महाभारत -...
TRANSCRIPT
..महाभारतआमवािसक पव
sanskritdocuments.orgJuly 23, 2013
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
महाभारत - आमवािसक पव
आमवासपव १धतृराशुषूा . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १अाय ००१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १अाय ००२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४अाय ००३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६भीमापनयः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८अाय ००४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८धतृरा वनगमनसकंः . . . . . . . . . . . . . . . ९अाय ००५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९अाय ००६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२ासागमनम .् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५अाय ००७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५ासवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८अाय ००८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८यिुधिरानशुासनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०अाय ००९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०अाय ०१० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३अाय ०११ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५अाय ०१२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७धतृरावाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०अाय ०१३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०
i
ii महाभारत - आमवािसक पव
अाय ०१४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३२अाय ०१५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३५अाय ०१६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३७भीमसनेवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०अाय ०१७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०अज ुनयिुधिरयोः वाे . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३अाय ०१८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३िवरवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५अाय ०१९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५ायः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७अाय ०२० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७धतृरा वनगमनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९अाय ०२१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९कुीवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०अाय ०२२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०अाय ०२३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५४अाय ०२४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५६धतृराादीनां ासामगमनम ् . . . . . . . . . . . . . . ५९अाय ०२५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९अाय ०२६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६१शतयपूः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३अाय ०२७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३पाडवशोकः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५अाय ०२८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५पाडवानां धतृराामािभगमनम ् . . . . . . . . . . . . . ६७अाय ०२९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७अाय ०३० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७०अाय ०३१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७२पाडववण नम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७४अाय ०३२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७४िवरसायुम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७६अाय ०३३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७६
महाभारत - आमवािसक पव iii
ासागमनम .् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८०अाय ०३४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८०ासवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८३अाय ०३५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८३
पुदशनपव ८६अाय ०३६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८६अाय ०३७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८९कण जकथनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९१अाय ०३८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९१अाय ०३९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९४यधनािददशनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९७अाय ०४० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९७अाय ०४१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९९वशैपंायनवाम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०२अाय ०४२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०२जनमजेय पिरिद ्दशनम ् . . . . . . . . . . . . . . १०५अाय ०४३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०५यिुधिरिनवत नम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०७अाय ०४४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०७
नारदागमनपव ११३धतृराादीनां दावाौ दाहः . . . . . . . . . . . . . . . . ११३अाय ०४५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ११३यिुधिरशोकः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ११८अाय ०४६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ११८धतृरााकरणम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२०अाय ०४७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२०
॥ महाभारत आमवािसकपव ॥
आमवासपव
धतृराशुषूा
अाय ००१जनमजेय उवाच ॥
ा रां महाभागाः पाडवा मे िपतामहाः ।कथमासहाराज े धतृरा े महािन ॥ ००१ ॥
स िह राजा हतामाो हतपुो िनरायः ।कथमासीतैय गाारी च यशिनी ॥ ००२ ॥
िकयं चवै कालं त े िपतरो मम पवू काः ।िता राे महाानेाातमुहिस ॥ ००३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
ा रां महाानः पाडवा हतशवः ।धतृरां परुृ पिृथव पय पालयन ् ॥ ००४ ॥
१
२ आमवासपव
धतृरामपुाितिरः सयथा ।ययुुुािप मधेावी वैयापुः स कौरवः ॥ ००५ ॥
पाडवाः सव काया िण सपंृि तं नपृम ।्चुनेानुाता वषा िण दश प च ॥ ००६ ॥
सदा िह गा त े वीराः पय ुपास तं नपृम ।्पादािभवनं कृा धम राजमते िताः ॥ ००७ ॥
ते मिू समपुााताः सव काया िण चिरे ॥ ००७ ॥
कुिभोजसतुा चवै गाारीमवत त ।ौपदी च सभुा च याााः पाडवियः ॥ ००८ ॥
समां विृमवत तयोः ोय थािविध ॥ ००८ ॥
शयनािन महाहा िण वासांाभरणािन च ।राजाहा िण च सवा िण भभोानकेशः ॥ ००९ ॥
यिुधिरो महाराज धतृराऽेपुाहरत ् ॥ ००९ ॥
तथवै कुी गााया गुविृमवत त ।िवरः सयवै ययुुुवै कौरवः ॥ ०१० ॥
उपासते तं वृं हतपुं जनािधपम ् ॥ ०१० ॥
ालो ोण यकैो दियतो ाणो महान ।्स च तिहेासः कृपः समभवदा ॥ ०११ ॥
ास भगवािं वासं चे नपृणे ह ।
अाय ००१ ३
कथाः कुव रुाणिष दविष नपृरसाम ् ॥ ०१२ ॥
धमयुािन काया िण वहाराितािन च ।धतृराानुातो िवराकारयत ् ॥ ०१३ ॥
सामेः ियाय काया िण सगुुयिप ।ाऽेथः सलुघिुभः भावािर वै ॥ ०१४ ॥
अकरोमोां वानां मोणं तथा ।न च धमा जो राजा कदािचििदवीत ् ॥ ०१५ ॥
िवहारयाास ु पनुः कुराजो यिुधिरः ।सवा ामाहातजेाः ददाविकासतु े ॥ ०१६ ॥
आरािलकाः सपूकारा रागखाडिवकाथा ।उपाित राजान ं धतृरां यथा परुा ॥ ०१७ ॥
वासािंस च महाहा िण माािन िविवधािन च ।उपाजय थाायं धतृरा पाडवाः ॥ ०१८ ॥
मरैयें मध ु मासंािन पानकािन लघिून च ।िचािवकारां चुर यथा परुा ॥ ०१९ ॥
ये चािप पिृथवीपालाः समाजमःु समतः ।उपाित ते सव कौरवंे यथा परुा ॥ ०२० ॥
कुी च ौपदी चवै साती चवै भािमनी ।उपी नागका च दवेी िचादा तथा ॥ ०२१ ॥
धृकेतो भिगनी जरासधं चाजा ।िकराः ोपिति सवा ः सबुलजां तथा ॥ ०२२ ॥
४ आमवासपव
यथा पुिवयुोऽयं न िकिःुखमायुात ।्इित राजाशाातिॄमवे यिुधिरः ॥ ०२३ ॥
एवं त े धम राज ुा वचनमथ वत ।्सिवशषेमवत भीममकंे िवना तदा ॥ ०२४ ॥
न िह त वीर दयादपसप ित ।धतृरा ब ुये ृ ं तूकािरतम ् ॥ ०२५ ॥
अाय ००२वशैपंायन उवाच ॥
एवं सपंिूजतो राजा पाडवरैिकासतुः ।िवजहार यथापवू मिृषिभः पय ुपािसतः ॥ ००१ ॥
दयेाहारां ददौ स कुहः ।त कुीसतुो राजा सव मवेामोदत ॥ ००२ ॥
आनशृंपरो राजा ीयमाणो यिुधिरः ।उवाच स तदा ातनॄमाां महीपितः ॥ ००३ ॥
मया चवै भवि मा एष नरािधपः ।िनदशे े धतृरा यः ाित स मे सुत ् ॥ ००४ ॥
िवपरीत मे शिुन र भवेरः ॥ ००४ ॥
अाय ००२ ५
पिरषे ु चाहःस ु पुाणां ाकमिण ।ददात ु राजा सवषां यावद िचकीिष तम ् ॥ ००५ ॥
ततः स राजा कौरो धतृराो महामनाः ।ाणेो महाहो ददौ िवानकेशः ॥ ००६ ॥
धमराज भीम ससाची यमाविप ।तवमवत धतृरापेया ॥ ००७ ॥
कथं न ु राजा वृः सुशोकसमाहतः ।शोकमृतं ा न ियतेिेत िचते ॥ ००८ ॥
यावि कुमु जीवु वै सखुम ।्बभवू तदवाोत ु भोगांिेत विताः ॥ ००९ ॥
तते सिहताः सव ातरः प पाडवाः ।तथाशीलाः समातधुृ तरा शासन े ॥ ०१० ॥
धतृरा ताीरािनीतािनये ितान ।्िशवृौ ितािं गुवय पयत ॥ ०११ ॥
गाारी चवै पुाणां िविवधःै ाकमिभः ।आनृयमगमामािेः ितपा व ै ॥ ०१२ ॥
एवं धम भतृां ेो धम राजो यिुधिरः ।ातिृभः सिहतो धीमाजूयामास तं नपृम ् ॥ ०१३ ॥
६ आमवासपव
अाय ००३वशैपंायन उवाच ॥
स राजा समुहातजेा वृः कुकुलोहः ।नापयत तदा िकिदियं पाडुनन े ॥ ००१ ॥
वत मानषे ु सिृं पाडवषे ु महास ु ।ीितमानभवाजा धतृराोऽिकासतुः ॥ ००२ ॥
सौबलेयी च गाारी पुशोकमपा तम ।्सदवै ीितमासीनयषे ु िनजिेव ॥ ००३ ॥
ियायवे त ु कौरो नाियािण कुह ।विैचवीय नपृतौ समाचरित िनदा ॥ ००४ ॥
यतू े च िकि धतृराो नरािधपः ।गु वा लघ ु वा काय गाारी च यशिनी ॥ ००५ ॥
त राजा महाराज पाडवानां धरंुधरः ।पजूिया वचदकाषरवीरहा ॥ ००६ ॥
तने ताभवीतो वृने स नरािधपः ।अत संृ पुं ममचतेसम ् ॥ ००७ ॥
सदा च ाताय कृतजः शिुचनृ पः ।आशाे पाडुपुाणां समरेपराजयम ् ॥ ००८ ॥
ाणााचिया च ा चवै ताशनम ।्आयुं पाडुपुाणामाशाे स नरािधपः ॥ ००९ ॥
अाय ००३ ७
न तां ीितं परामाप पुेः स महीपितः ।यां ीितं पाडुपुेः समवाप तदा नपृः ॥ ०१० ॥
ाणानां च वृानां ियाणां च भारत ।तथा िव सघंानामभविुयदा ॥ ०११ ॥
य िकिरुा पापं धतृरासतुःै कृतम ।्अकृा िद ताजा तं नपृ ं सोऽवत त ॥ ०१२ ॥
य किरः िकिदियं चािकासतु े ।कुत े ेतामिेत स कौये धीमतः ॥ ०१३ ॥
न राो धतृरा न च यधन वै ।उवाच ृतं िकििुधिरभयारः ॥ ०१४ ॥
धृा तुो नरे गाारी िवरथा ।शौचने चाजातशोन त ु भीम शहुन ् ॥ ०१५ ॥
अवत त भीमोऽिप िननमजं नपृम ।्धतृरां च संे सदा भवित म नाः ॥ ०१६ ॥
राजानमनवुत ं धम पुं महामितम ।्अवत त कौरो दयने पराखुः ॥ ०१७ ॥
८ आमवासपव
भीमापनयः
अाय ००४वशैपंायन उवाच ॥
यिुधिर नपृते यधनिपतुथा ।नारं दशू राजुषाः णयं ित ॥ ००१ ॥
यदा त ु कौरवो राजा पुं सार बािलशम ।्तदा भीमं दा राजपाित स पािथ वः ॥ ००२ ॥
तथवै भीमसनेोऽिप धतृरां जनािधपम ।्नामष यत राजे सदवैातुवृदा ॥ ००३ ॥
अकाशाियािण चकारा वकृोदरः ।आां हरािप कृतकैः पुषःै सदा ॥ ००४ ॥
अथ भीमः सुे बाशं तथाकरोत ।्संवे धतृरा गााया ामष णः ॥ ००५ ॥
ृा यधनं श ुं कण ःशासनाविप ।ोवाचाथ ससुरंो भीमः स पषं वचः ॥ ००६ ॥
अ नपृतःे पुा मया पिरघबाना ।नीता लोकमम ुं सव नानाशाजीिवताः ॥ ००७ ॥
इमौ तौ पिरघौ भजुौ मम रासदौ ।ययोररमासा धात रााः यं गताः ॥ ००८ ॥
तािवमौ चननेाौ वनीयौ च मे भजुौ ।
धतृरा वनगमनसकंः ९
याां यधनो नीतः यं ससतुबावः ॥ ००९ ॥
एतााा िविवधाः शभतूा जनािधपः ।वकृोदर ता वाचः ुा िनवदमागमत ् ॥ ०१० ॥
सा च बिुमती दवेी कालपया यविेदनी ।गाारी सव धम ा तालीकािन शुवु े ॥ ०११ ॥
ततः पदशे वष समतीत े नरािधपः ।राजा िनवदमापदे े भीमवाबाणपीिडतः ॥ ०१२ ॥
नाबुत ताजा कुीपुो यिुधिरः ।तेाो वाथ कुी वा ौपदी वा यशिनी ॥ ०१३ ॥
माीपुौ च भीम िचावमोदताम ।्राु िचं रौ नोचतःु िकिदियम ् ॥ ०१४ ॥
ततः समानयामास धतृराः सुनम ।्बासिंदधमथ िमदमाह वचो भशृम ् ॥ ०१५ ॥
धतृरा वनगमनसकंः
अाय ००५धतृरा उवाच ॥
िविदतं भवतामतेथा वृः कुयः ।
१० आमवासपव
ममापराधाविमित यें त ु कौरवाः ॥ ००१ ॥
योऽहं मितं मढंू ातीनां भयवध नम ।्यधनं कौरवाणामािधपऽेषचेयम ् ॥ ००२ ॥
याहं वासदुवे वां नाौषमथ वत ।्वतां सायं पापः सामा इित म ितः ॥ ००३ ॥
पुहेािभभतू िहतमुो मनीिषिभः ।िवरणेाथ भीणे ोणने च कृपणे च ॥ ००४ ॥
पदे पदे भगवता ासने च महाना ।सयनेाथ गााया तिददं ततऽे माम ् ॥ ००५ ॥
याहं पाडुपुणे गणुवु महास ु ।न दवाियं दीां िपतपृतैामहीिममाम ् ॥ ००६ ॥
िवनाशं पयमानो िह सव राां गदाजः ।एतेयः स परमममत जनाद नः ॥ ००७ ॥
सोऽहमतेालीकािन िनवृाानः सदा ।दये शभतूािन धारयािम सहशः ॥ ००८ ॥
िवशषेतु दािम वष पदशं िह व ै ।अ पाप शुथ िनयतोऽि सुम ितः ॥ ००९ ॥
चतथु िनयते काले कदािचदिप चामे ।तृािवनयनं भु े गाारी वदे तम ॥ ०१० ॥
करोाहारिमित मां सव ः पिरजनः सदा ।यिुधिरभयािे भशृं तित पाडवः ॥ ०११ ॥
अाय ००५ ११
भमूौ शये जपरो दभिजनसवंतृः ।िनयमपदशेने गाारी च यशिनी ॥ ०१२ ॥
हतं पुशतं शरंू सामेपलाियनम ।्नानतुािम ताहं धम िह तं िवः ॥ ०१३ ॥
इुा धम राजानमभाषत कौरवः ॥ ०१३ ॥
भं त े यादवीमातवा ं चदें िनबोध मे ।सखुमिुषतः पु या सपुिरपािलतः ॥ ०१४ ॥
महादानािन दािन ाािन च पनुः पनुः ।कृं म े वयः पु पुयं चीण यथाबलम ् ॥ ०१५ ॥
गाारी हतपुयें धयैणोदीत े च माम ् ॥ ०१५ ॥
ौपा पकता रव चैय हािरणः ।समतीता नशृसंाे धमण िनहता यिुध ॥ ०१६ ॥
न तषे ु ितकत ं पयािम कुनन ।सव शिजता.ोकाताऽेिभमखुं हताः ॥ ०१७ ॥
आनु िहतं मुं ितकत म मे ।गााया वै राजे तदनुातमुहिस ॥ ०१८ ॥
ं िह धम भतृां ेः सततं धम वलः ।राजा गुः ाणभतृां तादतेवीहम ् ॥ ०१९ ॥
अनुातया वीर संययें वनाहम ।्चीरवलभृाजााया सिहतोऽनया ॥ ०२० ॥
१२ आमवासपव
तवािशषः युानो भिवािम वनचेरः ॥ ०२० ॥
उिचतं नः कुले तात सवषां भरतष भ ।पुेैय माधाय वयसोऽे वनं नपृ ॥ ०२१ ॥
ताहं वायभुो वा िनराहारोऽिप वा वसन ।्पा सहानया वीर चिरािम तपः परम ् ॥ ०२२ ॥
ं चािप फलभाात तपसः पािथ वो िस ।फलभाजो िह राजानः काणतेर वा ॥ ०२३ ॥
अाय ००६यिुधिर उवाच ॥
न मां ीणयते रां वें ःिखते नपृ ।िधामु सुब ुिं रासं मािदनम ् ॥ ००१ ॥
योऽहं भवं ःखात मपुवासकृशं नपृ ।यताहारं िितशयं नािवं ातिृभः सह ॥ ००२ ॥
अहोऽि वितो मढूो भवता गढूबिुना ।िवासिया पवू मां यिददं ःखमथुाः ॥ ००३ ॥
िकं मे राने भोगवैा िकं यःै िकं सखुने वा ।य मे ं महीपाल ःखातेावावान ् ॥ ००४ ॥
अाय ००६ १३
पीिडतं चािप जानािम रामाानमवे च ।अनने वचसा तुं ःिखत जनेर ॥ ००५ ॥
भवािता भवााता भवाः परमो गुः ।भवता िवहीणा िह न ु ितामहे वयम ् ॥ ००६ ॥
औरसो भवतः पुो ययुुनुृ पसम ।अु राजा महाराज यं चां मते भवान ् ॥ ००७ ॥
अहं वनं गिमािम भवाां शािदम ।्न मामयशसा दधं भयूं दधमुहिस ॥ ००८ ॥
नाहं राजा भवााजा भवता परवानहम ।्कथं गंु ां धम मनुातिुमहोहे ॥ ००९ ॥
न मुिद नः कियुधनकृतऽेनघ ।भिवतं तथा ति वयं त े चवै मोिहताः ॥ ०१० ॥
वयं िह पुा भवतो यथा यधनादयः ।गाारी चवै कुी च िनिव शषे े मत े मम ॥ ०११ ॥
स मां ं यिद राजे पिर गिमिस ।पृतानयुाािम सनेाानमालभे ॥ ०१२ ॥
इयं िह वससुपंणूा मही सागरमखेला ।भवता िवहीण न मे ीितकरी भवते ् ॥ ०१३ ॥
भवदीयिमदं सव िशरसा ां सादय े ।दधीनाः राजे ते ु त े मानसो रः ॥ ०१४ ॥
भिवतमनुां मे ां तनािधप ।
१४ आमवासपव
िदा शुषूमाणां मोािम मनसो रम ् ॥ ०१५ ॥
धतृरा उवाच ॥
तापे मे मनात वत त े कुनन ।उिचतं िह कुलेऽाकमरयगमनं भो ॥ ०१६ ॥
िचरमिुषतः पु िचरं शुिूषतया ।वृं मामनुात ुं महिस जनािधप ॥ ०१७ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इुा धम राजान ं वपेमानः कृतािलम ।्उवाच वचनं राजा धतृराोऽिकासतुः ॥ ०१८ ॥
सयं च महामां कृप ं चािप महारथम ।्अननुतेिुमहेािम भविः पिृथवीपितम ् ॥ ०१९ ॥
लायते म े मनो हीदं मखुं च पिरशुित ।वयसा च कृने वाायामने चवै िह ॥ ०२० ॥
इुा स त ु धमा ा वृो राजा कुहः ।गाार िशिये धीमाहसवै गतासवुत ् ॥ ०२१ ॥
तं त ु ा तथासीन ं िनें कुपािथ वम ।्आित राजा ययौ तणू कौयेः परवीरहा ॥ ०२२ ॥
यिुधिर उवाच ॥
य नागसहणे दशसंने व ै बलम ।्सोऽयं नारीमपुाि शते े राजा गतासवुत ् ॥ ०२३ ॥
ासागमनम ् १५
आयसी ितमा यने भीमसने वै परुा ।चणूकृता बलवता स बलाथ ितः ियम ् ॥ ०२४ ॥
िधगु मामधम ं िधबिुं िध मे तुम ।्यृते पिृथवीपालः शतेऽेयमतथोिचतः ॥ ०२५ ॥
अहमपुवािम यथवैायं गुम म ।यिद राजा न भेुऽयं गाारी च यशिनी ॥ ०२६ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
ततोऽ पािणना राजा जलशीतने पाडवः ।उरो मखुं च शनकैः पय माज त धम िवत ् ॥ ०२७ ॥
तने रौषिधमता पुयने च सगुिना ।पािणशन राु राजा सामवाप ह ॥ ०२८ ॥
ासागमनम ्
अाय ००७धतृरा उवाच ॥
शृ मां पािणना भयूः पिरज च पाडव ।जीवामीव िह संशा व राजीवलोचन ॥ ००१ ॥
१६ आमवासपव
मधूा न ं च तवाातिुमािम मनजुािधप ।पािणां च पिरुं ाणा िह न जम म ॥ ००२ ॥
अमो कालोऽयमाहार कृत मे ।यनेाहं कुशा ल न शोिम िवचिेतमु ् ॥ ००३ ॥
ायामायमथ कृतामिभयाचता ।ततो लानमनाात नस इवाभवम ् ॥ ००४ ॥
तवामतृसमश हशिममं िवभो ।ला सीिवतोऽीित मे कुकुलोह ॥ ००५ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
एवमुुकौयेः िपा ेने भारत ।पश सव गाषे ु सौहादा ं शनैदा ॥ ००६ ॥
उपल ततः ाणातृराो महीपितः ।बाां सपंिर मूा िजत पाडवम ् ॥ ००७ ॥
िवरादय ते सव ःिखता भशृम ।्अितःखा राजान ं नोचःु िकन पाडवाः ॥ ००८ ॥
गाारी वे धम ा मनसोहती भशृम ।्ःखावारयाजवैिमवे चावीत ् ॥ ००९ ॥
इतरा ु ियः सवा ः कुा सह सुःिखताः ।नेरैागतिवेदःै पिरवाय िताभवन ् ॥ ०१० ॥
अथावीनुवा ं धतृराो यिुधिरम ।्अनजुानीिह मां राजंापे भरतष भ ॥ ०११ ॥
अाय ००७ १७
लायत े म े मनात भयूो भयूः जतः ।न मामतः परं पु पिरेिुमहाहिस ॥ ०१२ ॥
तिं ु कौरवेे तं तथा वुित पाडवम ।्सवषामवरोधानामात नादो महानभतू ् ॥ ०१३ ॥
ा कृशं िववण च राजानमतथोिचतम ।्उपवासपिरां गिपिरवािरतम ् ॥ ०१४ ॥
धमपुः स िपतरं पिर महाभजुः ।शोकजं बामुृ पनुव चनमवीत ् ॥ ०१५ ॥
न कामये नरे जीिवतं पिृथव तथा ।यथा तव ियं राजिंकीषा िम परंतप ॥ ०१६ ॥
यिद हमनुाो भवतो दियतोऽिप वा ।ियतां तावदाहारतो वेामहे वयम ् ॥ ०१७ ॥
ततोऽवीहातजेा धम पुं स पािथ वः ।अनुातया पु भुीयािमित कामये ॥ ०१८ ॥
इित वुित राजेे धतृरा े यिुधिरम ।्ऋिषः सवतीपुो ासोऽे वचोऽवीत ् ॥ ०१९ ॥
१८ आमवासपव
ासवाम ्
अाय ००८ास उवाच ॥
यिुधिर महाबाहो यदाह कुननः ।धतृराो महाा ां तुािवचारयन ् ॥ ००१ ॥
अयं िह वृो नपृितहतपुो िवशषेतः ।नदें कृं िचरतरं सहिेदित मितम म ॥ ००२ ॥
गाारी च महाभागा ाा कणविेदनी ।पुशोकं महाराज धयैणोहत े भशृम ् ॥ ००३ ॥
अहमतेदवे ां वीिम कु मे वचः ।अनुां लभतां राजा मा वथृहे मिरित ॥ ००४ ॥
राजषणां परुाणानामनयुात ु गितं नपृः ।राजषणां िह सवषामे वनमपुायः ॥ ००५ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इुः स तदा राजा ासनेातुकम णा ।वुाच महातजेा धम राजो यिुधिरः ॥ ००६ ॥
भगवानवे नो माो भगवानवे नो गुः ।भगवान रा कुल च परायणम ् ॥ ००७ ॥
अहं त ु पुो भगवािता राजा गु मे ।िनदशेवत च िपतःु पुो भवित धम तः ॥ ००८ ॥
अाय ००८ १९
इुः स त ु तं ाह ासो धम भतृां वरः ।यिुधिरं महातजेाः पनुरवे िवशां पत े ॥ ००९ ॥
एवमतेहाबाहो यथा वदिस भारत ।राजायं वृतां ाः माणे परमे ितः ॥ ०१० ॥
सोऽयं मयानुातया च पिृथवीपत े ।करोत ुमिभायं मा िवकरो भव ॥ ०११ ॥
एष एव परो धम राजषणां यिुधिर ।समरे वा भवेृवु न े वा िविधपवू कम ् ॥ ०१२ ॥
िपा त ु तव राजे पाडुना पिृथवीिता ।िशभतूने राजायं गुवय ुपािसतः ॥ ०१३ ॥
तिुभद िणाविरपवतशोिभतःै ।महििरं भोगा भुाः पुा पािलताः ॥ ०१४ ॥
पुसंं च िवपलंु रां िवोिषत े िय ।योदशसमा भंु दं च िविवधं वस ु ॥ ०१५ ॥
या चायं नरा गुशुषूया नपृः ।आरािधतः सभृने गाारी च यशिनी ॥ ०१६ ॥
अनजुानीिह िपतरं समयोऽ तपोिवधौ ।न मिुव त े चा ससुूोऽिप यिुधिर ॥ ०१७ ॥
एतावा वचनमनुा च पािथ वम ।्तथािित च तनेोः कौयेने ययौ वनम ् ॥ ०१८ ॥
२० आमवासपव
गत े भगवित ास े राजा पाडुसतुतः ।ोवाच िपतरं वृं मं मिमवानतः ॥ ०१९ ॥
यदाह भगवाासो यािप भवतो मतम ।्यदाह च महेासः कृपो िवर एव च ॥ ०२० ॥
ययुुःु सयवै तता हमसा ।सव तेऽेनमुाा मे कुला िहतिैषणः ॥ ०२१ ॥
इदं त ु याच े नपृत े ामहं िशरसा नतः ।ियतां तावदाहारतो गामं ित ॥ ०२२ ॥
यिुधिरानशुासनम ्
अाय ००९वशैपंायन उवाच ॥
ततो राानुातो धतृराः तापवान ।्ययौ भवनं राजा गााया नगुतदा ॥ ००१ ॥
माणगितधमाृािदव समुरन ।्पदाितः स महीपालो जीण गजपितय था ॥ ००२ ॥
तमगिरो िवातू सयः ।स चािप परमेासः कृपः शारतथा ॥ ००३ ॥
अाय ००९ २१
स िवय गहंृ राजा कृतपवूा िकियः ।तप िया िजेानाहारमकरोदा ॥ ००४ ॥
गाारी चवै धम ा कुा सह मनिनी ।वधिूभपचारणे पिूजताभु भारत ॥ ००५ ॥
कृताहारं कृताहाराः सव त े िवरादयः ।पाडवा कुेमपुाित तं नपृम ् ॥ ००६ ॥
ततोऽवीहाराज कुीपुमपुरे ।िनषणं पािणना पृ े संशृिकासतुः ॥ ००७ ॥
अमादया काय ः सव था कुनन ।अाे राजशा ल राे धम परुृत े ॥ ००८ ॥
त ुशं यथा तात रित ुं पाडुनन ।रां धम च कौये िवानिस िनबोध तत ् ॥ ००९ ॥
िवावृादवै मपुासीथा यिुधिर ।णयुाे च ययूःु कुया वैािवचारयन ् ॥ ०१० ॥
ाताय तााजजूिया यथािविध ।कृकाले समु े पृथेाः काय मानः ॥ ०११ ॥
ते त ु समंािनता राजंया रािहतािथ ना ।वि िहतं तात सव कौरवनन ॥ ०१२ ॥
इियािण च सवा िण वािजविरपालय ।िहताय व ै भिवि रितं िवणं यथा ॥ ०१३ ॥
अमाानपुधातीताितपृतैामहाचुीन ।्
२२ आमवासपव
दाामस ु सवष ु मुाुषे ु योजयःे ॥ ०१४ ॥
चारयथेा सततं चाररैिविदतःै परान ।्परीितबै िवधं राषे ु परषे ु च ॥ ०१५ ॥
परंु च ते सगुु ं ाढाकारतोरणम ।्अाालकसबंाधं षथं सव तोिदशम ् ॥ ०१६ ॥
त ारािण काया िण पया ािन बहृि च ।सवतः सिुवभािन यरैारितािन च ॥ ०१७ ॥
पुषरैलमथ िैव िदतःै कुलशीलतः ।आा च रः सततं भोजनािदष ु भारत ॥ ०१८ ॥
िवहाराहारकालेष ु माशासनषे ु च ।िय ते सगुुाः वुृ रैारैिधिताः ॥ ०१९ ॥
शीलविः कुलीनै िवि यिुधिर ॥ ०१९ ॥
मिणवै कुवथा िजािािवशारदान ।्िवनीतां कुलीनां धमा थ कुशलानजृनू ् ॥ ०२० ॥
तःै साध मयथेां नाथ बिभः सह ।समरैिप च ै पदशेने केनिचत ् ॥ ०२१ ॥
ससुवंतृं मगहंृ लं चा मयःे ।अरये िनःशलाके वा न च राौ कथन ॥ ०२२ ॥
वानराः पिणवै य े मनुानकुािरणः ।सव मगहृे वा य े चािप जडपकुाः ॥ ०२३ ॥
अाय ०१० २३
मभदेे िह य े दोषा भवि पिृथवीिताम ।्न त े शाः समाधात ुं कथििदित मे मितः ॥ ०२४ ॥
दोषां मभदेषे ु यूां मिमडले ।अभदेे च गणुााजनुः पनुरिरंदम ॥ ०२५ ॥
पौरजानपदानां च शौचाशौचं यिुधिर ।यथा ाििदतं राजंथा काय मिरंदम ॥ ०२६ ॥
अाय ०१०धतृरा उवाच ॥
वहारा ते तात िनमारैिधिताः ।योाुिैहत ै राजिं चाररैनिुताः ॥ ००१ ॥
पिरमाणं िविदा च दडं दषे ु भारत ।णययेयु थाायं पुषाे यिुधिर ॥ ००२ ॥
आदानचयवै परदारािभमशकाः ।उदडधाना िमा ाहािरणथा ॥ ००३ ॥
आोार ा हारः साहसियाः ।सभािवहारभेारो वणा नां च षकाः ॥ ००४ ॥
िहरयदा वा कत ा दशेकालतः ॥ ००४ ॥
ातरवे िह पयथेा य े कुय ु यकम त े ।
२४ आमवासपव
अलारमथो भोमत ऊ समाचरःे ॥ ००५ ॥
पयथेा ततो योधादा ं पिरहष यन ।्तानां च चराणां च दोषे सदा भवते ् ॥ ००६ ॥
सदा चापररां त े भवेाया थ िनण य े ।मरा े िवहारे माे च सदा भवते ् ॥ ००७ ॥
सव ाियकाः कालाः काया णां भरतष भ ।तथवैालतः काले ितथेा भिूरदिणः ॥ ००८ ॥
चवमणां तात पया यो षे िनशः ॥ ००८ ॥
कोश सये यं कुवथा ायतः सदा ।ििवध महाराज िवपरीतं िववज यःे ॥ ००९ ॥
चारिैव िदा शूं य े त े रााराियणः ।तानाःै पुषै राातयथेाः पररम ् ॥ ०१० ॥
कमाथ भृांं वरयथेाः कुह ।कारयथेा कमा िण युायैुरिधितःै ॥ ०११ ॥
सनेाणतेा च भवेव तात ढतः ।शरूः ेशसहवै िय तव मानवः ॥ ०१२ ॥
सव जानपदावै तव कमा िण पाडव ।पौरोगवा सा कुय ुय वहािरणः ॥ ०१३ ॥
रं पररं च षे ुचवै परषे ु च ।उपलियतं त े िनमवे यिुधिर ॥ ०१४ ॥
अाय ०११ २५
दशेारा नरा िवााः सवकम स ु ।माािभरनुपािभरनुाा िहताया ॥ ०१५ ॥
गणुािथ नां गणुः काय िवषां त े जनािधप ।अिवचाा ते त ेयु था मेम हािगिरः ॥ ०१६ ॥
अाय ०११धतृरा उवाच ॥
मडलािन च बुथेाः परषेामानथा ।उदासीनगणुानां च ममानां तथवै च ॥ ००१ ॥
चतणुा शजुातानां सवषामातताियनाम ।्िमं चािमिमं च बों तऽेिरकशन ॥ ००२ ॥
तथामाा जनपदा गा िण िवषमािण च ।बलािन च कुे भवषेां यथेकम ् ॥ ००३ ॥
ते च ादश कौये राां व ै िविवधाकाः ।मिधाना गणुाः षिा दश च भो ॥ ००४ ॥
एतडलिमाराचाया नीितकोिवदाः ।अ षाुयमायं यिुधिर िनबोध तत ् ॥ ००५ ॥
विृयौ च िवयेौ ानं च कुनन ।िसा महाबाहो ततः षाुयचािरणः ॥ ००६ ॥
२६ आमवासपव
यदा पो बलवारपथाबलः ।िवगृ शूौये यायािितपितदा ॥ ००७ ॥
यदा पोऽबलवांदा सिंधं समायते ् ॥ ००७ ॥
ाणां सयवै कत ः ाहांथा ।यदा समथ यानाय निचरणेवै भारत ॥ ००८ ॥
तदा सव िवधयें ाानं च न िवभाजयते ।्भिूमरफला दयेा िवपरीत भारत ॥ ००९ ॥
िहरयं कुभिूयं िमं ीणमकोशवत ।्िवपरीता गृीयायं सिंधिवशारदः ॥ ०१० ॥
संथ राजपुं च िलथेा भरतष भ ।िवपरीतु तऽेदयेः पु कािदापिद ॥ ०११ ॥
त मो े यं च कुया ः सोपायमिवत ् ॥ ०११ ॥
कृतीनां च कौये राजा दीनां िवभावयते ।्मणे यगुपंं सनानां बलाबलम ् ॥ ०१२ ॥
पीडनंनं चवै कोशभथवै च ।काय यने शणूां रां रता यम ् ॥ ०१३ ॥
न च िहंोऽपुगतः सामो विृिमता ।कौये तं न िहंसते यो मह िविजगीषत े ॥ ०१४ ॥
गणानां भदेन े योगं गथेाः सह मििभः ।साधसुहणावै पापिनहणाथा ॥ ०१५ ॥
ब लाािप सततं नावा बलीयसा ।
अाय ०१२ २७
ितथेा राजशा ल वतैस विृमाितः ॥ ०१६ ॥
यवेमिभयाया ब लं बलवापृः ।सामािदिभपायैं मणे िविनवत यते ् ॥ ०१७ ॥
अशुवं ु युाय िनतेह मििभः ।कोशने पौरदै डने य े चाे ियकािरणः ॥ ०१८ ॥
असभंवे त ु सव यथामुने िनतते ।्मणेानने मोः ारीरमिप केवलम ् ॥ ०१९ ॥
अाय ०१२धतृरा उवाच ॥
सिंधिवहम पयथेा राजसम ।ियोिन ं ििवधोपायं बकं यिुधिर ॥ ००१ ॥
राजे पय ुपासीथािछा िैवमानः ।तुपुबलः शरुावािनित च रते ् ॥ ००२ ॥
पय ुपासनकाले त ु िवपरीतं िवधीयत े ।आमदकाले राजे पसप तो वरः ॥ ००३ ॥
सनं भदेन ं चवै शणूां कारयेतः ।कशन ं भीषणं चवै युे चािप बयम ् ॥ ००४ ॥
२८ आमवासपव
यामानो नपृितििवधं पिरिचयते ।्आनवै शो शिं शािवशारदः ॥ ००५ ॥
उाहभशुिां मशा च भारत ।उपपो नरो यायािपरीतमतोऽथा ॥ ००६ ॥
आददीत बलं राजा मौलं िमबलं तथा ।अटवीबलं भतृं चवै तथा णेीबलं च यत ् ॥ ००७ ॥
त िमबलं राजौलेन न िविशते ।णेीबलं भतृं चवै तु एविेत मे मितः ॥ ००८ ॥
तथा चारबलं चवै पररसमं नपृ ।िवयें बलकालेष ु राा काल उपिते ॥ ००९ ॥
आपदािप बोा बपा नरािधप ।भवि राां कौर यााः पथृगतः ण ु ॥ ०१० ॥
िवका बहवो राजापदां पाडुनन ।सामािदिभप शमयेापृः सदा ॥ ०११ ॥
याां यायालयै ुो राजा षिः परंतप ।सयंुो दशेकालाां बलरैागणुैथा ॥ ०१२ ॥
तुपुबलो यायााजा वृदुय े रतः ।आताथो यायादनतृाविप पािथ वः ॥ ०१३ ॥
णूामान ं वािजरथधानां ; जुमःै सवंतृकूलरोधसम ।्पदाितनागबै कदमां नद ; सपनाशे नपृितः यायात ् ॥ ०१४ ॥
अथोपपा शकटं पं वं च भारत ।
अाय ०१२ २९
उशना वदे यां ततैििहतं िवभो ॥ ०१५ ॥
सादिया परबलं कृा च बलहष णम ।्भमूौ योजयेुं परभमूौ तथवै च ॥ ०१६ ॥
लं शमयेाजा िनिपेिननो नरान ।्ाा िवषयं तं च सामािदिभपमते ् ॥ ०१७ ॥
सवथवै महाराज शरीरं धारयिेदह ।ेहे चवै कत मािनःयेसं परम ् ॥ ०१८ ॥
एवं कुव भुा वाचो लोकेऽिणतुे नपृः ।े ग तथाोित जा धमण पालयन ् ॥ ०१९ ॥
एवं या कुे वित तं जािहतम ।्उभयोलकयोात ाय े िनमवे च ॥ ०२० ॥
भीणे पवू मुोऽिस कृने िवरणे च ।मयावयं वं ीा त े नपृसम ॥ ०२१ ॥
एतव यथाायं कुवथा भिूरदिण ।ियथा जानां ं ग सखुमवािस ॥ ०२२ ॥
अमधेसहणे यो यजेिृथवीपितः ।पालयेािप धमण जाुं फलं लभते ् ॥ ०२३ ॥
३० आमवासपव
धतृरावाम ्
अाय ०१३यिुधिर उवाच ॥
एवमतेिरािम यथा पिृथवीपत े ।भयूवैानशुाोऽहं भवता पािथ वष भ ॥ ००१ ॥
भीे ग मनुा े गत े च मधसुदून े ।िवरे सये चवै कोऽो मां वुमहित ॥ ००२ ॥
य ु मामनशुाीह भवान िहत े ितः ।कता तेहीपाल िनवृ तो भव भारत ॥ ००३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
एवमुः स राजिष ध म राजने धीमता ।कौयें समनुातिुमयषे भरतष भ ॥ ००४ ॥
पु िवतां तावमािप बलवामः ।इुा ािवशाजा गााया भवनं तदा ॥ ००५ ॥
तमासनगतं दवेी गाारी धम चािरणी ।उवाच काले काला जापितसमं पितम ् ॥ ००६ ॥
अनुातः यं तने ासनेािप महिष णा ।यिुधिरानमुत े कदारयं गिमिस ॥ ००७ ॥
धतृरा उवाच ॥
अाय ०१३ ३१
गााय हमनुातः यं िपा महाना ।यिुधिरानमुत े गाि निचरानम ् ॥ ००८ ॥
अहं िह नाम सवषां तषेां ू तदिेवनाम ।्पुाणां दातिुमािम ेभावानगुं वस ु ॥ ००९ ॥
सवकृितसािंनं कारिया वेमिन ॥ ००९ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इुा धम राजाय षेयामास पािथ वः ।स च तचनाव समािने महीपितः ॥ ०१० ॥
ततो िन नपृितादःपरुादा ।सव सुनं चवै सवा कृतीथा ॥ ०११ ॥
समवतेां तावा ौरजानपदानथ ॥ ०११ ॥
ाणां महीपालाानादशेसमागतान ।्ततः ाह महातजेा धतृराो महीपितः ॥ ०१२ ॥
वकेामनसो ाणाः कुजालाः ।ियावै वैया शूावै समागताः ॥ ०१३ ॥
भवः कुरववै बकालं सहोिषताः ।परर सुदः पररिहत े रताः ॥ ०१४ ॥
यिददानीमहं यूामिाल उपिते ।तथा भविः कत मिवचाय वचो मम ॥ ०१५ ॥
अरयगमन े बिुगा ारीसिहत मे ।
३२ आमवासपव
ासानमुत े राथा कुीसतु च ॥ ०१६ ॥
भवोऽनजुान ु मा वोऽा भिूचारणा ॥ ०१६ ॥
अाकं भवतां चवै ययें ीितिह शाती ।न चाेि दशेषे ु राािमित मितम म ॥ ०१७ ॥
ाोऽि वयसानने तथा पुिवनाकृतः ।उपवासकृशाि गाारीसिहतोऽनघाः ॥ ०१८ ॥
यिुधिरगते राे ााि सखुं महत ।्मे यधनैया ििशिमित समाः ॥ ०१९ ॥
मम वृ हतपु का गितः ।ऋते वन ं महाभागाानुातमुहथ ॥ ०२० ॥
त तचनं ुा सव त े कुजालाः ।बासिंदधया वाचा भ रतष भ ॥ ०२१ ॥
तानिववुतः िकिःुखशोकपरायणान ।्पनुरवे महातजेा धतृराोऽवीिददम ् ॥ ०२२ ॥
अाय ०१४धतृरा उवाच ॥
शतंनःु पालयामास यथाविृथवीिममाम ।्
अाय ०१४ ३३
तथा िविचवीय भीणे पिरपािलतः ॥ ००१ ॥
पालयामास वातो िविदतं वो नसशंयः ॥ ००१ ॥
यथा च पाडुा ता म े दियतो भवतामभतू ।्स चािप पालयामास यथाव वे ह ॥ ००२ ॥
मया च भवतां सषूा या कृतानघाः ।असवा महाभागामतितःै ॥ ००३ ॥
य यधननेदें रां भुमकटकम ।्अिप त न वो मो ब ुिरपरावान ् ॥ ००४ ॥
तापराधाबु ुरेिभमानाहीिताम ।्िवमदः समुहानासीदनयाृतादथ ॥ ००५ ॥
तया साध ु वापीदं यिद वासाध ु व ै कृतम ।्तो िद न कत ं मामनुातमुहथ ॥ ००६ ॥
वृोऽयं हतपुोऽयं ःिखतोऽयं जनािधपः ।पवू राां च पुोऽयिमित कृानजुानत ॥ ००७ ॥
इयं च कृपणा वृा हतपुा तपिनी ।गाारी पुशोकाता तुं याचित वो मया ॥ ००८ ॥
हतपुािवमौ वृौ िविदा ःिखतौ तथा ।अनजुानीत भं वो जावः शरणं च वः ॥ ००९ ॥
अयं च कौरवो राजा कुीपुो यिुधिरः ।सवभ विः समषे ु िवषमषे ु च ॥ ०१० ॥
३४ आमवासपव
न जात ु िवषमं चवै गिमित कदाचन ॥ ०१० ॥
चारः सिचवा य ातरो िवपलुौजसः ।लोकपालोपमा ते े सव धमा थ दिश नः ॥ ०११ ॥
वे भगवानषे सव भतूजगितः ।यिुधिरो महातजेा भवतः पालियित ॥ ०१२ ॥
अवयमवे विमित कृा वीिम वः ।एष ासो मया दः सवषां वो यिुधिरः ॥ ०१३ ॥
भवोऽ च वीर ासभतूा मया कृताः ॥ ०१३ ॥
यवे तःै कृतं िकिलीकं वा सतुमै म ।यने मदीयने तदनुातमुहथ ॥ ०१४ ॥
भवििह न मे मःु कृतपवू ः कथन ।अगुभानामषेोऽिलिरदं नमः ॥ ०१५ ॥
तषेामिरबुीनां ानां कामचािरणाम ।्कृत े याचािम वः सवा ाारीसिहतोऽनघाः ॥ ०१६ ॥
इुाने त े राा पौरजानपदा जनाः ।नोचबुा कलाः िकिीां चुः पररम ् ॥ ०१७ ॥
अाय ०१५ ३५
अाय ०१५वशैपंायन उवाच ॥
एवमुा ु त े तने पौरजानपदा जनाः ।वृने राा कौर नसा इवाभवन ् ॥ ००१ ॥
तूभतूांतां ु बाकठाहीपितः ।धतृराो महीपालः पनुरवेाभाषत ॥ ००२ ॥
वृं मां हतपुं च धम पा सहानया ।िवलपं बिवधं कृपणं चवै समाः ॥ ००३ ॥
िपा यमनुातं कृपैायनने व ै ।वनवासाय धम ा धम ने नपृणे च ॥ ००४ ॥
सोऽहं पनुः पनुया च े िशरसावनतोऽनघाः ।गााया सिहतं तां समनुातमुहथ ॥ ००५ ॥
ुा त ु कुराज वाािन कणािन त े ।ः सव तो राजमतेाः कुजालाः ॥ ००६ ॥
उरीयःै करैािप सछंा वदनािन त े ।ः शोकसतंा मुत िपतमृातवृत ् ॥ ००७ ॥
दयःै शूभतूै े धतृरावासजम ।्ःखं सधंारयः नसा इवाभवन ् ॥ ००८ ॥
ते िवनीय तमायासं कुराजिवयोगजम ।्शनःै शनैदाोमवुमतातु ॥ ००९ ॥
३६ आमवासपव
ततः सधंाय त े सव वााथ समासतः ।एकिाणे राजावेयोचनु रािधपम ् ॥ ०१० ॥
ततः चरणे वृः समंतोऽथ िवशारदः ।सााो बृचो राजंु समपुचमे ॥ ०११ ॥
अनमुा महाराजं तदः संभा च ।िवः गो मधेावी स राजानमवुाच ह ॥ ०१२ ॥
राजां जना मिय सव समिप तम ।्वािम तदहं वीर तषु नरािधप ॥ ०१३ ॥
यथा वदिस राजे सवमतेथा िवभो ।ना िमा वचः िकिुं नः पररम ् ॥ ०१४ ॥
न जा तु वशं राां किदाचन ।राजासीः जापालः जानामियो भवते ् ॥ ०१५ ॥
िपतवृातवृवै भवः पालयि नः ।न च यधनः िकिदयंु कृतवापृ ॥ ०१६ ॥
यथा वीित धम ो मिुनः सवतीसतुः ।तथा कु महाराज स िह नः परमो गुः ॥ ०१७ ॥
ा वयं त ु भवता ःखशोकपरायणाः ।भिवामिरं राजवणुशतैताः ॥ ०१८ ॥
यथा शतंननुा गुा राा िचादने च ।भीवीयपगढूने िपा च तव पािथ व ॥ ०१९ ॥
भविुयजुा चवै पाडुना पिृथवीिता ।
अाय ०१६ ३७
तथा यधननेािप राा सपुिरपािलताः ॥ ०२० ॥
न मिप पुेलीकं कृतवापृ ।िपतरीव सिुवाििप नरािधप े ॥ ०२१ ॥
वयमा यथा सवतो िविदतं तथा ॥ ०२१ ॥
तथा वष सहाय कुीपुणे धीमता ।पामाना धिृतमता सखुं िवामहे नपृ ॥ ०२२ ॥
राजषणां परुाणानां भवतां वशंधािरणाम ।्कुसवंरणादीनां भरत च धीमतः ॥ ०२३ ॥
वृं समनयुाषे धमा ा भिूरदिणः ।ना वां महाराज ससुूमिप िवते ॥ ०२४ ॥
उिषताः सखुं िनं भवता पिरपािलताः ।ससुूं च लीकं त े सपु न िवते ॥ ०२५ ॥
य ुाितिवमदऽिा यधनं ित ।भवमननुेािम तािप कुनन ॥ ०२६ ॥
अाय ०१६ाण उवाच ॥
न तयुधनकृतं न च तवता कृतम ।्न कण सौबलाां च कुरवो ययं गताः ॥ ००१ ॥
३८ आमवासपव
दवैं त ु िवजानीमो य शं बािधतमु ।्दवैं पुषकारणे न शमितवित तमु ् ॥ ००२ ॥
अौिहयो महाराज दशाौ च समागताः ।अादशाहने हता दशिभयधपुवःै ॥ ००३ ॥
भीोणकृपाै कणन च महाना ।ययुधुानने वीरणे धृुने चवै ह ॥ ००४ ॥
चतिुभ ः पाडुपुै भीमाज ुनयमनैृ प ।जनयोऽयं नपृत े कृतो दवैबलाृतःै ॥ ००५ ॥
अवयमवे सामे ियणे िवशषेतः ।कत ं िनधनं लोके शणे बनुा ॥ ००६ ॥
तिैरयं पुषािैव ाबाबलाितःै ।पिृथवी िनहता सवा सहया सरथिपा ॥ ००७ ॥
न स राजापराोित पुव महामनाः ।न भवा च ते भृा न कण न च सौबलः ॥ ००८ ॥
यिनाः कुेा राजान सहशः ।सव दवैकृतं तै कोऽ िकं वुमहित ॥ ००९ ॥
गुम तो भवान कृ जगतः भःु ।धमा ानमतुमनजुानीमहे सतुम ् ॥ ०१० ॥
लभतां वीरलोका ससहायो नरािधपः ।िजाःै समनुातििदवे मोदतां सखुी ॥ ०११ ॥
अाय ०१६ ३९
ाते च भवाुयं धम च परमां िितम ।्वदे पुयं च कान सरतसम ॥ ०१२ ॥
ापदानााािभः पाडवाः पुषष भाः ।समथा ििदवािप पालन े िकं पनुः ितःे ॥ ०१३ ॥
अनवुि चापीमाः समषे ु िवषमषे ु च ।जाः कुकुले पाडवाीलभषूणान ् ॥ ०१४ ॥
दयेाहारां पिरहारां पािथ व ।पवू राजाितसगा पालयवे पाडवः ॥ ०१५ ॥
दीघ दश कृतः सदा वैवणो यथा ।अुसिचवायं कुीपुो महामनाः ॥ ०१६ ॥
अिमे दयावां शिुच भरतष भ ।ऋज ु पयित मधेावी पुवाित नः सदा ॥ ०१७ ॥
िवियं च जना ससंगा म ज वै ।न किरि राजष तथा भीमाज ुनादयः ॥ ०१८ ॥
मा मृष ुकौराीेाशीिवषोपमाः ।वीय वो महाानः पौराणां च िहत े रताः ॥ ०१९ ॥
न कुी न च पााली न चोपी न साती ।अिन े किरि ितकूलािन किहिचत ् ॥ ०२० ॥
भवृतिममं हंे यिुधिरिवविध तम ।्न पृतः किरि पौरजानपदा जनाः ॥ ०२१ ॥
अधिम ानिप सतः कुीपुा महारथाः ।
४० आमवासपव
मानवाालियि भूा धम परायणाः ॥ ०२२ ॥
स राजानसं ःखमपनीय यिुधिरात ।्कु काया िण धा िण नमे भरतष भ ॥ ०२३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
त तचनं ध मनबुगणुोरम ।्साध ु सािित सवः स जनः ितगहृीतवान ् ॥ ०२४ ॥
धतृरा तामिभपू पनुः पनुः ।िवसज यामास तदा सवा ु कृतीः शनःै ॥ ०२५ ॥
स तःै सपंिूजतो राजा िशवनेाविेतदा ।ािलः पजूयामास तं जनं भरतष भ ॥ ०२६ ॥
ततो िववशे भवुन ं गााया सिहतो नपृः ।ुायां चवै शव या यकार िनबोध तत ् ॥ ०२७ ॥
भीमसनेवाम ्
अाय ०१७वशैपंायन उवाच ॥
िुषतायां रजां त ु धतृराोऽिकासतुः ।िवरं षेयामास यिुधिरिनवशेनम ् ॥ ००१ ॥
अाय ०१७ ४१
स गा राजवचनावाचातुमीरम ।्यिुधिरं महातजेाः सव बिुमतां वरः ॥ ००२ ॥
धतृराो महाराज वनवासाय दीितः ।गिमित वनं राजाि कीमागतािममाम ् ॥ ००३ ॥
स ा कुकुले िकिदथ मभीित ।ािमित दात ुं स गाेय महानः ॥ ००४ ॥
ोण सोमद बाीक च धीमतः ।पुाणां चवै सवषां य े चा सुदो हताः ॥ ००५ ॥
यिद चानजुानीष े सैवापसद च ॥ ००५ ॥
एतुा त ु वचनं िवर यिुधिरः ।ः सपंजूयामास गडुाकेश पाडवः ॥ ००६ ॥
न त ु भीमो ढोधचो जगहृे तदा ।िवर महातजेा यधनकृतं रन ् ॥ ००७ ॥
अिभायं िविदा त ु भीमसने फनुः ।िकरीटी िकिदान भीमं वचनमवीत ् ॥ ००८ ॥
भीम राजा िपता वृो वनवासाय दीितः ।दातिुमित सवषां सुदामौदिेहकम ् ॥ ००९ ॥
भवता िनिज तं िवं दातिुमित कौरवः ।भीादीनां महाबाहो तदनुातमुहिस ॥ ०१० ॥
िदा महाबाहो धतृराः याचित ।
४२ आमवासपव
यािचतो यः परुाािभः पय काल पय यम ् ॥ ०११ ॥
योऽसौ पिृथाः कृाया भता भूा नरािधपः ।परिैव िनहतापो वनं गमुभीित ॥ ०१२ ॥
मा तऽेुषा दानावत ु दश नम ।्अयशमतोऽादध च महाभजु ॥ ०१३ ॥
राजानमपुित ें ातरमीरम ।्अहमिस दात ुं व ै नादात ुं भरतष भ ॥ ०१४ ॥
एवं वुाणं कौयें धम राजोऽपजूयत ् ॥ ०१४ ॥
भीमसनेु सोधः ोवाचदें वचदा ।वयं भी कुमह तेकाया िण फनु ॥ ०१५ ॥
सोमद नपृतभेू िरवस एव च ।बाीक च राजषण च महानः ॥ ०१६ ॥
अषेां चवै सुदां कुी कणा य दाित ।ाािन पुषा मादाौरवको नपृः ॥ ०१७ ॥
इित मे वत त े बिुमा वो नुशवः ।कातरं या ु सव यधनादयः ॥ ०१८ ॥
यिैरयं पिृथवी सवा घाितता कुलपासंनःै ॥ ०१८ ॥
कुतम िवृ वरंै ादशवािष कम ।्अातवासगमनं ौपदीशोकवध नम ् ॥ ०१९ ॥
तदा धतृरा हेोऽाभवदा ॥ ०१९ ॥
अज ुनयिुधिरयोः वाे ४३
कृािजनोपसवंीतो ताभरणभषूणः ।साध पाालपुा ं राजानमपुजिमवान ् ॥ ०२० ॥
तदा ोणभीौ तौ सोमदोऽिप वाभवत ् ॥ ०२० ॥
य योदश समा वन े वने जीविस ।न तदा ा िपता ेः िपतृनेािभवीते ॥ ०२१ ॥
िकं त े तितृं पाथ यदषे कुलपासंनः ।वृ ो िवरं ाह तू े िकं िजतिमतु ॥ ०२२ ॥
तमवेवंािदन ं राजा कुीपुो यिुधिरः ।उवाच ातरं धीमाोषमािेत भयन ् ॥ ०२३ ॥
अज ुनयिुधिरयोः वाे
अाय ०१८अज ुन उवाच ॥
भीम ेो गुम ं नातोऽुमुहे ।धतृराो िह राजिष ः सव था मानमहित ॥ ००१ ॥
न रपराािन रि सकृुतािन च ।असिंभाथ मया दाः साधवः पुषोमाः ॥ ००२ ॥
४४ आमवासपव
इदं मचनाः कौरवं िूह पािथ वम ।्याविदित पुाणां दात ुं तावदाहम ् ॥ ००३ ॥
भीादीनां च सवषां सुदामपुकािरणाम ।्मम कोशािदित िवभो मा भूीमः सुम नाः ॥ ००४ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इेु धम राजमज ुन ं पजूयत ।्भीमसनेः कटाणे वीां चे धनयम ् ॥ ००५ ॥
ततः स िवरं धीमाामाह यिुधिरः ।न भीमसने े कोपं स नपृितः कत ुमहित ॥ ००६ ॥
पिरिो िह भीमोऽयं िहमवृातपािदिभः ।ःखबै िवधधैमानरय े िविदतं तव ॥ ००७ ॥
िकं त ु मचनािूह राजान ं भरतष भम ।्यिदिस याव गृतां महृािदित ॥ ००८ ॥
यायमयं भीमः करोित भशृःिखतः ।न तनिस कत िमित वाः स पािथ वः ॥ ००९ ॥
यमाि धनं िकिदज ुन च वेमिन ।त ामी महाराज इित वाः स पािथ वः ॥ ०१० ॥
ददात ु राजा िवेो यथें ियतां यः ।पुाणां सुदां चवै गानृयम सः ॥ ०११ ॥
इदं चािप शरीरं म े तवायं जनािधप ।धनािन चिेत िवि ं ना सशंयः ॥ ०१२ ॥
िवरवाम ् ४५
िवरवाम ्
अाय ०१९वशैपंायन उवाच ॥
एवमुु राा स िवरो बिुसमः ।धतृरामपुेदें वामाह महाथ वत ् ॥ ००१ ॥
उो यिुधिरो राजा भवचनमािदतः ।स च संु वां त े शशसं महािुतः ॥ ००२ ॥
बीभु महातजेा िनवदेयित त े गहृान ।्वस ु त गहृे य ाणानिप च केवलान ् ॥ ००३ ॥
धमराज पुे रां ाणानािन च ।अनजुानाित राजष यादिप िकन ॥ ००४ ॥
भीमु सव ःखािन संृ बलातु ।कृािदव महाबारनमुे िविनःसन ् ॥ ००५ ॥
स राा धम शीलेन ाा बीभनुा तथा ।अननुीतो महाबाः सौदे ािपतोऽिप च ॥ ००६ ॥
न च मुया काय इित ां ाह धम राट ्।संृ भीमरंै यदायवदाचरते ् ॥ ००७ ॥
४६ आमवासपव
एवंायो िह धमऽयं ियाणां नरािधप ।युे ियधम च िनरतोऽयं वकृोदरः ॥ ००८ ॥
वकृोदरकृत े चाहमज ुन पनुः पनुः ।सादयाव नपृत े भवाभिुरहाि यत ् ॥ ००९ ॥
ददात ु भवािं याविदिस पािथ व ।मीरो नो रा ाणानां चिेत भारत ॥ ०१० ॥
दयेाहारां पुाणां चौदिेहकम ।्इतो रािन गावै दासीदासमजािवकम ् ॥ ०११ ॥
आनिया कुेो ाणेः यतु ।दीनाकृपणे त त नपृाया ॥ ०१२ ॥
बरसपानााः सभा िवर कारय ।गवां िनपाना िविवधं पुयकम यत ् ॥ ०१३ ॥
इित मामवीाजा पाथ वै धनयः ।यदानरं काय तवाुमहित ॥ ०१४ ॥
इुो िवरणेाथ धतृराोऽिभन तत ।्मने महादान े काि ां जनमजेय ॥ ०१५ ॥
ायः ४७
ायः
अाय ०२०वशैपंायन उवाच ॥
िवरणेवैमुु धतृराो जनािधपः ।ीितमानभवाजा राो िजो कमणा ॥ ००१ ॥
ततोऽिभपाीाय ाणानिृषसमान ।्पुाथ सुदां चवै स समी सहशः ॥ ००२ ॥
कारियापानािन यानााादनािन च ।सवुण मिणरािन दासीदासपिरदान ् ॥ ००३ ॥
कलािजनरािन ामाेानजािवकम ।्अलाराजानाावै वरियः ॥ ००४ ॥
आिदयािदय िवेो ददौ स नपृसमः ॥ ००४ ॥
ोणं सी भीं च सोमदं च बािकम ।्यधनं च राजान ं पुांवै पथृथृक ् ॥ ००५ ॥
जयथपरुोगां सुदवै सव शः ॥ ००५ ॥
स ायो ववधृ े बगोधनदिणः ।अनकेधनरौघो यिुधिरमते तदा ॥ ००६ ॥
अिनशं य पुषा गणका लेखकाथा ।यिुधिर वचनादापृि तं नपृम ् ॥ ००७ ॥
४८ आमवासपव
आापय िकमतेेः दयें दीयतािमित ।तपितमवेा वचनाे यते ॥ ००८ ॥
शते दये े दशशतं सहे चायतुं तथा ।दीयत े वचनााः कुीपु धीमतः ॥ ००९ ॥
एवं स वसधुारािभव ष माणो नपृादुः ।तप यामास िवांाष िूमिमवादुः ॥ ०१० ॥
ततोऽनरमवेा सववणा हीपितः ।अपानरसौघने ावयामास पािथ वः ॥ ०११ ॥
सवफेनरौघो मदृिननदनः ।गवामकरावत नारीरमहाकरः ॥ ०१२ ॥
ामाहारकुाो मिणहमेजलाण वः ।जगंावयामास धतृरादयािुधः ॥ ०१३ ॥
एवं स पुपौाणां िपतणॄामानथा ।गााया महाराज ददावौदिेहकम ् ॥ ०१४ ॥
पिराो यदासी ददानानकेशः ।ततो िनव त यामास दानयं कुहः ॥ ०१५ ॥
एवं स राजा कौरे दानमहोवम ।्नटनत कलाां बरसदिणम ् ॥ ०१६ ॥
दशाहमवें दानािन दा राजािकासतुः ।बभवू पुपौाणामनणृो भरतष भ ॥ ०१७ ॥
धतृरा वनगमनम ् ४९
धतृरा वनगमनम ्
अाय ०२१वशैपंायन उवाच ॥
ततः भात े राजा स धतृराोऽिकासतुः ।आय पाडवाीरानवासकृतणः ॥ ००१ ॥
गाारीसिहतो धीमानिभन यथािविध ।काि ां कारियिें ाणवैदपारगःै ॥ ००२ ॥
अिहों परुृ वलािजनसवंतृः ।वधपूिरवतृो राजा िनय यौ भवनातः ॥ ००३ ॥
ततः ियः कौरवपाडवानां ; याााः कौरवराजवंयाः ।तासां नादः ारासीदान ; विैचवीय नपृतौ यात े ॥ ००४ ॥
ततो लाजःै समुनोिभ राजा ; िविचािभहंृ पजूिया ।सयंोाथभृ जनं च सव ; ततः समुृ ययौ नरेः ॥ ००५ ॥
ततो राजा ािलवपमानो ; यिुधिरः सनं बाकठः ।िवलोहैा महाराज साधो ; गासीपतात भमूौ ॥ ००६ ॥
तथाज ुनीःखािभतो ; मुम ुिन ःसारताः ।यिुधिरं मवैिमवेमुा ; िनगृाथोदीधरीदमानः ॥ ००७ ॥
वकृोदरः फनुवै वीरौ ; माीपुौ िवरः सय ।
५० आमवासपव
वैयापुः सिहतो गौतमने ; धौो िवाायबुा कठाः ॥ ००८ ॥
कुी गाार बनेां ज ; ासं हमथोही ।राजा गााया ः दशेऽेवस ; पािणं ययौ धतृराः तीतः ॥ ००९ ॥
तथा कृा ौपदी यादवी च ; बालापा चोरा कौरवी च ।िचादा या कािियोऽाः ; साध राा िताा वधिूभः ॥ ०१०॥
तासां नादो दतीनां तदासी ;ाजःखाुररीणािमवोःै ।ततो िनतेुा णियाणां ; िव ाणां चवै नाय ः समात ् ॥ ०११ ॥
तिया ण े ःिखतः पौरवग ; गजायऽेतीव बभवू राजन ।्यथा पवू गतां पाडवानां ; तू े राजौरवाणां सभायाम ् ॥ ०१२ ॥
या नापयमा नवै सयू ; रामाः कदािचदिप तिरेे ।महावनं गित कौरवेे ; शोकेनाता राजमाग पेः ॥ ०१३ ॥
कुीवाम ्
अाय ०२२वशैपंायन उवाच ॥
ततः ासादहष ु वसधुायां च पािथ व ।ीणां च पुषाणां च समुहािनोऽभवत ् ॥ ००१ ॥
अाय ०२२ ५१
स राजा राजमागण ननृारीसलेन च ।कथििय यौ धीमापेमानः कृतािलः ॥ ००२ ॥
स वध मानारणे िनय यौ गजसायात ।्िवसज यामास च तं जनौघं स मुम ुः ॥ ००३ ॥
वनं ग ुं च िवरो राा सह कृतणः ।सय महामाः सतूो गाविणथा ॥ ००४ ॥
कृपं िनवत यामास ययुु ुं च महारथम ।्धतृराो महीपालः पिरदाय यिुधिरे ॥ ००५ ॥
िनवृ े पौरवग त ु राजा साःपरुदा ।धतृराानुातो िनवित तिुमयषे सः ॥ ००६ ॥
सोऽवीातरं कुीमपुे भरतष भ ।अहं राजानमिे भवती िविनवत ताम ् ॥ ००७ ॥
वधपूिरवतृा राि नगरं गमुहिस ।राजा याषे धमा ा तपस े धतृिनयः ॥ ००८ ॥
इुा धम राजने बााकुललोचना ।जगादवैं तदा कुी गाार पिरगृ ह ॥ ००९ ॥
सहदवे े महाराज मा मादं कृथाः िचत ।्एष मामनरुो िह राजंां चवै िनदा ॥ ०१० ॥
कण रथेाः सततं सामेपलाियनम ।्अवकीण िह स मया वीरो या तदा ॥ ०११ ॥
आयसं दयं ननू ं माया मम पुक ।
५२ आमवासपव
ययू जमपयाः शतधा न िवदीय त े ॥ ०१२ ॥
एवते त ु िकं शं मया कत ुमिरंदम ।मम दोषोऽयमथ ािपतो य सयू जः ॥ ०१३ ॥
तििमं महाबाहो दान ं दामुमम ् ॥ ०१३ ॥
सदवै ातिृभः साध मजािरमद न ।ौपा िय े िनंातमिरकशन ॥ ०१४ ॥
भीमसनेाज ुनौ चवै नकुल कुह ।समाधयेाया वीर कुलधगू ता ॥ ०१५ ॥
ूशरुयोः पादाुषूी वन ेहम ।्गाारीसिहता वे तापसी मलपिनी ॥ ०१६ ॥
एवमुः स धमा ा ातिृभः सिहतो वशी ।िवषादमगमीं न च िकिवाच ह ॥ ०१७ ॥
स मुत िमव ाा धम पुो यिुधिरः ।उवाच मातरं दीनिाशोकपरायणः ॥ ०१८ ॥
िकिमदं त े विसतं नवैं ं वुमहिस ।न ामनजुानािम सादं कत ुमहिस ॥ ०१९ ॥
रोचयः परुा ानुा ियदशन े ।िवराया वचोिभमा ुमहिस ॥ ०२० ॥
िनह पिृथवीपालाां ािमदं मया ।तव ामपुु वासदुवेारष भात ् ॥ ०२१ ॥
अाय ०२२ ५३
सा बिुिरयं चा भवा या तुा मया ।धम िितं ुा तािलतिुमिस ॥ ०२२ ॥
अानुृ रां च षुां चमेां यशिनीम ।्कथं विस शूषे ु वने सीद मे ॥ ०२३ ॥
इित बाकलां वाचं कुी पु वती ।जगामवैापुणूा ी भीमािमदमवीत ् ॥ ०२४ ॥
यदा रािमदं कुि भों पुिनिज तम ।्ाा राजधमा तदयें त े कुतो मितः ॥ ०२५ ॥
िकं वयं कािरताः पवू भवा पिृथवीयम ।्क हतेोः पिर वनं गमुभीिस ॥ ०२६ ॥
वनाािप िकमानीता भवा बालका वयम ।्ःखशोकसमािवौ माीपुािवमौ तथा ॥ ०२७ ॥
सीद मातमा गां वनम यशििन ।ियं यौिधिर तावु पाथ बलािज ताम ् ॥ ०२८ ॥
इित सा िनितवैाथ वनवासकृतणा ।लालतां बिवधं पुाणां नाकरोचः ॥ ०२९ ॥
ौपदी चायाूं िवषणवदना तदा ।वनवासाय ग दती भया सह ॥ ०३० ॥
सा पुादुतः सवा ुम ुरवेती ।जगामवै महााा वनाय कृतिनया ॥ ०३१ ॥
अयःु पाडवाां त ु सभृाःपरुादा ।
५४ आमवासपव
ततः मृ सािूण पुाचनमवीत ् ॥ ०३२ ॥
अाय ०२३कुवुाच ॥
एवमतेहाबाहो यथा वदिस पाडव ।कृतमुष णं पवू मया वः सीदतां नपृ ॥ ००१ ॥
तूापतराानां पिततानां सखुादिप ।ाितिभः पिरभतूानां कृतमुष णं मया ॥ ००२ ॥
कथं पाडोन नयते सतंितः पुषष भाः ।यश वो न नयते इित चोष णं कृतम ् ॥ ००३ ॥
ययूिमसमाः सव दवेतुपरामाः ।मा परषेां मखुेाः ेवें तृतं मया ॥ ००४ ॥
कथं धम भतृां ेो राजा ं वासवोपमः ।पनुव न े न ःखी ा इित चोष णं कृतम ् ॥ ००५ ॥
नागायतुसमाणः ातिवमपौषः ।नायं भीमोऽयं गिेदित चोष णं कृतम ् ॥ ००६ ॥
भीमसनेादवरजथायं वासवोपमः ।िवजयो नावसीदते इित चोष णं कृतम ् ॥ ००७ ॥
अाय ०२३ ५५
नकुलः सहदवे तथमेौ गुवित नौ ।धुा कथं न सीदतेािमित चोष णं कृतम ् ॥ ००८ ॥
इयं च बहृती यामा ीमायतलोचना ।वथृा सभातले िा मा भिूदित च तृतम ् ॥ ००९ ॥
ेा मे तदा हीमां वपे कदलीिमव ।ीधिम णीमिना तथा तूपरािजताम ् ॥ ०१० ॥
ःशासनो यदा मौाासीवय कष त ।तदवै िविदतं मं पराभतूिमदं कुलम ् ॥ ०११ ॥
िवषणाः कुरववै तदा मे शरुादयः ।यदषैा नाथिमी लपुररी यथा ॥ ०१२ ॥
केशपे परामृा पापने हतबिुना ।यदा ःशासननेषैा तदा मुाहं नपृ ॥ ०१३ ॥
युजेोिववृथ मया ुष णं कृतम ।्तदान िवरावािैरित ति पुकाः ॥ ०१४ ॥
कथं न राजवशंोऽयं नयेा सतुाम ।पाडोिरित मया पु ताष णं कृतम ् ॥ ०१५ ॥
न त पुः पौौ वा कुत एव स पािथ व ।लभते सकृुता.ोकाांशः णयित ॥ ०१६ ॥
भंु राफलं पुा भत ुम िवपलंु परुा ।महादानािन दािन पीतः सोमो यथािविध ॥ ०१७ ॥
साहं नाफलाथ व ै वासदुवेमचचूदुम ।्
५६ आमवासपव
िवरायाः लापैःै ावनाथ त ु तृतम ् ॥ ०१८ ॥
नाहं राफलं पु कामये पुिनिज तम ।्पितलोकानहं पुयाामये तपसा िवभो ॥ ०१९ ॥
ूशरुयोः कृा शुषूां वनवािसनोः ।तपसा शोषियािम यिुधिर कलेवरम ् ॥ ०२० ॥
िनवत कुे भीमसनेािदिभः सह ।धम त े धीयतां बिुम ने महदुच ॥ ०२१ ॥
अाय ०२४वशैपंायन उवाच ॥
कुाु वचनं ुा पाडवा राजसम ।ीिडताः संवत पााा सिहतानघाः ॥ ००१ ॥
ततः शो महानासीवषामवे भारत ।अःपरुाणां दतां ा कु तथागताम ् ॥ ००२ ॥
दिणमथावृ राजान ं पाडवादा ।अिभवा वत पथृां तामिनव व ै ॥ ००३ ॥
ततोऽवीहाराजो धतृराोऽिकासतुः ।गाार िवरं चवै समाभा िनगृ च ॥ ००४ ॥
यिुधिर जननी दवेी साध ु िनव ताम ।्
अाय ०२४ ५७
यथा यिुधिरः ाह तव समवे िह ॥ ००५ ॥
पुैय महिददमपा च महाफलम ।्का न ु गेनं ग पुानुृ मढूवत ् ॥ ००६ ॥
राया तपं दान ं दं तं कृतम ।्अनया शमहे यूतां च वचो मम ॥ ००७ ॥
गाािर पिरतुोऽि वाः शुषूणने व ै ।तामनेां धम े समनुातमुहिस ॥ ००८ ॥
इुा सौबलेयी त ु राा कुीमवुाच ह ।तव राजवचनंं च वां िवशषेवत ् ॥ ००९ ॥
न च सा वनवासाय दवे कृतमितं तदा ।शोपुावत ियत ुं कु धम परां सतीम ् ॥ ०१० ॥
ताु तं िरं ाा वसायं कुियः ।िनवृां कुेाा दा ॥ ०११ ॥
उपावृषे ु पाथष ु सवःपरुषे ु च ।ययौ राजा महााो धतृराो वनं तदा ॥ ०१२ ॥
पाडवा अिप दीनाे ःखशोकपरायणाः ।यानःै ीसिहताः सव परंु िविवशुदा ॥ ०१३ ॥
तदिमवाकूजं गतोविमवाभवत ।्नगरं हािनपरंु सीवृकुमारकम ् ॥ ०१४ ॥
सव चासिाहाः पाडवा जातमवः ।कुा हीनाः सुःखाता वा इव िवनाकृताः ॥ ०१५ ॥
५८ आमवासपव
धतृरा ु तनेाा गा समुहदरम ।्ततो भागीरथीतीरे िनवासमकरोभःु ॥ ०१६ ॥
ाृता यथाायमयो वदेपारगःै ।राज िजेै त तपोधनःै ॥ ०१७ ॥
ाृतािरभव च वृो नरािधपः ॥ ०१७ ॥
स राजाीय ुपा ा च िविधवदा ।संागतं सहाशंमुपुाितत भारत ॥ ०१८ ॥
िवरः सयवै राः शां कुशैतः ।चतःु कुवीर गााया ािवरतः ॥ ०१९ ॥
गााया ः सिंनकष त ु िनषसाद कुशेथ ।यिुधिर जननी कुी साधुत े िता ॥ ०२० ॥
तषेां संवणे चािप िनषेिव रादयः ।याजका यथोशें िजा य े चानयुाियनः ॥ ०२१ ॥
ाधीतिजमुा सा संािलतपावका ।बभवू तषेां रजनी ाीव ीितवध नी ॥ ०२२ ॥
ततो राां तीतायां कृतपवूा िकियाः ।ािं िविधवव ययु े यथामम ् ॥ ०२३ ॥
उदखुा िनरी उपवासपरायणाः ॥ ०२३ ॥
स तषेामितःखोऽभिूवासः थमऽेहिन ।शोचतां शोमानानां पौरजानपदजै नःै ॥ ०२४ ॥
धतृराादीनां ासामगमनम ् ५९
धतृराादीनां ासामगमनम ्
अाय ०२५वशैपंायन उवाच ॥
ततो भागीरथीतीरे मे े पुयजनोिचते ।िनवासमकरोाजा िवर मते ितः ॥ ००१ ॥
तनै ं पय ुपािताणा रावािसनः ।िव सघंा बहवो भरतष भ ॥ ००२ ॥
स तःै पिरवतृो राजा कथािभरिभन तान ।्अनजु े सिशाै िविधवितपू च ॥ ००३ ॥
सायाे स महीपालतो गामपुे ह ।चकार िविधवौचं गाारी च यशिनी ॥ ००४ ॥
तथवैाे पथृव तीथाु भारत ।चुः सवा ः िया पुषा िवरादयः ॥ ००५ ॥
कृतशौचं ततो वृं शरंु कुिभोजजा ।गाार च पथृा राजातीरमपुानयत ् ॥ ००६ ॥
राु याजकै कृतो वदेीपिररः ।जहुाव त विं स नपृितः ससरः ॥ ००७ ॥
६० आमवासपव
ततो भागीरथीतीराुें जगाम सः ।सानगुो नपृितिव ाियतः सयंतिेयः ॥ ००८ ॥
तामपदं धीमानिभग स पािथ वः ।आससादाथ राजिष ः शतयपू ं मनीिषणम ् ॥ ००९ ॥
स िह राजा महानासीेकयषे ु परंतपः ।स पुं मनजुैय िनवेय वनमािवशत ् ॥ ०१० ॥
तनेासौ सिहतो राजा ययौ ासामं तदा ।तनै ं िविधवाजगृाुहम ् ॥ ०११ ॥
स दीां त संा राजा कौरवननः ।शतयपूामे तििवासमकरोदा ॥ ०१२ ॥
तैसव िविधं राजाजाचौ महामितः ।आरयकं महाराज ासानमुत े तदा ॥ ०१३ ॥
एवं स तपसा राजा धतृराो महामनाः ।योजयामास चाानं तांानचुरांदा ॥ ०१४ ॥
तथवै दवेी गाारी वलािजनवािसनी ।कुा सह महाराज समानतचािरणी ॥ ०१५ ॥
कमणा मनसा वाचा चषुा चािप त े नपृ ।सिंनयिेयाममािताः परमं तपः ॥ ०१६ ॥
गिभतूः पिरशुमासंो ; जटािजनी वलसवंतृाः ।स पािथ व तपचार ; महिष वीमपतेदोषः ॥ ०१७ ॥
अाय ०२६ ६१
ा च धमा थ िवदबिुः ; ससयं नपृितं सदारम ।्उपाचरोरतपो िजताा ; तदा कृशो वलचीरवासाः ॥ ०१८ ॥
अाय ०२६वशैपंायन उवाच ॥
ततििुनेा राजान ं मुयःु ।नारदः पव तवै दवेल महातपाः ॥ ००१ ॥
पैायनः सिश िसााे मनीिषणः ।शतयपू राजिष वृ ः परमधािम कः ॥ ००२ ॥
तषेां कुी महाराज पजूां चे यथािविध ।त े चािप ततुषुुाापसाः पिरचय या ॥ ००३ ॥
त धा ः कथाात चुे परमष यः ।रमयो महाानं धतृरां जनािधपम ् ॥ ००४ ॥
कथारे त ु कििंवेिष ना रददा ।कथािममामकथयवदिशवान ् ॥ ००५ ॥
परुा जापितसमो राजासीदकुतोभयः ।सहिच इुः शतयपूिपतामहः ॥ ००६ ॥
स पु े रामासेे परमधािम के ।सहिचो धमा ा िववशे वनं नपृः ॥ ००७ ॥
६२ आमवासपव
स गा तपसः पारं दी स नरािधपः ।परंुदर संान ं ितपदे े महामनाः ॥ ००८ ॥
पवू ः स बशो राजपंतता मया ।महेसदन े राजा तपसा दधिकिषः ॥ ००९ ॥
तथा शलैालयो राजा भगदिपतामहः ।तपोबलेनवै नपृो महेसदनं गतः ॥ ०१० ॥
तथा पषृो नामासीाजा वधरोपमः ।स चािप तपसा लेभ े नाकपृिमतो नपृः ॥ ०११ ॥
अिरये नपृत े माातरुिप चाजः ।पुकुो नपृः िसिं महत समवावान ् ॥ ०१२ ॥
भाया समभव नमदा सिरतां वरा ।सोऽिरये नपृितपा िदवं गतः ॥ ०१३ ॥
शशलोमा च नामासीाजा परमधािम कः ।स चािन े ता तपो िदवमवावान ् ॥ ०१४ ॥
पैायनसादा मपीदं तपोवनम ।्राजवा ापां िसिमां गिमिस ॥ ०१५ ॥
ं चािप राजशा ल तपसोऽे िया वतृः ।गाारीसिहतो गा गितं तषेां महानाम ् ॥ ०१६ ॥
पाडुः रित िनं च बलहःु समीपतः ।ां सदवै महीपाल स ां येिस योित ॥ ०१७ ॥
शतयपूः ६३
तव शुषूया चवै गााया यशिनी ।भत ुः सलोकतां कुी गिमित वधूव ॥ ०१८ ॥
यिुधिर जननी स िह धम ः सनातनः ।वयमतेपयामो नपृत े िदचषुा ॥ ०१९ ॥
वेित महाानं िवर यिुधिरम ।्सयदनुानातूः ग मवाित ॥ ०२० ॥
एतुा कौरवेो महाा ; सहवै पा ीितमागृात ।्िवाां नारद श ; चे पजूां चातलुां नारदाय ॥ ०२१ ॥
तथा सव नारदं िवसघंाः ; सपंजूयामासरुतीव राजन ।्राः ीा धतृरा ते व ै ; पनुः पनुः समादानीम ् ॥ ०२२ ॥
शतयपूः
अाय ०२७वशैपंायन उवाच ॥
नारद त ु तां शशसंिुजोमाः ।शतयपूु राजिष ना रदं वामवीत ् ॥ ००१ ॥
अहो भगवता ा कुराज विध ता ।सव च जना मम चवै महातु े ॥ ००२ ॥
६४ आमवासपव
अि कािचिवा त ु मम तां गदतः ण ु ।धतृरां ित नपृ ं दवेष लोकपिूजत ॥ ००३ ॥
सववृातो भवािने चषुा ।युः पयिस दवेष गतीव िविवधा नणृाम ् ॥ ००४ ॥
उवापृतीनां ं महे सलोकताम ।्न नपृतलेकाः किथताे महामनु े ॥ ००५ ॥
ानम िितपतःे ोतिुमाहं िवभो ।ः कीदा विेत तमाच पृतः ॥ ००६ ॥
इुो नारदने वां सव मनोनगुम ।्ाजहार सतां मे िददश महातपाः ॥ ००७ ॥
यया शसदो गा शं शचीपितम ।्वानि राजष त पाडुं नरािधपम ् ॥ ००८ ॥
तयें धतृरा कथा समभवपृ ।तपसो रा यदयं तते नपृः ॥ ००९ ॥
ताहिमदमौषं श वदतो नपृ ।वषा िण ीिण िशािन राोऽ परमायषुः ॥ ०१० ॥
ततः कुबरेभवनं गाारीसिहतो नपृः ।िवहता धतृराोऽयं राजराजािभपिूजतः ॥ ०११ ॥
कामगने िवमानने िदाभरणभिूषतः ।ऋिषपुो महाभागपसा दधिकिषः ॥ ०१२ ॥
सिरित लोकां दवेगवरसाम ।्
पाडवशोकः ६५
नेिेत धमा ा यां ं पिरपृिस ॥ ०१३ ॥
दवेगुिमदं ीा मया वः किथतं महत ।्भवो िह तुधनापसा दधिकिषाः ॥ ०१४ ॥
इित त े त तुा दवेषम धरंु वचः ।सव समुनसः ीता बभवूःु स च पािथ वः ॥ ०१५ ॥
एवं कथािभरा धतृरां मनीिषणः ।िवजमयु थाकामं त े िसगितमािताः ॥ ०१६ ॥
पाडवशोकः
अाय ०२८वशैपंायन उवाच ॥
वनं गत े कौरवेे ःखशोकसमाहताः ।बभवूःु पाडवा राजातशृोकेन चािदताः ॥ ००१ ॥
तथा पौरजनः सवः शोचाे जनािधपम ।्कुवा णा कथा ाणा नपृितं ित ॥ ००२ ॥
कथं न ु राजा वृः स वन े वसित िनज न े ।गाारी च महाभागा सा च कुी पथृा कथम ् ॥ ००३ ॥
सखुाहः स िह राजिष न सखुं तहावनम ।्
६६ आमवासपव
िकमवः समासा ाचहुताजः ॥ ००४ ॥
सुरं कृतवती कुी पुानपयती ।राियं पिर वनवासमरोचयत ् ॥ ००५ ॥
िवरः िकमव ातःु शुषूरुावान ।्स च गाविणधमातृ िपडानपुालकः ॥ ००६ ॥
आकुमारं च पौराे िचाशोकसमाहताः ।त त कथाुः समासा पररम ् ॥ ००७ ॥
पाडवावै त े सव भशृं शोकपरायणाः ।शोचो मातरं वृामषूनुा ितिचरं परुे ॥ ००८ ॥
तथवै िपतरं वृं हतपुं जनेरम ।्गाार च महाभागां िवरं च महामितम ् ॥ ००९ ॥
नषैां बभवू संीिताििचयतां तदा ।न राे न च नारीष ु न वदेायन े तथा ॥ ०१० ॥
परं िनवदमगमिंयो नरािधपम ।्त ाितवधं घोरं संरः पनुः पनुः ॥ ०११ ॥
अिभमो बाल िवनाशं रणमधू िन ।कण च महाबाहोः सामेपलाियनः ॥ ०१२ ॥
तथवै ौपदयेानामषेां सुदामिप ।वधं संृ त े वीरा नाितमनसोऽभवन ् ॥ ०१३ ॥
हतवीरां पिृथव हतरां च भारत ।सदवै िचये न िनामपुलेिभरे ॥ ०१४ ॥
पाडवानां धतृराामािभगमनम ् ६७
ौपदी हतपुा च सभुा चवै भािमनी ।नाितीितयतु े देौ तदाामवत ् ॥ ०१५ ॥
वरैााु सतुं ा िपतरं त े पिरितम ।्धारयि ते ाणांव पवू िपतामहाः ॥ ०१६ ॥
पाडवानां धतृराामािभगमनम ्
अाय ०२९वशैपंायन उवाच ॥
एवं त े पुषााः पाडवा मातनृनाः ।रो मातरं वीरा बभवूभुृ शःिखताः ॥ ००१ ॥
ये राजकायष ु परुा ासा िनशोऽभवन ।्त े राजकाया िण तदा नाकाष ुः सव तः परुे ॥ ००२ ॥
आिवा इव शोकेन नान िकन ।सभंामाणा अिप त े न िकिपजूयन ् ॥ ००३ ॥
ते वीरा राधषा गाीय सागरोपमाः ।शोकोपहतिवाना नसा इवाभवन ् ॥ ००४ ॥
अनुरो जनन तते कुननाः ।कथं न ु वृिमथनु ं वह पथृा कृशा ॥ ००५ ॥
६८ आमवासपव
कथं च स महीपालो हतपुो िनरायः ।पा सह वसकेो वन े ापदसिेवत े ॥ ००६ ॥
सा च दवेी महाभागा गाारी हतबावा ।पितमं कथं वृमिेत िवजन े वन े ॥ ००७ ॥
एवं तषेां कथयतामौुमभवदा ।गमन े चाभविुधृ तरािदया ॥ ००८ ॥
सहदवेु राजान ं िणपदेमवीत ।्अहो मे भवतो ं दयं गमनं ित ॥ ००९ ॥
न िह ा गौरवणेाहमशकं वुमाना ।गमनं ित राजे तिददं समपुितम ् ॥ ०१० ॥
िदा ािम तां कु वत य तपिनीम ।्जिटलां तापस वृां कुशकाशपिरताम ् ॥ ०११ ॥
ासादहसवंृामसखुभािगनीम ।्कदा न ु जनन ाां ािम भशृःिखताम ् ॥ ०१२ ॥
अिनाः ख मा नां गतयो भरतष भ ।कुी राजसतुा य वससिुखनी वन े ॥ ०१३ ॥
सहदवेवचः ुा ौपदी योिषतां वरा ।उवाच दवेी राजानमिभपूािभन च ॥ ०१४ ॥
कदा ािम तां दवे यिद जीवित सा पथृा ।जीवा नः ीितभ िवित नरािधप ॥ ०१५ ॥
अाय ०२९ ६९
एषा तऽे ु मितिन ं धम त े रमतां मनः ।योऽ मााजे येसा योजियिस ॥ ०१६ ॥
अपादितं चमें िवि राजधजूनम ।्कां दशन ं कुा गााया ः शरु च ॥ ०१७ ॥
इुः स नपृो देा पााा भरतष भ ।सनेाामाना सवा िनदमथावीत ् ॥ ०१८ ॥
िनया तयत मे सनेां भतूरथकुराम ।्ािम वनसंं च धतृरां महीपितम ् ॥ ०१९ ॥
ांावीाजा यानािन िविवधािन मे ।सीियां सवा िण िशिबका सहशः ॥ ०२० ॥
शकटापणवशेा कोशिशिन एव च ।िनया ु कोशपाला कुेामं ित ॥ ०२१ ॥
य पौरजनः कििुमित पािथ वम ।्अनावतृः सिुविहतः स च यात ु सरुितः ॥ ०२२ ॥
सदूाः पौरोगवावै सव चवै महानसम ।्िविवधं भभों च शकटैतां मम ॥ ०२३ ॥
याणं घुतां चवै ोभतू इित मा िचरम ।्ियां पिथ चा वेमािन िविवधािन च ॥ ०२४ ॥
एवमाा राजा स ातिृभः सह पाडवः ।ोभतू े िनय यौ राजा सीबालपरुृतः ॥ ०२५ ॥
स बिहिदवसानवें जनौघं पिरपालयन ।्
७० आमवासपव
वसपृितः प ततोऽगनं ित ॥ ०२६ ॥
अाय ०३०वशैपंायन उवाच ॥
आापयामास ततः सनेां भरतसमः ।अज ुनमखुगै ुां लोकपालोपमनै रःै ॥ ००१ ॥
योगो योग इित ीा ततः शो महानभतू ।्ोशतां सािदनां त युतां युतािमित ॥ ००२ ॥
केिचाननै रा जमःु केिचदमै नोजवःै ।रथै नगराकारःै दीलनोपमःै ॥ ००३ ॥
गजेै तथवैाे केिचनै रािधप ।पदाितनथवैाे नखरासयोिधनः ॥ ००४ ॥
पौरजानपदावै यानबै िवधैथा ।अयःु कुराजान ं धतृरािदया ॥ ००५ ॥
स चािप राजवचनादाचाय गौतमः कृपः ।सनेामादाय सनेानी ययावामं ित ॥ ००६ ॥
ततो िजवैृ तः ीमाुराजो यिुधिरः ।संयूमानो बिभः सतूमागधबििभः ॥ ००७ ॥
पाडुरणेातपणे ियमाणने मधू िन ।
अाय ०३० ७१
रथानीकेन महता िनय यौ कुननः ॥ ००८ ॥
गजैाचलसाशभैमकमा वकृोदरः ।सयायधुोपतेःै ययौ माताजः ॥ ००९ ॥
माीपुाविप तथा हयारोहःै ससुवंतृौ ।जमतःु ीितजननौ सनंकवचजौ ॥ ०१० ॥
अज ुन महातजेा रथनेािदवच सा ।वशी तेहैयिैदयै ुेनागमपृम ् ॥ ०११ ॥
ौपदीमखुाािप ीसघंाः िशिबकागताः ।युाः ययिुव सजृोऽिमतं वस ु ॥ ०१२ ॥
समृनरनागां वणेवुीणािननािदतम ।्शशुभु े पाडवं सैं तदा भरतष भ ॥ ०१३ ॥
नदीतीरषे ु रषे ु सरु च िवशां पत े ।वासाृा मणेाथ जमु े कुपुवाः ॥ ०१४ ॥
ययुुु महातजेा धौवै परुोिहतः ।यिुधिर वचनारुगिुं चतःु ॥ ०१५ ॥
ततो यिुधिरो राजा कुेमवातरत ।्मणेोीय यमनुां नद परमपावनीम ् ॥ ०१६ ॥
स ददशा मं रााजष धीमतः ।शतयपू कौर धतृरा चवै ह ॥ ०१७ ॥
ततः मिुदतः सव जननमसा ।िववशे समुहानादरैापयू भरतष भ ॥ ०१८ ॥
७२ आमवासपव
अाय ०३१वशैपंायन उवाच ॥
तते पाडवा रादवतीय पदातयः ।अिभजमनु रपतरेामं िवनयानताः ॥ ००१ ॥
स च पौरजनः सव य े च रािनवािसनः ।िय कुमुानां पिरवेायुदा ॥ ००२ ॥
आमं त े ततो जमधुृ तरा पाडवाः ।शूं मगृगणाकीण कदलीवनशोिभतम ् ॥ ००३ ॥
तत समाजमुापसा िविवधताः ।पाडवानागताु ं कौतहूलसमिताः ॥ ००४ ॥
तानपृतो राजा ासौ कौरववशंभतृ ।्िपता ेो गतोऽाकिमित बापिरतुः ॥ ००५ ॥
तमचूु े ततो वां यमनुामवगािहतमु ।्पुाणामदुकु चाथ गत इित भो ॥ ००६ ॥
तरैाातने मागण तते ययुदा ।दशुािवरे तावा नथ पदातयः ॥ ००७ ॥
तते सरा जमःु िपतदु श नकािणः ।
अाय ०३१ ७३
सहदवे ु वगेने ाधावने सा पथृा ॥ ००८ ॥
सनं दीमाातःु पादावपुशृन ।्सा च बाािवलमखुी ददश ियं सतुम ् ॥ ००९ ॥
बाां सपंिर समुा च पुकम ।्गााया ः कथयामास सहदवेमपुितम ् ॥ ०१० ॥
अनरं च राजान ं भीमसनेमथाज ुनम ।्नकुलं च पथृा ा रमाणोपचमे ॥ ०११ ॥
सा ऽेगत तयोदपोहतपुयोः ।कष ी तौ तते तां ा संपतिुव ॥ ०१२ ॥
तााजा रयोगने शन च महामनाः ।िभाय मधेावी समाासयत भःु ॥ ०१३ ॥
तते बामुृ गाारीसिहतं नपृम ।्उपतमु हाानो मातरं च यथािविध ॥ ०१४ ॥
सवषां तोयकलशागृेयं तदा ।पाडवा लसाे माा चाािसताः पनुः ॥ ०१५ ॥
ततो नाय निृसहंानां स च योधजनदा ।पौरजानपदावै दशुं नरािधपम ् ॥ ०१६ ॥
िनवदेयामास तदा जनं तं नामगोतः ।यिुधिरो नरपितः स चनैापजूयत ् ॥ ०१७ ॥
स तःै पिरवतृो मने े हष बाािवलेणः ।राजाानं गहृगतं परुवे गजसाये ॥ ०१८ ॥
७४ आमवासपव
अिभवािदतो वधिूभ कृाािभः स पािथ वः ।गााया सिहतो धीमाुा च नत ॥ ०१९ ॥
तताममागिचारणसिेवतम ।्िदिुभः समाकीण नभारागणिैरव ॥ ०२० ॥
पाडववण नम ्
अाय ०३२वशैपंायन उवाच ॥
स तःै सह नराैा तिृभभ रतष भ ।राजा िचरपारैासां चे तदामे ॥ ००१ ॥
तापसै महाभागनैा नादशेसमागतःै ।ु ं कुपतःे पुााडवाथृवुसः ॥ ००२ ॥
तऽेवुातिुमामः कतमोऽ यिुधिरः ।भीमाज ुनयमावै ौपदी च यशिनी ॥ ००३ ॥
तानाचौ तदा सतूः सवा ामािभनामतः ।सयो ौपद चवै सवा ााः कुियः ॥ ००४ ॥
य एष जानूदशुगौर ;तनमु हािसहं इव वृः ।चडघोणः पथृदुीघ ने ;ाायताः कुराज एषः ॥ ००५ ॥
अाय ०३२ ७५
अयं पनुम गजेगामी ; तचामीकरशुगौरः ।पृायतासंः पथृदुीघ बा ;वृ कोदरः पयत पयतनैम ् ॥ ००६ ॥
यषे पाऽ महाधनुा ;ामो यवुा वारणयथूपाभः ।िसहंोतासंो गजखलेगामी ; पायताोऽज ुन एष वीरः ॥ ००७ ॥
कुीसमीप े पुषोमौ त ु; यमािवमौ िवमुहेकौ ।मनुलोके सकले समोऽि ; ययोन प े न बले न शीले ॥ ००८ ॥
इयं पनुः पदलायताी ; मं वयः िकििदव शृी ।नीलोलाभा परुदवेतवे ; कृा िता मिूत मतीव लीः ॥ ००९ ॥
अाु पा कनकोमाभा ; यषैा भा मिूत मतीव गौरी ।मे ितषैा भिगनी िजाा ; चायधुाितम त ॥ ०१० ॥
इयं सा राजचमपूते ु; वृनीलोलदामवणा ।पध कृने नपृः सदा यो ; वकृोदरषै पिरहोऽः ॥ ०११ ॥
इयं च राो मगधािधप ; सतुा जरासधं इित तु ।यवीयसो मावतीसतु ; भाया मता चकदामगौरी ॥ ०१२ ॥
इीवरयामतनःु िता त ु; यषैापरासमहीतले च ।भाया मता मावतीसतु ; े सयें कमलायताी ॥ ०१३ ॥
इयं त ु िनसवुण गौरी ; राो िवराट सतुा सपुा ।भाया िभमोिन हतो रणे यो ; ोणािदिभिैव रथो रथःै ॥ ०१४ ॥
एता ु सीमिशरोहा याः ; शुोरीया नरराजपः ।राोऽ वृ परंशतााः ; षुा िववीरा हतपुनाथाः ॥ ०१५ ॥
७६ आमवासपव
एता यथामुमदुाता वो ; ायभावाजबुिुसाः ।सवा भविः पिरपृमाना ; नरेपः सिुवशुसाः ॥ ०१६ ॥
एवं स राजा कुवृवय ः ; समागतनै रदवेपुःै ।प सवा ुशलं तदान ; गतषे ु सवथ तापसषे ु ॥ ०१७ ॥
योधषे ु चााममडलं तं ; मुा िनिवषे ु िवमु पम ।्ीवृबाले च ससुिंनिव े ; यथाहतः कुशलं पय पृत ् ॥ ०१८ ॥
िवरसायुम ्
अाय ०३३धतृरा उवाच ॥
यिुधिर महाबाहो किात कुशिस ।सिहतो ातिृभः सवः पौरजानपदैथा ॥ ००१ ॥
ये च ामपुजीवि किऽेिप िनरामयाः ।सिचवा भृवगा गरुववै त े िवभो ॥ ००२ ॥
कित िस पौराण विृं राजिष सिेवताम ।्किायाननिु कोशऽेिभपयू त े ॥ ००३ ॥
अिरमिमषे ु वत स े चानुपतः ।ाणानहारवैा यथावदनपुयिस ॥ ००४ ॥
अाय ०३३ ७७
किे पिरतुि शीलेन भरतष भ ।शवो गरुवः पौरा भृा वा जनोऽिप वा ॥ ००५ ॥
किजिस राजे ावाितदृवेताः ।अितथापानने किदच िस भारत ॥ ००६ ॥
कि िवषये िवाः कमिनरताव ।िया वैयवगा वा शूा वािप कुटुिनः ॥ ००७ ॥
किीबालवृं त े न शोचित न याचते ।जामयः पिूजताः किव गहेे नरष भ ॥ ००८ ॥
किाजिष वशंोऽयं ामासा महीपितम ।्यथोिचतं महाराज यशसा नावसीदित ॥ ००९ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इवेवंािदन ं तं स ायिवभाषत ।कुशलसयंंु कुशलो वाकमिण ॥ ०१० ॥
किे वध त े राजंपो मम ते ।अिप मे जननी चयें शुषूिुव गतमा ॥ ०११ ॥
अाः सफलो राजनवासो भिवित ॥ ०११ ॥
इयं च माता ेा मे वीतवाताकिशता ।घोरणे तपसा युा दवेी कि शोचित ॥ ०१२ ॥
हताुाहावीया धमपरायणान ।्नापायित वा किदाापकृतः सदा ॥ ०१३ ॥
७८ आमवासपव
चासौ िवरो राजनै ं पयामहे वयम ।्सयः कुशली चायं कि ु तपिस ितः ॥ ०१४ ॥
इुः वुाचदें धतृराो जनािधपम ।्कुशली िवरः पु तपो घोरं समाितः ॥ ०१५ ॥
वायभुो िनराहारः कृशो धमिनसतंतः ।कदािचयते िवःै शूऽेिानन े िचत ् ॥ ०१६ ॥
इवें वदत जटी वीटामखुः कृशः ।िदवासा मलिदधाो वनरणेसुमिुतः ॥ ०१७ ॥
रादालितः ा ताातो महीपतःे ।िनवत मानः सहसा जनं ामं ित ॥ ०१८ ॥
तमधावपृितरके एव यिुधिरः ।िवशं वनं घोरं लालं िचिचत ् ॥ ०१९ ॥
भो भो िवर राजाहं दियते यिुधिरः ।इित वुरपितं यादधावत ॥ ०२० ॥
ततो िविव एकाे तौ बिुमतां वरः ।िवरो वृमाि कि वनारे ॥ ०२१ ॥
तं राजा ीणभिूयमाकृतीमासिूचतम ।्अिभजे महाबिुं महाबिुय ुिधिरः ॥ ०२२ ॥
यिुधिरोऽहमीित वामुातः ितः ।िवरावे राजा स च ाह सया ॥ ०२३ ॥
ततः सोऽिनिमषो भूा राजान ं समदुैत ।
अाय ०३३ ७९
सयंो िवरििं ा समािहतः ॥ ०२४ ॥
िववशे िवरो धीमाागैा ािण चवै ह ।ाणााणषे ु च दधिदियाणीियषे ु च ॥ ०२५ ॥
स योगबलमााय िववशे नपृतेनमु ।्िवरो धम राज तजेसा लिव ॥ ०२६ ॥
िवर शरीरं तथवै लोचनम ।्वृाितं तदा राजा ददश गतचतेनम ् ॥ ०२७ ॥
बलवं तथाानं मने े बगणुं तदा ।धम राजो महातजेा सार पाडवः ॥ ०२८ ॥
पौराणमानः सव िवावा िवशां पत े ।योगधम महातजेा ासने किथतं यथा ॥ ०२९ ॥
धमराजु तनै ं सारियषुदा ।दधकुामोऽभविानथ व ै वागभाषत ॥ ०३० ॥
भो भो राज दधमतेिरसकम ।्कलेवरिमहतै े धम एष सनातनः ॥ ०३१ ॥
लोकाः सतंानका नाम भिव पािथ व ।यितधम मवाोऽसौ नवै शोः परंतप ॥ ०३२ ॥
इुो धम राजः स िविनवृ ततः पनुः ।राो विैचवीय तव वदेयत ् ॥ ०३३ ॥
ततः स राजा िुतमा च सव जनदा ।भीमसनेादयवै परं िवयमागताः ॥ ०३४ ॥
८० आमवासपव
तुा ीितमााजा भूा धम जमवीत ।्आपो मलंू फलं चवै ममदें ितगृताम ् ॥ ०३५ ॥
यदो िह नरो राजंदोऽाितिथः तृः ।इुः स तथेवे ाह धमा जो नपृम ् ॥ ०३६ ॥
फलं मलंू च बभुजु े राा दं सहानजुः ॥ ०३६ ॥
तते वृमलेूष ु कृतवासपिरहाः ।तां रािं वसव फलमलूजलाशनाः ॥ ०३७ ॥
ासागमनम ्
अाय ०३४वशैपंायन उवाच ॥
एवं सा रजनी तषेामामे पुयकमणाम ।्िशवा नसपंा सा तीयाय भारत ॥ ००१ ॥
त त कथाासंषेां धमा थ लणाः ।िविचपदसारा नानािुतिभरिताः ॥ ००२ ॥
पाडवािभतो मातधु रयां सषुपुुदा ।उृ समुहाहा िण शयनािन नरािधप ॥ ००३ ॥
अाय ०३४ ८१
यदाहारोऽभवाजा धतृराो महामनाः ।तदाहारा नवृीराेवसंां िनशां तदा ॥ ००४ ॥
तीतायां त ु शव या कृतपवूा िकियः ।ातिृभः सह कौयेो ददशा ममडलम ् ॥ ००५ ॥
साःपरुपरीवारः सभृः सपरुोिहतः ।यथासखुं यथोशें धतृराानुया ॥ ००६ ॥
ददश त वदेी संिलतपावकाः ।कृतािभषकैेम ुिनिभताििभपिताः ॥ ००७ ॥
वानयेपुिनकररैाधमूोमरैिप ।ाणे वपषुा युा युा मिुनगणै ताः ॥ ००८ ॥
मगृयथूरैनिुै त समाितःै ।अशितःै पिगणःै गीतिैरव च भो ॥ ००९ ॥
केकािभनलकठानां दाहूानां च कूिजतःै ।कोिकलानां च कुहरःै शभुःै िुतमनोहरःै ॥ ०१० ॥
ाधीतिजघोषै िचिचदलतम ।्फलमलूसमुाहमै हिोपशोिभतम ् ॥ ०११ ॥
ततः स राजा ददौ तापसाथ मपुातान ।्कलशाानााजंथवैौरानिप ॥ ०१२ ॥
अिजनािन वणेी ुवुं च महीपितः ।कमडंथा ालीः िपठरािण च भारत ॥ ०१३ ॥
भाजनािन च लौहािन पाी िविवधा नपृ ।
८२ आमवासपव
यिदित याव यददिप काितम ् ॥ ०१४ ॥
एवं स राजा धमा ा परीाममडलम ।्वस ु िवाय तव पनुरायाहीपितः ॥ ०१५ ॥
कृतािकं च राजान ं धतृरां मनीिषणम ।्ददशा सीनमं गाारीसिहतं तदा ॥ ०१६ ॥
मातरं चािवरां िशवणतां िताम ।्कु ददश धमा ा सततं धम चािरणीम ् ॥ ०१७ ॥
स तम राजान ं नाम संा चानः ।िनषीदेनुातो बृामपुिववशे ह ॥ ०१८ ॥
भीमसनेादयवै पाडवाः कौरवष भम ।्अिभवाोपसृ िनषेः पािथ वाया ॥ ०१९ ॥
स तःै पिरवतृो राजा शशुभुऽेतीव कौरवः ।िबा ियं दीां दवेिैरव बहृितः ॥ ०२० ॥
तथा तषेपूिवषे ु समाजममु हष यः ।शतयपूभतृयः कुेिनवािसनः ॥ ०२१ ॥
ास भगवािो दवेिष गणपिूजतः ।वतृः िशमै हातजेा दश यामास तं नपृम ् ॥ ०२२ ॥
ततः स राजा कौरः कुीपु वीय वान ।्भीमसनेादयवै समुायापजूयन ् ॥ ०२३ ॥
समागततो ासः शतयपूािदिभवृ तः ।धतृरां महीपालमातािमभाषत ॥ ०२४ ॥
ासवाम ् ८३
नवं त ु िवरं कौयं कृािजनकुशोरम ।्ितपदे े तदा ासदथ मपुकितम ् ॥ ०२५ ॥
ते च सव िजेा िवरषे ु समतः ।पैायनानुाता िनषेिव पलुौजसः ॥ ०२६ ॥
ासवाम ्
अाय ०३५वशैपंायन उवाच ॥
तथा समपुिवषे ु पाडवषे ु महास ु ।ासः सवतीपुः ोवाचाम पािथ वम ् ॥ ००१ ॥
धतृरा महाबाहो किे वध त े तपः ।किने ीणाित वनवास े नरािधप ॥ ००२ ॥
किृिद न त े शोको राजुिवनाशजः ।किानािन सवा िण सािन तवानघ ॥ ००३ ॥
कििुं ढां कृा चरारयकं िविधम ।्किधू गाारी न शोकेनािभभयूत े ॥ ००४ ॥
महाा बिुमती दवेी धमा थ दिश नी ।आगमापायता किदषेा न शोचित ॥ ००५ ॥
८४ आमवासपव
किुी च राजंां शुषूरुनहता ।या पिर रां ं गुशुषूण े रता ॥ ००६ ॥
किमसतुो राजा या ीािभनितः ।भीमाज ुनयमावै किदतेऽेिप सािताः ॥ ००७ ॥
कििस तैािे िनम लं मनः ।कििशुभावोऽिस जातानो नरािधप ॥ ००८ ॥
एति ितयं ें सव भतूषे ु भारत ।िनवरता महाराज समोह एव च ॥ ००९ ॥
किे नानतुापोऽि वनवासने भारत ।दते वमं वा मिुनवासािंस वा िवभो ॥ ०१० ॥
िविदतं चािप मे राजिर महानः ।गमनं िविधना यने धम समुहानः ॥ ०११ ॥
माडशापाि स व ै धम िवरतां गतः ।महाबिुम हायोगी महाा समुहामनाः ॥ ०१२ ॥
बहृितवा दवेषे ु शुो वासरुषे ु यः ।न तथा बिुसपंो यथा स पुषष भः ॥ ०१३ ॥
तपोबलयं कृा समुहिरसभंतृम ।्माडनेिष णा धम िभभतूः सनातनः ॥ ०१४ ॥
िनयोगाणः पवू मया ने बलेन च ।विैचवीय के े े जातः स समुहामितः ॥ ०१५ ॥
अाय ०३५ ८५
ाता तव महाराज दवेदवेः सनातनः ।धारणाेयसो ानां धम कवयो िवः ॥ ०१६ ॥
सने सवंध यित दमने िनयमने च ।अिहंसया च दानने तपसा च सनातनः ॥ ०१७ ॥
यने योगबलाातः कुराजो यिुधिरः ।धम इषे नपृत े ानेािमतबिुना ॥ ०१८ ॥
यथा िय था वाययु थापः पिृथवी यथा ।यथाकाशं तथा धम इह चामु च ितः ॥ ०१९ ॥
सवगवै कौर सव ा चराचरम ।्यते दवेदवेः स िसिैन द धिकिषःै ॥ ०२० ॥
यो िह धम ः स िवरो िवरो यः स पाडवः ।स एष राजये पाडवः ेवितः ॥ ०२१ ॥
िवः स माानं ाता त े बिुसमः ।िदा महाा कौयें महायोगबलाितः ॥ ०२२ ॥
ां चािप येसा योे निचरारतष भ ।सशंयदेनाथ िह ां मां िवि पुक ॥ ०२३ ॥
न कृतं यरुा कैिम लोके महिष िभः ।आयभतूं तपसः फलं सदंश यािम वः ॥ ०२४ ॥
िकिमिस महीपाल मः ामुमानषुम ।्ु ं मुथ ोत ुं वद कता ि तथा ॥ ०२५ ॥
८६ पुदशनपव
पुदशनपव
अाय ०३६जनमजेय उवाच ॥
वनवासं गत े िव धतृरा े महीपतौ ।सभाय नपृशा ले वा कुा समिते ॥ ००१ ॥
िवरे चािप सिंसे धम राजं पाित े ।वसु पाडुपुषे ु सवाममडले ॥ ००२ ॥
यदाय िमित व ै किरामीवुाच ह ।ासः परमतजेी महिष द मे ॥ ००३ ॥
वनवास े च कौरः िकयं कालमतुः ।यिुधिरो नरपितवसजनो िज ॥ ००४ ॥
िकमाहारा ते त ससैा वसभो ।साःपरुा महाान इित तिूह मऽेनघ ॥ ००५ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
तऽेनुातादा राजुराजने पाडवाः ।िविवधापानािन िवाानभुवि ते ॥ ००६ ॥
मासमकंे िवजे ससैाःपरुा वन े ।अथ तागमासो यथों त े मयानघ ॥ ००७ ॥
अाय ०३६ ८७
तथा त ु तषेां सवषां कथािभनृ पसिंनधौ ।ासमासतां राजाजममु ुनयोऽपरे ॥ ००८ ॥
नारदः पव तवै दवेल महातपाः ।िवावसुुु िचसने भारत ॥ ००९ ॥
तषेामिप यथाायं पजूां चे महामनाः ।धतृराानुातः कुराजो यिुधिरः ॥ ०१० ॥
िनषेे ततः सव पजूां ा यिुधिरात ।्आसनेथ पुयषे ु बिहेष ु वरषे ु च ॥ ०११ ॥
तषे ु तोपिवषे ु स त ु राजा महामितः ।पाडुपुःै पिरवतृो िनषसाद कुहः ॥ ०१२ ॥
गाारी चवै कुी च ौपदी साती तथा ।ियााथाािभः सहोपिविवशुतः ॥ ०१३ ॥
तषेां त कथा िदा धिम ााभवपृ ।ऋषीणां च परुाणानां दवेासरुिविमिताः ॥ ०१४ ॥
ततः कथाे ासं ाचषुमीरम ।्ोवाच वदतां ेः पनुरवे स तचः ॥ ०१५ ॥
ीयमाणो महातजेाः सव वदेिवदां वरः ॥ ०१५ ॥
िविदतं मम राजे ये िद िववितम ।्दमान शोकेन तव पुकृतने व ै ॥ ०१६ ॥
गााया वै यःुखं िद ितित पािथ व ।
८८ पुदशनपव
कुा यहाराज ौपा िद ितम ् ॥ ०१७ ॥
य धारयते तीं ःखं पुिवनाशजम ।्सभुा कृभिगनी तािप िविदतं मम ॥ ०१८ ॥
ुा समागमिममं सवषां वतो नपृ ।सशंयदेनायाहं ाः कौरवनन ॥ ०१९ ॥
इमे च दवेगवा ः सव चवै महष यः ।पयु तपसो वीय म मे िचरसभंतृम ् ॥ ०२० ॥
ततां महाबाहो कं कामं िदशािम त े ।वणोऽि वरं दात ुं पय मे तपसो बलम ् ॥ ०२१ ॥
एवमुः स राजेो ासनेािमतबिुना ।मुत िमव सि वचनायोपचमे ॥ ०२२ ॥
धोऽनगुहृीतोऽि सफलं जीिवतं च मे ।ये समागमोऽहे भविः सह साधिुभः ॥ ०२३ ॥
अ चावगािम गितिमािमहानः ।भविकयै मतेोऽहं तपोधनाः ॥ ०२४ ॥
दशनादवे भवतां पतूोऽहं ना सशंयः ।िवते न भयं चािप परलोकामानघाः ॥ ०२५ ॥
िकं त ु त सुब ुमे ापनयभैृ शम ।्यते म े मनो िनंरतः पुगिृनः ॥ ०२६ ॥
अपापाः पाडवा यने िनकृताः पापबिुना ।घाितता पिृथवी चयें सहसा सनरिपा ॥ ०२७ ॥
अाय ०३७ ८९
राजान महाानो नानाजनपदेराः ।आग मम पुाथ सव मृवुशं गताः ॥ ०२८ ॥
ये त े पुां दारा ाणां मनसः ियान ।्पिर गताः शरूाः तेराजिनवशेनम ् ॥ ०२९ ॥
का न ु तषेां गित िाथ य े हता मधृ े ।तथवै पुपौाणां मम ये िनहता यिुध ॥ ०३० ॥
यते म े मनोऽभीं घातिया महाबलम ।्भीं शातंनवं वृं ोणं च िजसमम ् ॥ ०३१ ॥
मम पुणे मढूने पापने सुदिषा ।यं नीतं कुलं दीं पिृथवीरािमता ॥ ०३२ ॥
एतवमनुृ दमानो िदवािनशम ।्न शािमिधगािम ःखशोकसमाहतः ॥ ०३३ ॥
इित मे िचयान िपतः शम न िवते ॥ ०३३ ॥
अाय ०३७वशैपंायन उवाच ॥
तुा िविवधं त राजषः पिरदिेवतम ।्पनुन वीकृतः शोको गााया जनमजेय ॥ ००१ ॥
९० पुदशनपव
कुा ुपदपुा सभुायाथवै च ।तासां च वरनारीणां वधनूां कौरव ह ॥ ००२ ॥
पुशोकसमािवा गाारी िदमवीत ।्शरंु बनयना दवेी ािलिता ॥ ००३ ॥
षोडशमेािन वषा िण गतािन मिुनपुव ।अ राो हताुाोचतो न शमो िवभो ॥ ००४ ॥
पुशोकसमािवो िनःसषे भिूमपः ।न शते े वसतीः सवा धतृराो महामनु े ॥ ००५ ॥
लोकानामथऽिस ु ं सवापोबलात ।्िकम ु लोकारगतााो दश ियत ुं सतुान ् ॥ ००६ ॥
इयं च ौपदी कृा हताितसतुा भशृम ।्शोचतीव साी त े षुाणां दियता षुा ॥ ००७ ॥
तथा कृ भिगनी सभुा भभािषणी ।सौभवधसतंा भशृं शोचित भािमनी ॥ ००८ ॥
इयं च भिूरवसो भाया परमःिखता ।भतृ सनशोकाता न शते े वसतीः भो ॥ ००९ ॥
याुशरुो धीमााीकः स कुहः ।िनहतः सोमद िपा सह महारणे ॥ ०१० ॥
ीमा महाबुःे सामेपलाियनः ।पु ते पुशतं िनहतं यणािजरे ॥ ०११ ॥
त भाया शतिमदं पुशोकसमाहतम ।्
कणजकथनम ् ९१
पनुः पनुव ध यान ं शोकं राो ममवै च ॥ ०१२ ॥
तनेारणे महता मामपुाे महामनु े ॥ ०१२ ॥
ये च शरूा महाानः शरुा म े महारथाः ।सोमदभतृयः का न ु तषेां गितः भो ॥ ०१३ ॥
तव सादागविशोकोऽयं महीपितः ।कुया ालमहं चवै कुी चयें वधूव ॥ ०१४ ॥
इुवां गााया कुी तकृशानना ।जातं पुं तं सारािदसभंवम ् ॥ ०१५ ॥
तामिृषव रदो ासो रवणदशनः ।अपयःुिखतां दवे मातरं ससािचनः ॥ ०१६ ॥
तामवुाच ततो ासो ये काय िववितम ।्तिूह ं महाा े ये मनिस वत त े ॥ ०१७ ॥
ततः कुी शरुयोः ण िशरसा तदा ।उवाच वां सीडं िववृवाना परुातनम ् ॥ ०१८ ॥
कणजकथनम ्
अाय ०३८कुवुाच ॥
९२ पुदशनपव
भगवशरुो मऽेिस दवैतािप दवैतम ।्स मे दवेाितदवें ण ु सां िगरं मम ॥ ००१ ॥
तपी कोपनो िवो वा सा नाम मे िपतःु ।िभामपुागतो भोंु तमहं पय तोषयम ् ॥ ००२ ॥
शौचने ागसागःै शुने मनसा तथा ।कोपानेिप महकुं न कदाचन ॥ ००३ ॥
स मे वरमदाीतः कृतिमहमवुम ।्अवयं त े हीतिमित मां सोऽवीचः ॥ ००४ ॥
ततः शापभयािमवोचं पनुरवे तम ।्एवमिित च ाह पनुरवे स मां िजः ॥ ००५ ॥
धम जननी भे भिवी ं वरानन े ।वशेाि ते दवेा यांमावाहियिस ॥ ००६ ॥
इुािहतो िवतोऽहं िविताभवम ।्न च सवा वास ुिृतम िवणयित ॥ ००७ ॥
अथ हतलाहं रिवमुमीती ।संृ तषवेा ं हृयी िदवाकरम ् ॥ ००८ ॥
िताहं बालभावने त दोषमबुती ॥ ००८ ॥
अथ दवेः सहाशंमु मीपगतोऽभवत ।्िधा कृानो दहंे भमूौ च गगनऽेिप च ॥ ००९ ॥
तताप लोकानकेेन ितीयनेागम माम ् ॥ ००९ ॥
अाय ०३८ ९३
स मामवुाच वपे वरं मो वणृी ह ।गतािमित तं चाहं ण िशरसावदम ् ॥ ०१० ॥
स मामवुाच ितमाशंवुृ थाान ं न त े मम ।्धािम ां च िवं च यने दो वरव ॥ ०११ ॥
तमहं रती िवं शापादनपरािधनम ।्पुो म े मो दवे भविेदित ततोऽवुम ् ॥ ०१२ ॥
ततो मां तजेसािवय मोहिया च भानमुान ।्उवाच भिवता पुवेगमिवम ् ॥ ०१३ ॥
ततोऽहमभ वन े िपतवुृ ारिणी ।गढूों सतुं बालं जले कण मवासजृम ् ॥ ०१४ ॥
ननू ं तवै दवे सादानुरवे त ु ।काहमभवं िव यथा ाह स मामिृषः ॥ ०१५ ॥
स मया मढूया पुो ायमानोऽपुिेतः ।तां दहित िवष यथा सिुविदतं तव ॥ ०१६ ॥
यिद पापमपापं वा तदतेिवतृं मया ।ते भयं ं भगवपनतेिुमहाहिस ॥ ०१७ ॥
या राो िविदतं िदं भवतोऽनघ ।तं चायं लभतां काममवै मिुनसम ॥ ०१८ ॥
इुः वुाचदें ासो वदेिवदां वरः ।साध ु सव िमदं तमवेमवे यथा माम ् ॥ ०१९ ॥
९४ पुदशनपव
अपराध ते नाि काभावं गता िस ।दवेाैय वो व ै शरीरायािवशि व ै ॥ ०२० ॥
सि दवेिनकाया सानयि ये ।वाचा ा तथा शा घंषणिेत पधा ॥ ०२१ ॥
मनुधम दवैने धमण न िह युते ।इित कुि जानीिह ते ु त े मानसो रः ॥ ०२२ ॥
सव बलवतां पं सव बलवतां शिुच ।सव बलवतां धम ः सव बलवतां कम ् ॥ ०२३ ॥
अाय ०३९ास उवाच ॥
भे िस गाािर पुाातॄखथा ।वधू पितिभः साध िनिश सुोिता इव ॥ ००१ ॥
कण ित कुी च सौभं चािप यादवी ।ौपदी प पुां िपतॄातॄंथवै च ॥ ००२ ॥
पवू मवेषै दय े वसायोऽभवम ।यथाि चोिदतो राा भवा पथृयवै च ॥ ००३ ॥
न ते शोा महाानः सव एव नरष भाः ।धमपराः सथा िह िनधनं गताः ॥ ००४ ॥
अाय ०३९ ९५
भिवतमवयं तरुकाय मिनिते ।अवतेतः सव दवेभागमै हीतलम ् ॥ ००५ ॥
गवा रसवै िपशाचा गुरासाः ।तथा पुयजनावै िसा दवेष योऽिप च ॥ ००६ ॥
दवेा दानवावै तथा ष योऽमलाः ।त एत े िनधनं ााः कुे े रणािजरे ॥ ००७ ॥
गवराजो यो धीमातृरा इित तुः ।स एव मानषु े लोके धतृराः पितव ॥ ००८ ॥
पाडुं मणं िवि िविशतममतुम ।्धम ाशंोऽभवा राजा चायं यिुधिरः ॥ ००९ ॥
किलं यधनं िवि शकुिन ं ापरं तथा ।ःशासनादीिि ं रासाभुदशन े ॥ ०१० ॥
मणाीमसने ं बलवमिरंदमम ।्िवि च ं नरमिृषिममं पाथ धनयम ् ॥ ०११ ॥
नारायणं षीकेशमिनौ यमजावभुौ ॥ ०११ ॥
िधा कृानो दहेमािदं तपतां वरम ।्लोकां तापयान ं व ै िवि कण च शोभन े ॥ ०१२ ॥
य वरैाथ मूुतः सघंष जननथा ॥ ०१२ ॥
य पाडवदायादो हतः षिम हारथःै ।स सोम इह सौभो योगादवेाभविधा ॥ ०१३ ॥
९६ पुदशनपव
ौपा सह सभंतूं धृुं च पावकात ।्अभेा गं शभुं िवि रासं त ु िशखिडनम ् ॥ ०१४ ॥
ोणं बहृतभेा गं िवि ौिणं च जम ।्भीं च िवि गाेयं वस ुं मानषुतां गतम ् ॥ ०१५ ॥
एवमते े महाा े दवेा मानुमे िह ।ततः पनुग ताः ग कृत े कम िण शोभन े ॥ ०१६ ॥
य वो िद सवषां ःखमनेिरं ितम ।्तद पनेािम परलोककृतायात ् ॥ ०१७ ॥
सव भवो गु नद भागीरथ ित ।त थ तावा े हतािणािजरे ॥ ०१८ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इित ास वचनं ुा सव जनदा ।महता िसहंनादने गामिभमखुो ययौ ॥ ०१९ ॥
धतृरा सामाः ययौ सह पाडवःै ।सिहतो मिुनशा लगै व समागतःै ॥ ०२० ॥
ततो गां समासा मणे स जनाण वः ।िनवासमकरोव यथाीित यथासखुम ् ॥ ०२१ ॥
राजा च पाडवःै साध िम े दशे े सहानगुः ।िनवासमकरोीमाीवृपरुःसरः ॥ ०२२ ॥
जगाम तदहािप तषेां वष शतं यथा ।
यधनािददशनम ् ९७
िनशां तीमाणानां िदणूां मतृापृान ् ॥ ०२३ ॥
अथ पुयं िगिरवरममगमिवः ।ततः कृतािभषकेाे नशैं कम समाचरन ् ॥ ०२४ ॥
यधनािददशनम ्
अाय ०४०वशैपंायन उवाच ॥
ततो िनशायां ाायां कृतसायािकियाः ।ासमगमव य े तासमागताः ॥ ००१ ॥
धतृराु धमा ा पाडवःै सिहतदा ।शिुचरकेमनाः साध मिृषिभैपािवशत ् ॥ ००२ ॥
गााया सह नाय ु सिहताः समपुािवशन ।्पौरजानपदािप जनः सव यथावयः ॥ ००३ ॥
ततो ासो महातजेाः पुयं भागीरथीजलम ।्अवगााजहुावाथ सवा .ोकाहामिुनः ॥ ००४ ॥
पाडवानां च य े योधाः कौरवाणां च सव शः ।राजान महाभागा नानादशेिनवािसनः ॥ ००५ ॥
ततः सतुमुलुः शो जलाजनमजेय ।
९८ पुदशनपव
ारासीथा पवू कुपाडवसनेयोः ॥ ००६ ॥
तते पािथ वाः सव भीोणपरुोगमाः ।ससैाः सिललाामुःु सहशः ॥ ००७ ॥
िवराटुपदौ चोभौ सपुौ सहसिैनकौ ।ौपदयेा सौभो रास घटोचः ॥ ००८ ॥
कणयधनौ चोभौ शकुिन महारथः ।ःशासनादयवै धात राा महारथाः ॥ ००९ ॥
जारासिंधभ गदो जलसधं पािथ वः ।भिूरवाः शलः शो वषृसने सानजुः ॥ ०१० ॥
लणो राजपु धृु चाजाः ।िशखिडपुाः सव च धृकेतु सानजुः ॥ ०११ ॥
अचलो वषृकवै रासालायधुः ।बाीकः सोमद चिेकतान पािथ वः ॥ ०१२ ॥
एते चाे च बहवो बाे न कीित ताः ।सव भासरुदहेाे समुजु लातः ॥ ०१३ ॥
य वीर यो वषेो यो जो य वाहनम ।्तने तने य समपुतेा नरािधपाः ॥ ०१४ ॥
िदारधराः सव सव ािजकुुडलाः ।िनवरा िनरहारा िवगतोधमवः ॥ ०१५ ॥
गवपगीयः यूमाना बििभः ।िदमाारधरा वतृाारसां गणःै ॥ ०१६ ॥
अाय ०४१ ९९
धतृरा च तदा िदं चनु रािधप ।मिुनः सवतीपुः ीतः ादापोबलात ् ॥ ०१७ ॥
िदानबलोपतेा गाारी च यशिनी ।ददश पुांावा े चाऽेिप रणे हताः ॥ ०१८ ॥
तदतुमिचं च समुहोमहष णम ।्िवितः स जनः सव ददशा िनिमषेणः ॥ ०१९ ॥
तवमदोदं नारीनराकुलम ।्दशे बलमायां िचं पटगतं यथा ॥ ०२० ॥
धतृराु तावा यिने चषुा ।ममुदु े भरते सादा वै मनुःे ॥ ०२१ ॥
अाय ०४१वशैपंायन उवाच ॥
तते भरतेाः समाजमःु पररम ।्िवगतोधमाया ः सव िवगतकषाः ॥ ००१ ॥
िविधं परममााय िष िविहतं शभुम ।्संीतमनसः सव दवेलोक इवामराः ॥ ००२ ॥
पुः िपा च माा च भाया च पितना सह ।
१०० पुदशनपव
ाता ाा सखा चवै सा राजमागताः ॥ ००३ ॥
पाडवा ु महेासं कण सौभमवे च ।संहषा माजमुपदयेां सव शः ॥ ००४ ॥
तते ीयमाणा व ै कणन सह पाडवाः ।समे पिृथवीपालाः सौदऽेविताभवन ् ॥ ००५ ॥
ऋिषसादाऽेे च िया नमवः ।असौदं पिर सौदे पय विताः ॥ ००६ ॥
एवं समागताः सव गुिभबा वैथा ।पुै पुषााः कुरवोऽे च मानवाः ॥ ००७ ॥
तां रािमकेां कृां त े िव ीतमानसाः ।मिेनरे पिरतोषणे नपृाः ग सदो यथा ॥ ००८ ॥
ना शोको भयं ासो नारितना यशोऽभवत ।्पररं समाग योधानां भरतष भ ॥ ००९ ॥
समागतााः िपतिृभा तिृभः पितिभः सतुःै ।मदुं परिमकां ा नाय ःखमथाजन ् ॥ ०१० ॥
एकां रािं िववैं त े वीराा योिषतः ।आमाोमाि ततो जमयु थागतम ् ॥ ०११ ॥
ततो िवसज यामास लोकांािुनपुवः ।णनेािहतावै ेतामवे तऽेभवन ् ॥ ०१२ ॥
अवगा महाानः पुयां िपथगां नदीम ।्सरथाः सजावै ािन ानािन भिेजरे ॥ ०१३ ॥
अाय ०४१ १०१
दवेलोकं ययःु केिचेिचसदथा ।केिच वाणं लोकं केिचौबरेमावुन ् ॥ ०१४ ॥
तथा ववैतं लोकं केिचवैावुपृाः ।रासानां िपशाचानां केिचाुराुन ् ॥ ०१५ ॥
िविचगतयः सव या अवाामरःै सह ।आजमुे महाानः सवाहाः सपदानगुाः ॥ ०१६ ॥
गतषे ु तषे ु सवष ु सिललो महामिुनः ।धम शीलो महातजेाः कुणां िहतकृदा ॥ ०१७ ॥
ततः ोवाच ताः सवा ः िया िनहतेराः ॥ ०१७ ॥
या याः पितकृता.ोकािनि परमियः ।ता जावीजलं िमवगाहतिताः ॥ ०१८ ॥
तत वचः ुा धाना वरानाः ।शरंु समनुा िविवशजुा वीजलम ् ॥ ०१९ ॥
िवमुा मानषुदैहैता भतृ िभः सह ।समाजमुदा साः सवा एव िवशां पत े ॥ ०२० ॥
एवं मणे सवा ाः शीलवः कुलियः ।िवय तोयं िनम ुा जमभु तृ सलोकताम ् ॥ ०२१ ॥
िदपसमायुा िदाभरणभिूषताः ।िदमाारधरा यथासां पतयथा ॥ ०२२ ॥
ताः शीलससपंा िवतमा गतमाः ।
१०२ पुदशनपव
सवा ः सव गणुयै ुाः ं ं ानं पिेदरे ॥ ०२३ ॥
य य च यः कामिालेऽभवदा ।तं तं िवसृवाासो वरदो धम वलः ॥ ०२४ ॥
तुा नरदवेानां पनुरागमनं नराः ।जषमु ुिदताासदहेगता अिप ॥ ०२५ ॥
ियःै समागमं तषेां य इमं णयुारः ।ियािण लभते िनिमह च े चवै ह ॥ ०२६ ॥
इबावसयंोगमनायासमनामयम ।्य इमं ावयिेािंसिं ायुाराम ् ॥ ०२७ ॥
ााययुाः पुषाः ियायुा भारत ।अायोगयुा धिृतम मानवाः ॥ ०२८ ॥
ुा पव िदं िनमवाि परां गितम ् ॥ ०२८ ॥
वशैपंायनवाम ्
अाय ०४२सतू उवाच ॥
एतुा नपृो िवाोऽभूनमजेयः ।िपतामहानां सवषां गमनागमनं तदा ॥ ००१ ॥
अाय ०४२ १०३
अवी मदुा युः पनुरागमनं ित ।कथं न ुदहेानां पनुूपदशनम ् ॥ ००२ ॥
इुः स िजेो ासिशः तापवान ।्ोवाच वदतां ें नपृ ं जनमजेयम ् ॥ ००३ ॥
अिवणाशः सवषां कम णािमित िनयः ।कमजािन शरीरािण तथवैाकृतयो नपृ ॥ ००४ ॥
महाभतूािन िनािन भतूािधपितसंयात ।्तषेां च िनसवंासो न िवनाशो िवयुताम ् ॥ ००५ ॥
अनाशाय कृतं कम त चेः फलागमः ।आा चिैभः समायुः सखुःखमपुातु े ॥ ००६ ॥
अिवनाशी तथा िनं े इित िनयः ।भतूानामाभावो यो वुोऽसौ सिंवजानताम ् ॥ ००७ ॥
याव ीयते कम तावद पता ।सीणकमा पुषो पां िनयित ॥ ००८ ॥
नानाभावाथकैं शरीरं ा सहंताः ।भवि ते तथा िनाः पथृावं िवजानताम ् ॥ ००९ ॥
अमधे े िुतयेमसपनं ित ।लोकारगता िनं ाणा िना िह वािजनः ॥ ०१० ॥
अहं िहतं वदातेियं चेव पािथ व ।दवेयाना िह पानः तुाे यसंरे ॥ ०११ ॥
१०४ पुदशनपव
सकृुतो य ते य दवेा िहताव ।यदा समिता दवेाः पशनूां गमनेराः ॥ ०१२ ॥
गितम तनेेा नाे िना भवि ते ॥ ०१२ ॥
िनऽेिके वग िने चािन यो नरः ।अ नानासमायोगं यः पयित वथृामितः ॥ ०१३ ॥
िवयोग े शोचतऽेथ स बाल इित मे मितः ॥ ०१३ ॥
िवयोग े दोषदश यः सयंोगिमह वज यते ।्असे समो नाि ःखं भिुव िवयोगजम ् ॥ ०१४ ॥
परापरु नरो नािभमानादीिरतः ।अपरः परां बिुं ृा मोहािमुते ॥ ०१५ ॥
अदशनादापिततः पनुादशन ं गतः ।नाहं तं विे नासौ मां न च मऽेि िवरागता ॥ ०१६ ॥
यने यने शरीरणे करोयमनीरः ।तने तने शरीरणे तदवयमपुातु े ॥ ०१७ ॥
मानसं मनसाोित शारीरं च शरीरवान ् ॥ ०१७ ॥
जनमजेय पिरिद ्दशनम ् १०५
जनमजेय पिरिद ्दश नम ्
अाय ०४३वशैपंायन उवाच ॥
अा त ु नपृः पुाशन ं ितलवान ।्ऋिषसादाुाणां पाणां कुह ॥ ००१ ॥
स राजा राजधमा ोपिनषदं तथा ।अवावारेो बिुिनयमवे च ॥ ००२ ॥
िवर महााो ययौ िसिं तपोबलात ।्धतृराः समासा ासं चािप तपिनम ् ॥ ००३ ॥
जनमजेय उवाच ॥
ममािप वरदो ासो दशयिेतरं यिद ।तूपवषेवयसं ां सव मवे त े ॥ ००४ ॥
ियं म े ाृताथ ामहं कृतिनयः ।सादािषपु मम कामः समृताम ् ॥ ००५ ॥
सतू उवाच ॥
इुवचन े तिपृ े ासः तापवान ।्सादमकरोीमानानय पिरितम ् ॥ ००६ ॥
ततूपवयसमागतं नपृितं िदवः ।ीमं िपतरं राजा ददश जनमजेयः ॥ ००७ ॥
१०६ पुदशनपव
शमीकं च महाानं पुं तं चा िणम ।्अमाा य े बभवूु राां ददश ह ॥ ००८ ॥
ततः सोऽवभथृ े राजा मिुदतो जनमजेयः ।िपतरं ापयामास यं सौ च पािथ वः ॥ ००९ ॥
ाा च भरतेः सोऽऽीकिमदमवीत ।्यायावरकुलों जरासतुं तदा ॥ ०१० ॥
आीक िविवधाय योऽयिमित मे मितः ।यदायं िपता ाो मम शोकणाशनः ॥ ०११ ॥
आीक उवाच ॥
ऋिषपायनो य परुाणपसो िनिधः ।ये कुकुले त लोकावभुौ िजतौ ॥ ०१२ ॥
तुं िविचमाानं या पाडवनन ।सपा भसाीता गता पदव िपतःु ॥ ०१३ ॥
कथिको मुः साव पािथ व ।ऋषयः पिूजताः सव गितं ा महानः ॥ ०१४ ॥
ाः सिुवपलुो धम ः ुा पापिवनाशनम ।्िवमुो दयिदारजनदशनात ् ॥ ०१५ ॥
ये च पधरा धम सृचय ये ।याा हीयत े पाप ं तेः काया नमियाः ॥ ०१६ ॥
सतू उवाच ॥
यिुधिरिनवत नम ् १०७
एतुा िजेा राजा जनमजेयः ।पजूयामास तमिृषमनमुा पनुः पनुः ॥ ०१७ ॥
प तमिृषं चािप वशैपंायनमतुम ।्कथावशषें धम ो वनवास सम ॥ ०१८ ॥
यिुधिरिनवत नम ्
अाय ०४४जनमजेय उवाच ॥
ा पुांथा पौाानबुानािधपः ।धतृराः िकमकरोाजा चवै यिुधिरः ॥ ००१ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
ता महदाय पुाणां दश न ं पनुः ।वीतशोकः स राजिष ः पनुराममागमत ् ॥ ००२ ॥
इतरुजनः सव े चवै परमष यः ।ितजमयु थाकामं धतृराानुया ॥ ००३ ॥
पाडवा ु महाानो लघभुिूयसिैनकाः ।अनजुममु हाानं सदारं तं महीपितम ् ॥ ००४ ॥
तमामगतं धीमािष लकपिूजतः ।
१०८ पुदशनपव
मिुनः सवतीपुो धतृरामभाषत ॥ ००५ ॥
धतृरा महाबाहो ण ु कौरवनन ।तुं त े ानवृानामषृीणां पुयकम णाम ् ॥ ००६ ॥
ऋािभजनवृानां वदेवदेाविेदनाम ।्धम ानां परुाणानां वदतां िविवधाः कथाः ॥ ००७ ॥
मा शोके मनः काषिदने थते बधुः ।तुं दवेरहं त े नारदावेदशनात ् ॥ ००८ ॥
गताे धमण शपतूां गितं शभुाम ।्यथा ाया पुा यथाकामिवहािरणः ॥ ००९ ॥
यिुधिरयं धीमावमनुते ।सिहतो ातिृभः सवः सदारः ससुनः ॥ ०१० ॥
िवसज यनै ं याषे रामनशुासताम ।्मासः समिधको षेामतीतो वसतां वन े ॥ ०११ ॥
एति िनं यने पदं रं परंतप ।बिथ कं तेां नाम नरािधप ॥ ०१२ ॥
इुः कौरवो राजा ासनेािमतबिुना ।यिुधिरमथाय वामी वचनमवीत ् ॥ ०१३ ॥
अजातशो भं त े ण ु म े ातिृभः सह ।सादाहीपाल शोको नााबाधत े ॥ ०१४ ॥
रमे चाहं या पु परुवे गजसाये ।नाथनेानगुतो िवियषे ु पिरवित ना ॥ ०१५ ॥
अाय ०४४ १०९
ां पुफलं ः ीितम िवपलुा िय ।न मे ममु हाबाहो गतां पु मा िचरम ् ॥ ०१६ ॥
भवं चहे संे तपो मे पिरहीयत े ।तपोयंु शरीरं च ां ा धािरतं पनुः ॥ ०१७ ॥
मातरौ त े तथवैमे े शीण पण कृताशन े ।मम तुते पु निचरं वत ियतः ॥ ०१८ ॥
यधनभतृयो ा लोकारं गताः ।ास तपसो वीया वत समागमात ् ॥ ०१९ ॥
योजनं िचरं वृं जीिवत च मऽेनघ ।उं तपः समााे मनुातमुहिस ॥ ०२० ॥
िपडः कीित कुलं चदें ितितम ।्ो वा वा महाबाहो गतां पु मा िचरम ् ॥ ०२१ ॥
राजनीितः सबुशः तुा त े भरतष भ ।सदंें न पयािम कृतमतेावता िवभो ॥ ०२२ ॥
इुवचनं तात नपृो राजानमवीत ।्न मामहिस धम पिरुमनागसम ् ॥ ०२३ ॥
कामं गुमे सव ातरोऽनचुराथा ।भवमहमिे मातरौ च यतते ॥ ०२४ ॥
तमवुाचाथ गाारी मवैं पु णु मे ।धीनं कुकुलं िपड शरु मे ॥ ०२५ ॥
११० पुदशनपव
गतां पु पया मतेाविूजता वयम ।्राजा यदाह ताय या पु िपतवु चः ॥ ०२६ ॥
इुः स त ु गााया कुीिमदमवुाच ह ।हेबााकुले ने े मृ दत वचः ॥ ०२७ ॥
िवसज यित मां राजा गाारी च यशिनी ।भवां बिचुकथं याािम ःिखतः ॥ ०२८ ॥
न चोहे तपोिवं कत ु त े धम चािरिण ।तपसो िह परं नाि तपसा िवते महत ् ॥ ०२९ ॥
ममािप न तथा राि राे बिुय था परुा ।तपवेानरुं मे मनः सवा ना तथा ॥ ०३० ॥
शूयें च मही सवा न मे ीितकरी शभु े ।बावा नः पिरीणा बलं नो न यथा परुा ॥ ०३१ ॥
पाालाः सभुशृं ीणाः कामाावशिेषताः ।न तषेां कुलकता रं कियाहं शभु े ॥ ०३२ ॥
सव िह भसाीता ोणनेकेैन सयंगु े ।अवशषेा ु िनहता ोणपुणे व ै िनिश ॥ ०३३ ॥
चदेयवै मा पवूा थवै नः ।केवलं विृचं त ु वासदुवेपिरहात ् ॥ ०३४ ॥
यं ा ातिुमािम धमा थ नाहतेकुम ् ॥ ०३४ ॥
िशवने पय नः सवा लभं दश न ं तव ।भिव राजा िह तीमारते तपः ॥ ०३५ ॥
अाय ०४४ १११
एतुा महाबाः सहदवेो यधुां पितः ।यिुधिरमवुाचदें बााकुललोचनः ॥ ०३६ ॥
नोहऽेहं पिरंु मातरं पािथ वष भ ।ितयात ु भवािं तपाहं वन े ॥ ०३७ ॥
इहवै शोषियािम तपसाहं कलेवरम ।्पादशुषूण े युो राो माोथानयोः ॥ ०३८ ॥
तमवुाच ततः कुी पिर महाभजुम ।्गतां पु मवै ं वोचः कु वचो मम ॥ ०३९ ॥
आगमा वः िशवाः स ुा भवत पुकाः ।उपरोधो भवदेवेमाकं तपसः कृत े ॥ ०४० ॥
हेपाशबा च हीययें तपसः परात ।्ताुक ग ं िशमं िह नः भो ॥ ०४१ ॥
एवं संितं वाःै कुा बिवधमै नः ।सहदवे राजे रावै िवशषेतः ॥ ०४२ ॥
ते माा समनुाता राा च कुपुवाः ।अिभवा कुेमामियतमुारभन ् ॥ ०४३ ॥
राजितगिमामः िशवने ितनिताः ।अनुाताया राजिमामो िवकषाः ॥ ०४४ ॥
एवमुः स राजिष ध म राा महाना ।अनजुे जयाशीिभ रिभन यिुधिरम ् ॥ ०४५ ॥
११२ पुदशनपव
भीमं च बिलनां ें सायामास पािथ वः ।स चा सधेावी पत वीय वान ् ॥ ०४६ ॥
अज ुन ं च समाि यमौ च पुषष भौ ।अनजुे स कौरः पिरािभन च ॥ ०४७ ॥
गााया चानुाताः कृतपादािभवनाः ।जना समपुााताः पिरा ते नपृम ् ॥ ०४८ ॥
चुः दिणं सव वा इव िनवारणे ॥ ०४८ ॥
पनुः पनुिन रीः जमु े दिणम ।्तथवै ौपदी साी सवा ः कौरवयोिषतः ॥ ०४९ ॥
ायतः शरुे विृं यु ययुतः ।ूां समनुाताः पिरािभनिताः ॥ ०५० ॥
सिंदािेतकत ं ययभु तृ िभः सह ॥ ०५० ॥
ततः जे िननदः सतूानां युतािमित ।उाणां ोशतां चवै हयानां हषेतामिप ॥ ०५१ ॥
ततो यिुधिरो राजा सदारः सहसिैनकः ।नगरं हािनपरंु पनुरायाबावः ॥ ०५२ ॥
नारदागमनपव ११३
नारदागमनपव
धतृराादीनां दावाौ दाहः
अाय ०४५वशैपंायन उवाच ॥
िवषपिनवृषे ु पाडवषे ु यया ।दवेिष ना रदो राजाजगाम यिुधिरम ् ॥ ००१ ॥
तम महाबाः कुराजो यिुधिरः ।आसीनं पिरिवं ोवाच वदतां वरः ॥ ००२ ॥
िचर ख पयािम भगवमपुितम ।्किे कुशलं िव शभुं वा पुितम ् ॥ ००३ ॥
के दशेाः पिराे िकं च काय करोिम त े ।तिूह िजमु माकं च ियोऽितिथः ॥ ००४ ॥
नारद उवाच ॥
िचरोऽिस मे राजागतोऽि तपोवनात ।्पिरािन तीथा िन गा चवै मया नपृ ॥ ००५ ॥
यिुधिर उवाच ॥
वदि पुषा मऽे गातीरिनवािसनः ।धतृरां महाानमाितं परमं तपः ॥ ००६ ॥
अिप या त कुशली स कुहः ।
११४ नारदागमनपव
गाारी च पथृा चवै सतूपु सयः ॥ ००७ ॥
कथं च वत त े चा िपता मम स पािथ वः ।ोतिुमािम भगविद या नपृः ॥ ००८ ॥
नारद उवाच ॥
िरीभयू महाराज ण ु सव यथातथम ।्यथा तुं च ं च मया तिंपोवन े ॥ ००९ ॥
वनवासिनवृषे ु भवु कुनन ।कुेािता तुं गाारं ययौ नपृ ॥ ०१० ॥
गााया सिहतो धीमाा कुा समितः ।सयने च सतूने सािहोः सयाजकः ॥ ०११ ॥
आते स तपीं िपता तव तपोधनः ।वीटां मखु े समाधाय वायभुोऽभविुनः ॥ ०१२ ॥
वन े स मिुनिभः सवः पूमानो महातपाः ।गिमाशषेः स षमासानभवपृः ॥ ०१३ ॥
गाारी त ु जलाहारा कुी मासोपवािसनी ।सयः षभेन वत यामास भारत ॥ ०१४ ॥
अु याजका जुविुव िधवभो ।यतोऽयतवै वन े तिपृ ह ॥ ०१५ ॥
अिनकेतोऽथ राजा स बभवू वनगोचरः ।त े चािप सिहत े देौ सय तमयःु ॥ ०१६ ॥
अाय ०४५ ११५
सयो नपृतने ता समषे ु िवषमषे ु च ।गााया ु पथृा राजंरुासीदिनिता ॥ ०१७ ॥
ततः कदािचायाः के स नपृसमः ।गायामातुो धीमानामािभमखुोऽभवत ् ॥ ०१८ ॥
अथ वायःु समूुतो दावािरभवहान ।्ददाह तनं सव पिरगृ समतः ॥ ०१९ ॥
दु मगृयथूषे ु ििजषे ु समतः ।वराहाणां च यथूषे ु संयु जलाशयान ् ॥ ०२० ॥
समािवे वन े तिा े सन उमे ।िनराहारतया राजा माणिवचिेतः ॥ ०२१ ॥
असमथऽपसरणे सकृुशौ मातरौ च त े ॥ ०२१ ॥
ततः स नपृिता विमायामिकात ।्इदमाह ततः सतूं सयं पिृथवीपत े ॥ ०२२ ॥
ग सय यािन ां दहित किहिचत ।्वयमािना युा गिमामः परां गितम ् ॥ ०२३ ॥
तमवुाच िकलोिः सयो वदतां वरः ।राजृरुिनोऽयं भिवता त े वथृािना ॥ ०२४ ॥
न चोपायं पयािम मोणे जातवदेसः ।यदानरं काय तवाुमहित ॥ ०२५ ॥
इुः सयनेदें पनुराह स पािथ वः ।नषै मृरुिनो नो िनःसतृानां गहृायम ् ॥ ०२६ ॥
११६ नारदागमनपव
जलमिथा वायरुथ वािप िवकशनम ।्तापसानां शे ग सय मािचरम ् ॥ ०२७ ॥
इुा सयं राजा समाधाय मनदा ।ाखुः सह गााया कुा चोपािवशदा ॥ ०२८ ॥
सयं तथा ा दिणमथाकरोत ।्उवाच चनै ं मधेावी युाानिमित भो ॥ ०२९ ॥
ऋिषपुो मनीषी स राजा चेऽ तचः ।सिंनिेयाममासीाोपमदा ॥ ०३० ॥
गाारी च महाभागा जननी च पथृा तव ।दावािना समायेु स च राजा िपता तव ॥ ०३१ ॥
सयु महामााावादमुत ।गाकूले मया ापसःै पिरवािरतः ॥ ०३२ ॥
स तानाम तजेी िनवेतै सवशः ।ययौ सयः सतूो िहमवं महीधरम ् ॥ ०३३ ॥
एवं स िनधनं ाः कुराजो महामनाः ।गाारी च पथृा चवै जनौ ते नरािधप ॥ ०३४ ॥
ययानुजता मया राः कलेवरम ।्तयो देोभयोािन भरतष भ ॥ ०३५ ॥
ततपोवन े तिमाजमुपोधनाः ।ुा राथा िनां न शोचितं च त े ॥ ०३६ ॥
अाय ०४५ ११७
ताौषमहं सव मतेुषसम ।यथा च नपृितद धो देौ त े चिेत पाडव ॥ ०३७ ॥
न शोिचतं राजे ः स पिृथवीपितः ।ावानिसयंोगं गाारी जननी च ते ॥ ०३८ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
एतुा त ु सवषां पाडवानां महानाम ।्िनया णं धतृरा शोकः समभवहान ् ॥ ०३९ ॥
अःपरुाणां च तदा महानात रोऽभवत ।्पौराणां च महाराज ुा रादा गितम ् ॥ ०४० ॥
अहो िधिगित राजा त ु िवुय भशृःिखतः ।ऊबाः रातःु रोद यिुधिरः ॥ ०४१ ॥
भीमसनेपरुोगा ातरः सव एव त े ॥ ०४१ ॥
अःपरुषे ु च तदा समुहािुदतनः ।ारासीहाराज पथृां ुा तथागताम ् ॥ ०४२ ॥
तं च वृं तथा दधं हतपुं नरािधपम ।्अशोच ते सव गाार च तपिनीम ् ॥ ०४३ ॥
तिपुरत े शे मुता िदव भारत ।िनगृ बां धयैण धम राजोऽवीिददम ् ॥ ०४४ ॥
११८ नारदागमनपव
यिुधिरशोकः
अाय ०४६यिुधिर उवाच ॥
तथा महान तपु े च वत तः ।अनाथवे िनधनं ितास ु बषु ु ॥ ००१ ॥
िव येा िह गतयः पुषाणां मता मम ।य विैचवीयऽसौ दध एवं दवािना ॥ ००२ ॥
य पुशतं ीमदभवाशािलनः ।नागायतुबलो राजा स दधो िह दवािना ॥ ००३ ॥
यं परुा पय वीज तालवृवै रियः ।तं गृाः पय वीज दावािपिरकािलतम ् ॥ ००४ ॥
सतूमागधसघंै शयानो यः बोते ।धरयां स नपृः शते े पाप मम कमिभः ॥ ००५ ॥
न त ु शोचािम गाार हतपुां यशिनीम ।्पितलोकमनुाां तथा भतृ त े िताम ् ॥ ००६ ॥
पथृामवे त ु शोचािम या पुैय मिृमत ।्उृ समुहीं वनवासमरोचयत ् ॥ ००७ ॥
िधािमदमाकं िधबलं िधरामम ।्धम च िधयातृा जीवामहे वयम ् ॥ ००८ ॥
ससुूा िकल काल गितिजवरोम ।
अाय ०४६ ११९
यमुृ रां सा वनवासमरोचयत ् ॥ ००९ ॥
यिुधिर जननी भीम िवजय च ।अनाथवथं दधा इित मुािम िचयन ् ॥ ०१० ॥
वथृा सतंोिषतो विः खाडवे ससािचना ।उपकारमजान कृत इित मे मितः ॥ ०११ ॥
यादह भगवाातरं ससािचनः ।कृा यो ाण िभाथ समपुागतः ॥ ०१२ ॥
िधगिं िध पाथ िवतुां ससधंताम ् ॥ ०१२ ॥
इदं कतरं चागवितभाित मे ।वथृािना समायोगो यदभूिृथवीपतःे ॥ ०१३ ॥
तथा तपिन राजषः कौरव ह ।कथमवेिंवधो मृःु शा पिृथवीिममाम ् ॥ ०१४ ॥
ितु मपतूषे ु तािष ु महावन े ।वथृािना समायुो िनां ाः िपता मम ॥ ०१५ ॥
मे पथृा वपेमाना कृशा धमिनसतंता ।हा तात धम राजिेत समाहाभये ॥ ०१६ ॥
भीम पया िुह भयािदित चवैािभवाशती ।समतः पिरिा माता मऽेभूवािना ॥ ०१७ ॥
सहदवेः ियाः पुेोऽिधक एव त ु ।न चनैां मोयामास वीरो मावतीसतुः ॥ ०१८ ॥
१२० नारदागमनपव
तुा ः सव समािल पररम ।्पाडवाः प ःखाता भतूानीव यगुये ॥ ०१९ ॥
तषेां त ु पुषेाणां दतां िदतनः ।ासादाभोगसंो अरौी रोदसी ॥ ०२० ॥
धतृरााकरणम ्
अाय ०४७नारद उवाच ॥
नासौ वथृािना दधो यथा त तुं मया ।विैचवीय नपृिते वािम भारत ॥ ००१ ॥
वनं िवशता तने वायभुणे धीमता ।अयः कारियिेमुृा इित नः तुम ् ॥ ००२ ॥
याजकाु तत तानीिज न े वन े ।समुृ यथाकामं जमभु रतसम ॥ ००३ ॥
स िववृदा विव न े तिभिूल ।तने तनमादीिमित मे तापसावुन ् ॥ ००४ ॥
स राजा जावीके यथा त े किथतं मया ।तनेािना समायुः नेवै भरतष भ ॥ ००५ ॥
अाय ०४७ १२१
एवमावदेयामासमु ुनये ममानघ ।ये त े भागीरथीतीरे मया ा यिुधिर ॥ ००६ ॥
एवं नेािना राजा समायुो महीपत े ।मा शोिचथां नपृितं गतः स परमां गितम ् ॥ ००७ ॥
गुशुषूया चवै जननी तव पाडव ।ाा समुहत िसििमित मे ना सशंयः ॥ ००८ ॥
कत ुमहिस कौर तषेां मदुकियाम ।्ातिृभः सिहतः सवरतेद िवधीयताम ् ॥ ००९ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
ततः स पिृथवीपालः पाडवानां धरंुधरः ।िनय यौ सह सोदयः सदारो भरतष भ ॥ ०१० ॥
पौरजानपदावै राजभिपरुृताः ।गां जमरुिभतो वाससकेैन सवंतृाः ॥ ०११ ॥
ततोऽवगा सिललं सव त े कुपुवाः ।ययुुमुतः कृा दोयं महान े ॥ ०१२ ॥
गााया पथृाया िविधवामगोतः ।शौचं िनवत ये तोषनु गरािहः ॥ ०१३ ॥
षेयामास स नराििधानाकािरणः ।गाारं कुेो य दधोऽभवपृः ॥ ०१४ ॥
तवै तषेां कुािन गाारऽेशादा ।कत ानीित पुषादयेाहीपितः ॥ ०१५ ॥
१२२ नारदागमनपव
ादशऽेहिन तेः स कृतशौचो नरािधपः ।ददौ ाािन िविधविणावि पाडवः ॥ ०१६ ॥
धतृरां समिुय ददौ स पिृथवीपितः ।सवुण रजतं गा शा समुहाधनाः ॥ ०१७ ॥
गााया वै तजेी पथृाया पथृथृक ् ।सी नामनी राजा ददौ दानमनुमम ् ॥ ०१८ ॥
यो यिदित याव ताव लभते िजः ।शयनं भोजनं यान ं मिणरमथो धनम ् ॥ ०१९ ॥
यानमाादनं भोगाासी पिरचािरकाः ।ददौ राजा समिुय तयोमा ोम हीपितः ॥ ०२० ॥
ततः स पिृथवीपालो दा ाानकेशः ।िववशे पनुधमागरं वारणायम ् ॥ ०२१ ॥
ते चािप राजवचनाुषा य े गताभवन ।्स तषेां कुािन पनुः ागमंतः ॥ ०२२ ॥
मागै ै िविवधःै पजूिया यथािविध ।कुािन तषेां सयंो तदाचमु हीपतःे ॥ ०२३ ॥
समाा च राजान ं धमा ान ं यिुधिरम ।्नारदोऽगमाजरमिष य थिेतम ् ॥ ०२४ ॥
एवं वषा यतीतािन धतृरा धीमतः ।वनवास े तदा ीिण नगरे दश प च ॥ ०२५ ॥
अाय ०४७ १२३
हतपु सामे दानािन ददतः सदा ।ाितसबंििमाणां ातणॄां जन च ॥ ०२६ ॥
यिुधिरु नपृितना ितीतमनादा ।धारयामास तां िनहताितबावः ॥ ०२७ ॥
MahabharataEncoding : ISCIIElectronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,Pune, India, 1999http ://bombay.indology.info/mahabharata/statement.htmlfor further detailsConverted for devanagari output using xetex-itrans with sdvnmapping on July 23, 2013