Επταετία: Σοβαρό έλλειμα στην ιστορική...

10, . Σαββατοκύριακο 21 25 Απριλίου 20Ο7 Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ι Σ Τ -ΗΗΙΙΙΜβηΐΙΙ Σαββατοκύριακο 21 25Αηριλ;ου 2CX37 . 4 ? / 1 1 Ο Λεωνίδας Καλλιβρεχάκης σχολιάζει τη βιβλιογραφία για τη δικτατορία 1 967-1 9 7 4

Επταετία: σοβαρό έλλειμμα στην ιστορικά έρευνα Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΥΠΗΡΞΕ ΑΝΕ

ΚΑΘΕΝ ΕΝΑ ΔΙΑΦΙΛΟΝΙΚΟΥΜΕΝΟ ΖΗΤΗΜΑ ΜΕΤΑΞΥ

ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ, ΚΑΘΩΣ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΕ ΣΕ ΜΕΓΑΛΟ

ΒΑΘΜΟ ΤΟ ΑΞΙΩΜΑ ΟΤΙ Η ΠΑΡΕΛΕΥΣΗ ΜΙΑΣ ΤΡΙΑΚΟ-

ΝΤΑΕΤΙΑΣ - Ή ΚΑΙ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ- ΕΙΝΑΙ ΑΠΑ

ΡΑΙΤΗΤΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙ

ΣΙΜΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ

ΥΠΟ ΜΕΛΕΤΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ, ΤΗΝ ΑΠΟΦΟΡΤΙΣΗ ΤΗΣ

ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ, ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΟ

ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ, Κ.ΛΠ. ΟΜΩΣ ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΞΙΩΜΑ ΑΜ

ΦΙΣΒΗΤΕΙΤΑΙ ΕΝΤΟΝΑ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΑΤΑ

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

Τ α τελευταία χρόνια πολλαπλασιάζονται τα ινστιτούτα και τα κέντρα έρευνας και τεκμηρίωσης της πρόσφατης Ιστορίας. Ταυτόχρονα δημιουργούνται προγράμματα με στόχο τη διεθνή και διεπιστημονική προσέγγιση ποικίλων πεδίων όπως, λόγου χάρη, τα αμφισβητησιακά κινήματα νεολαίας που αναδύθηκαν διεθνώς στη μεταπολεμική περίοδο, ένα ζήτημα που παρουσιάζει για μας μεγάλο ενδιαφέρον, στην προσπάθεια μας να αναλύσουμε το ελληνικό νεολαιίστικο και φοιτητικό κίνημα των δεκαετιών του 1960 και 1970, εντάσσοντας το (και) στα διεθνή του συμφραζόμενα

Παρά ης διεθνείς αυτές εξελίξεις, ο «χρονολογικός συντηρητισμός» έχει ακόμη ισχυρά ερείσματα στη χώρα μας, καθώς οι επαγγελματίες ιστορικοί παραμένουν σε μεγάλο βαθμό διστακτικοί απέναντι στη διαπραγμάτευση του πρόσφατου παρελθόντος. Μόλις τα τελευταία χρόνια - και σε μεγάλο βαθμό από νεώτερους ιστορικούς - ετηχειρήθηκαν αξιόλογες απόπειρες ιστορικής προσέγγισης της δραματικής δεκαετίας του 1940 Σε μία έρευνα των «ΝΕΩΝ» που δημοσιεύθηκε πριν από δύο χρόνια

(22.4.2005), ο Ηλίας Νικολακό-πουλος σχολίαζε ότι «η περίοδος της χουντικής επταετίας εξακολουθεί, εν πολλοίς, να προσομοιάζει με μαύρη τρύπα, όσον αφορά τη συστηματική μελέτη της από τη σκοπιά

της ιστορικής έρευνας». Αυτό είναι μεν ακριβές, αλλά δεν περιορίζεται στην περίοδο της δι

κτατορίας: επεκτείνεται σε όλα σχεδόν τα γεγονότα που συντε

λέστηκαν στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Εκεί, το πεδίο

καλύπτεται περιστασιακά - στην κα

λύτερη περίπτωση - από τους πολιτικούς επιστήμονες

Ι BAàAI EhAHUm XWITONSN

ft***

H βιβλιογραφική επιλογή του Λ. Καλλιβρετάκη αποδεικνύει ότι τα βιβλία που εκδόθηκαν την περίοδο της δικτατορίας δεν την αναλύουν σφαιρικά αλλά λειτουργούν περισσότερο ως ιστορική πηγή για το πώς βιώθηκε, ενώ τα βιβλία που εκδόθηκαν μετά τη δικτατορία είναι μεν θεωρητικά αλλά μεταξύ τους είναι λίγα τα καθαρόαιμα ιστορικά

Έντονο το γαλλικό ενδιαφέρον • Jean Meynaud, Rapport sur l'abolition de la démocratie en Grece, Μόντρεαλ 1967 (συμπλήρωση του παλαιότερου βιβλίου του Les forces politiques en Grece, Μόντρεαλ 1965). • Stephen Rousseas, 77ie Death of a Democracy: Greeceand the American Conscience, Νέα Υόρκη 1967 (από έναν συνάδελφο και προσωπικό φίλο του Ανδρέα Παπανδρέου). • MaTC MaTceau, La Grece des coloneìs, Παρίσι 1968 (από το μόνιμο ανταποκριτή της «Le Monde» στην Αθήνα) • Jean-Frannois Chauvel, La Grece a l'ombre des epees, Παρίσι 1968 (δημοσιογραφική έρευνα). • Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, The Greek Tragedy, Middlesex 1969 (γαλλική έκδο- | ση La Grece de l'Indépendance aux | Colonels, Παρίσι 1970, ελληνική έκδοση Η Ι Ελληνική Τραγωδία, Αθήνα 1974). • Μάριος Νικολινάκος & Κώστας Νικολάου (εκδ.), Die verhinderte Demokratie: Modell Griechenland, FTankfurt am Main, 1969 (συλλογικός τόμος). • Nicole Dreyfus, Les étudiants Grecs accusent, Παρίσι 1969 (η δίκη μελών του «Ρήγα Φεραίου» στο στρατοδικείο). • Ελένη Βλάχου, House Arrest, Λονδίνο 1970 (η προσωπική εμπειρία-καταγγελία της εκδότριας της «Καθημερινής»). • James Becket, Barbarism in Greece, Νέα Υόρκη 1970 (τεκμηρίωση των βασανιστηρίων). m [Ρόδης Ρούφος], La Vérité sur la Grece, Λωζάννη 19 70 (αγγλική έκδοση inside the Colonels'Greece, Λον-

* » : : -*.»•: • ¥ *

Ί ^ Κ Λ . / .

tAUte

j r .

4 7

δίνο & Νέα Υόρκη 1972). • Ανδρέας Παπανδρέου, Democracyat Gunpoint: The Greek Front, Νέα Υόρκη 1970, Λονδίνο 1971 (ελληνική έκδοση Η Δημοκρατία στο Απόσπασμα, Αθήνα 1974). 4M Νικόλαος Σταύρου, Pressure Groups in the Greek Political Setting, The George Washington University, ......,,.,.., 1970 (διδακτορική διατριβή με ανάλυση

των μεταπολεμικών στρατιωτικών οργανώσεων, ελληνική έκδοση Συμμαχική πολιτική και στρατιωτικές επεμβάσεις: Ο πολιτικός ρόλος των Ελλήνων στρατιωτικών, Αθήναί 977). * Κίττυ Αρσένη, Nelle carceri dei Colonnelli, Ρώμη 1970 (ελληνική γ' έκδοση Μπουμπουλίνας 18, Αθήνα 2005, οι εμπειρίες της συγραφέως από τα κρατητήρια της Γενικής Ασφαλείας). • Περικλής Κοροβέσης, La Filiere: Témoignage sur les tortures en Grece, Πα

ρίσι 1969 (αγγλική έκδοση 77ie Method: A personal Account of the Tortures in Greece, Λονδίνο 1970, ελληνική έκδοση Οι ανθρωποφύλακες, Αθήνα 1983, εμπειρίες βασανιστηρίων). m Γιάννης Κάτρης, Eyewitness in Greece: The Colonels Come to Power, St. Louis 1971 (ελληνική έκδοση Η Γέννηση του Νεοφασισμού στην Ελλάδα, Αθήνα 19 74). 41 Richard Glogg & George Yannopoulos (εκδ.), Greece under Military Rule, Λονδίνο 1972 (συλλογικό έργο, ελληνική έκδοση Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Αθήνα 1976). • John Owens, The Causes of the Greek Coup d'Etat on April 21, 1967, Princeton University, 1972.

ενώ, ως επί το πλείστον, κυριαρχείται από τους δημοσιογράφους, τους πολιτικούς και τους ακτιβιστές. Αυτή η κατάσταση συντελεί στη διάχυση σε μεγάλο βαθμό λαϊκίστικων στερεοτύπων, στην επαναξιοδότηση αναχρονιστικών ανακριβειών και στην αναπαραγωγή μιας μάλλον κοντόφθαλ

μης, καταγγελτικής και συναισθηματικά φορτισμένης εικόνας; αντί μιας ψύχραιμης, στοχαστικής και ευρύτερης έποψης αυτής τηςπεριόδου, συ -ντηρώντας με τον τρόπο αυτό μια στρεβλή δημόσια συνείδηση.

Επιπλέον, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μια έντονη ζήτηση εκ μέ

ρους του ελληνικού κοινού μιας προ-σβάσιμης στον μη ειδικό ιστοριογραφίας του πρόσφατου παρελθόντος και δεν είναι αποδεκτό οι επαγγελματίες ιστορικοί να στρέφουν την πλάτη τους σε αυτό το αίτημα. Αυτή η στάση έχει ως συνέπεια η προσφορά που ανταποκρίνεται σε αυτή την αυ

ξανόμενη ζήτηση, να συνίσταται κυρίως από ανακυκλούμενες κοινοτοπίες, αντί να αντλεί από τα αποτελέσματα μιας καινοτόμου επιστημονικής έρευνας, που έχει κάνει την εμφάνιση της τα τελευταία χρόνια, υπό μορφή αξιόλογων μελετών, διατρι βών κλπ. που δεν βρίσκουν δυστυχώς διέξοδο για να διαχυθούνστο ευρύ κοινό.

Αυτή η προβληματική οδήγησε στη συγκρότηση, στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, ενός ειδικού Ερευνητικού Προγράμματος, με αντικείμενο τη συστηματική συγκέντρωση τεκμηριω-πκού υλικού σχετικού με την πολιτική και κοινωνική ιστορία του 20ού αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρείται

αφενός η συγκρότηση βάσεων δεδομένων και βιβλιογραφιών για τα παραπάνω αντικείμενα και αφετέρου η ιστορική μελέτη περιό-

™ δων, γεγονότων και επιμέρους φαινομένων και προβλημάτων. Εντός αυτού του Προγράμματος διεξάγεται και η έρευνα « Τεκμηριώνοντας τα γεγονότα του Νοεμβρίου 1973», κάποια πρώτα απο τελέσματα της οποίας (σχετικά με τους νεκρούς του Πολυτεχνείου) είχαν δει για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας στα «ΝΕΑΛον Νοέμβριο του 2003.

Παρουσιάζοντας σήμερα μια (τελείως ενδεικτική) βιβλιογραφία για την περίοδο της δικτατορίας, τη χωρίζουμε σε δύο κύρια υποσύνολα: σε βιβλία που δημοσιεύθηκαν επί επταετίας (σχεδόν αποκλειστικά στο εξωτερικό και σε μεγάλο βαθμό οτρατευ -μένα) και σε εκείνα που κυκλοφόρησαν μετά την μεταπολίτευση. Τα δεύτερα προσπαθήσαμε να κατατάξουμε (όχι πάντα με ευκολία) σε τρεις βασικές κατηγορίες: (α) τα τεκμήρια και τις προσωπικές μαρτυρίες, (β) τις δημοσιογραφικές προσεγγίσεις και (γ) τις μελέτες.

Διατρέχοντας την τελευταία κατηγορία, διαπιστώνουμε την ελάχιστη παρουσία των καθαρά ιστορικών βιβλίων. Όπως παρατηρούσε και ο Βα σίλης Παναγιωτόπουλος στην έρευνα που προαναφέραμε, «αρωγοί στην κατανόηση του μείζονος αυτού προβλήματος του 20ού αιώνα έρχονται οι γειτονικές επιστήμες. Κοινωνιολογία, Πολιτικές Επιστήμες, Επιστήμες του Δικαίου κ.ά.,που συμπληρώνουν πολλά κενά της καθαυτό ιστορικής έρευνας».

Να προσθέσουμε ότι, στο εσωτερικό κάθε κατηγορίας, τα βιβλία κατατάσσονται με τη χρονολογική σειρά της πρώτης τους έκδοσης.

Μελέτες και ανέκδοτες διατριβές

Προοωπικές μαρτυρίες Λ* Περικλής Ροσάκης{εκδ.), Οι Δίκες της Χούντας: AJ Η Δίκη των Πρωταιτίων Β: Η Δίκη tou Πολυτεχνείου, Γ: ΟτΔίκες των Βασανιστών, 12 Τόμοι, Αθήνα 1975-1976 \* Παναγιώτης Κανελλόπουλος, krmpfnà δοκίμια Α: Πώς εφθάσαμε στην 21η Απριλίου 1967, Αθήνα 1975 (η αφύπνιση του τελευταίου κοινοβουλευτικού βρωθυηουρ-you). & Γιώργος Γάτος (εκδ). Πολυτεχνείο 73: Ρεπορτάζ με trw Ιστορία, α ' έκδοση Αθήνα 1983 (συλλογικό έργο,β' συμπλ έκδοση 2003). \* Μάριος Ντκολινάκος Αντίσταση και Αντιπολίτευση 1967-1974, Αθήνα 1975. «* Σταύρος Λυγερός, Φοττητικό Κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα, Αβήνα 1977-1978. & Ορέστης Βιδάλης, Ιστορικό Ημερολόγιο: "ApoWBt εκπατρισμού. 19δβ-1975. Αθήνα 1 997 {οι εμπειρίες και η μεταστροφή ενός βασιλο-φρσνα ταξίαρχου στην Αμερική).

** Αναχττάσης Πεπονής, 1961 -1981 : Τα γεγονότα κατ τα πρόσωπα, Αθήνα 2001. \¥ Θεόδωρος Α. Κουλουμπής, -71 „.74t Σημειώσεις ενός πανεπιστημιακού, Αθήνα 2002. & Βαγγέλης Αγγελής & Ολύμπιος Δαφέρμος (εκδ.). Ονειρο ήταν-. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα καιτοΠολυτεχνείομεϊσ βλεμμάτων πρωτεργατών, Αθήνα 2003. *# ΓιώρνοςΒερνίκος(εκδ.),'Οταν6έ-λαμε να αλλάξουμε την ελλάδα Το αντώ«αατο^ικόφοιττητκό κίνημα, η ΕΚΙΝ κωοικαταλήψεις τηςΝσμτκής Αθήνα2Ο03. . & κιΧ3νντκ;ΣταΟόπουλος,ΤοκΜΐμα του Ναυτικού- Μάιος 1973 (προσωπική μαρτυρία), Αθήνα 2003. 4* Θανάσης Σκρουμπέλος, Οι κόκκινοι φίλοι μου: Μια ιστορία της οργάνωσης Ρήγας Φεραίος, Αθήνα 2004. Έ* Δημήτρης Χατζησωκρατης, Πολυτεχνείο '73: Αναστοχασμός μκκ; πραγματικότητας, Αθήνα 2004.

•Η Νίκος Πουλαντζάς La Crise Des Dictatures. Portugal, Grike, Espagne, Παρίσι 1975 (αγγλική έκδοση The Crisis of the Dictatorships. Portugal, Greece, Spain, Λονδίνο 1976, ελληνική έκδοση Η Κρίση των Δικτατοριών: Πορτογαλία - Ελλάδα - Ισπανία, Αθήνα 1975, β ' έκδοση Αθήνα 2006). HI Δημήτρης Κώνστας, Η «Ελληνική Υπόθεση» στο Συμβούλιο της Ευρώπης 196 7-69, Αθήνα 1976 (από την άποψη του διεθνούς δικαίου). •Μ Νίκος Μουζέλης Modem Greece. Facets of Underdevelopment, Λονδίνο 1978, του ίδιου, «On the Rise of Postwar Military DictatoTships: Argentina, Chile, Greece», Comparative Studies in Society and History, 2 8/1, Ιανουάριος 1986,σ. 55-80. HI Γιώργος Κύρτσος The Attitudes of European Socialists Regarding Spain, Portugal and Greece, since 1967, London School of Economics, Λονδίνο 1980 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). •Χ Νικηφόρος Διαμαντούρος, «1974. Η μετάβαση από το αυταρχικό στο δημοκρατικό καθεστώς στην Ελλάδα: Προέλευση και ερμηνεία μέσα από μία νοπο-ευ-ρωπαϊκή προοπτική », Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 1983, σ. 52-87. Η) Νίκος Αλιβιζάτος Οι πολιτικοί θεσμοίσε κρίση: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Αθήνα 1983.

HI Νίκος Ψυρούκης /στόρια της Σύγχρονης Ελλάδας (1967-1974)-Το καθεστώς της 21ης Απρίλιο υ, Αθήνα 1983. Η) Δημήτρης Χαραλάμπης Στρατός και πολιτική εξουσία: Η δομή της εξουσίας στη μετεμ-φυλιακή Ελλάδα, Αθήνα 1985 (σημαντική απόπειρα σφαιρικής δομικής ανάλυσης του φαινομένου). Η) Χριστόφορος Βερναρδάκης & Γιάννης Μαύρης Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις της μεταπολίτευσης, Αθήνα 1991. HI Ινστιτούτο «Σάκης Καράγιωργας», Ηελληνι-κή κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο 1945-67, Αθήνα 1994 (πρακπκά συνεδρίου). HI Αννα Μαντογλου, Η εξέγερση του Πολυτε

χνείου: Η συγκρουσιακή σχέση ατόμου και κοινωνίας, Αθήνα 1995 (μια κοινωνιοψυχολογι-κή προσέγγιση). Ht Μαριάννα Σωτηροπούλου, Το πολιτικό βιβλίο στη διάρκεια της δικτατορίας, 196 7- 74, Αθήνα 1997. HI Σπύρος Σακελλαρόπουλος, Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος. 1949-1967: Το κοινωνικό πλαίσιο της πορείας προς τη δικτατορία, Αθήνα 1998. HI Έλλη Χατζηκωνσταντή, Η κοινωνική αναπαράσταση της δικτατορίας (1967- 74) μέσα από τον Τύπο και ειδικότερα μέσα από τα δημοσιεύματα των πρακτικών των δικών 8 αντιπρο

σωπευτικών αντιστασιακών οργανώσεων σε 3 αθηναϊκές εφημερίδες, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1998 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). HI Γιάννα Αθανασάτου, Αλκής Ρή-γος & Σεραφείμ Σεφεριάδης (εκδ.), Η Δικτατορία 196 7- 74. Πολιτικές πρακτικές, ιδεολογικός λόγος, αντίσταση, Αθήνα 1999 (συλλογικό έργο). HI Ολύμπιος Δαφέρμος Φοιτητές καιδικτατορία: Το αντιδικτατορικό

φοιτητικό κίνημα 19 72-1973, Αθήνα 1999. HI Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 16ος τόμος: Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, Αθήνα 2000 (κυρίως οι σελίδες 171 -292). HI Ηλίας Νικολακόπουλος Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και Εκλογές 1946-1967, Αθήνα 2001. HI Σωτήρης Ριζάς Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η δικτατορία των συνταγματαρχών και το Κυπριακό ζήτημα 1967-1974, Αθήνα 2002 (με συστηματική χρήση των αμερικανικών αρχείων). Η) Βασίλης Παναγιωτόπουλος (διεύθ. έκδοσης), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 9ος τόμος: Νικητές και Ηττημένοι 1949-1974,1α Νέα-Ελ-ληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003 (κυρίως οι σελίδες 47-143). Η) Κωστής Κορνέτης, Student Resistance to the Greek military dictatorship: Subjectivity, Memory, and Cultural Politics, 1967-1974, European University Institute, Φλωρεντία 2006 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή).

Δημοσιογραφικές προσεγγίσεις ••Σέφης Αναστασάκος, Θύελλα στην Αθήνα, Αθήνα 1974 (έρευνα για το πραξικόπημα στην Κύπρο και τη μεταπολίτευση). » Γιώργος Καράγιωργας Μανώ-

λης Μαθιουδάκης Λίνα Αλεξίου, Νικηφόρος Αντωνόπουλος Δημήτρης Γουσίδης Γιώργος Γάτος Αρης Σκιαδόπουλος, Η ανατομία τωνμεγάλωντηςΧούντας, ΤΑ ΝΕΑ, 21-30.7.1975 (έρευνα με βιογραφικές πληροφορίες για τα βασικά στελέχη της δικτατορίας). ••Σόλων Γρηγοριάδης, Ιστορία

της δικτατορίας, 3 τόμοι, Αθήνα 1975. » Γιώργος Καράγιωργας, Από τον

ΙΔΕΑ στη Χούντα ή Πώς φθάσαμε στην 21η Απριλίου, Αθήνα 1975. ••Σταύρος Ψυχάρης Τα παρασκήνια της Αλλαγής, Αθήνα 1975 (έρευνα για m δρομολόγηση της μεταπολίτευσης). » Γιάννης Βούλτεψης Η καταγω

γή και ο θάνατος της συνωμοσίας, Αθήνα 1976. ••Νίκος Κακαουνάκης 2650 Μερόνυχτα Συνωμοσίας. Αθήνα

1976 (έρευνα για ης αναθέσεις μεταξύ των μελών της συνωμοτικής ομάδας). » Lawrence Stern, The Wrong

Horse. The Politics of Intervention and the Failure of American Diplomacy, Νέα Υόρκη 1977 (ελληνική έκδοση Λάθος Αλογο, Αθήνα 1978, έρευνα της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα και την Κύπρο, από έναν δημοσιογράφο της «Washington Post»). ·* Σπύρος Λιναρδάτος Από τον

Εμφύλιο στη Χούντα, S τόμοι, Αθήνα 1978. • Kevin Andrews, Greece in the

Dark, 1967-1974, Αμστερνταμ 1980. ·• Robert McDonald, Pillar & tinderbox: the Greek press and the dictatorship, Νέα Υόρκη 1983. » Μηνάς Παπάζογλου, Φοιτητι

κό κίνημα και δικτατορία, Αθήνα 1983 (βασιζόμενο στην καθημερινή στήλη «Οι νέοι και τα προβλήματα τους», που συνέ-τασσε ο συγγραφέας επί δικτα

τορίας στα «ΝΕΑ»). ·• Γιώργης Κρεμμυδάς Οι άνθρωποι της χούντας μετά τη δικτατορία, Αθήνα 1984. » Αλέξης Παπαχελάς Ο βιασμός

της ελληνικής δημοκρατίας. Ο αμερικανικός παράγων. 1947-67, Αθήνα 1997 (με την πρώτη - και προνομιακή - χρήση των αμερικανικών αρχείων). ·• Μακάριος Δρουσιώτης ΕΟΚΑ Β καιΟΙΑ, Το ελληνοτουρκικό παρακράτος στην Κύπρο, Λευκωσία 2002.