AnalizatroškovaidobitiodprimeneindeksazainkluzijuuobrazovnomsistemuRepublike

Srbije

finansirano od Save the Children UK

Dragiša Mijačić Institute for Territorial Economic

Development (InTER)

April 2009 Beograd, Srbija

2

SADRŽAJ

SAŽETAK .................................................................................................................................... 3

UVOD.......................................................................................................................................... 4

1. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA........................................................................................... 6

1.1. Analiza ciljne grupe ......................................................................................................... 6

1.2. Projekt inkluzivnog obrazovanja i antidiskriminacije na Zapadnom Balkanu – jednake

mogućnosti za decu Rome ...................................................................................................... 8

2. PRIMENA INDEKSA ZA INKLUZIJU (IZI) .............................................................................. 10

2.1. Karakteristike romske populacije u pilot opštinama Subotica i Pirot............................ 10

2.2. Efekti primenjenog programa ........................................................................................ 11

2.3. Metodologija izrade analize troškova i dobiti od primene Indeksa za inkluziju u obrazovnom

sistemu Republike Srbije ...................................................................................................... 12

2.4. Trošak per capita u školama u kojima je IZI primenjen ................................................ 13

2.5. Per capita troškovi u školama u kojima program nije realizovan.................................. 15

2.6. Dugoročni i kratkoročni efekti primene IZI u Srbiji...................................................... 17

3. ANALIZA I INTERPRETACIJA REZULTATA I OGRANIČENJA U IZRADI ANALIZE.................. 24

ZAKLJUČCI I PREPORUKE........................................................................................................ 25

DODACI .................................................................................................................................... 26

Dodatak 1: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu ................................................................. 27

Dodatak 2: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu ............................................ 29

Dodatak 3: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora koji se odnose na romsku populaciju u

Subotici i Pirotu .................................................................................................................... 30

Dodatak 4: Spisak dokumenata i korišćenih izvora.............................................................. 33

Dodatak 5: Objašnjenje manje poznatih izraza..................................................................... 35

3

SAŽETAK

Uvođenje indeksa za inkluziju (IZI) u osnovne škole u Srbiji treba da dovede do troškovno

efektivnog rešavanja problema marginalizovanih grupa. Ova pretpostavka proizlazi iz primene IZI u

pilot školama u opštinama Subotica i Pirot. Imajući u vidu da završetak osnovne škole značajno

smanjuje verovatnoću siromaštva pripadnika marginalizovanih grupa, ova analiza pokazuje da

investiranje relativno malog iznosa sredstava po učeniku tokom osnovnog obrazovanja može

rezultirati značajnijim smanjenjem budžetskih troškova u budućnosti.

Analiza u ovom radu zasnovana je na sledećim pretpostavkama:

• Sve škole u Srbiji će prihvatiti i primeniti predložene modele inkluzivnog obrazovanja;

• Studija uzima u obzir ključne društvene i ekonomske trendove;

• Studija razmatra obrazovanje koje se finansira iz budžeta RS i programe socijalne pomoći;

• Trošak je procenjen na bazi troška neophodnog da se organizuje inkluzivno obrazovanje u školi

od 500 učenika.

U analizi se daje procena finansijske opravdanosti uvođenja Indeksa za inkluziju, na osnovu primene

jednogodišnjeg programa u Srbiji. Analiza predstavlja osnovne elemente Indeksa za inkluziju sa

posebnim osvrtom na opštine Subotica i Pirot. Konačno, u analizi se porede troškovi per capita u

školama u dve navedene opštine. U analizi nisu uzete u obzir predškolske ustanove zbog

specifičnosti njihovog finansiranja koje velikim delom potiče od lokalne samouprave.

U analizi se porede škole u kojima je primenjen Indeks za inkluziju sa školama u kojima nije bilo

njegove primene i daje se okvirna procena dobiti od implementacije. Konačno, u dokumentu se daju

projekcije dugoročne dobiti troškova primene Indeksa za inkluziju u osnovnom obrazovanju u

Srbiji.

U svrhu ostvarivanja ciljeva analize troškova i dobiti u radu se daju procene kratkoročnih (3-5

godina) i dugoročnih (5 do 15 godina) stopa povraćaja i daju procene ukupne dobiti za državu i

društvo kroz smanjene troškove socijalne pomoći i podrške, povećanu zaposlenost i povećane

poreske prihode.

4

UVOD

Inkluzija kao koncept razvijana je tokom duge istorije obrazovnih inovacija. Ona predstavlja

unapređenje funkcionisanja obrazovne ustanove na više nivoa i za sve korisnike. Na primer,

Ballardova definicija (1997) inkluzivnog obrazovanja uključuje različite faktore: obrazovanje treba

da bude nediskriminatorno kada je reč o ometenostima, kulturi, rodu; ono treba da uključuje sve

učenike u zajednici bez izuzetaka, učenici moraju da imaju jednaka prava u pristupu obrazovanju,

dok fokus mora biti pre na raznolikosti nego na asimilaciji.

Iznad svega, inkluzivno obrazovanje je filozofija prihvaćenosti, gde se svi ljudi tretiraju sa

poštovanjem. Zaista, već pomenuti autor ističe da je inkluzija proces bez kraja i da ne postoji

inkluzivna škola. Ovo mišljenje zasniva se na shvatanju da sve škole mogu nastaviti sa razvojem

većeg stepena inkluzije, bez obzira na kom su nivou razvoja. Novija shvatanja inkluzivnog

školovanja opisuju proces koji podstiče učešće svih učenika i nastavnog osoblja kao osnovu

budućeg razvoja škole. Ova shvatanja su posledica uvođenja inkluzivnih politika i različitih

obrazovnih potreba koje navode nastavno osoblje da menja svoj pristup organizaciji, modelima

podrške, ulozi tehničkog osoblja, kao i pristupe predavanju i razvoju plana i programa rada. Budući

da se inkluzija može pre razumeti kao proces nego kao cilj na kraju dugačkog puta, postoje snažne

veze između razvoja škola i osoblja i procesa upravljanja promenama.

Indeks za inkluziju je sačinjen u cilju podrške školama u procesu razvoja inkluzivnog obrazovanja i

razvijen je u Velikoj Britaniji, u Centru za proučavanje inkluzivnog obrazovanja u saradnji sa

Univerzitetom u Mančesteru i Koledžom Hristove crkve u Kenterberiju. Indeks daje okvir za

pregled razvoja škola kroz tri dimenzije: kulturu škole, politiku i praksu. Značajno je zapamtiti da se

ove dimenzije preklapaju: razvoj školske kulture zahteva formalizaciju politika i realizaciju primera

dobrih praksi.

Svaka od dimenzija Indeksa okarakterisana je određenim brojem indikatora (pokazatelja)

inkluzivnosti škole. Indikatori su razloženi na niz pitanja koja podstiču razmišljanje o inkluzivnosti

škole prema svakoj dimenziji (kultura, politika i praksa). Namera je trostruka: 1) utvrditi postojeće

znanje i razumevanje inkluzivne kulture, politike i prakse u školi, 2) razmotriti prioritete u razvoju

škole u nastavnog osoblja, i 3) voditi i dokumentovati proces promena.

U ovoj studiji analiziraju se troškovi implementacije Indeksa za inkluziju u dve pilot opštine u Srbiji

i daju projekcije troškova i dobiti u slučaju implementacije u svim školama u Republici Srbiji.

Osnovni fokus studije je inkluzija romske populacije u sistem redovnog osnovnog obrazovanja.

5

Romi su najveća marginalizovana grupa u Srbiji čiji pripadnici su u većini slučajeva značajno manje

obrazovani od ostatka stanovništva, često i bez ikakvog formalnog obrazovanja ili sa nepotpunim

osnovnim obrazovanjem.

6

1. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA

1.1. Analiza ciljne grupe

Postoje ozbiljna ograničenja u pogledu pristupa Roma1 obrazovanju što je evidentno iz malog

obuhvata romske dece školovanjem. Opšti obuhvat Roma redovnim obrazovanjem je nizak u svim

fazama obrazovanja, od predškolskog do visokog obrazovanja, a segregacija u nastavi i dalje je

prisutna.

Mnoga romska deca uopšte ne idu u školu: 35% romske dece (uzrasta 7 do 20 godina) uopšte nije

upisano u školu, u poređenju sa stopom od 2% kod opšte populacije. U 2006. godini stopa upisa

romske dece u osnovne škole iznosila je 72,2%, dok je kod opšte populacije iznosila 98,5%. Postoje

velike razlike i kada je reč o srednjem obrazovanju, gde neto stopa upisa Roma u srednje škole

iznosi 16,7%2, dok kod neromskog stanovništva taj broj iznosi 67%.3

Mada je školovanje u Srbiji besplatno, glavni razlog koji romske porodice navode za odsustvo decu

u školama jeste nedostatak finansijskih sredstava. Pohađanje škole povezano je sa značajnim

troškovima potrebnim za nabavljanje udžbenika i svezaka, ali i odeće, obuće i ostalih povezanih

troškova. Pored toga, predškolske ustanove i osnovne škole uglavnom nisu u blizini romskih naselja

pa su time porodice izložene dodatnim troškovima za prevoz. Takođe postoji i pogrešna percepcija

porodica da je školovanje dece skupo u odnosu na izgubljeni prihod koji bi deca mogla da ostvare

kroz rad, prosjačenje i druge aktivnosti.

Prepreke na putu ka obrazovanju romske dece počinju od predškolskog uzrasta. Mnoge

međunarodne studije pokazuju da deca koja pohađaju predškolske programe ili druge ustanove za

obrazovanje i razvoj u ranom detinjstvu u proseku pokazuju bolje rezultate u osnovnim školama

nego deca koja te programe i te ustanove ne pohađaju. Međutim, u Srbiji samo 7 procenata romske

dece koja stanuju u naseljima pohađa predškolske ustanove (uzrast 3 do 7 godina) u poređenju sa

gotovo 34% koliko ta stopa iznosi kod opšte populacije. 4 Mali obuhvat romske dece predškolskim

vaspitanjem negativno utiče na stopu upisa romske dece u osnovne škole.

Predškolsko obrazovanje može pre svega unaprediti dečju spremnost za školsko učenje i motivaciju.

Predškolsko obrazovanje takođe ima uticaja i na socijalizaciju dece koja je važna, posebno ukoliko 1 Ciljna grupa ove analize su Romi u pilot opštinama, mada se u principu IZI odnosi na sve marginalizovane grupe dece (decu Rome, decu sa smetnjama u razvoju, decu raseljenih i izbeglih lica, siromašnu decu, i sl.) 2 Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center, Belgrade 3 Republički zavod za statistiku - www.statserb.sr.gov.rs 4 Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington

7

je reč o deci iz socijalno isključenih grupa. Romski ispitanici najčešće navode da bi slanje dece u

predškolske ustanove moglo biti previše skupo. Mada se do sad plaćalo za pohađanje predškolskih

ustanova, visina iznosa koji se naplaćuje zavisi od prihoda po domaćinstvu. Pored toga, korisnici

socijalne pomoći imaju pravo na besplatni boravak u predškolskim ustanovama. Imajući ove

olakšice u vidu, u Srbiji samo 41% Roma plaća pohađanje predškolskih ustanova, dok u opštoj

populaciji ta stopa iznosi 89%. Srednji troškovi pohađanja predškolskih ustanova među Romima su

takođe upola manji nego u opštoj populaciji.5

Neregistrovanje romskih domaćinstava negativno je povezano sa obuhvatom romske dece

školovanjem. Pohađanje osnovne škole je obavezno za svu decu koja navrše sedam godina.

Međutim, kako mnoge romske porodice nemaju prijavu boravka, romska deca nemaju izvode iz

matične knjige rođenih, pa stoga opštinske vlasti nemaju potpuni uvid u to koliko romske dece živi

na teritoriji opštine.

Mala stopa upisa u škole praćena je i slabim obrazovnim rezultatima Roma u poređenju sa opštom

populacijom. Jedan od razloga je svakako i činjenica da gotovo polovina romskih domaćinstava u

Srbiji govori samo romski jezik. Nepoznavanje srpskog jezika je verovatno ključni indikator na

osnovu koga se može predvideti izraženije siromaštvo među Romima u poređenju sa drugim

marginalizovanim grupama.6 Nemogućnost sporazumevanja romske populacije na srpskom jeziku

bitno smanjuje izglede na tržištu rada i time se produbljuje siromaštvo ove zajednice.

Romska deca generalno postižu lošije rezultate u školi nego njihovi vršnjaci iz drugih zajednica.

Postoje vidljive razlike u rezultatima među svim predmetima. Jedan od ključnih razloga je ranije

navedeno nepoznavanje srpskog jezika. Međutim, ne manje bitan razlog je i to što romska deca

često izostaju iz škole i nemaju jasnu podršku roditelja za nastavak školovanja.

Specijalne škole i dalje predstavljaju glavne obrazovne ustanove u kojima se školuju romska deca.

Ove škole su koncipirane za decu sa smetnjama u razvoju i u njima se sprovodi jednostavniji

nastavni plan i program nego u redovnim školama. Upućivanje romske dece u specijalne škole

uglavnom se pravda njihovim slabijim rezultatima na testu za upis u prvi razred osnovne škole.

Romska deca postižu loše rezultate na ovim testovima uglavnom zbog nepoznavanja srpskog jezika.

Obrazovanje romske dece u specijalnim školama predstavlja oblik sistematske segregacije ove

populacije od rane faze školovanja.

5 Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia, Beograd 6 Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington

8

Pošto, po svemu sudeći, obrazovni sistem danas ne uspeva da prekine začarani krug siromaštva

Roma, postoji osnovana opasnost da će prepreke u pristupu obrazovanju i loši obrazovni rezultati i u

budućnosti osuđivati romsku decu na socijalnu isključenost i siromaštvo. Obrazovni status i rezultati

su tesno povezani sa budućim zapošljavanjem i položajem na tržištu rada jer niži stepen obrazovanja

značajno smanjuje buduće šanse pojedinca na tržištu rada.

Kada je reč o učešću u radnoj snazi i zaposlenosti, postoje značajne razlike između Roma i opšte

populacije u Srbiji. Iako su stope učešća u radnoj snazi za opštu populaciju i za Rome iz naselja u

Srbiji slične, znatno manje Roma iz starijih uzrasnih grupa učestvuje na tržištu rada i veći broj njih

je nezaposlen, a učešće u radnoj snazi i stopa zaposlenosti među mladim Romima u životnoj dobi od

15 do 24 godine viši su nego u opštoj populaciji.7 Romska populacija se mahom ranije uključuje na

tržište rada, zbog čega ranije i napušta redovno školovanje. U muškoj populaciji ne postoji značajna

razlika u stopi zaposlenosti između Roma i ostalih muškaraca (66,8% u poređenju sa 69,9%).

Međutim, razlika je značajno velika u ženskoj populaciji. Stopa zaposlenosti Romkinja iznosi

34,5%, što je znatno niže od stope zaposlenosti žena u opštoj populaciji koja iznosi 54%.8

Uprkos ovim varijacijama u učešću u radnoj snazi i zaposlenosti, kod Roma se uočavaju znatno više

stope nezaposlenosti u svim starosnim grupama i kod svih obrazovnih rezultata. Međutim, ta razlika

je manja kod pojedinaca koji su nastavili školovanje. Istraživanja pokazuju da romski muškarci koji

steknu gimnazijsko ili drugo srednjoškolsko obrazovanje prolaze znatno bolje na tržištu rada nego

njihovi manje obrazovani vršnjaci i ta razlika je veća kod Roma nego kod ostalih zajednica u Srbiji.

1.2. Projekat inkluzivnog obrazovanja i antidiskriminacije na Zapadnom Balkanu – jednake

mogućnosti za decu Rome

Kombinujući iskustvo i rezultate prethodnih projekata, a na osnovu preporuka iz istraživanja koje je

utvrdilo prioritet pružanja obrazovanja za decu Rome, Save the Children UK je realizovao svoj prvi

regionalni projekat u Jugoistočnoj Evropi – Inkluzivno obrazovanje i antidiskriminacija na

Zapadnom Balkanu – jednake mogućnosti za decu Rome (2005-2008).9 Cilj projekta je bio uvođenje

sveobuhvatnog modela i zajedničke metodologije inkluzivnog obrazovanja, uz aktivno uključivanje

svih aktera, kroz izgradnju kapaciteta, podizanje svesti i direktni rad sa decom i zajednicom.

7 Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center, Belograd 8 Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia, Beograd 9 Koleva, D. (2008) Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim projektima za uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, Save the Children UK, Beograd

9

Opšti cilj projekta je bio unapređenje stepena inkluzije dece Roma/RAE manjina u sistem

obrazovanja u ciljnim lokacijama u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Srbiji i na Kosovu. Konkretno,

svrha projekta je bila da se realizacijom pilot projekta razvije i proširi model inkluzivnog

obrazovanja u ovim područjima, a na osnovu uvođenja metodologije Indeksa za inkluziju koja

podrazumeva partnerstvo sa ključnim akterima i jačanje kapaciteta.

Projekt su finansirali Ministarstvo inostranih poslova Velike Britanije i Save the Children UK.

Dodatna sredstva dobijena su od Evropske komisije (za aktivnosti koje su realizovane u Bosni i

Hercegovini) i Vlade Luksemburga (za aktivnosti koje su sprovedene u Srbiji). Projekat je bio

usaglašen sa drugim inicijativama koje se odvijaju u regionu, kao što je Dekada inkluzije Roma.

Model projekta se nadovezuje na kulturne sličnosti i zajedničko istorijsko i političko nasleđe,

stremeći zajedničkoj evropskoj budućnosti koju želi Jugoistočna Evropa. Projekat se bavi

zajedničkim problemima s kojima se suočavaju zajednice Roma, kao što su predrasude, isključenost

i segregacija u obrazovanju, nasleđenim iz zajedničke prošlosti. Projekat je primer uspešne prakse u

postizanju neposrednih i trajnih promena u životu dece i održivosti rezultata kroz uključivanje svih

aktera i nosilaca dužnosti sa svih nivoa.

Sastavni delovi modela Save the Children su metodologija za uključivanje dece Roma u redovan

obrazovni sistem na osnovu Indeksa za inkluziju i više dimenzija promene u životima dece koje

koristi Save the Children UK. Metodologija Indeksa za inkluziju daje sredstva za samoprocenu i

promenu kultura, politika i praksi na nivou škole. Indeks za inkluziju je takođe i metodologija koja

omogućava donosiocima odluka da čuju različita mišljenja pre kreiranja zvanične politike škole.

Korišćenjem Indeksa za inkluziju u procesu inkluzivnog razvoja škole, identifikuju se prepreke za

učenje i učešće dece Roma, utvrđuju se prioriteti za razvoj i ostvaruju se u praksi, kako bi se

pomogla izgradnja okruženja koje podstiče visoka postignuća učenika Roma. Ova metodologija

podstiče uključivanje svih činilaca obrazovnog procesa: rukovodstva škole, obrazovnih institucija,

dece i njihovih roditelja, kao i zajednice u celini. Nadovezujući se na identifikovane prioritete za

obrazovno uključivanje romske dece, realizuju se i razmatraju razvojni planovi u predškolskom i

osnovnoškolskom okruženju uz korišćenje metodologije Indeksa.

10

2. PRIMENA INDEKSA ZA INKLUZIJU (IZI)

2.1. Karakteristike romske populacije u pilot opštinama Subotica i Pirot

Istraživanje koje je Save the Children sproveo tokom implementacije projekta pokazuje neke od

osnovnih karakteristika romske populacije u opštinama Subotica i Pirot.

Situacija u Subotici i Pirotu u pogledu statusa romskih domaćinstava10 je drastično različita – u

Pirotu su sva domaćinstva stalno naseljena, dok je u Subotici to slučaj sa nešto više od polovine

romskih domaćinstava. Čak 39% porodica u Subotici još uvek ima izbeglički status.

Postoje drastične razlike između Subotice i Pirota i u odnosu na obrazovanje nosioca domaćinstva.

Detaljnija analiza podataka ukazuje da je razlika u obrazovanju visoko povezana sa statusom

domaćinstva (te otuda i pomenuta razlika između dva uzorka): oko trećina nosilaca izbegličkih

domaćinstva je bez obrazovanja, dok je čak polovina nosilaca domaćinstava iz prigradskih naselja

bez ijednog razreda škole.

Razlike u odnosu na obrazovanje supruge nosioca domaćinstva (majke) između Subotice i Pirota su

još drastičnije od razlika koje su registrovane u slučaju samog nosioca. Dok obrazovanje majke u

Pirotu donekle prati obrazovni nivo nosioca domaćinstva, u Subotici su majke upadljivo manje

obrazovane – čak 50% majki nema nikakvog obrazovanja!

Podaci o nezaposlenosti su jako negativni. Čak i kad uračunamo podatke koji nedostaju,

nezaposleno je više od dve trećine uzorka. Zaposlenost je nešto veća u Pirotu. Kod ženskog dela

uzorka, nezaposlenost je još veća – čak 90% majki je nezaposleno, dok je manje od 2% redovno

zaposleno, bez obzira na mesto (Subotica ili Pirot).

Sudeći po broju podataka koji nedostaju (u tabeli 7. u dodatku 3 su navedeni takvi podaci za

ispitanike koji su se već izjasnili da primaju pomoć – ali nisu dali podatke kolika je ta pomoć),

obrađeni ispitanici nisu bili radi da govore o tome koliku pomoć primaju.

Iako su romske porodice iz Pirota malobrojnije (u proseku imaju 1,7 dece po porodici) i time se

približavaju srpskim porodicama, broj dece koja pohađaju obavezni pripremni razred u predškolskoj

ustanovi i dalje je jedva preko 60%. No, to je daleko veći procenat u odnosu na porodice Roma iz

Subotice gde je taj procenat svega 12%!

Relativno manji broj romske dece u specijalnoj osnovnoj školi u uzorku iz Subotice verovatno se

10 U ostatku teksta, u delu 2.1. termin “domaćinstvo” odnosiće se na romsko domaćinstvo, osim ako nije drugačije naglašeno.

11

može objasniti velikim brojem dece koja uopšte ne pohađaju školu (skoro 40%). Za razliku od

Subotice, u Pirotu svega oko 4% dece ne pohađa osnovnu školu. Kao razlozi nepohađanja škole

ubedljivo najčešće se navode materijalni uslovi i, u manjem broju, nepoznavanje jezika, što je

naročito izraženo u Subotici gde veliki broj raseljenih lica sa Kosova ne govori sprski jezik.

Svega oko 8% romske dece iz Subotice pohađa neku srednju školu, a čak nijedno neku višu školu

(višu školu pohađa samo četvoro dece iz Pirota).

Podatak o govornom jeziku takođe ukazuje na neuporedivo veću adaptiranost Roma iz Pirota u

odnosu na Rome iz Subotice. Činjenica da manje od 3% porodica iz Subotice govori srpski jezik

podrazumeva da ogromna većina ostalih može imati problema koji su jezičke prirode (pre svega u

školi ali i u ostalim sferama društva).

2.2. Efekti primenjenog programa

Program je realizovan u ciljnim opštinama Pirot i Subotica, a prethodio mu je sveobuhvatni trening

u predškolskim ustanovama i osnovnim školama. Učesnike treninga obučavali su iskusni

konsultanti. Škole su participirale i delimično finansijski podržale programe treninga. Konačno,

lokalni partneri u Subotici i Pirotu bili su aktivni u kampanji koja je imala za cilj podizanje svesti

lokalne zajednice o značaju inkluzivnog obrazovanja, kao i u kampanji koja je imala za cilj rušenje

nekih od predrasuda na lokalnom nivou.

Osnovne škole i predškolske ustanove dobile su finansijsku podršku za adaptaciju prostorija, kao i

kupovinu potrošnih dobara. Ovaj segment projektnih aktivnosti su takođe podržale osnovne škole i

predškolske ustanove kroz participaciju u pokrivanju troškova.

Pilot opštine su podržale realizaciju projekta izdvajanjem odgovarajućih budžetskih sredstava za

njegovu primenu, što indirektno ukazuje da su prihvatile model i procenile ga kao koristan.

Međutim, prisutan je manjak podataka koji na egzaktan način ilustruju efekte programa na ciljne

grupe, odnosno razliku između škola u kojima je realizovan Indeks za inkluziju (IZI) i onih u kojima

to nije bio slučaj.

Pozitivni rezultati u pilot opštinama su očigledni. Osoblje pilot škola je obučeno za implementaciju

IZI i, sa stanovišta ekspertize, oni su osposobljeni da primene metod inkluzivnog obrazovanja u

praksi. Stoga je jasno da postoji razlika između pilot škola i ostalih škola u Srbiji. Međutim, za

12

postizanje dugoročnih i konstantnih pozitivnih rezultata potrebno je stalno praćenje stepena

realizacije primene metoda inkluzivnog obrazovanja.

2.3. Metodologija izrade analize troškova i dobiti od primene Indeksa za inkluziju u

obrazovnom sistemu Republike Srbije

Metodologija izrade ovog dokumenta je zasnovana na analizi troškova i dobiti od primene Indeksa

za inkluziju na teritoriji Republike Srbije. Nedostatak tačnih podataka o romskoj populaciji u Srbiji,

kao i relativno mali uzorak ograničava mogućnost korišćenja prefinjenijih i tačnijih metoda

statističke analize. Imajući to u vidu, metodologija izrade ove studije je zasnovana na seriji

statističkih i matematičkih metoda koji omogućavaju analizu primene IZI sa podacima kojima se

raspolaže u ovom trenutku. U dodatku 5. su data detaljnija objašnjenja osnovnih pojmova kao što su

vremenska vrednost novca, korelacija i slično. Pored toga, osnovni podaci o romskoj populaciji su

ukratko prikazani u Dodatku 3.

Razvijena metodologija omogućava da se dođe do procene troškova i koristi od primene Indeksa za

inkluziju na teritoriji Republike Srbije. Polazi se od troškova primene koji su postojali u pilot

opštinama, a na osnovu nje se potom vrši procena tih troškova u slučaju primene na celoj teritoriji

Srbije. Procena koristi se vrši tako što se procenjuju troškovi neobrazovanosti Roma kroz troškove

koje društvo ima usled njihove slabije mogućnosti da nađu stalno zaposlenje. Dakle, osnovna korist

je da će društvo imati manje troškove ukoliko se poveća nivo obrazovanja romske populacije i

samim time i njihova ukupna zapošljivost. Konačno, kako nije izvesno koliko će tačno primena

Indeksa za inkluziju povećati stopu upisa romske dece u srednje škole, razvijena su tri scenarija

(optimistički, neutralni i pesimistički) da bi se utvrdilo koliki minimalni pozitivni efekti projekta

moraju da se ostvare da bi projekt bio isplativ.

U analizi troškova i koristi bitno je znati neke osnovne podatke o romskoj populaciji. Naime, postoje

dileme o samoj reprezentativnosti uzorka od samo dve opštine, kao i dileme o broju Roma. Kada je

reč o uzorku od dve opštine, bitno je istaći da su Romi relativno ravnomerno raspoređeni na teritoriji

Srbije, da naseljavaju gotovo sve opštine u Srbiji, a njihovo učešće u ukupnom stanovništvu retko

prelazi 1-2%. Dakle, manji uzorak ne utiče na reprezentativnost, kao što bi bio slučaj kod drugih

etničkih grupa.

Kada je reč o broju Roma, postoje oprečni podaci u Srbiji. Neki od Roma se izjašnjavaju kao Srbi.

Posebnu grupu čine Romi koji uopšte nisu popisani i koji u velikom broju žive bez dokumenata i

13

osnovnih prava. Iako mnoge organizacije procenjuju da je broj Roma znatno veći nego u zvaničnoj

statistici, za svrhe ozbiljne i statistički validne analize u ovoj studiji će se koristiti zvanični statistički

podaci. U slučaju da je tačna teza da postoji relativno veliki broj Roma koji nije popisan, pozitivni

efekti primene Indeksa za inkluziju bi bili veći od onih koji su procenjeni u studiji.

Sve projekcije u ovom radu su oprezne i vrlo je verovatno da je odnos dobit/trošak u stvarnosti

povoljniji nego što je dat u ovoj analizi. Dakle, dobit za društvo je verovatno daleko veća nego što se

dobija analizom podataka koji su dostupni, kako zbog postojanja velikog broja Roma koji su „van

sistema“, tako i zbog niskih troškova upisa novih učenika u škole koje ne koriste u potpunosti svoje

kapacitete.

S obzirom na problem raspoloživosti podataka o rezultatima/dobiti od implementacije projekta u

vidu realnih indikatora inkluzije marginalizovanih grupa (smanjenje stope napuštanja osnovnog i

srednjeg obrazovanja od strane pripadnika ciljnih grupa ili neki drugi specifični indikatori koji jasno

pokazuju promene u ponašanju i konsekventno u položaju pripadnika ovih grupa), ova analiza se

bavi scenarijima i minimalnim rezultatima koje treba ostvariti da bi se postigli neto pozitivni efekti.

U cilju analize troškova i dobiti, korišćeni su podaci koje je obezbedila kancelarija Save the

Children u Beogradu, iz publikacije Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim

projektima za uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, i iz internih

izvora podataka Save the Children, kao što je Registar porodica Roma u Subotici i Pirotu. U analizi

su takođe korišćeni javni podaci o obrazovnom sistemu Republike Srbije, uglavnom podaci iz baza

podataka Republičkog zavoda za statistiku i Ministarstva prosvete. Konačno, korišćene su i

publikacije o inkluzivnom obrazovanju i inkluziji Roma. Detaljna lista izvora podataka korišćenih u

analizi dostupna je u Dodatku 4.

2.4. Trošak per capita u školama u kojima je IZI primenjen

Troškovi per capita11 u školama u kojima je IZI realizovan mogu biti izračunati na dva načina:

1. per capita trošak, gde je jedinica troška učenik koji je predmet inkluzije u obrazovni sistem

Republike Srbije. U ovom slučaju troškovi se alociraju12 isključivo na decu koja su ciljna grupa

u okviru projekta, u našem slučaju na decu pripadnike romske populacije.

11 Po pojedincu, u ovom slučaju učeniku. 12 Alociranje je dominantan izraz u literaturi koja se bavi problematikom troškova. Alternativni izrazi su dodeljivanje i raspoređivanje, ali oni se ne koriste toliko često u stručnim publikacijama.

14

2. per capita trošak, gde je jedinica troška svaki učenik obrazovnog sistema Republike Srbije bez

obzira na inkluzivni program. U ovom slučaju troškovi se alociraju na svu decu koja pohađaju

školu na ciljnim lokacijama.

Ako se koristi prvi pristup, odgovarajući trošak per capita za opštine Subotica i Pirot tokom godinu

dana primene bio je:13

Subotica = 15.950 EUR/ 352 = 45,31 EUR godišnje ili 3,77 EUR mesečno Pirot = 11.147 EUR / 425 = 26,22 EUR godišnje ili 2,19 EUR mesečno Obe opštine = 27.097 EUR / 777 = 34,87 EUR godišnje ili 2,91 EUR mesečno

Ako se koristi drugi pristup, odgovarajući trošak per capita za opštine Subotica i Pirot tokom

godinu dana primene bio je:

Subotica = 15.950 EUR / 5.202 = 3,07 EUR godišnje ili 0,25 EUR mesečno Pirot = 11.147 EUR / 5.480 = 2,03 EUR godišnje ili 0,17 EUR mesečno Obe opštine = 27.097 EUR / 10.682 = 2,54 EUR godišnje ili 0,21 EUR mesečno

Ipak, osim relativno niskog troška per capita, ovi podaci ne daju dublji uvid u efekte primene

Indeksa za inkluziju. Stoga je značajno izračunati troškove per capita u osnovnom obrazovanju u

Srbiji i uporediti efekte dodatnog troška uvođenja i implementacije IZI u obrazovni sistem.

Svi troškovi osnovnog obrazovanja u Srbiji nisu pokriveni iz budžeta, ali u različitim delovima

Srbije ne postoje razlike u pogledu toga koji su troškovi pokriveni. Stoga se u analizi pretpostavlja

da su budžetski rashodi za obrazovanje relevantni za svrhe ove analize. Naredna važna pretpostavka

je da ne postoji značajna razlika u prosečnom broju učenika po školi, imajući u vidu da realizacija

bilo kog projekta u oblasti obrazovanja povlači postojanje nekog procenta fiksnih troškova

dodeljenih svakoj pojedinačnoj školi, umesto učenicima. U cilju veće tačnosti analize, u ostatku rada

biće analizirani isključivo efekti u osnovnom obrazovanju zbog činjenice da predškolsko

obrazovanje nije bilo obavezno u vreme pripreme projekta, a da je trenutno obavezno samo

jednogodišnje pohađanje, pa se stoga teško mogu izračunati stvarni efekti/troškovi za ovu oblast

obrazovanja. Konačno, realizacija IZI povlači veće troškove u prvoj godini primene i relativno

manje troškove u godinama nakon prve godine. 13 Sva izračunavanja u odeljku 2.4. su obavljena na osnovu podataka koje je obezbedio Save the Children. U ovoj fazi analize obuhvaćena su i školska i predškolska deca. Brojevi u brojiocima su dati u Dodatku 1 (troškovi projektnih aktivnosti), dok su brojevi u imeniocu dati u dodatku 2 (korisnici projektnih aktivnosti).

15

2.5. Per capita troškovi u školama u kojima program nije realizovan

Na osnovu zvaničnih podataka Republičkog zavoda za statistiku, ukupan broj učenika u osnovnim

školama u 2006. godini bio je 610.078, a ukupni troškovi bili su 38.815.642.000 RSD ili

462.090.976,19 EUR14. Iz ovih podataka sledi da je prosečan trošak per capita u osnovnom

obrazovanju u Republici Srbiji bio:

462.090.976,19 EUR / 610.078 = 757,43 EUR per capita ili 63,12 EUR mesečno per capita

U cilju analize inkrementalnih troškova15 tokom prve godine implementacije IZI u Subotici i Pirotu,

podaci o ukupnim troškovima dostupni u tabelama u Dodatku 1 su podeljeni u dve grupe – troškove

osnovnoškolskog i troškove predškolskog obrazovanja. Kako neki od troškova nisu jasno vezani za

aktivnosti u osnovnim školama ili predškolskim ustanovama, npr. troškovi kampanja za podizanje

svesti lokalne zajednice, takvi troškovi dodeljeni su po proporciji koja postoji između troškova koji

se direktno mogu pripisati osnovnoškolskom obrazovanju i troškova koji se direktno mogu pripisati

predškolskom obrazovanju. Kod troškova koji su jasno dodeljeni svakoj od ove dve grupe, škole za

decu sa posebnim potrebama uključene su u grupu „osnovnih škola”.

U opštini Pirot 6.239 EUR je dodeljeno osnovnom obrazovanju. Broj direktnih korisnika bio je 405,

a broj direktnih i indirektnih korisnika 4.930. Isti podaci za opštinu Subotica su 6.633 EUR za

osnovno obrazovanje 259 direktnih korisnika i 1.332 direktna i indirektna korisnika. Tabela 1.

prikazuje relevantni trošak per capita za osnovno obrazovanje u opštinama Pirot i Subotica.

Tabela 1. Godišnji trošak primene inkluzovnog obrazovanja u osnovnim školama

per capita (u evrima)

Trošak za osnovno obrazovanje

Ukupan broj korisnika

Trošak per capita primene IZI

Pirot 6.239 4.930 1,26 Subotica 6.633 1.332 4,97 Ukupno: 12.872 6.262 2,05

14 Prosečan kurs RSD/GBP u 2006. godini bio je 1 GBP = 123 RSD. Prosečan kurs RSD/EUR u istom periodu bio je 1 EUR = 84 RSD. Prosečan kurs izračunat je kao ponderisani prosek kursa RSD/GBP i RSD/EUR na početku svake od sedmica u 2006. godini. Za potrebe analize GBP su iskazane u evrima po preovlađujućem kursu tokom realizacije projekta 1 GBP = 1,1 EUR. 15 Inkrementalni trošak je dodatni trošak jedne jedinice, aktivnosti, proizvoda i slično. U ovom slučaju reč je o dodatnom trošku nastalom kao posledica realizacije IZI.

16

Odnosno, trošak per capita na mesečnom nivou u obe pilot opštine je:

12.872 EUR / 6.262 = 2,05 EUR per capita ili 0,17 EUR per capita mesečno

U ostatku teksta trošak per capita će se uvek odnositi na sve učenike u osnovnim školama, umesto

samo na romsku populaciju. Najvažniji razlog za prihvatanje ovakvog metoda je činjenica da svi

građani jedne zemlje imaju dobit od značajnog smanjenja udela ljudi bez završene osnovne škole.

Takođe, dobit od uključenja Roma i drugih marginalizovanih grupa u sve tokove društva će imati svi

građani Srbije.

Konačno, odnos troškovi uvođenja IZI per capita/troškovi osnovnog obrazovanja per capita

pokazuje inkrementalni trošak uvođenja IZI u prvoj godini. Trošak osnovnog obrazovanja per capita

je već izračunat u odeljku 2.5. i iznosi 757,43 EUR.

2,05 EUR / 757,43 EUR = 0,27%

Drugim rečima, u prvoj godini primene IZI u osnovnim školama u pilot opštinama troškovi

osnovnog obrazovanja uvećani su za 0,27%. To znači da je na jedan evro troškova za osnovno

školstvo potrebno dodati nešto manje od 1/3 evro centa. Ako se pođe od pretpostavke primene IZI u

svim školama u Srbiji, troškovi osnovnog obrazovanja u prvoj godini implementacije bili bi uvećani

za sledeći iznos:

462.090.976,19 × 0,0027 = 1.250.658,81 EUR godišnje

Konačno, interesantno je pogledati koliki bi bio udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u

godišnjem porastu budžetskih sredstava namenjenih osnovnom obrazovanju. Ako je godišnji rast

budžeta za osnovno obrazovanje 4,5%, odnosno za 10% manji od projekcije rasta BDP, onda je:

Tabela 2. Udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u godišnjem povećanju budžeta za osnovno obrazovanje (u evrima)

Godišnji trošak Godišnji rast (4,5%) Troškovi osnovnog obrazovanja 462.090.976,19 20.794.093,93

Troškovi uvođenja IZI 1.250.658,81

Odnosno učešće IZI u ukupnom rastu troškova osnovnog obrazovanja bio bi sledeći iznos:

17

1.250.658,81/ 20.794.093,93 = 6,01%

Drugim rečima, svega 6,01% godišnjeg uvećanja budžeta za osnovno obrazovanje potrebno je

usmeriti u projekat uvođenja IZI. Dakle, za realizaciju IZI ne treba smanjivati druge troškove

osnovnog obrazovanja, nego je samo potrebno odvojiti deo redovnog godišnjeg prirasta sredstava

namenjenih osnovnom obrazovanju.

Grafikon 1. Udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u godišnjem povećanju budžeta za osnovno obrazovanje (u evrima)

Napomena: Uz godišnje povećanje budžeta od 4,5%.

2.6. Dugoročni i kratkoročni efekti primene IZI u Srbiji

U procenu uticaja Indeksa za inkluziju neophodno je uvesti sledeće pretpostavke:

trend broja dece uzrasta za osnovnu školu u narednih 15 godina je linearno opadajući;

rast BDP je 5% godišnje, a povećanje budžeta za obrazovanje Republike Srbije je 4,5%

godišnje;

smanjenje razlike između životnog standarda romske populacije i životnog standarda ukupne

populacije povezano je sa završetkom osnovne škole i upisom u srednju školu;

trošak postojećeg stanja su budžetski rashodi za socijalnu pomoć romskoj populaciji i

izgubljeni društveni proizvod usled neaktivnosti pripadnika aktivne populacije;

struktura populacije tokom svih osam godina osnovne škole je ravnomerna, odnosno učešće

Roma jednako je u svim godinama.

Dodatni godišnji trošak primene Indeksa za inkluziju u Srbiji je izračunat u prethodnom odeljku i

iznosi 1.250.658,81 EUR. Uz predviđen rast budžetskih rashoda za obrazovanje od 4,5% godišnje,

trošak inkluzivnog obrazovanja u 15. godini će biti 2.316.151,23 EUR ili u proseku 1.701.973,83

EUR godišnje u periodu od 15 godina.16

Tabela 2. Rast troškova osnovnog obrazovanja po stopi od 4,5% godišnje 16 Godišnji trošak u godini 15 je dobijen prostim uvećanjem troškova osnovnog obrazovanja od 4,5% godišnje. Prosečan trošak je izračunat kao geometrijska sredina troškova od prve do 15. godine.

18

Godina Trošak osnovnog obrazovanja

1 1.250.658,81 2 1.306.938,45 3 1.365.750,68 4 1.427.209,46 5 1.491.433,89 6 1.558.548,41 7 1.628.683,09 8 1.701.973,83 9 1.778.562,66 10 1.858.597,98 11 1.942.234,88 12 2.029.635,45 13 2.120.969,05 14 2.216.412,66 15 2.316.151,23

Tabela 3. Komparativni pokazatelji romske i ukupne populacije

Romska populacija Ukupna populacija Ukupno učenika 108.193 7.498.001 Broj osnovaca u godini 1 15.250 610.078 Učešće osnovaca u ukupnoj populaciji 14,1% 8,13%

Broj upisanih u srednju školu 318 60.969 Procenata upisanih učenika u srednju školu 16,7% 67%

Broj osnovaca u godini 15 16.470 576.787

Na osnovu podataka Republičkog zavoda za statistiku ukupan broj stanovnika Republike Srbije je

7.498.00117, dok je broj Roma 108.193, ili 1,44% od ukupne populacije. Broj učenika koji pohađaju

osnovnu školu je 610.078 ili 8,13%. Stopa prirodnog priraštaja populacije u Srbiji je -0,4%

godišnje.18 Uz trenutnu dinamiku očekuje se da će broj dece u osnovnim školama biti 576.787 nakon

15 godina.19 U ovom trenutku 67% od ukupnog broja osnovaca upisuje srednju školu ili 610.078 *

0,67 = 487.752 / 8 = 60.969 učenika godišnje20.

17 Podaci ne obuhvataju teritoriju Kosova. 18 Za verodostojnost zaključaka nije potrebno računati stopu prirasta romske populacije jer bi veća stopa (koja je verovatna) samo dodatno podržala zaključke do kojih se došlo u radu, odnosno još više istakla korisnost primene Indeksa za inkluziju, 19 Podaci su dobijeni tako što je procenjeno da će se i populacija uzrasta za osnovnu školu smanjivati po stopi od 0,4%. Izračunavanja su obavljena na identičan način kao i kod prirasta budžeta. 20 Pretpostavka je da je broj osnovaca jednak u svim razredima. Ovo verovatno nije slučaj u praksi, ali pojednostavljuje analizu i ne menja validnost zaključaka.

19

Na početku posmatranog perioda od 15 godina ukupni broj romske dece osnovnoškolskog uzrasta

iznosi aproksimativno 15.250 zbog činjenice da je romska populacija u proseku mlađa od ukupne

populacije.21 U ovom trenutku 16,7% romske populacije upisuje srednju školu22 ili

15.250 x 0.167 = 2.546 / 8 razreda = 318 učenika godišnje

Očekuje se da broj Roma uzrasta 7-15 godina u narednih 15 godina bude veći za 8%, tj. da ukupna

populacija Roma uzrasta 7-15 godina bude 16.470.23

Da bi se ocenilo kolika je razlika između stope upisa u srednju školu Roma i ukupne populacije

analiziraće se koliko Roma bi se upisalo da je stopa upisa u srednju školu na nivou ukupne

populacije u Srbiji.

Tabela 4. Komparativni pokazatelji trenutnog upisa Roma u srednje škole i upisa koji bi postojao kada bi Romi imali stopu upisa kao ukupna populacija

Romi Romi sa stopom upisa kao kod ukupne populacije

Ukupno 108.193 108.193 Broj osnovaca u godini 1 15.250 15.250 Učešće osnovaca u ukupnoj populaciji 14,1% 14,1%

Broj upisanih u srednju školu 318 1.277 Procenata upisanih učenika u srednju školu 16,7% 67%

Postojeći raskorak u upisu srednje škole je razlika između 318 upisanih Roma, odnosno 16,7%

upisanih Roma u srednje škole i stope upisa od 67% kod celokupne populacije. Ako bi Romi imali

istu stopu upisa kao opšta populacija, broj upisanih bio bi 15.250 × 0,67 = 10.218, odnosno broj

upisanih učenika godišnje bio bi 10.218/8 = 1.277. Drugim rečima, razlika je 959 neupisanih

učenika koji su gotovo zasigurno osuđeni na život u siromaštvu.

21 Romska populacija je u proseku značajno mlađa od ukupne populacije. Prosečna starost iznosi 27,5 godina, u poređenju sa srpskim prosekom od 42 godine. Iz tog razloga starosna struktura romske populacije i učešće populacije Roma u uzrastu za osnovnu školu je 14% u poređenju sa 8,13% kod ukupne populacije. Broj je aproksimativan budući da se starosne grupe za koje postoje podaci RZZS ne podudaraju u potpunosti sa starosnom grupom 7-15 godina. 22 Naravno, ovo ne znači da svi Romi završe osnovnu školu i da po njenom završetku u velikoj većini ne upišu srednju školu. Većina Roma odustane pre osmog razreda. Međutim, ova činjenica ne menja validnost analize jer je bitno samo koliko ukupne romske osnovnoškolske populacije upiše srednju školu. 23 Podatak dobijen na osnovu stopa rasta romske populacije između dva popisa stanovništva i pretpostavke da će natalitet Roma ostati sličan.

20

U narednih 15 godina raskorak bi se povećao ceteris paribus24 bez uvođenja inkluzivnog

obrazovanja i akcija institucija Republike Srbije. Sa trenutnom dinamikom kretanja stanovništva,

nakon 15 godina raskorak bi uz pretpostavku rasta romske populacije od 8% iznosio 1.035

neupisanih pripadnika romske populacije.

959 x 1,08 = 1.035 neupisanih Roma u godini 15

a ukupni raskorak za 15 godina iznosio bi 14.944 neupisana učenika, to jest:

neupisanih Roma za 15 godina

Trošak 14.944 ljudi prisiljenih na život u siromaštvu na marginama društva i veća verovatnoća

nezaposlenosti, koja je generalno dva puta viša nego kod proseka ukupne populacije,25 je njihova

neaktivnost. Drugim rečima, 38% njih će biti nezaposleno u poređenju sa 19% u opštoj populaciji.

Uz postojeće trendove smanjenja nezaposlenosti očekuje se da će nakon 15 godina stopa

nezaposlenosti u Srbiji biti 8%, odnosno kod romske populacije sa osnovnoškolskim i nepotpunim

24 Ako se ne promene pretpostavke modela. 25 Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington. Verovatnoća da će Romi sa osnovnom ili nepotpunom osnovnom školom biti nezaposleni je dva puta veća nego kod ostatka populacije. Na osnovu stope nezaposlenosti u Srbiji izvodi se verovatna stopa nezaposlenosti Roma koji završe osnovnu školu ili imaju nepotpuno osnovnoškolsko obrazovanje.

21

osnovnoškolskim obrazovanjem 16%. To znači da će u proseku stopa nezaposlenosti biti 13,5% i

27% .26

Drugim rečima, 4.035 (0,27 x 14.944) pripadnika romske populacije biće u proseku nezaposleno.

Direktna posledica nezaposlenosti je da oni neće zaraditi barem zakonom garantovanu minimalnu

platu od 13.752 RSD u 2008. godini (143 EUR), što je ceteris paribus oko 266 EUR mesečno za 15

godina sa predviđenom dinamikom rasta BDP od 5% godišnje. Prosečan godišnji gubitak je:

evra po osobi mesečno

Dakle, prosečni gubitak po osobi je 209 EUR mesečno ili 843.315 EUR mesečno za ukupnu

populaciju od 4.035 nezaposlenih Roma, odnosno 10.119.780 EUR godišnje za ukupnu populaciju

nezaposlenih Roma.

Svi nezaposleni su takođe kandidati za socijalnu pomoć, ili bar za zdravstveno osiguranje (na

osnovu zakona Republike Srbije, nezaposleni Romi imaju pravo na besplatno zdravstveno

osiguranje) što je 12% mesečne minimalne zarade ili dodatnih 1.214.374 EUR (10.119.780 x 0,12)

godišnje.27

Još neki vidovi socijalne pomoći su vrlo izvesni, imajući u vidu da se romske porodice koje imaju

samo jednog zaposlenog gotovo sigurno kvalifikuju za neki od različitih oblika socijalne pomoći. Na

osnovu postojećih podataka28 Romi u proseku primaju oko 77 EUR mesečno. Jedna trećina ovih

transfera isključivo namenjena deci koja dobijaju dečji dodatak nezavisno od statusa roditelja, što

znači da transferi namenjeni odraslima iznose oko 50,82 EUR mesečno (77 x 0,66) ili ceteris

paribus 94,12 EUR u 15. godini, odnosno u proseku 69,16 EUR.29 Dakle, ukupan iznos ovih

transfera je 3.348.679 EUR godišnje (69,16 x 4.035 x 12). Porez na plate je isključen iz analize

imajući u vidu da je namera zakonodavstva u Srbiji da se porez na minimalne plate ukine u

potpunosti.

Očigledno je da je prosečan godišnji trošak nezaposlenosti Roma koji ne upišu srednju školu ceteris

paribus:

Trošak izgubljene minimalne plate: 10.119.780 EUR 26 Projekcije kretanja nezaposlenosti date u Strategiji razvoja RS 2006-2012. pretpostavlja se da će stopa nezaposlenosti kod Roma opadati istom brzinom kao i kod ukupne populacije. Dakle, ako se stopa nezaposlenosti u ukupnoj populaciji prepolovi, treba očekivati da se slično dogodi i u romskoj populaciji. 27 Pretpostavlja se da će izdaci na zdravstveno osiguranje ostati isti kao procenat plate. 28 Podaci su dati u Dodatku 3. 29 Isti princip koji je primenjen za ostale veličine koje rastu 4,5% godišnje, odnosno prosečna veličina za 15 sukcesivnih godina je dobijena kao geometrijska sredina.

22

Trošak neplaćenog zdravstvenog osiguranja: 1.214.374 EUR

Trošak socijalne pomoći: 3.348.679 EUR

Ukupni troškovi nezaposlenosti: 14.682.833 EUR

Grafikon 3. Elementi društvenog troška nezaposlenosti Roma

Međut

im, istinsko opravdanje projekta moguće je tek ako se razume vremenska vrednost novca.

Neophodno je investirati osam godina, a potom čekati u proseku tri godine na završetak

srednjoškolskog obrazovanja. Dakle, dobit se mora diskontovati minimalnom diskontnom stopom

od 7% (diskontna stopa za državne hartije od vrednosti).30 Prosečno čekanje na pozitivne efekte je

7,87 godina31. Stoga je, kada se prevede u neto sadašnju vrednost, stvarni pozitivni efekt 60,75% od

nominalne vrednosti32, to jest, 8.919.821 EUR.

Sada je moguće analizirati različita scenarija ulaganja u IZI u odnosu na procenat smanjenja

napuštanja osnovne škole u romskoj populaciji, uz prosečan godišnji trošak primene Indeksa za

inkluziju od 1.701.974 EUR, izračunat u odeljku 2.5.

30 100 evra danas i 100 evra za godinu dana ne vrede isto. Za 100 evra kojima se danas slobodno raspolaže može se dobiti 10 evra godišnje na ime kamate. Današnjih 100 evra za godinu dana vredi 110 evra, te je bolje imati novac danas nego sutra. Iz istog razloga, nije svejedno da li se na efekte nekog ulaganja čeka jednu ili 11 godina. Stoga je neophodno dobit izraženu u novčanim jedinicama umanjiti upravo za vreme koje se čeka na dobit jer je taj novac mogao biti investiran sve te godine i donositi kamatu. 7% je u ovom trenutku prinos koji se dobija na obveznice stare devizne štednje u Srbiji. 31 Na dobit od investicija u prvom razredu se čeka 11 godina, u drugom 10 godina i tako dalje, zaključno sa osmim razredom kada se čekaju tri godine. U proseku čekanje je 7,87 godina. 32 14.595.724 EUR se umanjuje po 7% godišnje u periodu od 7,87 godina. Konačna vrednost je 60,75% od vrednosti u godini 1.

23

Tabela 5. Pregled efektivnosti ulaganja sredstava u IZI

Prosečan godišnji trošak

Pozitivni efekat

Smanjenje napuštanja

osnovne škole

Neto efekat (NSV) u EUR33 Stopa povraćaja34

25% 2.229.955 31,02% 50% 4.459.911 162,04% 1.701.974 8.919.821 75% 6.689.866 293,06%

Tabela pokazuje da je ulaganje sredstava u IZI pozitivno pri svakom od navedenih scenarija.

Ukoliko se napuštanje osnovne škole u romskoj populaciji smanji u samo 25% slučajeva, stopa

povraćaja sredstava uloženih u IZI biće uvećana za 31,02%. Ukoliko je procenat napuštanja osnovne

škole 50%, neto pozitivni efekat ulaganja u IZI biće 162,04%, odnosno kod stope od 75% neto

pozitivni efekat će biti 293,06%.

Granična vrednost stope povraćaja sredstava je 19,08%35, što znači da će ulaganje u IZI dati

pozitivne rezultate za svaki procenat smanjenja napuštanja osnovne škole koji je veći od ovog

iznosa.

33 Neto efekat je smanjenje napuštanja osnovne škole koje uzrokuje smanjenje nezaposlenosti. 34 Stopa povraćaja je količnik neto vrednosti dobiti i uloženog novca. Može se posmatrati i kao svojevrsna „profitna“ stopa. 35 Granična vrednost se dobija kao procenat količnika prosečne cene ulaganja u IZI i pozitivnog efekta.

24

3. ANALIZA I INTERPRETACIJA REZULTATA I OGRANIČENJA U IZRADI ANALIZE

Usled nedostatka realnih podataka o stanju romske populacije u Srbiji, sva izračunavanja u analizi

su iskazana sa velikim oprezom. Međutim, imajući u vidu da je broj pripadnika romske populacije

veći od zvaničnog, potencijalni efekti uvođenja Indeksa za inkluziju su veći. Ključni argumenti u

prilog ovoj tvrdnji su sledeći:

Trošak inkluzije je alociran samo na Rome, a u praksi bi broj direktnih korisnika uključivao i

ostale marginalizovane grupe. Samim tim, ukupna stopa nezaposlenosti bi bila značajnije

smanjena, odnosno društveni troškovi nastali kao posledica isključenosti sa tržišta rada i

socijalnih transfera bi bili redukovani.

Diskontna stopa od 7% je trenutno preovlađujuća stopa, ali je moguće da sa daljim

reformama u Srbiji cena kapitala padne, a samim time i diskontni faktor. Stoga je moguće da

je neto sadašnja vrednost dobiti u stvari veća.

Vrlo je verovatno da će troškovi socijalne pomoći namenjene marginalnim grupama rasti

brže nego ukupan iznos budžeta jer će se sa razvijem privrede u Srbiji sve manje sredstava

transferisati u pravcu srednje klase i preduzeća, a više u pravcu onih kojima je pomoć zaista

potrebna. Takođe, moguće je i da će ulaganje u obrazovanje rasti brže nego ulaganje u druge

delatnosti koje se finansiraju iz budžeta.

Dobit od integracije romske populacije u srpsko društvo i druge vrste neopipljive dobiti moguće je

samo arbitrarno prevesti u konkretne iznose novca. Inkluzija je vrednost sama po sebi u ovim

slučajevima.

Verovatnoća da IZI ne postigne neto pozitivne efekte je vrlo mala jer je potrebno smanjiti broj

romske dece koja ne upisuju srednju školu za svega 19,08%, što je uz primenu Indeksa za inkluziju i

posvećenost društva ovom problemu lako ostvarljivo. Drugi bitan momenat koji izdvaja IZI od

drugih projekata sa neto pozitivnim rezultatima je da iznos sredstava koji bi trebalo investirati nije

velik i ne zahteva značajno uvećanje budžetskih rashoda, kao ni prekompoziciju postojećih

sredstava. Time se može zaključiti da je IZI društveno prihvatljiv sa stanovišta finansijske

isplativosti.

25

ZAKLJUČCI I PREPORUKE

Obrazovno siromaštvo je ključni indikator na osnovu koga se može prognozirati dohodno

siromaštvo i glavni pokretač međugeneracijske zamke siromaštva. Analiza troškova i koristi

pokazuje da je implementacija Indeksa za inkluziju izvestan put u pravcu smanjenja siromaštva.

Analiza pokazuje da je implementacija Indeksa za inkluziju povezana sa minimalnim troškovima

kada se ti troškovi uporede sa ukupnim budžetom za obrazovanje, odnosno kada se ti troškovi

uporede sa godišnjim prirastom sredstava alociranih na osnovno obrazovanje. Potrebno je uložiti

svega 0,29% od ukupnih troškova osnovnog obrazovanja, odnosno 6,44% od ukupnog prirasta

budžeta.

Kada je reč o analizi koristi, evidentno je da do povećanja zapošljivosti može doći jedino ako se

poveća nivo obrazovanja. Povećana zapošljivost romske populacije eliminiše društvene troškove

kao što su socijalna pomoć, besplatno zdravstveno osiguranje za aktivnu populaciju, kao i trošak

izgubljene minimalne plate. Ti troškovi na godišnjem nivou u proseku iznose 8.919.821 EUR,

prevedeni u sadašnju vrednost. S druge strane, troškovi primene programa iznose 1.701.974 EUR

godišnje, tako da je pri relativno maloj stopi smanjenja odustajanja od školovanja kod romske

populacije moguće ostvariti značajne efekte.

Kada se sagledaju ukupni troškovi i dobit, očigledno je da bi implementacija Indeksa za inkluziju

bila korisna za srpsko društvo. Analiza prezentovana u ovom radu jasno pokazuje da čak i u slučaju

veoma ograničenog uspeha IZI od svega 19,08%, postoji ubedljivo opravdanje za investiranje u

inkluzivno obrazovanje. Ipak, razumno je poći od pretpostavke da će implementacija IZI,

srednjoročno gledano, imati za rezultat značajno smanjenje napuštanja osnovne škole od strane

pripadnika marginalizovanih grupa i stvaranje solidnih temelja za njihovu integraciju u srpsko

društvo.

Ova analiza ne daje definitivne odgovore, ali daje projekcije na osnovu scenarija napuštanja osnovne

škole u romskoj populaciji. Primena Indeksa za inkluziju pokazuje značajne neto pozitivne efekte

čak i u slučaju najgoreg scenarija koji podrazumeva smanjenje napuštanja osnovne škole za samo

25%.

Projekat inkluzivnog obrazovanja nije isključivo projekat za romsku populaciju i decu sa smetnjama

u razvoju. Gotovo svako u Srbiji će imati dobit od primene ovog pristupa, a to je istinska dobit za

sve. Štaviše, iako će pripadnici marginalizovanih grupa srednjoročno, a posebno dugoročno gledano

osetiti najviše pozitivnih efekata, treba istaći da će svi članovi društva imati dobit od uključenja

26

marginalizovanih grupa na tržište rada, što će za rezultat imati manje troškove socijalnih transfera i

opšti napredak. Ovo nije samo pitanje kalkulacija - reč je o stvarnoj obavezi srpskog društva da

integriše sve građane Republike Srbije i omogući im ostvarivanje njihovih osnovnih ljudskih prava.

Analiza efekata IZI nije moguća u periodu od godinu dana. U stvari, prva godina implementacije je

pre posvećena pripremi zaposlenih u osnovnim školama da koriste novi pristup. Bilo kakvo

smanjenje napuštanja osnovne škole od strane pripadnika marginalizovanih grupa ili čak uvećanje

ove pojave u tom periodu ne znače nužno uspeh ili neuspeh programa. Neophodno je uveriti

pripadnike ciljnih grupa u održivost novog pristupa i posvećenost srpskih institucija dugoročnoj

implementaciji programa.

U najkraćem, realizacija IZI je put ka integraciji marginalizovanih grupa kroz stvaranje šansi i jasne

motivacije za integraciju u obrazovani sistem Republike Srbije. IZI otvara put smanjenju

nezaposlenosti marginalnih grupa i izlasku iz kruga neobrazovanosti, nezaposlenosti, siromaštva i

marginalizacije.

DODACI

Dodatak 1.: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu

Dodatak 2.: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu

Dodatak 3.: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora romske populacije u Subotici i Pirotu

Dodatak 4.: Spisak dokumenata i korišćenih izvora

Dodatak 5:. Objašnjenje manje poznatih izraza

27

Dodatak 1: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu Budžet za Srbiju (GBP) Ukupno G1 Apr-05 Maj-05 Jun-05 Jul-05 Avg-05 Sep-05 Okt-05 Nov-05 Dec-05 Jan-06 Feb-06 Mar-06

Indeks za Inkluziju( IZI)

SU -IZI Obuka za IZI u osnovnim školama - prevoz 1431 250 150 100

SU - IZI Obuka za IZI u osnovnim školama - hrana i smeštaj 1431 560 460 50 50

SU - IZI Obuka za IZI u osnovnim školama - konsalting 1424 1,000 1,000

SU - IZI Obuka za IZI u osnovnim školama - potrošna dobra 1420 190 100 90

SU partner IZI u osnovnim školama - podrška škola 1940 1,500 1,000 500

SU - IZI Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - prevoz 1431 125 125

SU - IZI Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - hrana i smeštaj 1431 275 225 50

SU - IZI Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - konsalting 1424 500 500

SU - IZI Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - potrošna dobra 1420 100 50 50

SU partner Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - podrška škola 1940 500 500

SU-zagovaranje IFI – mobilizacija zajednice 2347 1,000 250 125 125 125 125 125 125

Ukupno za modele dobre prakse (IZI) 6,000 0 0 0 0 0 1,900 3,225 325 175 125 125 125

Podrška osnovnim školama i predškolskim ustanovama SC šifra Ukupno G1 Apr-05 Maj-05 Jun-05 Jul-05 Avg-05 Sep-05 Okt-05 Nov-05 Dec-05 Jan-06 Feb-06 Mar-06

Podrška osnovnim školama

0706/91 Adaptacija objekata – škole 1940 3,900 1,950 1,950

0706/91 Potrošna dobra - škole 1940 630 90 90 90 90 90 90 90

0796/61 IZI u osnovnim školama - podrška škola 1940 1,500 1,500

Ukupna podrška za osnovne škole 6,030 1,950 1,950 1,590 90 90 90 90 90 90

Podrška za predškolske ustanove

0706/91 Adaptacija objekata – predškolske ustanove 1940 800 800

0706/91 Potrošna dobra - predškolske ustanove 1940 210 30 30 30 30 30 30 30

0796/61 IZI u osnovnim školama - podrška predškolskih ustanova 1940 1,500 1,500

Ukupna podrška za predškolske ustanove 2,510 0 800 1,530 30 30 30 30 30 30

Ukupni troškovi (u GBP) 8,540 1,950 2,750 3,120 120 120 120 120 120 120

UKUPNO (GBP) 14,540

28

Neograničeno Šifra

Ukupno G1

2006/07 Apr-05 Maj-05 Jun-05 Jul-05 Avg-05 Sep-05 Okt-05 Nov-05 Dec-05 Jan-06 Feb-06 Mar-06

Ukupno G2

2007/08

0706/91 Podrška IZI u Pirotu – osnovne škole 1940 1,500 1,500 600

0706/91 Podrška IZI u Pirotu – predškolske ustanove 1940 800 800 300

0706/91 Pirot potrošna dobra - osnovne škole 1940 630 90 90 90 90 90 90 90 0

0706/91 Pirot potrošna dobra - predškolske ustanove 1940 350 50 50 50 50 50 50 50 0

0706/91 Aktivnosti mobilizacije zajednice u Pirotu 1940 800 65 65 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 0

Total Pirot municipality - IfI support costs (GBP) 4,080 65 65 2,367 67 67 207 207 207 207 207 207 207 900

Ograničeno - osigurano Šifra

Ukupno G1

2006/07 Apr-05 Maj-05 Jun-05 Jul-05 Avg-05 Sep-05 Okt-05 Nov-05 Dec-05 Jan-06 Feb-06 Mar-06

Ukupno G2

2007/08

2 Prevoz

0796/61 Obuka za IZI u osnovnim školama - prevoz 1431 100 50 50 0

0796/61 Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - prevoz 1431 100 50 50 0

Ukupno prevoz: 200 0 100 0 0 0 100 0 0 0 0 0 0 0

3 Hrana i smeštaj

0796/61 Obuka za IZI u osnovnim školama - hrana i smeštaj 1431 748 374 374 0

0796/61 Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - hrana i smeštaj 1431 748 374 374 0

Ukupno hrana i smeštaj : 1,496 0 748 0 0 0 748 0 0 0 0 0 0 0

11 honorari (konsalting/trening/istraživanje)

0796/61 Obuka za IZI u osnovnim školama - honorari trenera 2124 0 0

0796/61 Obuka za IZI u predškolskim ustanovama – honorari trenera 2124 0 0

0796/61 Kampanja protiv predrasuda – IZI trening - honorari trenera 2124 1,128 564 564 0

Ukupno honorari: 1,128 0 564 0 0 0 564 0 0 0 0 0 0 0

12 Podrška osnovnim školama/predškolskim ustanovama:

0796/61 IZI u osnovnim školama – podrška osnovnim školama 16112 1,500 1,500 1,500

0796/61 IZI u predškolskom – podrška predškolskom 16113 1,500 1,500 1,500

Ukupno podrška osnovnim školama/predškolskom 3,000 0 0 0 0 0 0 3,000 0 0 0 0 0 3,000

12 Potrošna i trajna dobra (trening/sitraživanja)

0796/61 IZI u osnovnim školama - trening 1420 115 50 65 0

0796/61 IZI u predškolskom - trening 1420 115 50 65 0

Ukupno potrošna i trajna dobra : 230 0 100 0 0 0 0 130 0 0 0 0 0 0

Ukupna kontribucija FCO (GBP) 6,054 0 1,512 0 0 0 1,412 3,130 0 0 0 0 0 3,000

Ukupno PIROT (GBP) GBP 10,134

Dodatak 2: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu

PARTNERI Lokacija

Romska deca- direktni korisnici

Direktni i indirektni korisnici

1. Osnovna škola "Đuro Salaj" Subotica 114 570 2. Osnovna škola "Matko Vuković" Subotica 145 762 3. Predškolsko "Naša radost" Subotica 93 3.870 4. Osnovna škola "Vuk Karadžić" Pirot 155 1.395 5. Osnovna škola "Sveti Sava" Pirot 70 1.190 6. Osnovna škola "8. septembar" Pirot 50 1.400 7. Osnovna škola "Dušan Radović" Pirot 40 820 8. Škola za osnovno i srednje obrazovanje “Mladost” Pirot 90 125

9. Predškolsko"Čika Jova Zmaj" Pirot 20 550 Ukupno 777 10.682

30

Dodatak 3: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora romske populacije u Subotici i Pirotu

1. Status domaćinstva

Subotica Pirot Izbeglice 197

Stalno nastanjeni 260 261 Privremeno nastanjeni 52

Nema podataka 9 10 Ukupno 518 271

2. Obrazovanje nosioca domaćinstva

3. Obrazovanje majke

4. Zaposlenost nosioca domaćinstva

Subotica Pirot Nezaposlen 340 159 Redovno zaposlen 60 5 Povremeno/sezonsko 11 74 Samostalna delatnost 23 2 Penzioner 2 6

Subotica Pirot 0 razreda 122 10 1-4 razreda 128 14 5-8 razreda 120 145 KV 13 8 SSS 55 66 VS 2 1 VSS 1 2 Nema pod. 77 25

Subotica Pirot 0 razreda 247 11 1-4 razreda 84 28 5-8 razreda 66 175 KV 7 6 SSS 21 42 VS 2 1 VSS 0 0 Nema pod. 76 2

31

Nema podataka 82 25

5. Zaposlenost majke

Subotica Pirot Nezaposlena 446 243 Redovno zaposlena 10 4 Povremeno/sezonsko 6 10 Samostalna delatnost 4 1 Penzionerka 0 2 Nema podataka 37 5

6. Materijalna pomoć domaćinstvu

Subotica Pirot Dečiji dodatak i socijalna pomoć 180 55 Socijalna pomoć 70 14 Dečiji dodatak 84 87 Nema podataka 184 115

7. Iznos materijalne pomoći

8. Broj dece

1 2 3 4 5 6 7 8 Subotica 140 138 101 72 30 21 12 3 Pirot 105 124 32 6 2 3 0 0

9. Starost dece

0-3 3-5 5-7 7-14 14-18 Subotica 229 191 173 555 240 Pirot 92 66 48 187 94

Subotica Pirot 1.000 – 2.000 22 9 2.100 – 3.000 36 9 3.100 – 4.000 48 3 4.100 – 6.000 62 11 6.100 – 8.000 56 15 8.100 - 14.000 39 18 Nema podataka 71 91

32

10. Pohađanje predškolske ustanove

11. Pohađanje osnovne škole

12. Pohađanje srednje škole

13. Govorni jezik

Subotica Pirot Redovno 44 44

Povremeno 6 0 Specijalno 1 0 Ne pohađa 313 30

Subotica Pirot Redovno 349 161

Povremeno 22 0 Specijalna 7 29 Za odrasle 7 6 Ne pohađa 238 9

Subotica Pirot Redovno 13 40

Povremeno 1 1 Specijalna 1 7 Ne pohađa 162 28

Subotica Pirot Romski 383 22

Romski/srpski 24 97 Srpski 15 117

Mađarski 18 0 Albanski 9 0

33

Dodatak 4: Spisak dokumenata i korišćenih izvora

1. Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center,

Belograd

2. Atkinson, Marlier i Nolan (2004), Indicators and Targets for Social Inclusion in the

European Union, Journal of Common Market Studies, Vol 42,1 str.47-75

3. Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and

Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington

4. Booth, T. i Ainscow M, (2002) Indeks za inkluziju, CSIE - Centar za izučavanje

inkluzivnog obrazovanja

5. Cost-Benefit Comparison of Inclusive Education Models in Serbia – Terms of

References, Save the Children,

6. Koleva, D. (2008) Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim projektima za

uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, Save the Children

UK, Beograd

7. Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia,

Beograd

8. Registar porodica Roma u Subotici i Pirotu, Save the Children,

9. Ringold, Orenstein i Wilkens (2005), Roma in an Expanding Europe: Breaking the

Poverty Cycle, World Bank, Washington, DC

10. Statistički godišnjak 2001-2008, Republički zavod za statistiku

11. Vlada Republike Srbije (2005), Decenija inkluzije Roma 2005-2015 Akcioni plan,

Beograd

12. World Bank (2003), Serbia and Montenegro Poverty Assessment, Svetska banka,

Vašington

Internet stranice:

1. Vlada Republike Srbije – www.srbija.gov.rs

34

2. Narodna skupština Republike Srbije - www.parlament.sr.gov.yu

3. Ministarstvo obrazovanja i sporta - www.mps.gov.rs

4. Ministarstvo finansija – www.mfin.gov.rs

5. Ministarstvo ljudskih i manjinskih prava - www.humanrights.gov.rs

6. Republički zavod za statistiku - www.statserb.sr.gov.rs

7. Narodna banka Srbije – www.nbs.rs

35

Dodatak 5: Objašnjenje manje poznatih izraza

Neto sadašnja vrednost – Metod neto sadašnje vrednosti (NSV) za ocenu značajnog projekta

omogućava razmatranje vremenske vrednosti novca. U suštini, on pomaže investitoru da

utvrdi sadašnju vrednost u današnjim evrima budućeg neto toka gotovine od projekta. Potom

investitor može da uporedi taj iznos sa iznosom novca potrebnim za sprovođenje projekta.

Ako je NSV veća od troška, projekat će biti profitabilan (uz pretpostavku da je procenjeni tok

gotovine razumno blizak realnosti).

Neto sadašnja vrednost može se izračunati primenom sledeće formule.

(gde je CFx - tok gotovine u periodu x, n - broj perioda, a r je diskontna stopa)

Kad god neko izračunava vremensku vrednost novca da bi utvrdio sadašnju ili buduću

vrednost (kao što je NSV), potrebno je navesti kamatnu stopu poznatu pod nazivom diskontna

stopa. Izbor odgovarajuće diskontne stope predstavlja vrlo značajan deo procesa.

Stopa povraćaja – Količnik između neto priliva i neto odliva novca, pandan profitnoj stopi.

Per capita – Po glavi, odnosno neka veličina po pojedincu, članu grupe koja je predmet

analize.

Alocirati – usmeriti ili dodeliti neka sredstva nekoj jedinici troškova ili prihoda.

Fiksni trošak – trošak koji ostaje isti nezavisno od obima aktivnosti.

Inkrementalni trošak – trošak dodatne jedinice aktivnosti, proizvodnje i slično.

BDP – Bruto društveni proizvod, količina novostvorenih dobara u jednom društvu.

Ceteris paribus - Ako se ne promene osnovni preduslovi.

Minimalna plata – plata koja je zakonom zagarantovana.