anadoluda cenkname

KELAM ARATIRMALARI 9:1 (2011), SS.45-56. ANADOLUDA CENKNMELERN TOPLUMSAL YANSIMALARI

Reflections of Society of Canknamahs in Anatolia

Do. Dr. Mehmet ATALAN Frat . lahiyat Fakltesi [email protected] Abstract: The Cenk boks are among important literary works that are always kept in the perspective of our national unity and solidarity in cultural and contemplation of the Turks. The cenk boks or canknamah with another saying take an important place in boks which mention Hz. Ali and Muhammmad Hanafi. Canknamahs takes place in significant achievements with motive and substance, event, message and strong language. The canknamahs have been desired to be spread to all parts of the society in Turkish history in order to maket hem known in folk literature. Key words; Hazrati Ali, Muhammad Hanafi, Canknamah Books, Turkish history, Folk literature. Cenknmeler, yazldklar dnem itibaryla dini tebli ve yayma amacn

gden kahramanlk konulu eserlerdir. Dolaysyla gerek vakalar, gerekse tipler din esaslar ile beslenecek ve dinin propagandasn apak yapacaktr. Bu bilgiler, ya dorudan mellif tarafndan, ya da Cenknmelerde adlar geen ahslar tarafndan Mslman olmayan bir kii veya gruba hitap edilerek okuyucuya verilmektedir.1

Cenknmelerde din adna savaan kahramanlarn amac, dini tebli etmek, gayrimslimler ile olan problemleri ortaya koymak ve bunlar zme kavuturmaktr. Mcadele, putperest, ateperest veya dinleri belirtilmeyen kfirlere kar yaplmaktadr.2 nk Cenknmelerde slmiyet adna mcadele edilen din, kfirlerin dinidir. Kfir ve kffar ibarelerinden baka ateperestlik, puta tapmak gemektedir.3 Cenknmelerin genelinde daha ok Mslman gayrimslim ilikisi ve onlara dair bilgilerin yer ald grlr. Bu nedenle cenknmeler, mezhebi unsurlar tamamakta ve Anadoludaki cenknmelerde mezhep taassubu grlmemektedir. 1 Geni bilgi iin bkz., smet etin, Tursun Fak, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri,

lesam Yay., Ankara 2002, 76-77. 2 Hz Kitabu Muhammed Hanefi, Ankara Milli Ktphane, 06 Mil Yz. A 8622, 1a. 3 Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul

1941, 38. Muhammed Hanefi Cenkleri iin bkz., Mehmet Atalan, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu'daki Tezahrleri (Muhammed Hanefi Cenknmeleri), lahiyat Yay., Ankara 2007; Tarihsel sre ierisinde Trk kltrnde Hz. Ali cenknmeleri hakknda bkz., "Trk Kltrnde Hz. Ali Cenknmeleri", Hz. Ali Sempozyumu, 24-25 Ekim, zmir 2007.

Do.Dr. Mehmet ATALAN ____________________________________________________________________________ 46

Gnmze kadar gelen cenknmelerde herhangi bir mezhebin, tarikatn ve cemaatin zellii n planda tutulmamtr.

Cenknmelerin amacnn, din-ahlak bilgi, tarih bilgisi ve uuru ile topluma moral vermek olduu sylenebilir. nsann kendine ve bakalarna kar olan ykmllklerini yerine getirmek, gzel huylar edinip ktlklerden kanmak gerektii gibi fikirlerin ilendii cenknmelerde, birinci derecede topluma slami bir ahlak sistemi tlenmektedir. Bu Cenknmeler dorudan doruya ahlaki bilgilerin verilmesinden baka, dolayl olarak eitli rnekler ve insani davran biimleri ile t tarz ifadeler tamaktadr. deal insan tipi ile bunlarn anlay, dn ve davranlar, toplum hayatna rnek olarak sunulmak suretiyle, dnemin fikri yapsna uygun ve fikri yapy glendirici bir insan prototipi yakalanmaya allmaktadr.4

Kaynan slmiyetin ilk dnemlerindeki mcadelelerinden alan Cenknmeler, bir taraftan dini anlay ortaya koyarken, dier taraftan da, bu anlay ile yaplan savalar dile getirmitir. Cenknmeler hangi sava ve sebeplerini konu edinirse edinsin, onu meru klmak iin olaylar slmi motiflerle anlatmtr. nceleri szl olarak anlatlan Cenknmeler, daha sonra yazya geirilerek gnmze kadar gelmilerdir. Bunlarn byk bir ksm gnmzde yeniden ele alnarak ilenmi, modern hikyeciliimize kaynaklk etmitir. Trk edebiyatnda dini ve kahramanlk konularn ieren Cenknmelerin says olduka fazladr. Bu Cenknmelerde, Hz. Alinin hayat hikyesi, kerametleri ve onun etrafnda cereyan etmi olaylar anlatld gibi, dier slm byklerinin kahramanlklarna da yer verilmitir. Yine bu Cenknmelerde kullanlan motifler ve anlatlan hikyeler Trk kltr tarihi asndan nemli bilgiler iermektedir.

Cenknmeler, XIII. yzyldan itibaren Anadolu corafyasnda, devrin toplum yaps, hayat tarz ve dnya grne uygun olarak, Anadolunun en hareketli dnemlerinde, Dursun Fak tarafndan tercme, adapte ve telif yoluyla Trk tarihine kazandrlan eserlerdir. Cenknmeler, slmiyetten nceki Trk Destan geleneinin bir devam olmakla birlikte, k noktalarn Kuran ve hadisler bata olmak zere slm tarihi oluturmaktadr. Trk szl geleneinden de baz unsurlar bnyesinde toplayan cenknmeler, hangi kltr kaynandan gelirse gelsin, Trk insannn kabuller dnyasna uygunluundan dolay Trk tarihinde yerini almtr. Trklerin inan dnyas ve edebi zevkine uyduklar iin de, Trk edebiyatnn bir unsuru ve mstakil olarak ilenen bir tr olmulardr.

Gerek tarih, gerek fikir ve sanat bakmndan byk deer tayan Cenknmeler, tarihi hadiseleri bize birtakm mitolojik menkbeler halinde sunarlar. Bunlar geree uymasalar bile, milletlerin kendi mazileri hakknda neler bilip, neler dndklerini haber vermesi bakmndan nem tarlar. Yani cenknmeler, gerek 4 Geni bilgi iin bkz., etin, Tursun Fakih, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri, 16 vd.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) ____________________________________________________________________________

47

tarihi yanstmamakla birlikte, kk tarihe dayanan, ilhamn tarihten alan bir halk edebiyat verisidir. Baz milletler, mizalar gereince, Cenknmelerinde tarih gereklerinden uzaklamaz ve halk diliyle sylenmi birer tarih gibi kabul edip, bunlar tarihi hakikatlere uyan bir ifade ile sylerler.

Cenknmelerde Hz. Alinin evresinde hemen hemen ayn kiiler vardr. Bu kitaplarda Hz. Ali, slmn gizli gc olarak grlr. Hibir zaman kiisel hrs ya da eilimle adam ldrmemektedir. Onun grevi, Allahn emirlerini yaymaktr. Hz. Ali, cenknmelerde u ekilde karmza kmaktadr: 5

Ali gitti Kayser-i Rm stne, Cmlesini dine davet kastine, Dedi ana ol imana gelmedi, Kesti ban slm nasip olmad. Hz. Ali, ilke olarak, karsna kan her kfire Mslman olmasn syler. Bu

istei geri evrilince klc alar, kfirin ban gvdesinden ayrr. Sava srasnda eitli taktiklere, kurnazlklara bavurmaktan ekinmez. Bazen yaralar ald olur ama hi yenilmez.6

Cenknmelerden bazlarnn, kaynak itibariyle slm tarihine dayand bilinmektedir. Btn cenknmelerde tarih bilgisi verildii grlmektedir. Tarih bilgisi vermenin yannda, bu tr eserlerin bir baka fonksiyonu da, toplumda tarih uurunun uyanmas ve ayakta kalmasn salamaktr.7 Din-kahramanlk destanlar iinde deerlendirilmesi gereken cenknmeler, din bir grubun destan olmaktan ok, Anadolu Trk insannn cengverlik eilimlerini n plana karrlar. Onlar, insanlara ideal insan tipinin rneini tekil edecek mesajlar veren din-kahramanlk konulu

5 Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 06 Mil Yz. A 8622, 1a; Muhammed Hanefi Cengi,

Emniyet Matbaas, stanbul 1933, 3, 31; Muhammed Hanefi Cengi, stanbul Maarif Ktphanesi, Ankara 1941, 31; Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, stanbul Sleymaniye Hac Mahmud Efendi, yy, 1300, 2; Hikaye-i Hazreti Muhammed Hanefi, Mstensih., Fahri Efendi, 2; N. B., Muhammet Hanefi Cenkleri: Gazenfer Kfir Cengi, nar matbaas, stanbul 1963, 5; Ancak burada Akyrek, Kayser-i Rmu Trkiyedeki Kayseri olarak tanmlamaktadr. Ferhat Akyrek, Muhammed Hanefi Cengi, Allahn Nimetleri ve nsanlar, Matabaaclk ve Ticaret, Ankara 1969, Ankara 1968, 1-18, 1. Hlbuki Kayser-i Rm, slm corafyasnda Bizans imparatorlarna verilen genel bir ad olduu iin izilen karakter bakmndan olmasa bile isim olarak tarihi bir temele dayanr. Kayser-i Rm hakknda geni bilgi iin bkz., Jean-Louis Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, Kitabevi Yay., stanbul 2004, 34-36. Genel olarak Cenknmelerde Kayser-i Rm, uydurulmu hayali bir ahs olarak grlmektedir. Bkz., Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, 1300, 2.

6 Geni bilgi iin bkz., Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 1a. Ayrca bkz., Akyrek, Muhammed Hanefi Cengi, 1.

7 etin, Tursun Fakih Hayat-Edeb ahsiyeti-Mesnevileri, 16.


birer destan nitelii tamaktadrlar.8 Milli destanlar, tarihi vakalar tasvirden ziyade, milletin yksek milli duygularn yanstan, tamam veya bir ksm tarihe mstenit bir ideal lemi gsteren halk edebiyat eserlerinden ibarettir.

XIV. yzylda Osmanl lkesinin kltr merkezi, bakenti Bursa olduundan dolay Orta Anadoludadr. Bu asrda yetien air ve yazarlarn, eserlerini Farsa ve Trke olmak zere, iki dille yazmalar, bu yllarn da gei dnemi olduunun iaretidir. Yeni Mslman olan Trk halkna tasavvufu retmek amacyla kaleme alnan eserlerin yannda, tekke evrelerinde anonim mahiyette Cenknmelerin okluu dikkat ekicidir. Bu eserler XV. yzyldan itibaren manzum olarak, daha sonra Trkeye tercme edilmek suretiyle Trk Tarihinde yerini almtr. XVI. yzyldan sonra teekkl eden veya daha sonraki dnemlerde istinsah edilen cenknmelerin dili ise, devirlerinin zelliklerini tarlar. Bu zellikleri manzum cenknmeler iin sylemek mmkndr. Kullanlan kelimeler, Cenknmelerin konularndan dolay sava ve din ile ilgili olan kelimelerdir. Gndelik hayatla ilgili unsurlara fazla yer verilmediinden, ilgili kelimelere de fazla yer verilmez.9

Cenknmelerin dili dier halk kitaplarnn diline gre olduka ardr; ancak klsik edebiyatn btn zelliklerine sahip olmasna ramen ok tabii ve halka yakn bir havas vardr. Cenknmeler, din ve ahlk bilgi vererek halk eittii gibi dilinin kalitesiyle de okunduu dnemlerde halkn kltr seviyesine etki etmitir. XIII. yzyl airlerinden Dursun Faknn kaleme ald cenknmeler, bu trden eserlerdir.10

slmiyetin douundan itibaren yaplan savalar ile burada gsterilen kahramanlk ve fedakrlklar, Hz. Ali cenklerine yansmtr. Cenknmelerde olaylara akclk veren ve onun srkleyiciliini salayan asl unsur, savalardr. Sava ncesi dine davet edilen kfir, Mslman olmazsa sava balar.

nsann kendisine ve bakalarna kar olan ykmllklerini yerine getirmesi, gzel huylar edinip ktlklerden kanmas gerektii fikrinin ilendii bu cenknmeler, topluma slm bir ahlak sistemini tlemektedir. Dorudan doruya ahlaki bilgilerin verilmesinden baka dolayl olarak eitli rnekler ile t tarz ifadeler de cenknmelerde grlmektedir. deal insan rnei ile bunlarn anlay ve davran biimleri, toplum hayatna rnek olmak suretiyle, dnemin fikri yapsna uygun, ideal insan rneine ulamaya allmaktadr.

Cenknmelerde, Hz. Muhammed, Hz. Fatma ve Eb Sfyandan da bahsediliyor ki gerekte bunlarn hibirisi ad geen cenklerde fiilen yer alm deillerdir. yle anlalyor ki bu eserleri yazanlar, bu tarihi olaylar kendi muhayyilesinde yeniden kurgulayp kendilerine gre kahramanlar yaratarak tarihi

8 etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, XXX-XXXI. 9 Bkz., etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, 53, 454. 10 Geni bilgi iin bkz.. elebiolu, Trk edebiyatnda Mesnev, 376.


49

gereklere uygun dmeyen anlatmlarda bulunmulardr. Naklettiimiz teki cenknmeler iin de durum ayndr. Bunlarda da tarihi bir olayn gerek ve ortak izlerini grmek mmkn deildir. Cenknmelerdeki tarihi olaylarn, yazarlarn muhayyilesinde ekillenen birer kurmaca olduunu ve bunlarn gerek tarihle herhangi bir ekilde rtmediini ifade etmek gerekir.11

Yukarda ifade edildii gibi, Cenknme nshalarnda zaman ve mekn kaymalar vardr. Cenknmelerde ad geen ahslarn doum ve lm tarihleri yannda hadiselerin tarihleri de ou zaman belirtilmemitir. Verilen tarihlerin de gvenilir olduu sylenemez. Bu cenknmelerde, belirtilen yer adlarnda da tutarszlklar gze arpmaktadr. Ayrca kaydedilen baz yer adlarnn tespiti de olduka gtr. nk bu isimler, szlk ve haritalarda yer almamaktadr. Hadiseler srasnda da karklklar sz konusudur. Cenknme nshalar byk lde menkabevi zellik tadndan olaanst unsurlara ve mbalaaya geni ekilde yer verilmitir. Zaman ve mekn ama (tayy-i zaman ve tayy-i mekn), binlerce kiiye kar durma gibi. Cenknmelerde ahslara atfedilen kerametlerde de tutarszlk grlmektedir.

Cenknmelerin birou, elyazmas, ta bask ve matbu olarak yaymlanmtr. Cumhuriyet dneminde Cenknmeler, birok kez yaymlanmtr. zellikle Latin harfli basklar, hem slup, hem corafya ve hem de ahs kadrosu bakmndan byk deiiklie uramtr. Baslm nshalar ile onlarn eski yazmalar arasnda eitli farklar vardr. Matbu nshalar, konu ve metin bakmndan da deiikliklere uramtr.12 Cenknmelerin istinsah tarihi ve mstensihleri hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Eserler bazen harekesiz olarak yazlmtr. Hz. Ali ve oullarn ven destanlarla beraber cenknmelerden oluan zengin bir muhteva sz konusudur. Cenknmelerde Hz. Alinin devler ve ejderhalarla nasl savat baarl bir dil ve slupla anlatlmaktadr.

Trk edebiyatnda dini ve tasavvufi cenknmelerin says olduka fazladr. Bu cenknmelerde, Hz. Alinin hayat hikyesi, kerametleri ve onun etrafnda cereyan etmi olaylar anlatld gibi, Hz. Muhammed, Hz Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefi gibi slm byklerinin hayat hikyelerine ve onlarn kahramanlklarna da yer verilmitir. Bu cenknmelerde kullanlan motifler ve anlatlan hikyeler, Trk kltr tarihi hakknda ipular vermektedir. Bu cenknmelerin ifadeleri basit olmakla beraber, realist bir tasvir taraf bulunmaktadr.

Dursun Fakya ait olduu kabul edilen cenknmelerin muhtevalar birbirine benzemekle beraber, aralarnda, zellikle varak saylar ve yaz eidi bakmndan nemli farkllklar sz konusudur. Ancak bunlar, hem dil, hem de ekil olarak XIII. asrda milli hususiyetlerin devam ettiini gstermektedir. Dilin sade, iir ve vezin 11 Bkz., Mattei, Hz. Ali cenknameleri, 18. 12 Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1970, 159.


hkimiyetinin henz salanmam grnmesi, bir balang olarak tabii karlanmaldr. Din-kahramanlk destanlar olarak kabul edilen bu cenknmelerin hemen hepsinin, telifi aa yukar bir zellikte olmalar ise ayrca dikkat ekicidir.13

slmiyetin kabulnden nce Trk toplum hayatnda ozanlar tarafndan icra edilen destan ve hikye anlatmak gelenei, slmiyetten sonraki dnemde yerlerini gezici klara brakmtr. Arap ve Fars kltrnden gelen kssahan-meddahlar, Seluklular dneminden itibaren saraylarda yer aldktan sonra din destanlar anlatmak n plana gemi, konusunu eski Trk geleneklerinden alan hikye ve destanlar, daha ok ky ve airet evrelerine kaymtr. te bu dnemde, Hz. Ali maceralar anlatlmaya balanm, XIV. yzyldan itibaren de ozan ve kssahanlar kesin izgilerle birbirinden ayrlp, anlattklar konular belirlenmitir. slmiyetin kabulnden itibaren Trk toplum hayatnda nce ozanlar ile birlikte grlen kssahan-meddahlar, konularn slmi gelenekten alan ve zellikle de Hz. Ali ile ilgili hikyeler anlatyorlard. XVI. yzylda klasik edebiyatn teekklyle birlikte muhteva deitirmi ve daha gereki konulara yer vermilerdir. Dolaysyla en nemli konularndan biri olan cenknmeler de anlatlmaz olmutur.14

Cenknmelerde idealize tipe rnek olarak, slm Tarihinde kahramanlklaryla tebarz eden ahsiyetler gsterilir. Bu ahsiyetler Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefidir. Trk milleti, slmiyeti kabul ettikten sonra, Hz. Muhammed gibi, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefiyi de rnek almtr. Hz. Muhammed bata olmak zere Hz. Ali gibi ahsiyetler, Trk insannn ideal insan olarak kabul ettii tiplerdir. Bu ahsiyetler, hayat tarz, kiilikleri ve inanlar ile topluma rnek tip olarak sunulmulardr.

Anadoluda aradan geen yzyllara ramen Hz. Alinin etkisi, tarih veya menkbevi ekillerde yaamaya devam etmektedir. Cenknmeler, XIII. yzyldan itibaren kurulu dnemini yaayan Osmanl Devletinin balangcnda, toplumu dinamik tutmak, onlara tarih uuru ve bilgisi vermek, rnek insan tipini takdim etmek asndan byk ilevler grmtr.

Hikyelerde nesir ve nazmn kark olmas, Ouz Trklerinin Trkistandan beri srdrdkleri bir edeb gelenek olarak kabul edilir. Nesir-nazm kark olarak kaleme alnan cenknmeler, hangi ekli yap ve edeb yoldan gelmi olursa olsun, Trk edebiyat tarihinde yerlemi ve yaygnlk kazanarak kkl bir gelenek haline gelmitir. Bu itibarla nesir-nazm kark cenknmeler Trk hikyeciliindeki yerini almtr.15 Bu anlamda cenknmelerin, szl gelenekte de yaygn olarak yaad 13 Kr., XIII. ve XIV. yzyl Mesnevilerine genel bir bak iin bkz., Amil elebiolu,

Trk Edebiyatnda Mesnev, Kitabevi Yay., stanbul 1999, 33, 43-44. 14 smet etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara

1997, XXXV-XXXVI. 15 Bu hususta geni bilgi iin bkz., etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Ceknmeleri, 120-

121.


51

belirtilmektedir. Hz. Aliye bal teekkl eden eitli hikyeler, ksaltlarak destan, kssa, menkbnme ve gazavtnme eklinde anlatlmaktadr. Buradan, cenknmelerin daha ok hem yazl hem de szl gelenekte yer ald anlalmaktadr. Bu da yazl ve szl edebiyatta var olan ekil ve slup yapsnn, cenknmelerde de geerli olduunu gstermektedir.

Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefi gibi tarih ahsiyetler zerinden Mslman hayal gcnn kurguland bu geleneksel cenknmelerde, toplumsal bilinaltn oluturan kahramanlk, erdem ve fazilet ykleri karmza kmaktadr. Cenknmelerde Hz. Ali, iyi insanlarn koruyucusu ve yol gstericisi, hatta bilge bir kahramandr. O, halkn sevgilisi, onlar kt glerden koruyan; darda kalanlar bu durumdan kurtaran, dman zulmnden kollayan kahraman veya olaanst gleri bulunan biri olarak karmza kmaktadr. te yandan O, ejderha, dev ve cadlarla da savar. Buradaki dev ve ejderhalarn kt gleri sembolize ettii anlalmaktadr. Onun gerek hayatta bilgelik ve savalardaki kahramanlklar, halk sefaletten kurtarp feraha kavuturuu halk arasnda sevilen bir tip olmasn salamtr.

Cenknmelerde, toplum hayatna ilikin konular da ilenmitir. Savalar, isyanlar, sosyal dengesizlikler, toplumsal eletiriler, zlem duyulan eyler, cenknmelerde ilenen konularn banda gelir. Sz edilen btn bu konular, belli bir olaydan kaynaklandklar iin cenknmelerde belli bir olay hikye etmek sz konusudur.

Anadoluda yaayan Trk insannn srekli hareket halinde olmas, dnemin artlar icabyd. Bu hareket, hem fikri, hem siyas, hem de ilmi ve fiziki hareketliliktir. slmiyet, aydn kesim tarafndan kitabi bilgilerden reniliyor, edinilen bilgi, halk kesimine aktarlyordu. Bu bilgiler kimi zaman Yesevi tarznda ilahilerle, kimi zaman Kutadgu Bilig rneinde olduu gibi siyasetname/ahlak kitaplar ile kimi zaman cenknmeler gibi kahramanlk hikyeleri; siyer ve eitli din kitaplar, Kuran evirileri ve baka dini kaynaklar, medreselerden, medreseye mensup ulema ya da devlet merkezi otorite tarafndan halk kesimine eitli yollarla aktarlmaktayd.16

Trkmenlerin Anadoluyu mesken tutmalarnn akabinde, bu corafyada anlalabilir, sade, muhteval Trke eserler kaleme alnmaya balanmtr. Ancak bunlarn says az olup, dar evrelerde tutunabilmilerdir. Trkmen g ile birlikte Orta Asyadaki mill ve kabilev gelenekler de bu sahaya tanmtr. Bunun yannda, slm Medeniyeti dairesinde meydana getirilen birtakm eserler de bu kabilev geleneklerle yeni bir ehre kazanmtr. Bunlarn ekseriyetini, o zaman iin hakiki bir cihat alan olan Anadoludaki halkn ve gazilerin ruhunu okayan Cenknme, destan, kssa, menakbnme, hikye ve gazavtnme gibi hamas ve

16 etin, Tursun Fakih Hayat-Edeb ahsiyeti-Mesnevileri, 14-15.


destan eserler tekil ediyordu. Bu tr eserler, ularda gaziler arasnda, umuma ak yerlerde ozanlar, klar ve meddahlar tarafndan okunuyordu. ifah kltrn hkim olduu u toplumlarnda ve Trkmen airetleri arasnda bu tarz eserler rabet gryordu.17

Anadoludaki bu eserler, devletin siyas durumu ne olursa olsun halk arasndaki cenknme yazma, okuma ve dinleme geleneinin hatta belki de olumsuz artlarda daha fazla yaygnlatn ortaya koymaktadr. XIX. yzylda da Anadoluda cenknmelerin okunduu ve halk tarafndan ilgiyle dinlendii bilinen bir husustur.18 Yine cenknmelerin Osmanl ordusunda okunduu ve askerin maneviyatn glendirdii de bir gerektir.19 Ayrca Cenknmeler, dedelerin ceketlerinin cebinde kutsal metinler gibi zenle saklanarak yllarca muhafaza edilen kitaplard. Okumalar karlnda ocuklara ceviz ve eker verilen bu metinler, aslnda cenk hikyeleri derlemesi olarak hazrland sylenilmektedir.

Okuma toplantlarnda nasl davranlaca bile grg kurallar manzumesi olarak zaman iinde teekkl etmi, sz ve davrana dayal bir bilgi olarak her yatan insana retilmi, bu konuda bir toplum bilinci teekkl etmitir.20 Cenknmeler, tekke ve derghlarda, ky odalarnda youn bir ekilde okunmu, Hz. Alinin slmn yaylmas iin yapt mcadeleleri anlatan menkbeler, insanlarmzn zihin ve gnllerine kaznmtr. Milletimizle zdelemi olan cesaret, kahramanlk, fedakrlk ve vefakrlk gibi duygularn gelimesinde bu menkbelerin tesiri byk olmutur. nsanmzn zihninde Hz. Ali, din ve imanla zdelemitir.

Trk milletinin geleneinde, ev, ky odalar ve kahvehanelerde cenknmeler, okunduu ve halk tarafndan ilgiyle dinlendii, bilinen bir husustur. Bu cenknmelerin halk tarafndan ok eski zamanlardan beri yaygn olarak

17 Kr., Ahmet Yaar Ocak, Kltr Trihi Kayna Olarak Menkbnmeler,

Metodolojik Bir Yaklam, Trk Trih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997; lber Ortayl, Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu, Efsaneler ve Gerekler Tartma ve Panel Bildirileri, mge Kitabevi, Ankara 2000, 11-22. Bir arada bulunan insanlar sosyal klan ey, kurduklar iletiimdir. nsanlar dokunma, tat, koku, grme ve duyma duyularn seferber ederek ve yine el kol hareketleri, jest ve mimikler gibi dier szsz iletiim yntemleriyle saysz yoldan iletiim kurarlar. nsanlarn yaz, matbaa ve elektronik gibi ses ve sz mekna balayan teknolojiler kullanmakszn yz yze ve sese dayanarak iletiim kurduu ortama, szl kltr ortam diyoruz. zkul obanolu, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Aka Yay., Ankara 2000, 124.

18 Bkz., Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, 8. 19 Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, 13. 20 Zehra ztrk, Eitim Tarihimizde Okuma Toplantlarnn Yeri ve Okunan Kitaplar,

Deerler Eitimi Dergisi, I: IV (2003), 131-155.


53

benimsendiini, bir baka deyile bir gelenek halinde srdrldn sylemek mmkndr.

Destan gelenei, Horasandan balayarak Trk dnyasna yaylan ve slm ncesi Milli edebiyat geleneinin pek ok adan devam olan tekke ve tasavvuf edebiyatndan ayrlmtr. Bir dnem sonra kahvehaneler, Tekkenin karsnda bir nevi alternatif Mslman sosyal kurumu olarak belirir ve tekkenin, topluca elenmek ve eitli sosyo-kltrel faaliyetlerde bulunma tekelini krar. Dahas Tekke ekseninde uhrevi bir neve iinde yer alan zikirler, kahvehane ekseninde nerdeyse tamamen dnyevi bir karakter kazanr.21

Eski Anadolu Trkesiyle yazlm manzum veya mensur din cenknmelerin kltr tarihimizde nemli bir yeri vardr. Halkmzn bugnk inan, zihniyet, davran ve zevklerinin olumasnda, onlarn rol ve pay byk olmutur. Onlara vkf olmadan, halkmzn i dnyasn iyi ve doru olarak tanmak ve aklamak mmkn deildir. Konular slm olan bu hikyeleri, ecdadmz, tercme, nakil, tebdil ve ilve suretiyle mill edebiyatmza mal etmitir. Halkn tarihi, din, edeb bilgi ihtiyacn karlamak ve bedi, hamas, din duygularn ve merakn tatmin etmek yolunda ve Mslmanl yayma veya kkletirme vastas olarak kullanmtr. Bahis konusu Cenknme, hikye ve destanlar, ou kere -dier retici mahiyetteki din eserler gibi- akam toplantlarnda, uzun k gecelerinde meclis meclis okunagelmitir. Hatta manzum olanlar, makam ve name ile sylenmitir.22

Eski kltrmzde, cenknmeleri sadece evde deil, ky misafirhaneleri, camiler, tekkeler, kraathaneler ve benzeri yerlerde sesli olarak okumak ve birlikte dinlemek gelenei yaygndr. Cenknmeler ve benzeri eserler, bu yolla btn aile fertlerinin uurlanma srecinde etkili olmu eserlerdir. Vaktiyle cami n edebiyat diye kmsenen halk hikyelerinden cenknmeler, defalarca okunmutur. Cenknmelerin bizde ok farkl tesiri vardr. Bu kitaplar, Trkler arasnda Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefi muhabbetini besleyen en nemli kaynaklar arasndadr.

Anadoluda kahvehanelerin ou, camilerin yaknlarnda bulunur ve camiye erken gelenler namaz vaktine kadar burada beklerdi. Boa vakit harcamamak iin de kahvecinin sahaflardan kira ile alp getirdii kitaplar okunurdu. Genellikle akamla yats namaz arasnda Cenknmeleri biri okur, dierleri dinlerdi. Kahveci de kraat eden mteriden kahve paras almazd. Kraathane diye de adlandrlan kahvehanelerde muhakkak bir kitaplk bulunurdu. zellikle genlerin devam ettii kahvehanelerde, kahramanlk konularn ileyen kitaplar okutup dinlemek ok

21 obanolu, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, 124-129. 22 Geni bilgi iin bkz., Esad Coan, slm Trk Edebiyatnda kke Hikyesi,

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXVI (1983) 275-286.


revata idi. Okumu kiilerin devam ettii kahvehanelerde ise en son kan btn gazete ve dergileri bulmak mmknd.

Ky odalar, pek ok adan ehirlerdeki kahvehanelerin benzerlerinin kylerde kurulup yaygnlamasnda, nce onlarn fonksiyonlarn yerine getiren ve misafir arlama ve dier ilevleri de dnldnde kahvehanelerden daha mull bir sosyal kurum olarak ortaya kan, kyn sosyal kltrel merkezi hviyetindeki kurumlardr. Trk sosyo kltrel yapsnda ky odalarnda, gerek szl gerekse yazl Cenknmelerin, bu meknlarda icralar sz konusudur. Ky odalarn zellikle yazl kltr ortam iinde en nemli kurumlardan birisi olarak deerlendirmek mmkndr.

Anadolu kylerinde 1960l yllarda ky odalarnn durumu, sosyo-kltrel deimelere paralel olarak meydana gelen farkllklarla kyn tek merkezi olmaktan kp hali vakti yerinde olanlarn g ve kuvvet gsterisinde bulunduu bir hviyete dnerek fonksiyonelliini kaybetmitir. Ky odalarnda sadece erkekler toplanrd. Fakat odalarda okunan Hz. Ali cenkleri, ertesi sabaha kadar kadn, kz, ocuk btn ky sakinlerine ulatrlrd. Ky odalar bir nevi iletiim merkezleriydi.23 Bu durum, szl kltrn hkim olduu kk bir yerleim biriminde, szl kltre dayal kltrel referanslarn olumasna katkda bulunurken, yapsal ve kalpsal adan da mkemmel bir model tekil etmektedir.

Anadoluda, kadnl erkekli ve ocuklarn olduu yerler esas alnrd. ocuklar bu cenknmeleri ok okumaktan olsa gerektir, ezberlerdi ve bu ezberleri ocuklarn olduu yerlerde kendileri okurlard. 19501975 yllar arasnda yazl kltr ortamnda oluturulan ok saydaki dini muhteval cenknmeleri, cami nlerinde rahatlkla okunmaya balanmtr. Bu dnemlerde zellikle esnafn youn olduu mahallerdeki cami nlerinde le, ikindi ve bilhassa Cuma namaz vakitlerinde toplanan kalabalklara bu eserler okunmaktayd.

nanan bir insann, inancyla ilgili baz temel ilkeler hakknda bilgi sahibi olmas beklenmektedir. Din bilgi dzeylerini yeterli grp grmemeleri, dini bilgilerin renildii kaynak ve eserler nem tamaktadr. Kitap asndan son derece kstl kaynaklarn varl da, topluluk yelerinin konu ile ilgili okuma dzeyine paralellik gstermektedir. Okunmas kolay olan Cenknmeler24 gibi cenkler, toplum tarafndan kabul grmtr.

Cenknmelerin en eski fonksiyonlarndan birisi, toplumdaki insanlarn morallerini yksek tutmalarn salamakt. Bundan kast, insanlar ortak din, inan 23 Kr., Zehra ztrk, Muhammediyyenin iki yazma nshas ve iki kadn mstensih,

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I (2000), say:1, 333-338. 24 Ali Akta, Kent Ortamnda Alevilerin Kendilerini Tanmlama Biimleri Ve nan

Ritellerini Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi, I. Trk Kltr Ve Hac Bekta Veli Sempozyumu (22-24 Ekim 1998), Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1999, s. 449-482.


55

ve ilkeler etrafnda birletirerek milli hedeflere ynelmelerini salamaktr. Bu, milli hedeflere ynelmenin salanmasnn yan sra, gemite ayn ilke ve lkler iin fedakrlk yapan insanlarn, kahramanlarn adnn, sannn ve yaptklarnn yaatlmasdr. Bu gemi kahramanlarn yd edilerek yaatlmas, ayn zamanda dini ve milli hedefler iin fertlerin zendirilmesini salamaa ynelik bir eitim ilevi de grmektedir. Bu cenknmeler, daha nceki savalarda kahramanlk gstermi kiilerin veya milli hznlerin, hedeflerin terennm edilerek bir yandan insanlara hatrlatlmas, te yandan insanlarn psikolojik ynden bu hedeflere ynelmesinin ve motivasyonunun salanmasdr. Cenknmelerin toplumun moralini yksek tutmasna ynelik fonksiyonunun, btn Trk Tarihi boyunca devam ettii bilinmektedir.25

Szl kltr ortamnda retilen cenknmelerin icra balamlarnda yer alan dinleyiciler, cemaat zellii gsterirlerdi. Bu eserlerde, toplumda yerlemi deerlerin gncel bir olay etrafnda yeniden ilenilii ile toplumun gndemine getirilmesi sz konusudur.

Sonu olarak Cenknmeler, gnmz genlerinin ve ocuklarnn ne yazk ki tanmad metinlerdir. Anlatlanlara gre de, insanlarn genel yaps byklere sayg kklere sevgi zerinedir. Bykler her zaman hrmet grr, ky odalarnda byklerin sohbeti dinlenir, yarenlikler edilir, cenknmeler anlatlr, herkes pr dikkat bu anlatlanlar dinlerdi. Cenknme okuma gelenei, okur-yazarln az olduu dnemde, nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr ve toplumun tresi mesabesindedir. Destanlar, cenknmeler, kssalar, menkbnmeler, gazavtnmeler ve benzerleri hep szl olarak yaatlrd. Harp grm ihtiyarlar hatralarn anlatr, aksakalllar terbiyev nasihatlerde bulunur, imamlar din telkinler yapar, nineler tecrbelerini aktarr, yaren meclislerinde genler zorluklara altrlrd. Geceleri cenknmeler, Ahmediyeler, menkbnmeler, destanlar, hikyeler, kssalar okunur, halk dinlerdi. Cenknmeler, toplum hayatnda derin izler brakan byk olaylarn dman istilas ve savalar gibi o topluluun hafzasnda yorula yorula ekillenmesi ile oluur. Halk airleri, bu nemli olaylar manzum olarak terennm ederler. Bu ekilde meydana gelen Cenknmeler, bazen yzyllar sonra yazya geirilir. Aradan geen zamanda, Cenknmeler, yeni eklemeler yaplmas, yeni semboller ve motifler ilavesi suretiyle zenginleir, hatta bir lde deiiklie urayabilir. Bylece Cenknme btn bir milletin ortak eseri halini alr. Bu durum, Cenknmelerin deerini azaltmaz.

Cenknmelerde geen olaylar, tarih gereklere tam olarak uymasa bile, Cenknme sahibi topluluklarn mill mizalar, anlaylar, tutum ve davran zellikleri hakknda fikir sahibi olmamz salar. Baz milletler ise, Cenknmelerde tarih gereklerden fazla uzaklamazlar, onlar abartmazlar veya kendi lehlerine 25 obanolu, k Traz Kltr Gelenei ve Destan Tr, 112.


deitirmezler. Trk Cenknmeleri genellikle bu niteliktedir. Mill mizacmza uygun olarak net, ak ve yaln ifadelerle dile getirilmitir. Bu zellikleri ile tarih baz olaylarn aydnlatlmasna bile yardmc olurlar.

BBLYOGRAFYA Akta, Ali, Kent Ortamnda Alevilerin Kendilerini Tanmlama Biimleri Ve nan Ritellerini Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi, I. Trk Kltr Ve Hac Bekta Veli Sempozyumu (22-24 Ekim 1998), Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1999, s. 449-482. Atalan, Mehmet, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu'daki Tezahrleri (Muhammed Hanefi Cenknmeleri), lahiyat Yay., Ankara 2007. ............, Trk Kltrnde Hz. Ali Cenknmeleri, Hz. Ali Sempozyumu, 24-25 Ekim, zmir 2007. Akyrek, Ferhat, Muhammed Hanefi Cengi, Allahn Nimetleri ve nsanlar, Matabaaclk ve Ticaret, Ankara 1969, Ankara 1968, 1-18. Coan, Esad, slm Trk Edebiyatnda kke Hikyesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXVI (1983) 275-286. elebiolu, Amil, Trk Edebiyatnda Mesnev, Kitabevi Yay., stanbul 1999, 33, 43-44. etin, smet, Tursun Fak, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri, lesam Yay., Ankara 2002. etin, smet, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1997. obanolu, zkul, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Aka Yay., Ankara 2000. Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 06 Mil Yz. A 8622. Hikaye-i Hazreti Muhammed el-Hanefi, No: 922.979 MUH., Diyanet ileri slam Ansiklopedisi SAM Ktphanesi. Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1941; Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1943; Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1956; Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1958. Kocatrk, Vasfi Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1970. Mattei, Jean-Louis, Hz. Ali Cenknmeleri, Kitabevi Yay., stanbul 2004. Muhammed Hanefi Cengi, Emniyet Matbaas, stanbul 1933 Muhammed Hanefi Cengi, stanbul Maarif Ktphanesi, Ankara 1941 Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, stanbul Sleymaniye Hac Mahmud Efendi, yy, 1300. N. B., Muhammet Hanefi Cenkleri: Gazenfer Kfir Cengi, nar matbaas, stanbul 1963. Ocak, Ahmet Yaar, Kltr Trihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Metodolojik Bir Yaklam, Trk Trih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. Ortayl, lber, Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu, Efsaneler ve Gerekler Tartma ve Panel Bildirileri, mge Kitabevi, Ankara 2000. cal, Safa, Dursun Fakih, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Yl: 1 Cilt, 1 Say: 4, ubat-1980, 117-130. ztrk, Zehra, Eitim Trihimizde okuma toplantlarnn yeri ve okunan kitaplar, Deerler Eitimi Dergisi, I: IV (2003), 131-155. ztrk, Zehra, Muhammediyyenin iki yazma nshas ve iki kadn mstensih, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I (2000), say:1, 333-338. Sarkaya, Mehmet Saffet, Anadolu Alevliinin Tarih Arka Plan (XI-XIII.) Asrlar), tken Yay., stanbu 2003.

anadoluda cenkname

Documents