ~ IV

endliwa wo nge ku phovorhela e eikarhi ku tlakUka lomu matlhelo '-

leewaku 51 ta amukela ewinene nhloko kumbe nhamu. Loko ~1 v \1' !/('

vatliwile ei het1e1e1w1le ei ntewhulungk11e ei ta tanela ku v l'fVV

sasekieiwa. Si tsariwa ~IB"'ala hi ku kenyakenya ewi hambana-hambana•

kutani e n~zhaku swi ta endliwa leswaku swi vonaka swinene

hi ku hisahiea h1 tlhari le'ri hisiweke e ndzilweni ri

pthatela-pthatela. Swieeketelo leewi ew1 ni t1nsaka$aka hi ku

tekela-tekelana ka vanhu loko va vandzamene h1 matiko laws

va akeke ka wona. Tshaku rona ri tanel.e ku lulama swil"ene r1

ta kota ku tikirhela e hansi. Sw1seketelo lesw1 swi tirhlsiwa

hi vakulukunba (mruthehla) h1 leswSku la'va khehliweke ewidlodlo.

Swidlodlo lesw1 swi rhuneeler1wa e m1sisin1, masuku lo~{O

munhu a etlela a nca swi koti ku ~1 sues, hlkwnlaho nhloko y1 v v ~

tanela~a ku hayckiwa e s1qamelwen1 leswaku s1dlodlo s1 nga


4

K24 /t • V' v

onheY-1 hi ku phateka loko si khumba e hans1. Sidlodlo s1 endliwa v

h1 mumptu wa t1nyos1.

Swo luka.

M1t1rho yo luke y1 endl1wa hi 'ltanpu hikwavo-h1 leawaku ve.vanuna

ni ve.vasatl va yi endla. ~~t1rho leyi e t1ndhaw1n1 tinwana yi endli·

' waka hi vavanuna e ka tinwana yi endllwa h1 vavasati, kutan1 swi

hlamarisa leswaku hikokwalaho ka y1n1 va endla mitirho ya vavanuna

va r1 Yavasat1, kumbe mitirho ya 'Yavasati va ri vavanuna. Kasi siku ~

rinwona va lo swi endl1a1wa h1 ku vona yi r1 tanelo kona e nkarh1n1

wolowo; kutan1 swo mila, wu va nt1rho wa. volavo va n&.:a nyikiwa wona .M/

e n:o::arh1n1 wolowo, masuku wo hundzuka naw,.

H1 ta sungula hi le 'nwi luki wake. awa vuhlayiselo bya timhewu

n1 swakudya.

V II

SITKITDZA. Sitendza s1 lukiwa hi byanyi n1 byevu, n1 t1nh1

(minkhavi) le'to tsakam~. Loko munhu a lava ku endla e §1tendza o

sungula hi ku ble geletn e byanyi n1 tinhi ta kona na byona byevu.

Mabyanyi lawa vu tolovelaka ku luka ha w"na hi lawa:- ~1voptu,

UYhondjani, Mus'1kidjan1, nt§ila-wa-mbyana (mpapa) ni 'tlhongwe;

mpapa wu t1rh1s1wa ntsena loko ku nga kumeki 1e•by1r.wana h1kuva wu

hatla ku bola. lit ka mihlovo ley1 ya rnabyanyi lo 'wu kumekake. e

kusuh1 n1 laha munhu a nga kon~ hi wona lowu a wu tekaka.

lawa ma kala e ka t1nwana tindfwu, kae1 e ka tinwana byi

byo.

Mabyanyi

kona hikwa-

'tinhi le't1 lavekaka t1 nga va ta mbhahla, ntehepukan1 1 linto-' ~ ' mantomana, nunhwe lambeva, kumbe mponwana. Loko munhu a tombs a

'-" lava, lowu a hlanganaka na wona e ~1karh1 ka yoleyi wo t se'na wona.

Swa tsak1sa loko munhu a kuma risnka rinwe ku ringanis9 le'ti hetaka

51+endza, ku hlanganisela h1 lok~ t1 kala,munhu a ku ndzi to yin1.

Tinhi ta mlrh1 leyi ~ t1 rhandziwa hikuva o ti hehliwi; kaai loko

munhu a nga tirha hi m1rh1 le'yi hehliwaka §1tendza ~a kona Ai nga v r"\

hlakala ni lembe ri nga el hela. Sitendza ~1 t~1y1s1wa hi tinhi '-'

leti.


'14

~evu na byona ku tsakeriwa ni ku rhandziwa bye. mirhi leyi:

Muldmru, 'Ailuvarh1, Airnombyana, ntsw1rir1, munga, A1rhomberhombe, '!1

nkuwa, Ai'jndzwa, nt ewembyana ni ewikwenga. Loko ri saka rift we ra bye-

vu leby1 r1 kul'lelca munhu wo tiva leewak.u ntirho wu ta famba; h.lkuva

hikwato tin'a{a leti t1 t1yile, ta kho~elela hambi t1 hundzana-

hundzana hikuva ewilo swl nra ka sw1 nga fani h1"L-:.waswo.

e. Loko swilo leswi sw1 hlengelet1wile hikwaswo munhu wo tfka

5 tinhi a vatla swioinya swa tona a ta l~ota. ku tlh ~mela loko a sungula

ku luka h1 byany1. }\yanyi leby1 byi lllkiwa h1 ku tsondzeriwa, by1

r1 karh1 by1 bohiwa• kutan1 ku tlhom1wa tinhi let1, masuku munhu a

eungula ku nkhwinaa, hi 1eswaku byanyi le 'byi aohiweke byi famba v

~1 bohiwa, byi r.tang1wa ni r1nh1. Sikhedyana si tanele kU tier1wa

laha ku sungnlvr1waka kona; masuku loko ~1 rhendzelekile ko hlaya

nyana §1 hundzululi~~ leswaku ~1 enola tshaku. ~1nh1 sweew1 t1 sele

e ndzeni ku vonaka nt sen a byanyi e handle ewinwe n1 nwevu lo 'wu

bohaka mhandze-r1 nga rinhi.

Tinh1 ta kona ti sungula t1 nga ri tingani, ti ya ti r1 karhi

ti engeter1wa ku fika laha 81 nga na vundzeni lebyi munhu a kolwaka

ba byona; masuku a 81 nyika mHkbwiri (vundzeni). Lo~o si t1k1le e

eikarhi '1 ta sungula ku tlhela, hikuva t nh1 ti pets1w1le ti bohiwa

le henhla.

Maengetelele ya t1nh1 sw1 fana ni loko valuki va le'swa ~1lungu

va engetela masoko ku kurisa le'li 1Uk1w8ka, ni loko Ta bunguta

masoko ku tsongahat~-ku §1 endla le'oitsongo tan1 hi loko 51 ya

e ku dlay1ler1wen1, e nonwini. Loko muluk1 a lava ku luka ~itendza

le'likulu o tscma tinhi le'to lehaJ kas1 loko a iNa ku lUka Aitendza

le'§itsongo o tsema tinhi le'to koma. Loko nwevu wu hela wa tlbavi

ketiwa, na llyona byanyi by1 tamba by1 va e §1karh1 h1 minkama hi

ktrayo lesweku byi nga t1 vonaka lomu by1 nga tamba byi enghen1s1wa

kona.

Loko ~1 lukiwile, ~1 herile, ~1 tanele ku dlayilerlw~ Munhu rf1.'

o endla rhengwe ra byona byanyi. Rhengwe ler1 r1 tsondzelf.wa

sw1nene hi byewu le 'by.,, tiya~ le 'byi nga t1rha 111 tenc1za leiU. Loko


74 ~1 tsondzeriwile swirtene byanyi a bya ha vonakl ko voneka byewu

ntsena. Ndzhaku ri ta vekeriwa e nonwini wa ~itendza r1 rhungeleCJ

riwa kona hi ku tlhav¢ e sokweni le'ro rhanga, va hulela nwevu va

koka wu ~a boha n1 rhengwe.

Hi wona makumu ya ~itendza. Vanwana va §1 endlela ni ~ltunenge-~

to karnbe ha kany1ng1 ku funengetiwa hi ~irhengele,~lemiwa tu vulongo

b~a tihomu. I~oko ku nua1wa le'swi nga lomo, le'awi lavekaka va

lemula; loko va tek11e leawi va awi lavaka va tlhela va lema ka~be.

6 nGUJ<:\. Ngula 1 rlilaka ra lhtendza. Na yona y1 lUklwa h1 byanyi

n1 byevu. Ku tlambana :a swona hi leswi ~1 tendza 61 nga ni t.i.nhi

kas1 ngula yona y1 hava. Na kambe ngula yo tlhav1wa kasi §1tendza

so nkhw1ns1wa. Maaungulele ya tshaku ~a fana n1 loko ku sunguriwa

iU •endza, kambe ku nga tlhom1w1 tin hi. Bambi ya r1 wona maendlela

ya tsbaku 1 awinwe.

Munhu o fanele ku va n1 ntlhavu ya rinhi le'ri vatliweke-a

tlhava ha yona a hulela nwevu, a koka. Nwevu lowu wu hlanganiaa

nonga lo'wo rhanga ni nonga lo'wuntewha lowu munhu a taka na wona •

• Loko nwevu wu hela, ku tlhav1ketiwa wunwana; na byona byani ~1

tambiea ~isweswo. Ngula yi ny1k1wa vundzen1 tan1 hi leswi ku

endl1s1waka Aiswona loko ku vmnbiwa mb1ta. Loko yi f1k1le e §1karh1

" yi sungula ku tlher1e1wa, aw1 tem.biea siswesw-.., yi ko yi ya fika e

nonwini-laha yi tikaka yi ri yi t aanana. No:::o wa kona na wona 1

rhengwe le'ri endliweke hi byany1, le'ri p1meke ku ringana laha

munhu a nga pimo k ona.

Rhengwe leri loko ri her1le ri vekeriwa kona kwala nonw1n1 ri v •

rhungelerlwa k·:ma hi ku boea nonga lo 'wo rhanga ku huleriwa nwevu wu

kok1wa, wu boha nonga lo'wu ntmiha• Ngula y1 •ur1wa leawaku yi

herile loko yi endler1wile §1funengeto, handle ka f31pfalo a yi s1

hela. Kam.be la 'vo loloha vo na heta nwamuni vo tehika, va ku yi

st her1le; kwalaho y1 ta fanela ku tunengetiwa h1 §1rhengele. Ku w

lema hi vulongo owi encliwa e ka swibya hikwaswo lom~ ku hlayiser1wa-

ka timbewu kona. Simbitana 1e~1 ku hleyiseriwoke mbewu ya matambala v

e ka §ona §a lemiwa na sona; kas1 na rona khuwana leri ku tsheriweke


v v mbewu ya sivelehlampfu (a1vedlhsna) na yona ya ler~wa.

~irhundzu i sibya lesi vavasati va rhwalaka mavele, timanga n1

sYJinwana swo talatala hi ~ona. Ku ni tinlaka t1rharhu ta swirhun-v v

~zu. (a) Sirhundzu 56 mukhamaga. (b) Sirhundzu ~a tin~otso • .t

(c) Sirhundzu Aa m1lala. ~ ka tinlaka leti tirharhu sa tinlotao 11 ~

ko~a mahlo swinene kaei leswi awinwana ha~bi awi lo tlhav1wa hi \1

vatlhaVit sw1 aaaek1s1w1le a swi khi ntshumu e ka ~irhundzu Aa

" t1nsotso • Kambe na eona s1 ranela ku Va lihundzile e mavokweni

ya mutlhav1; loko a ri lo'wo tlhakanya (mbhonya-mbhonya M.aaka £$a i[ 0

tuva) na ~ona 51 nge langu'"eki. Tin§ttso (creepers) 1 limudyana

7 ~inwana le'ei talaka ku mila lomu ka matshuka n1 le t1hondzos1ni • ./ o/

Lomu 51 t1phineke kona ei nsva ai leha neoptu. Vatlhsvi va

ew1rhundzu loko va tsmba va lava, va ya ti ku ... ,a vo rharhambulela

(tsuvula va koka) va r1 karhi va boha tihari leawaku ti ta rhwalcka

loko ku mnkiwa. Loko s1rhundzu §1 ta tlYa swinene tineotso t1

tanele ku swekiwa, t1 vupfa swinene.

Loko ti vupt'ilc, ti rmkile khamba ro. le han(1le1 ta pandze -\ I

ler1wa, t1 tson07teriwa hi rinwe-rinwe. Kambe ti ranela ku khwayiwa

loko t1 nga s1 tsondzeriwa leswaku e ku tlhaveni munhu ~ nga ha -o-1

karhatek1, a to teka hi rinwe a tlhavi·~eta. E natetjftweni ya byany1

le'by1 endlaka nonga (muthanbi: euto)loko ku tlhaviwa ku t1rh1s1wa ~ ~ v

tineoteo le'to te1ndz1:~ela. (ntina), ke.mbe loko e1 ta ti~,ra awirene S1 v ~ v

nga peteeki loko ei tlBku~a ku tirh1s1wa t1nh1 le'to tiya ta s1-

mudyan& EJinwans le 'si milaka lo:'iU ko tlhuma si ta neva e henhla

ka minwana mirh1. Sona ~1 vitan1wa (~ivudze) ~1I·hovalts.ny1. H1

S'ona le 'si endlal~a nonga (nuna). Matlhavela ya kona ma tana v: swinene ni lesw1 engula yi:t tlhav:l.aiwaka siswona. Loko va swi

v rhanaza va tlhava ku hingakanya mnsnko ya rineotso leri ri nga

kokiwa ku boha nuns lo'wo rhar.ga, kumbe va nga h1ngakany1.

Loko Ta hingakanya maeoko ya tir¥oteo leti ma ta f'omba ku

rhe~eleka kam~ me ri kerhi ma lulnm1le; kesi lo•o Ye nr.e ri

hingakanyi rinaoteo 1er1, maBoko ma ta lula .. ta-phye-e-e.


'14

8

v K24Jtt Sirhundzu a §i endliwi vundzeni; eons li tanela ku ya si ri

• karhi si ahlama ku ya fika e nkonwcni (makumu laha ei helaka kona~.

Ku kula ka Aona ku pimiwa hi leswi munhu a kotaka ku ewi rhwala

loko swi tsheriwile lomo. Kunene ku pimiwa hi mpimo ~owu wu nga

kotaka ku rhwariwa hi vunyingi bya vanhu, ku nga ri leswaku ku rhwale

la'vo tiya, va matimba ntsena. Swirhundzu le'swikulu awi enghena

swi ri 111une (4) e n1twaraen1 (ea..lta)(rour bas ·ets in a bag).

v v Sirhundzu e1 dlayileriwa hi tindlela timbirhi le'ti hambaneke:

ku vekeriwe nonga (nuna) lo'wo vonaka, hi leswaku wu kula ku tlula

leyi y1 taka yi ri karhi y1 taondzela; kutan1 munhu a tlhavela e

mahlweni n1 le ndzhaku. Swona swi t akisa mahlo, swi sasekile

swinene, kambe a swi t1yanga ku tana ni lolto ku tlhav1wa tan1 hi v mm1r1 wa sirhundzu. Ndlela leyi y1 tiyisa nkomo swinene, hi lesw1

na wona masoko ma fanelaka ku tsh1tah1ngana (masoko ma vandzakana v ' \1 ngoptu). Hambi r1nsotao rinwe r1 tsemeka, a s1 nga tlhantlbeki,

kwalaho sw1 ta va sw1 nga onhanga ntlhwnu. Sweswi sirhundzu §1

v he rile, tshaku ra sona r1 t anele ku rhungeriwa sidzobyana leswaJtu

"' loko si tikirhetiwa e hanoi tineotso ti nga khomi hans1 kambe

ku khoma ntsena Aidzob:rana 1ea1.

v v ~ Sirhundzu la mUkhamaga. Na eona a1rhu;dzu le~i si tirhiwa hi

ndlela ley1 y1 tanaka nl ya loko ku t1rh1wa airhundzu Ia tin§otso.

Mukhamaga 1 murhi lo'wu tanaka n1 muyombva (banana), wu tala ku

mila e m1'-k'1Ven.L ya lomu tintshoveni. A wu lehi ngopfu ':ambe wa v

tsindzi ela.

Ku kwamuriwa khamba ra mm1r1 wa murhi lowu, ri pandzeleriwa,

swi anekiwa sw1 oma. Kutani loko ku tirh1wa hi swona, s•i olov1a1wa

hi ku bohe eriwa e mf'ungheni we. byanyi wu petiwe. e mat1n1, wu ta

hamba wu phuphuter1wa loko ku r1 karhi ku tirhiwa. Swi pandzeleriwa

ewi va awiphepherhele swikulwanyana. Masuku loko munhu a tlhava,

hala ntlhavu yi phohlaka ha kona y1 tanele ku handzula mUkhamaga

hi le ~1karh1. M~irrele ya sirhundzu 1 msr\we.

hi ndlela le'yi tanaka ni ya ~irhunazfulobye; .J sa vekeriwa leawnku tehaku ri nga ti tshuka ri

v Si dlayileriwa

v v na sona s1dzobyana

hatla ku bela.


(3) v v Sirhundzu su milala.

J< 2 4/ 11 Swi twala swinene leawaku vanhu va tirhisa

swilo leswi va nga ne swona e kuauhi; hi leswaku swilo le'swi ~

kum wa~a e matikweni lawa va taha!neke ka wona. 'i1lala a y1 mlli

matiko~ hikwawo, kambe ku kona lomu y i mil aka kona, kutani vanhu va

tind,iawu teto hi vona va y1 tirhisaka. Swirhundzu, Uabetsa, ni

tifuneko sWi endliwa hi vanhu la 'va akeke e mat1kwen1 la 'ma milaka

m1lala. Va-Tsonga va awi endla hikwaswo leswi.

I/ "' Matlhavela ya sirhundzu sa milala ma ha ri manwe ni ya le'sw1-

nwana. Ku hambananyana ku nga va kona; vanwana nonga '(nuna) wa • v

kona va endla h1 t1nhlsmalala, kas1 vanwana va endla h1 tinsoteo

" ¥ ../ v " " "' kumbe e1vudze. S1vumbeko sa s1rhur.dzu sa m1lala a s1 teat:1a1, si v'

enola ntlurha ---hi leswaku a1 yima ngoptu. Hamb1 sw1 r1 tano wo v v

nge swi endleriwa leawaku si ta t1ya; hikuva loko si endllwa ku v v v ..;

:tans ni sa tinsotso kumbe sa mukhamga ai nga hatla ku tlhantl:teka v v

loko milala yi tsemeka. Yona h1 yose a yi tiYenge kw(ota tinsotso

kumbe mul:hamaga.

v "" .., S1rhundzu leal si nea khavisiwa hl ku eweka milala kunwe ni

mahanti ya m1rh1 mlnwsna (nyir1---nyiy1, nwantshot~he~anandlen1. v v • \1

kumbe matlu a ya mpenahulo: simudyana s1nwana le's1 hundzulaka). ~ ~ v

Na tona t1nsotso ti nga endli~a hi ndlela yoleyo. Sirhundzu ~a v. 9 makhamaga ~ dl~1ler1wa ku tans. Sitehatshana (~itshataha)

1 nwana wa sirhundzu. Le'§o rhanga hi le'siteongo kas1 le'sa

vumbirh1 hi le'~1kulu. Maendlela ya kona i manwe. Le' §1kulu

ia kona 11 kota ku rhwala swo talanyana; kasi le'81tsongo As v

kona ia m1t1rho le'mitsongo. 81 ngs rhwala swiveaya a loko vanhu

va ya e nkosln1; 81 nga khela miroho tan1 hi mu§1dj1, munhye,

51hadja, miroho ya tinyawa loko yi khusiws, ~1 nga hungela lomo

swiluva e11a tinb·•embe. I'(N

sitshuteha s1 rhendziwa hi la'vo tal; e ku tirhele e ka eons v v

hikUYa hamb1 munhu a s1 tatile a s1 tahovi (ku t1ka). Le'§itsongo

sa kona s~ tala ku khavisiwa. Handle ko endla mavalo hi ku sweka

tinlotso kumbe m11ala n1 maharti ya rnirh1, kumbe matlw:a ya yona;

vahwans. va saseklsa hi ku rhungela e vuhlalu. Vuhlalu lebyi bya


v s1 bombisa ewinene. I.oko IIi ~ ~ ~ v e1-Tsonga ( T endliw'''' hi tinsakn t1nwsna ta vanhu--Bant.u) sibya

v v le'si khatelaka si bombisiwa ngo~tu.

v -SIVUXA

~ ~ Sivuya 1 nCihawu le 'y1 n~ lu: gi~fw:l kn hulela kona e mavele.

J ""' flivuye. s1 nga enc111Wfl 1a11a munhu a swi rhandzakn; ku nga va e

kaya loko ns1mt.o Yi ri kusuhi ni le kaya, kasi lo'tD naimu yi ri

kule awi antswa ku hulela mavele kwale nhnveni ~ vuya e kaye ma ri 1)1 -mavele. Matst:..la ya nwahuva ma akiwa e ndzeni k• nsimu kumbe e

vv ~ masasukweni ya nsimu latta munhu a vo· aka 1.,.walcu ku tiyile. Ku

V' '" khuriwa sivandla lesi ringanaka ku kula ka matshala kumbe sw1tlat1

swa kona. Loko ku ringanisiwile laha~ensl ku phuphuteriwJ hi

mat1, ku vandziwa (ku ba hi ~ibo), ku)lderiwa ku ta sindziwa hi

vulongo bya tihomu loko kutani ku ta sunguriwa ku hula •

., Ku endl1wa e s1kheayana kumbe sw1mbirh1 loko v nhu va hlayile;

sw1khedYana leav1 hi wona e natehuri ya kona lomo ku huleriwaka ~ona

hi miai tani hi loko ku duriwa t1Etanga kumbe mavele. Loko wa ho. v v 1 ri miso J¢ va humeaela mavele mavele va ma hangalaea kwala s1v7 .1;

ka ku loko ri sungula ku ti:.·ela Tl! s st 1 2 1':] t iz:wl? va sungula

ku rna hlengeleta ma blwa h1 swibo. Masu~u loko ma vupfile, h1

leswaku loko mo.vele ma hambene n1 mung.:, va teka tinblelo va

tsutsusa hi tona. Loko ku ri n1 moya wo ringana swi hatlisisa e

ntirho h_kuva moya wu ta teka mungu wu haha, J·~as1 mavele ma ta wela

Dil&ho h8na1 bikuva wona ma tika ku tlula mungg. Uavele ma .(it

teutsueiwa hi tinhlel~jinhlunga ti peperhiwu hi tinhlelo, t1 va

ti hlunguhl1wa h1 t~na tinhlelo.

v Tinhlunga leti hi tons let1 t1 teheriwaka e sw1khedyanin1

lesw1---matshur1 la'ma endliweke e hane1, ti duriwa (kandza), ti

10 r1 karhi t1 peperhitm•l nwahuva kumbe maialan1 kumbe ~1velenhlampfu

" le'sw.i huriwaka hi ndlela leyi; swona awi ta tsheriw e ewitendzeni e

n1 le tingul$n.1 ni le madulw1n1. Loko ma r1 mavele ya ew1fak1 vo ~ v ~

khumuzela hi mar11ye kwala a1vun~ni kumbe e aiv:1veni kumbe e

tindlw1n1 h1 laha ew1 tanelaka ha l~ona.


v v Wona ma ta taheriwa e nkundlen1 1 loko ma tsheriwa e s1tlat1ni

hi loko ma r1 matsanana, hikuva ma ta hatla ma ayiwa ma hela.

Nkundla hi laha ku hlayiseriWnkn kona e mavele :mc.undla wu

t~eriwa e hanai, wu tala neop!'u ku trerlwa e tshangeni ra tihorn.u.

Na kona e handle ka tshanga e rivaleni ra ndyangu vu nga t;erlwa.

Minkundla ya mut1 y1 tala ku taeriwa nclnwu y1rn1e 1 hi leswaku yi .)

tehama yi ~asancle. Ku langiwa laha ka missva le 'yo tiya, lana ("

ku nga hava muhlwa, masuku mi~undla ley1 y1 veklWa kona. ~

Loko wu aungurlwo e n~uncrla ku tonele ku endliwa e mut1

( ndyangu) e ndhawu ya r ... vala e ha.nsi ::a misava kambe e henhla ka

nkuncna. !Tdhawu leyi hi yona y1 nga ta va ya tlolo. Nyangwa v

ku~be nomu wa kona wu tanele ku va e e1karh1 swinene; na awona

wu "t'a wu+:sanana ku ringana leswaku munhu a nga kota ku engbena. v V' .., • 'II

Hutseri wa kona o sungula bi ku tsela hi sikonwana le 'e1 lumeriwelce v

e mbhinyini lo•wo nge 1 muai, kutan1 loko munhu a tsela wo nge wo

kandza. v " 0 ta ts~riwa aisweswo a ko, a ya sungula ku gupa. Ku

sungula ku anamiea (gupa) h1 loko munhu a ku loko a y1m1le e

ndzen1 a t1ka b1 le matsolwen1,

V' v r.U.sava ya kona yi hak;;t1wa hi le 'e1 tanaka nn s1rhencele 1

yi ri karhi yi ya t~heriwa e kule. Loko a gupile (t~ela lomu

matlhelo ku anama) a kumile e ndhawu laha a nga ~anamrutn kona, o ta '"IV';.

v "" ",. v: • v v sungula ku tsela hi e1r .. ena (si:konwans. le'so bela) le's1 1ur1eriwaks

e ;;imbhinyan1n1 le ·'S~orna. lesi munhu a kotaka ku ai khoma h1 voko v v rinwe loko a ts~la. 0 ta tirhis~ siaweswo a ko a kuma e ndhawu yo

v "'""\..., tshamieeka, r.1asu!~u a ta tirha a ntsh:..1lnsek1le, a tshamisile sw1nene,

............. ..; V"' \1

Kwala ku eunt_::.Jle: 1 e1Korwana les1 s1 tala ku nyildwo. rnunhu lo'.4/ v ...-

ntsongo a va yens a sungulaka a endlela mutseri a n~-hawu. K '-""

Nkundla wu nga tseriwa wu enta swlnene munhu a nga sw1 kot1 ku

burna handle ka phandze. Wu nga anamiaiwa ku ringana ku neva ka

munhu kwale hanei ka wona. Kambe yi tala ku kula malembe wolawa

vs.nhu Ta ptunake. e mavele la 'yo tala ngopfu. Loko wu herile wu

tanela ku sind:Uwa wu va wu vaveri 1116. Wu tala ku vaveriwa n1


74

11 v

madyambu wu t a kulturi wa ni ml so. Hi leswaku wu kukuriwa loko wu v &--

horile. Ku sunguriwa ku tsheriwa vudyangwana kum#e munr:u wa mavele v

ya ewif'aki loko ku ta tsberiwa e mavele. Sweswo loko sw1 en~liwile,

sw1 heri.le, ku veheriwa e tlolo, ku lemiwn hi vulongo bya tih'11llu, ./

kuteni ku tsheriwa e misava ku seleteriwa. Tlolo 1 hanti ra

nkanyi; ra taemiwa ri biwa, r1 suai~a (nemuriwa) r1 ya o~iwa e

ndzilwani wa Qyanyi r1 nyawUka swinene; kutani loko ri wu twile

swinene e ndzilo r1 phuriwa r1 nyawuka ewinene r1 tshambulutiwa ri

tshikeleriwa h1 maribye ri oma ri olol~ltile. razha.ku ra kangandzeri•

wa r1 ringanieiwa ni ndyangu wa rt'!tondla.

Loko mavele ma humesiwa e nkundla wa he tele, wu ngo na pturiwa

mavele yo nuseteriwa (hakut1wa); kasi lolto mavele me ri e hansi wu #

tanele ~\ ku sungula h1 ku tahikiwu~hola. Swi endleka ha kanyingi

leswaku \l.\ hatllseriwa wu nga a1 hola swinene, kutan1 ku lovile

vanhu vo tala h1 ndlela yoleyo. H1 leaweku munhu wo f'ela kona v • v eikanwe hi sihluku.

v -Sitsengele-(Pigs' trow~h)

v v v Sitsengele i ndyelo wa ngulUYe. Sona si tala ku endl1wa hi

mirh1~ 1-Tgopfu ku toloveriwa ku laviwa nkanyl, muvale, v , s1mombyan1, nkuwa ni minwana mirhi le 'yo tano. I:u tsemiwa nsinya

wa murh1, wu pulukanyisiws swipombondzwani le'ew1 v ringanaka s1 sungu ..

nu kumbe snmbirh1 h1 laha munhu o p1maka nguluve kumbe tinguluve v v

ta yena. S.l. gupiwa h1 eihloka, nsendzo kumbe mbatlo. A ku

tsemiw1 ns1nya lo 'wukulu ngop:tu, hikuva wu nga tlakUka ku tlula

laha nguluve k~be ting~luve ti nga ta swi kota ku dya ti nga

"' engnenisanga milenge lomu ndzeni ka eitseneele. ~a ewona V" v sitsengele a si fanelanga ku enta ku ,tlur.l.•a. nguluve yi :tanele ku

V' r(W v heta swakudya le 'swi nga e sl. tsepgel;f,a eJ. fGU:J.@laPga lt:tl el"l't:a l~Wu.

'&ltiPies.. yi nga engheniaanga mavo;-:.o lomu ndzeni ka et'ona. ~ \r

1!: Vundzeni bya sana bya hetis1wa; hl leewaku ku nga vi ni rnahlehlele· V'

t1; si tswhulungoka ha• :b1 ku nga r1 ngofltu.


12

J\2 4 111 v v

Loko si veltiwa ndzen1 ka tehanra s1 nga ooketeriwa h1 ku bela

e t1mhengu lorna matlhelo leewaku hambi nguluve yi nga ringeta ku

eueumeta "' h1 nho npfu y1 nga koti ku si vu 1buludza • Ha kanyingi " ..; ai vekiwa s1 aeketeriwa. lli t1mhar)dze ta tahanga ltutani timhengu

ti beriwa tlhelo rinwe, mneuku si tiya. awwtuQ1a hikwaswo swa " ..; tineaka-aaka le'swi nyikiwaka tinguluve swi tsheriwa kona, ti

dyela kona •

.I "' ...; Sidlodlo. Sidlodlo ei veheriwa e nhlokwen1, A h1 hikwavo

v v J la'va tanela~a ku vehela (khehla) sidlodlo, Sidlodlo sl khehliwn

v e me coda ( vo.vanuna la •va nga e oikarhi lta malembe ya ku hanya, ---hi

lesweltu ku tlula ntlhanu wa makume ). Malembe le.wa hi loko hi pima v v

hi eilungu; h1kuva h1 Si-'t:::;onga a. ku nga hley1w1 malembe ya vanhu. """'~ ..;

Swi nga endleln leewaku wanuna a khe\hla e sidlodlo a nga ei tika v

e malcmbeni wolawo. Yoloyo hi loko o tsnuk~ a katek~ a kuma swa

yena, a va n1 muti lo'wukulu. Kunene ku va n1 muti hi loko munhu v

a r1 n1 SlDTla, hil.walaho loko munnu a tekile ve.sati vo tala, sw1

Va Bwi nWi kata, ca SWi kota ku hatllea a khehla e ~1~10~10, .; Sidlo~lo 81 endl1wa hi mumptu wa tiny:Jei. Mumpfu lowu wu

tanela ku hlengeletiwa wu ko wu tala ku von~ta leswaku wu nga ./

beta e sidlodlo. 3Widlodlo awi ni vatshila va swona, Loko §1

vumbiw:t.le , ~i p1m1le e nLloko ya munhu loyi ~i tmdlerlwalta yena,

§a tsot~,oseriwu sw.lnene §l tiyielwa, ~,1asuku ~i rhungeleriwa v

t1ngot1 hala ndzeni ks laha ei tlkirhelska na kona e nhlokweni;

leawaku loko a1 ta rhungeler.i.wa e n11lokwen1, ngoti le 'yi rhungaka

yi ta boha ngoti ley1 ni misls1. Hi laha hi nga vula ha kona e \1 lr \1

timhakeni ta Siseketelo (siqamelo) a si sus1w1 loko munnu a v

etlela, hikuva ei rhungeleriwile, hlkokwalaho nkulultumba loy1 a ../ V" v " fanelala ku tirhisa siseketelo leswaku eidlodlo lesi si nga tahUki

v v v \1 a1 onhaka h1 ku pha~ka. Sidlodlo lesi si tanela ku taharna si

~ v ri karhi si tshukut wa hi tluke re. murhi leewak.u s1 ta ve.ngama.

Kunene sweewo swi endliwa hi la •va nga rhandziki ku tehama n1

teyaka (ltlvo tirhanC!za).


13

K2 4 I 11 v

f1hos1 le'ti tumaka vunhu ta khehla e s1dlodlo loko nkarhl wo v " v va va khehla wu fikile. Sidlodlo sa hosi sa suaiswa ni ku veheriwa

v v hilaha yena nwini a swl rhandzaka ha konn. Sons loko ai endliwile v J ei tsham1sa t1k1-tik1 e nhlokweni ya nkulukmnba (mhlekazi) s1

rhurgeleriwa dz~vo ra nqini, rona r1 ku kapa lomu matlhelo. :Loko v ..) ..; ..I

sidlodlo si ri e nhlokwen1 ya hosi si vonalca si te tiki-tiki e

hen'\ia ka dzovo ler1 ra nqina.

~idlodlo 1e~1 ~1 saeekile ngoptu; ho~i Mohlaba Shilubana a a ri

n1 sidlodlo le 's'o tano. A a sues loko a ri e lcaya ka yens; loko a

" ya e ~haken1 e hubyeni 8 8 si vehela; loko a ya e t1nhlengeletanwe-

n1 ta ~hosi ni lomu valungwini a si tenela ku va kona e bok1sin1 ra v

tinguvu ta yens; loko va hlengeletana a a si vehela, kasi loko va

hangalaka a v: a tlhela a si ausa.

VUSENGA.

Vusenga bY1 beriwa (ambariwa) e mileneeni.Euona by1 am~ariwa hl

vanhu (Banta) hikwavo va til-co rn South \trioa; hambi leswi e

timhskeni leti hi vulavulaka h1 va-Tsonga. Ni le mavokweni ~a

beriwa. Ngopf'u by1 beriwa hi vavasati.

A byi hlawuli, la'vakulu ni la'vatsongo va byi bela.

A hi hikwavo la•va awi kotaka ku byi kuma, qyi kumiwa hi la'va awi

kumaka swinene swa le msndlen1. Loko wansati a kandzile vukati wo -6.1

vonaka hi nguTu leyi a yi am~laka hikuva ya tala; na byona e vusenga.

Q ta. nwi kuma a byi berile swinene. Ku ni le 'bya ntima ni le 'byo ba-

sa.

Pr Vadz1ng1 (vagayi) Ta byona a va fr1 geyi e kaye. ntsena, loko va

"0<1 "'W

tamba-tamba VO tamba VB khomile. Laha 4 f1kaka a tshamisa kopa

kwalomu ku nwiwaka. kona e mabyalwa, o to vonaka hi rlmhondzo ra z

vadz1ng1, ni ns1mb1 leyi a dzingaka ha yona., n8 wona nkama ni v

vundjindji le 'bY1 kumiwaka rna ri matehovo ya tihomu kumbe ya

t1hant~1 (ttaangwa).

Loko a ri karhi a tamba a o swula vundjindji lebyi a endla

ngoti le'yo leha ya byona. N1 loko a teham1s1le e hansi wa yi


14

J\2 4 /11

swula y.i leha ngopfu; kutan1 loko a dzinga 1m tsemeleln ku pirna v

kumbe ku ringanisa mpimo (siyelo "Suto origin") wa loyl a nwi gayelaka.

Loko munhu a ri n1 eiyelo le~i wo teema a tsondzela a ko a endla ma

kume lawa a lavaka ...leswaku a ma deinga e nkarhin1 wolowo. A nga V 4 I

ka a nga r1 a nga byi endla sikanwe hikuva nkarhi wunwana bya tala

awinene.

Vuae nga ku tala ka byona ku p1m1w"" hi nt sengo ws mali

leyi munhu a y1 vulaka; hi leswaku lok? by1 r1 b,ya ka pondo (£1

worth) mudzingi o ta. tiva leswaku 1 byo ka.rh1. J\vi tala ku hlayiwa

hi nkatselwa---hi leswaku ku hlaya h1 byimbir~t (double the

number). Loko a vona leswaku ewi tele o sung~ a ku gays. Nsi~b1

leyi munhu a gayaka ha yona yi vekiwa e kule, kutani loko munhu a ri

karhi a gaya y1 ta va y1 ri karhi yi ntlhantlheka (tsondzululeku)

hikuva a yi tsondzeriwile.

v Loko a gaya o boha e nsirnbi e eiyelwni masuku a khoma neenga

\1 I(JI

hi voko ra simatsi a tlhandleka e sints+ndzanini le~i a gayelaka v v ka sona, a khoma rimhondzo hi voko le'ra aimatsi a vekela e henhla

ka nsenga a awulela hala tlhelo ra yena. Loko a ri karhi a endla

eweswo nsenga wa r1 k&rhi wu rhendzeleka hi kona ku swula ~~a

ewona. Munhu a nga fambisi ko tala neenga wu nra si h3la.

Munhu loy1 a kotaka ku g~a swinene hi loyi a minyaka---hi

leswaku swi hlangana swinene; ku+ ani na kambe ni laha a dls.yilelaka

kona vanhu vo n.;rangela loko va ta ku vona. E m1lengen1 va tala

ku embala le 'bya ntima kas1 e mavokwen1 va tala ku amhala le 'byo

basa. Loko munhu a ta ku o bombile o tanela ku va a berile e

vusenga. Vnsenga byinwana by~ engeteriwa ku bombs hi ku veherlwa e

t1khoto.

Tikhoto (vanwana va r1 1 vukhoto)

Tikhoto (vukh~to) ti endliwa hi nsimbi le'yo bass (yellow)

or (gold) ya ruva·1ha. l1a11lb1 ley1 yi teemiwa hi y J.tsanana-- ku ()J

koma, y1 ri~Sfnioiwa ku tennga (rhendzelekela) e nsenga. Vanwana va

swi tata kae1 v~wana a va swi tat1 vo swi rt'walalala ku nga ku swi

tsalanganisa. Tan1 hi swilo hikwnswo leewi vanhu va hanyaka. ni


/(2 4/ 11

llj ee,i. ku tirha ha ewona,vusenga lebyi byi tanela ku hlantswiwa leswaku

byi tehama byi r1 karhi byi vonaka e ku saseka. VUkhoto lebyi

bya t1rh1eiwa e ku phahltni ka timhamba,

Loko va ya thethela (ku vulavulela e gandzelwen1) Swikwembu,

va taka swilo le'swi tanak~ ni vUkhoto, palu, nteeka wo basa, "" ,./ v a1komu sa si-Teonga, djomela ra byalwo. n1 svd.nwana ewilo leswi

lam'be le"J"i kum'be loy1 a teke we nkulUkumba a a tala ku swi tirhisa,

"' swi ya vekiwa e gandzelwen1 masuku ku theth1w+ (thetheriwa)

Matowa, Matowa a h1 mihan~zu ya m1rh1, kumbe ewinwana le'ewi

kh1walaa e ka le 1sw1 milake ten~ t1mf;.OYUl matowe. yo endliwe.. Ku

tek1wa nala (m1lala) wu pandziwa, kambe wu va wu kulwan~-ana e v

ka leaw1 ku pandzisiwa..lta eiewona loko ltu pandzcleriwa swa

t1funeko; maettka wu tsondzeriwa kamb1rh1 e rit1hwen1 ra vumune (le'-oJ '1/

ri kombaka) r; voko ra simat si, wu phasi wa -:an we wu t 1 he la wu -t0 t/

enghenisiwa. IIi ndlele leyi wu 4 8 fika lB/-a wu endlaka e simtukwana v ~

le 's1 pfalekeke hi matl~lo hikwawo.

v Ku tsheriwu e swiribyana e ndzeni ka mafowa lawa, masuku ma hu-

leriwa e ngotlni (tani h1 timbhovu) ma bohiwa e mibngeni. Masuku

., "' " J loko munhu e taina vutshatshatstm byi endliwa h1 maribye la'nga e

ndzen1 ka matowa lawa. A hi swilo swo tiya leswi, swo endliwa

nt~ena loko ku ya tlang1wa, masUku ntirho wa swona wu ta hatla ku

hela, swi hlakala, Vanwana va swi boha ni loko ku nga ri hi tlh~lo ., "' ra ntlango, Ya tsak1siwa h1 loko swi endla vutshakatohake. tan1 h1

timbhovu.

Ntsh1ko. Ntsh-Lko 1 ntlhamu, hikokwalaho a wu fanele ka va wu

vek1w1le n1 mintlhamu; hmnbi swi r1 tano wu ta kuma e ~1vandla ~a wo

na kwe.la. E ka mintlhamu le'y1 rh1y1waka ku phase e ew1har1 ni v

owivandzana, ku n1 ntlbamu lo'wo nge 1 sirimbn, lo'wu vuriwaka

ntshiko. Ntsh1ko (ku tshikelela) wu endllwa hl ntsundze lo'wukulu.

"' " Ndzimba (murhiyi k*mbe nhlot1) wo teens e ntsondze wa murhi si va so--~ ~ v ~ na e1r1mba sa kor:a. SirAthonkhwat"a, mant~ntana (ri that he)

v muph1n1ngedjo ewa laveka e ku rhiyeni ka ntshiko tan1 hi le ku

" rhiyeni ka sirim a. ~-tshiko wu rhiyiwa e rihlampfini le 'ri


15

}{24/11 v v

b1yeleke e nsimu, kunbe wu D£a rh1yiwa e eikarhi ka sihlabla

e mimpfutleni (mabuduleni) ya ewihnri, Loko ntshiko wu rh-Yiwa e

nsinwini e ntsandze wa kona wu fanela ku va wu vekiwa e ndzeni ka ' v v nsimu. Ku b~~yiwa lomu matlhelo ka ntsandze leswo loko e aihari si

v '-" v v '(AI

nghena si ta famba ku lulama ni nteandze si ko si ya fika l•ha e

mantantana a nga kona. !1yang'll8 yi va kana e rihlampfini laha

swihar~ aw1 ngu ta enghena ha kona.

Ku rhiya ka swona ntshiko lowu wu fanele ku tlakus1wa hala

handle wu khomiwa kana hi muphiningedjo leswaku ndlela yi pfuleka v ~ v ~

~iantantana o siva e ndlela. Loko sihari si ta si r1 karhi ei ../ " famba hi ndlela leyi si tika ei khumba e mantantana nteandze lowu

J \1 wu to VQY& e mmirini wu tshikelela; loko si ri le'siteongo wu

.J ptanga nl ku pbyandlasa (p~andlesa)•Loko ku ri e sihlahleni wu

rh~yiwa e nsokweni wa swivandza leew1. Kambe ku tanela ku va ku ~ v v biyiwile lomu matlhelo leswaku sihar1 kumbe e sivandza si nga ti

v v kota e ku bambu!~a ku k·:> ai ya khum·Ja e mantantana s1 khandliwn.

Leswi wu nga ntll1amu wu nga lo rhiyiwa a wu hlawuli. Swivandzena ().)

ni swihari swa dlawa hikwaswo--- Nguluvc ya nhova, khambp, nhleti, oJ " mb~ala, simanga-tlatlani, nsimba, ndloti, yin~, nyoka hikwaswo le-

ewi swa khandliwo. hikUYn nandzu wa kona 1 ku khumba ~ me.ntantana

ntsena.

Lo1to ndzimba loy1 a ya e ku kambcn1 o tanele ku tamba hi ku v v eiya; hikuva nkar-hi W1 . .mwana wu pyanya e nyoka hi le sikarhi ka

ntsumbu (mliri) kasi nhloko yona ya k&rh1 ku tamba-tam:Ja yi ri v v- v

karhi yi lave le'si nga sana ei nga yi khoma ni ku yi vavisa.

Van~anan Te lahlekeriwile hi vuto~i bya~ vona hi yona ndlela leyi, '1/ vanwana kunene va p:f'uniwa hi ku kuma e vusungu wa ha ri nkazahi.

v v v v t.-~~sangu. (silawu, sitheve) Sangu 1 eilawu so etlela e~ sona.

v Si andlariwa e hanai leswaku munhu a nga puluvundzi e ba~s1 tani

V' v "" v hi eihari. Mukonwana o andlaleriwa e sangu, hi eona e eitsnamo sa ~ v

kona sa ma:f'u dza. Maeango ma ni tinsaka to tala. Na wona mapa ma

anekiwa e sangweni. Ku ni maeangu la 'ma tlhaviwaka n1 la 'ma v

1Uk1 wt;ka kunene. Ma nga tl aviw• h1 s1ngoya kumbe e nhlahle


'1'4 f.24/11 " "' " ... "" kambe ku tele ~a singoya. Slngoya si t111le ngoptu. Hi sona si

talaka ku anekela e ka sons. Masangu la'ma lukiwak& 1 ya nhlahle,

msvungu mavungwana, madjekedjeke, ngqongqotana ni swinwana. Swilo

leswi hikwaswo sw1 mila lomu m1lambyen1 ni le matsho~en1 lomu ku

t sa ksma~~a.

Loko lembe ri hundzile, e'ewa khale ew1 hudyakanylwile hi

mheho n1 sw1har1 n1 swivandza, ku to sala ku lo watshu-u-u.

MasUku loko t1mptula t1 tlhela t1 na ewi ta mila ni swimila-milana v

sw1nwana. Swi nga tsuvuriwa ni ltu hlengeletiwa e sil~arhi ka tinhwe-.,

ti ta Dzivam1soko ku ya :t'ika e ka l.~udyas1h1. 1~ leewaku loko ku

16 r1 :~arhi ku nwiwo (: vu~-:onyi, nkarhi lowu byi yaka e ku heleni

vatirhi va mitirh~ leyi va swi hlengeleta lesweku loko mitirho 'II V'

yi ta va yi herile, sikomu s1 vuy1le e kaye va ta sw1 kota e ku tirhs v v v

vntlhavi ni valuki va masangu, Singoya ~1 tsUYuriwa s1 pandzeleriwa v v v ..; .; si anekiwa si omisiwa, Loko si omile si bohiwn hi sw1katsa s1 hayeki-

v v v wa laha si nga ta ka s1 nga khumbl wi ku tikela lo :to s1 ta lave':a

e ku endla nt1rho ../ . -.,

wa sons h1 t1nwllet1 ta ku wi~

Mavungu n1 mavungwana n1 madjekedjeke swa hadiwa (hweva h1

rihwevo, s1k1r1, trom sickle) swi snek1wa swi oma. Hikwaswo lesw:i.

swa hayekiwa ew1 yimela nkarhi wa lo o m1t1rho yi ta va yi yimile. • \( v

Lesw1 ewona swi nga hlengeletiwa ku ko ku hela nhweti ya ~hotavuei-

ka (June). Ku n1 byevu le'by1 nga ta fanela ku lllka ni ku hulc.la.

~ona byi tanela ku tsuvuriwa. Ngopfu ku ni ntsweT.bani lo'wu

fanelaka ku khwayiwa (tewemba). wu khwayiwa hi mukwana.

e IVewu lebyi by1 khwe.yer1wa e nengeni; maaUku neng• lowu wu

e tanela ku bohflcriwa e tlolo le'ro vevuka leswaku munhu a khw~ela

e henhla l' ... a rona nenge wu ngo. t1 twa kuvava. 1\vi khway1wa byi

suka tcyai·:a hikwaro byi sala by1 basile by1 un:tl~ nga ti

tshoveleleka kumbe ku nonoJhwa loko byi swuriwn. Tinhweti ta ha ri

"' tona leti ku hlengeletiwaka mitirho kulobye e sikarhi ka tons. ~1

hlengelet1wa byi tala les•aku loko munhu a ta va a eungurile a nga ()..J

ha kUili ku k~rhateka, by1 sw1 kota ku eneta e m1tirho ya yena.

Ngot1 hi yona le'y1 tanelaka ku swuriwa, y1 tehama y1 r1 kona.


'14 })24/11

Yi awuriwa yi leha ngopfu yi ta r~mba yi tsemiwa kunene loko ku

r1 karhi ku tlhaviwa; kurnbe ku nga luir..iwa to tala le 't1 pimaka ku

leba ka sangu. Itlkwaswo leswi swi endliwa hi ku rhandza ka munhu.

MaaUku loko svd. hlengelet1w1le hikwaewo ewilo lesw1, mutlhav1 wa

masangu o ta sungula.

v \1 Sinwana sa sw1t1rho leswi swi tanalaka ku va kona ~ risungunu

le'ro leba le'r1 endleriweke wona ntirho lowu. Sangu ri vamb1wa e

avd.pingwanini (swimhengwana) le'awi beriwaka e tinhlokweni n1 le

rnilengeni. Maeoko na wona ma kota ku lulamisiwa hi k.u landzelela

e ngot1 ley1. Ku eunguriwa hi le tiyinhleni (makumu) ta tlhelo • tl IIi o/t rinwe re singoya, masUku loko ku tlhaviwile hi s1nwe-a1nwe ku

hl0Muriwa e risungunu ku huler1wo e ngot1 ley1 hi rihlwnalala ku

kokiv.a. " Ku Endlisiwa sieweawo ku ya flka e nakunu ka saneu.

"'"' ., ""' Loko risnea ri bosile ku tlLel¢ ku sunguriwa ra vumb1rh1 ni ra

vurharhu ni ra vumune sweswo san;_ u ri ko r1 hela. Loko ri herile

ra komiwa (dlayilela). Lot1u makurnu matlhelo mombirhi ka lUkiwa; nuko

wu va e kusuhi ni ngot1 le •yo tlha'\ra le 'y1 nga hilleriwa. NUko

• lowu wu nga va wunwe hi ku tlbandl~kanya wu ta va wu t1yile. ~

Hfla

t1nhlokwen1 n1 hala milengeni ku boheleriwa nkomo lo 'wu eadliwreke

17 endliweke h1 ku bohelela swi&we ewingoya swirharhu. Swi bohiwa

kumbe ku lllkiwa hi ngot1 le 'yo ka y1 nga tswembiwanga. H1 swona

le'sw1 tambaka swi bohiwa hi ngoti yinwana ni y1Awana ya le'ti cW

nga tlhavJ' e sangu ra kona. .,. v

Loko singoya e1 lehile eangu hi le'riku-

" lu kaei loko si korrd.le sangu hi le'ritsongo. Sangu r1 ht.rile.

Sangu ra mavungu, ra mavuogwana, ra nhlahlet ra madjekedjeket

hikwawo maeangu la.wa h1 laws ma lukiwaka. Vdwana va lu!r:a hi tingo

t1 le'ti lUkiweke, kasi vanwana va luka hi le'to ka ti nga lukiwange.,

kambe t1 tamba t1 r1 karhi ti sontiwa loko monhu~ a r1 karh1 a

luka. Loko ti r1 t1ngot1 lo'to

lukiwa a swi karhati ku tirha ka swona. munhu o fane~ nteena ku

t1ya leswaku nuko wu yena wa boha, a wu ntlhantlh1~ fasi loko byi

r1 byevu le'byo ko by1 nca lu iwanga munhu o tanele ku by1 sonta ta

ni hl lo1:o wo ngi wo luka. _i\.u siya ku tanela ku va kukulu swir.ene

ku tlhaviketa hi ndlela leyi lomu ku tlhav1ket1waka kona


/4 K24/11 i?~~l. ku nga taka ku nga vonaki, by1 nga vekiwi ntsena, karnbe byl eng

~ henieiwa e ndzeni ka by .~.nwana byi aontex•1 wa lomo.

.,. Ku lulam1s1wn ka nuko swa tana ni loko ku tlhaviwa. 111 slngoya.

Vanwara va ew1 kota ku lulam1ea kaei vanwana a va ewi koti.

"' 1~luko leyi yi tmnbisa siaweewo hi ku landzelelana ku r1 karhi

ku eala me.vw!gYIS lawa munhu a ma pimeke. Nuko lo 'wa le makumu wu t

tanela ku tambo kambirhi loko ku dlay1ler1wa. Le tinhlokwen1 n1 le

milengen1 ngoti y1 tanela ku vaya-YuYB kambirhi kumbe karharhu, tl

ku r1 karhi ku tekiwa khaea ra mavungu ra le ndzhaku kambirhi kwnbe

karharhu. Leewo ewi endliwa hala ni hala.

Loko ri herile ku sendziwa lomu makumu h1 mukwana. Tani h1

" ra singoya ku leba ka mavungu ktl vula ku kula ka sangu• kas1 ku

koma ka wona na kona ku vnla vuteongo bya rona. Masangu ya

mavungu rna endleriwa ku etlela e ka wona. A ma anekel1 hikuva

ma pfuta b.& ltany1ng1.

Uaea..rtgu ma tlhavi?.ta hi vavanuna, kambe na vona vavaeati e t1n

dhaw1n1 tinwana h1 vona vatlhavi va maeungu. Kwalaho awa fana

n1 leswi h1 nga sw1 vula leawaku e ndzhaku ka nyimpi ya ka Tsatsawa

nl vavasat1 va ka !"k.una va teklsiwile ntirho wo a··a e owivava

hlkokwalaho ko. kho:nbo ra ku hela 'ta vava.nuna e ny1mp1n1.

Swa rana na wona e mavito ya vanhu vavanuna ni vavaeati va

tbyelana. Kambe ewi hambana ntsena h1 swigodi {tlndhawu) lomu

ri~aka ro karhi n1 riaaka ro karhi ti akeke kona. Na kona ku

hambe.nanyana ku kona e ka masangu la 'ma lukiwaka hi vanhu vo karh1

n1 vo karhi; ku aaeeka ka wona na ltona ku y'O. hi tin~bawu, vanwana va

tlulaka vanwana bambi va r1 vavasati va tirhruca kumbe vavanuna.

4111 - university of pretoria

Documents