7/30/2019 79293497 Harem

1/5

degil,Harem bir fuhu; yuvaslbir okulduHnlil irunLctK

arem, 200-300 kadrnrn kapah bir yagam geqirdi$i sarayrnbu gizli ve esrarh bolumu; Batrhlann eskiden beri mera-

7/30/2019 79293497 Harem

2/5

OSivl.\Nl I 5UL--t.\Nl.'\l{lNA '\5K }vlIK fUPl-ARl

krinrlerirnizi, iki ternel liurunru gozonllncle ttrLarak belirlenrekgerekir: Cariy's ve Gularn, Batr toplurnr.rnclaki gibi pazarclan satlnahnrnrq veya savasta ttitsak edilmi5 esirclir; yani, bir rnalchr vernal muamelesi goriir. Ondan, efer-rclisinin btittin istelilerine ce-vap vermesi beklenir. Elendisi ile cinsel iligkicle bttlunan ve qo-cu$u olan carive, esirlik statiistinden kurttrimaz; lslanr huktrkr-r-na gore ise htir bir Mirsltintarttn caril's6lstl olan qocu$u hfir sa1't-lrr. r\ncak, o caril,e qocuksttz cariyelercleu a;'n bir statu kazantr;eflendisinin oltirntincle oteki cariyeler gibi satrlanraz, htir oiur.

Efendi istedigi savrd^ caril'e ile ;'atabilir. Cari)'e efendisindenoian qocuk uzerincle velilik haiikr ictdia ecletnez. Vlusltirnan ol-mali, cariye ve gulamr esirlikten knrtamraz. Cariye, Vi{rsli"rnankachn gibi "avre t yerlerini ortme"ye rnecbur cle$ildir.

llk devircle padigahlar, Mtisltin-ran ve Hrristiyan hanedanlardannikahla zevce alrnrllarcltr. Frket, il. Bayezid'den sonrA, siyasi vetrr.rkuki sonuqlan sebebiyle lvl uslr-irnan ltachnlarla evlenmekten ka-qrnmr5lardrr. Bir istrsna, $eyhulislarn Esad Efencli'nin krzryla evle-nen II. Osrnan'drr. Sultan Suleyrnan, lienclisine clerin bir agliia bag-landr$r Vlahpeyker H[rrrem'i nikahlayrp zevcelige kabul etmigtir.

Strltanur bir gok cariy'e ile iligki kttrtuast, daha ziy'ade si1'asi birkaygrdan, haneclanrn devamr iqin Qok erkek qocuk sahibi olmacltiguncesinden kay'11"p1'nmaktacltr. Haretn sisterni, boy,lece bi-lingli bir hanecian politikasrnrn gere$i olarak yorurnlannlahdrr.Bunun iqin, valide sultanlarrn guzel cariyeler seqip ofullannatakdim ettiklerini biliyoruz. Bagka def irnle, sistemi, Osrnanh si-yasi 1'aplsl ve hanedan siyasetil'.le srkr srktl'a ba$hdrr. Padigahrn,yuzierce genQ ve guzel kaduir haremine hapsedereh istecligineerigti$ini zanneden Batrltlan duqktrtkh$u-ra ugratrn:rli zorunda-yrz. $ehzade doneminde en seqkin hocalardan eclebil'at derslerialan ve klasik edebi,vat eserieri veren ince zevkli sar-ratkir sultan-lara kaba-saba krzlar eqlik edemezdi. Sarayrn kalabairk cariyehalkr, iqoglanlan gibi egilmez bir disiplin ve hiyerargi iqinde ye-tigir ve zamanla belli kademelere yukselirlerdi.

I.IAREIVI BIR OKUI DU

Padigahlann bile bozamadr$r sikr kurallara tibi olan harem,claha gok kachnlar rnanastrrlna benzer. Gelen cariye, talihi varsabu orgtit iqinde srlc bir disiplin alturcta uzun bir e$itimclen sourapadigaha takdim edilebilir. Padiqahrn ozel hayarrnr gegircligi En-derun, iki paralel orgtitten olugur: lgo$lanlarinrn y,etigtirilcii$i vepadigalirn drg hizmetlerinin goriildtigr-r dairelere paralel olarakcariyeler de aynr bigirnde orgr,itlenmiltir; hepsi, rtitbesine gorebir maag altr ve belli clerecelerclen geqerek bagkaclrnh$a yrikselir-Ierdi; padigah annesi olan valicle sultan ise bir kraliqe liadar iti-barh ve nufuzlu icli.

Osrnanh toplurnunda cariye sadece "cinsel obje" olarali gortil-rnemiqtir. Haii vakti yerinde herkesin bir veya birkaq cariye sahi-bi oldugunu kadrn rniras listelerinden o$renmekteyiz. Aileninbir ferdi gozuyle bakrlan cariyelerin ev hizmetlerinde olclu$u gibiekononik hayatta da onemii 1'eri vardrr. Cari,veleritr ozellikletekstil sanayiinde genig olcude kullar"ulchflr biliyoruz. Onian i5qiolarak veya seks igin kiralayanlar da yok cle$ildi. Ancak, lslarnhukukunun ozelligi dolay'rsryla esirler,t-ridukga kolay hr-rrriyetle-rine kavugtuklan iqin toplurnda esir nufusu biteviye ktiqulur.Darir$r gidermek iqin ozellikle Kuzey Slav milletlerinclen, Kaf-kasya ve Karadeniz kryrlanndan, Afrika'dan her yri brnlerce cari-ye ve kul ithal olunurdu. I6. ytizyrlda br-r sayrnrn yrlda 20 binintizerine qrktrflr hesaplanmi$tlr.

Haremde kortrrna ve clisiplin iglerini goren zenci Haduna$a-larr iclari kadroyr.r olugtLlrur. Onlar, zenci Dartrssaacle, dbr-rrachyla Harenra$asl'run veya Krzlara$asl'ntn emri alturdaydrlar.Cariye odaiannrn nezareti, maa$lann da$rtmrr, kapriann muha-flazasr hatta harem imamlr$r bu hadrma$alannrn elincleycli. 16.yuzyrl sonlannda Mekke, Medine ve Sr-rltan vakrflan idaresininvaiide sttltana, dolayrsryla Darusaade a$asrna verilmesi sonucu,Darusaade a$alannrn nufuzu artnu$, iqoglanlannrn arniri Ba-btissaacte a$asrnr gdlgecle brrakarak btittin Enclerunun amiri du-rllnlllna gelmiglerclir. Harerna$alan, pacligaha yakrnhgr dolayr-

7/30/2019 79293497 Harem

3/5

OSMANLI SULTANLARINA AsK MEKTUPLARI

sryla bir ara veznazamlann tayin ve azline etki yapacak kadarnufuz ve etki kazanmrglardrr.Haremin asrl bagr Valide Sultan'drr. O, hanedanrn, dolayrsrylaOsmanlt saltanatrnrn devamr irzerinde kesin bir rol almrgtrr. Vali-

de Sultan, o$lu padiqahrn qok erkek gocu$u olmasrnr sa$lama vegehzadeleri koruma gorevi gibi a$rr bir sorumluluk yuklenmigtir.O, hanedan iqinde kadrn hUknmdar, Orta asya Turk devletlerin-deki gibi ndeta padi5aha egit hatundur. Kafes sisteminde, yani sul-tanhsa namzet butun gehzadeler sarayda hapis kaldrklan donem-de bu kesinlikle bir gergektir. gehzadelerden kimin tahta geQece-$ini, kullandr$r yontemlerle buyuk dlgude valide sultan belirler.

Gdruluyor ki, lslam hukuku ve hanedan siyaseti harem 6rgu-tunu ve kurallannr belirlernektedir. Bunun yanrnda ikinci birfaktor, "Osmanh Kul sistemi"dir; bu sistem, Osmanh merkezi-yetqi devlet sisteminin temel kurumudur. Enderunda ve birunda(drS hizmetlerde), padigaha mutlak biqimde bagh gorevliler ye-tiqtirmek iqin her turhi aile, kavim ve kabile ba$lanndan kop-mu$ kul ve cariyeleri kullanrnak, bu sistemin esasrdrr. Sayrsr bin-leri bulan saray halkr, drgarda Yeniqeri ve sipahi ordusu, vali vekumandanlar hepsi kul sistemiyle yetigmekteydi. Bu kullar, padi-gaha mutlak baghhklanyla, onun mutlak ve merkeziyetqi otorite-sini garanti etmekteydiler. Harem, cariye drgutu kul sisteminintamamlayrcr bir bolumudur. Cariyelerin qogunlugu saraydan qrk-mrg beylere ve vezirlere zevce olarak verilirdi. Boylece, vali vekumandanlarrn saray drgrnda vilayetlerde yerli aile ve hanedan-larla akrabahk kurmalan onlenmig oluyordu. Bu gibi yerel iligki-lerin merkeziyetqi mutlak idare iqin tehlikeleri meydandadrr.

Fatih'in ilk sarayr, bugunku lstanbul Universitesi bahqesin-deydi. Fatih, sonradan Sarayburnu'nda Yeni Saray'r (Topkapr Sa-rayr) yaptrrdr. Ondan sonra Eski Saray tamamiyle kadrnlann ya-gadrgr bir saray oldu. Olen padigahrn butun harem halkr eski sa-raya naklolunur, Topkapr Sarayr'na onlann yerine padiqahrn ka-dtnlan almrrdr.'Gebe kalan cariye de, yeni saraydan eski saraya

HAREM BIR OKULDU

gonderilirdi. Kadrnlara dugkunlugu ile bilinen III. Murad (1574-1595) doneminden sonra harem halkr gok artmrg, Topkapr Sara-yr'nda 49'dan 104'e; eski sarayda 73'ten r46'ya qrkmrgtrr. Her ikiharem 1603'te 610, L6zz'de 705 cariye ba.ndrnyordu.Saraya yeni ahnan esir krza "acemi" denir; acemilik donemin-de kendisine ilkin lslamhk, Turk-lslam adetleri ve adabr, dikig-nakrg, rakkashk, hanendelik, sazendelik veya kssa-hanhk, yanihikaye anlarma sanarl gibi bir sanar o$retirirdi. Boylece yeri$enacemi, cariyeli$e yukseltilir. Esnaf diliyle "gagirt" olur, sonra kal-fa ve usta derecelerine geeer; "gedikli" denirdi. Cariyeler, iqoB-lanlan gibi iki genig odada yanyana yararlar, her 5 krz arasrndayagh bir kadrn yer alrr. Gedikli, dogrudan dogruya padiqah hiz-metine verilir; onun haremde yemek, Qama$rr ve benzeri hizmet-lerini gorurdu. Hunkann yaiagrrru uidrgr gedikli, .,ikbal,, veya"haseki" adryla yuksek bir dereceye yukselir. Bunlardan padiga-hrn gozdesi olan haseki, padigahrn kadrnr olurdu. Kadrnefendi-ler; Ba5kadm, Ihinci Kadm diye kendi arala.nda srralanrrdr. padi-qahrn zevcesi sayrlan her kadrna bir daire aynlrr, yuksek bir gun-delik tayin edilirdi. Qocuk doguran haseki, ayncahk kazanrrdr.Bu hiyerargide her cariye kadrnrn belli bir maagr ve giysisi olur-du. Hunkar kadrn efendilerin elbisesi kurkle suslenirdi.17. ynzyrl ortala.na kadar saray hiyerarqisinde en usrre validesultan, sonra hasekiler, padigah krzlan yer alrr; bunlar, sultan(Batr dillerind e sultana) unvanr ile anrlrrdr. padigahrn ,,sut anne_si" Daye Hatun ve Kethuda Hatun veya Kahya onlardan sonragelirdi. IIL Murad'rn annesi Nurbanu'nun gunluk maa$r 3000 ak-qe (50 altrn) idi. (o zaman yeniqeri Agasr'nrn gundelili ancak500 akqe idi.) Kanuni'nin egi haseki Hurrem Sukan'rn gundeligi2000 akge (33 altrn) iai. Haremde en yuksek otorite de olan vali-de, Darussade Agasr ve Kahya Kadrn vasltasryla haremi idareederdi. Haremin saray drgr iglerini g6ren erkek (valide Kethuda-sr), qogu zaman validenin isteklerini veziriazama bildirerek hti-kumet iglerine kangmasrna yardrmcr olurdu.

1n 11

7/30/2019 79293497 Harem

4/5

()S lvl.\N I.l SI-,, Ll'r\N LA Rl N r\ ASK \'1 E KTU P LA R I

Valide sultanlar, egemeniigi ellerinde tutmak iQin, tabii, devletricali ile ordu iginde bir taium siyasi ittifaklar yaprnak zorunday-drlar. Haremde birbirlerine kargr grr-rplaqmalar, bagltca sultantnhangi oglunun tahta gegece$i konttsunda ortaya qrkmakta, dr$a-nda divandaki vezirler, Yeniqeri Oca$r, ytiksek ulema bu gruplararasrnda oyr-rnlara ister istemez ortali oln-raktaydrlar. Tahta geqensultanrn kardeqlerini katlermesi kanunla "ci'iz" goruldu$tinden,herkes iqin mucadele bir olum-kalrm sorllnu olurclu. Boylece,17. ynzyrlda harem, payitahtta iktidar nrucadelesinin odak nok-tasr haline geldi. Bu amaustz mucncielecle padigahlar, gehzadelerkurban gitmiglerdir. lki pacligah; Osman ll ve lbrahim I, bu ikti-dar rnucadelesincle feci gekilde katlecliirnigierdir. IIL Selim gibisanatkir mhlu reformcr,t bir padiEahrn oitmi cidden qok trajik-tir, agalar, onu haremin brr odasrnda sikrgtrrdrlar; gozcle cariyePakize, efendisine sartlarak vucttduyla onu korumak isterniS, birkrhg darbesiyle dirqmr.ig, bagka bir darbeyle padiqahtn yuzu ikiyeboiunmugtir; kadrnlarrn hrgkrnklarl arasrnda elincle tesbih ve ne-yi ile hala ayakta duran pacligah, nihayet uzerine ugtigen saraya$alannrn krhg darbeleri altrnda yere yrgrlmrqtrr.

Valide sultanlann saltanat donemi, Kanuni'nin zevcesi Hur-rem Sultan'dan baqlayarak Nurbanu, Safiye, Kosem ve Turhansultanlar zananlncla bir yuzyrl sunntigttir. Bu donernde devletehakirn olan haremin tarihi, Osmanh devleti tarihinin gizli kalmrgyanlannt anlanrak bakrmrndan onemlidir ve son derece dramatiksahneleriyle 17 . ynzyidan beri Fransa'da ve Turkiye'de romanct-lara ve tiyatro yazarlarrna ilham kayna$r olmttgtur.17. ynzyrldanberi tarihgiler, devletin qdkngunti haztrlayan laktorler arastnda"kadrnlar saltanatt"nl one surerler. Buna kargr, gocuk padiSahlarddneminde, valide sultantn hanedantn devamlnr hergeyin usttin-de tutarak devletin selimetine hizmet ettigi iddia oiunmugtur.Gerqekten, I. Ahmed'in bag-kadrnr, Ahmed'in hayattaki tek kar-deqi Mustafa'yr idamdan kurtararak hanedantn devamlna hizmetetmigtir. Sultan Ahmed ohince Kdsem Sullan, Mustafa'yr tahta qr-

IIAREM BIR OKULDU

kardr; bdylece, Osmanh tarihincle ilk kez sulranrn oglu ctegil,kardegi tahta qrlimrg oldu ve veraset usulti de$igti. Mustafa'nrnakli duzeni bozuktu. Krzlara$asr, t4 yagrnclaki osman II'yi tahtaqrkardr. Ulemanrn etkisi altrndaki Osnran'rn Yeniqeriieri krzdrranreform tasanlan varch. valide K6sem, Yenigeri Ocagr a$alanylaanla5arak Osman't tahttan indirdi. Mustala tekrar tahta qrkanldr.Osman, Kosem'in rakibi Mahfiruz Kadrn'rn o$luydu. Mustafla,dengesiz hareketleri nedeniyle tekrar tahtran indirilince, K6seml2 yagrnda kendi ofllu Murad'r (lv Murad) rahta qrkardr ve onunqocuklugtt suresince yenigeri a$alanyla beraber devleti iclare etti.I640'[a, IV. Murad'rn olurntr rizerine, Kosern'in obtir o$lu lbra-him tahta geQti. Yeniqeriler, Ibrahim'i de delice harekerleri yti-zunden tahttan indirince, F{aseki -furhan Sultan'rn o$lu lv Meh-med, 7 yagrnda tahta oturruldu. Elgi raporlannda, devlet iglerin-de deneyimli ve gtrqhi oldu$u vurgulanan Kosem, torunu iV.Mehmed donerninde de drganda kendisini destekleyenler saye-sinde bfitun devlet gucirnii ve otoritesini elinde tuttu. Padiqahasunulan arzlar tizerinde, "Arslanrm" dedigi qocuk paCigah adrnakararlan Kosem Sultan yazryordu. veneclik donanmaslnln lstan-bttl'u tehdit ettigi buhrandan yararlanan IV. Mehmed'in annesiTurhan Sultan, krzlara$asryla K6sem Sultan'a kargr komplo kur-du ve onu bertaraf etti. Turhan Suhan, o$lu padiqah adrna clevlerifiilen kontroltine geqiren valiclelerin sonuncusudnr. Kadrnlar sal-tanatlna son veren, bir bunalrm clonerninde devletin bagrna dik-tatorce yetkilerle gelen Yeztrtazam Koprtilti Mehmecl Paga ol-mugtur. Ashnda, ona bu ola$antisru yerkileri veren de Valide Tur-han Sultan idi.

Padigahla cariye arasrndaki zoraki iligki, gerqek aqkrn dogma-srnda ku5kusuz bir engeldi. Fakar, bazen gergek bir agk clogabi-lirdi; I-ltirrem'le Stileyman araslnda oldu$r-r gibi... Hrirrem, koca-stna mektuplannda "Canlrrr paresi sultanrm", "sevgili qdhrm","benint cin-r azizim", "benim yrizti Yusufurn. $ekerirn, latif nize-ninim", "goztim rlunl sultanrrn" clil'e hitap ecler. Stilet'man'r [{tir-'|'2 1?

7/30/2019 79293497 Harem

5/5

OSMANLI SULTANLARINA AsK MEKTUPLARI

rem'e tek eg, tek sevgili olarak ba$layan qeylerden biri de, zevce'life aldrktan sonra ust uste uq evlat vermiS olmastdrr' Hurrem,qocuklarrnl anarak seferdeki kocaslnln kalbini yumugatan $usdzleri yazryort "Mektub-u gerifiniz okudukda bendeniz MirMehmed ve cariyeniz Mihrumah giryeler (afllarlar) ve firkatederler, onlann giryeleri hod beni deli krlmtgdtr'" Bir bagka mek-tubunda, "mektubunuzu okudugumda gozum yagr akdr gididen(sevinqten)" diyor. Kocasr Sultan'a kavuqmak, yuzunu gdrmekarzusuyla geceleri uyumadr$rnr ifade ile dzlemini iqten, ateqlis6zlerle dile getiriyor ve bagka bir mektubunda "gecesini gnndu-zunu farketmeyen hasret deryaslna garik, biqare, agklnrz ilemubtela, Ferhad ve Mecnun'dan beter qeyda gakeriniz" diyor'Hurrem, ilk yrllannda Turkqe'yi bilmiyordu, herhalde katibionun duygulannr edebi bir dille yaz1ya geqiriyordu. Bu mektup-lardaki, i'vallah, dunyada hemen siz muradrmsrntz" gibi sozler,kugkusuz Hurrem'in a$zrndandrr. Sultan ise ona para, hediyelerve bazen sakahndan tel gonderiyordu'

Hurrem, mektuplalnda siyaset yapmaktan geri kalmryordu'Sadrazam lbrahim Paga hakkrnda "sultan seferden donuSte ko-nugaca$rnr" yaztyor; bir bagka mektubunda damadr Rustem Pa-$a'yl kaytrmasrnt istiYordu.

Topkapr Sarayr Argivi'nde Suleyman'ln Hitrrem'e mektuplartbulunmamr$trr. Fakat, "Muhibbi" mahlasrnr kullanan Suley-man'ln Divan'tndaki gazellerde, genel edebi kahplar yantnda ger-qek agkr nasrl algrladr$tnt anlatan iqtenlikle yazrlmrq giirler var-drr. Bunlardan hiqbiri Hurrem'e yazdrgr 9u lirik giir kadar iqten,cogkulu defildir:

C eli - i h alv e tim, v anm, h abib im, mah - i t ab anrmEnisim, mahremim, vanm, guzeller 5ahr stiltantmHay dttm, hdsthm, \mriim, $ar Ab -i lrc v ser im, adnimBahdnm, b ehce tim, rizum, nigd'rrm, v e rd -i handantm

HAREM BIR OKULDU

Ne5d tun, iSretim, b e zmim, E er dfim, ney y inm, 5em' imTurunc u nd.r u nd,rencim,benim 5em'-i pebistarumNebflnm, 5i)hkerim, gencim, clhan iqinde bi-rencimAzizim, Yasufum, verrm, glnul mrsnndakey hantmStonbLlum, Kardmdntm, diyar-i milhet-i RlumumBedah5antm ve Ktpqa$m ve Ba{dadtm HordsdntmSaq haram, hay ydytm, gozii pnr-fitne bimdrrmOlttr s em b oy nuna hanrm, me d e d hey n a - milselmanrmKapmda qiinhi meddAhrm, seni medh edenm daimYnr eh pur- gom, g0 znm pir- nem, Muhibb r'y im, ho 5 -h alim.

Sultan Stileyman'rn Htirrem'e GazelineHalil Inalcrk'rn NaziresiG e c em h em gilndt)zim mehtab -i I eyl -i tar -i glry anrmBahd.nm, ebr-i nisanrm, aqtlmt1 gonca- pistdnrmGnzel glzltim, Jidanboylum, s1zu tath gozil ahumBulunmnz vaslma frsatbenim pur-i5ve ceyldntmG e c eyle iSre tim, gundtiz safa -yi hdttrrm, c anrmB enim 5i' nm, b enim 5arhrm, b enitn Jery ad -i sizarumKalem kaglum, beyaz tenlim, g\zilm naru Euzel yavrumKtabrm ta ezelden hakh edilmi5 levh-i tabantmUzaklarda 5eb-ihasrette naldn oldu{um demlerIniltim, g0zyagrmhem allryan gem'-i 5ebistdrumNice sevmi5, nice 69nus., Suleyman H'Arrem'i candanMededhey Htrrem-i devran, ne 5dir ne S'\liymarum Chicago, 1990