aramendia segura jesus - roma gentium domina - 3er curso de latin - 1964

288
CíNTiiiiillntin A

Upload: anamara14

Post on 28-Nov-2015

242 views

Category:

Documents


34 download

TRANSCRIPT

Page 1: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CíNTiiiiillntin A

Page 2: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

L A T I U M GRAMÁTICA Y T E X T O S LATINOS

OBRA P R E P A R A D A BAJO LA D I R E C C I Ó N Y CON LA C O L A B O R A C I Ó N

D E L

R. P. JOSÉ MARÍA MIR, C. M. F.

DIRECTOR DE «PALAESTRA LATINA»

• •

ROMA, GENTIUM DOMINA TERCER CURSO DE LATÍN

POR EL R. P.

JESÚS ARAMENDIA SEGURA, C. M. F.

• •

C O . C U L . S A . M A D R I D , 1 9 6 4

Page 3: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

N I H I L OBSTAT:

JESÚS ASPA., C. M.. ¥ . , Cerxsor.

NIHIL OBSTAT:

ANDRÉS DE LUCAS,

Censor.

Madrid, 23 de octubre de 1964

Núm. de Registro, 4223.-62.

Depósito Legal, M. 17917-1964.

IMPRIMÍ POTEST:

PETRUS SCHWEIGER, C. M. F.,

Superior Gen.

IMPRIMATUR:

• ^ JUAN, 06. Aux.

Madrid - Alcalá.

ALDUS, S. A, ARTES GRÁFICAS.-CASTELLÓ, 130.-MADRID

Page 4: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PRESENTACIÓN

En esta etapa de renovación de la propedéutica latina, en que nos toca vivir —textos y métodos nuevos que vuelvan al ritmo de la verdad a estos tiempos de clara crisis humanística—, hace su entrada con timidez este tercer curso de Gramática Latina Roma, gentium domina.

Fruto de alguna experiencia, que hemos adquirido en fuerza de un repetido y dia­rio convivir con la lengua de Cicerón, viene este tercer y último curso con la jubilosa pretensión de añadir una modesta pero cariñosa aportación a este gran quehacer actual de vigorizar los estudios clásicos y concretamente los latinos.

Podríamos señalarle a este libro de latín las siguientes características:

i .a Los temas básicos con que se inicia cada lección —para nosotros, desde luego, lo más nuevo y atinado del libro— quieren ser una página sugestiva, cautivante, que deje al joven estudioso en tensión para las páginas posteriores.

Lucio y Quinto —los dos niños romanos del primer curso— emprenden un viaje por el Imperio Romano (Lección i). Salen de Ostia y hacen escala en Sicilia (Lec­ción 2); recorren a continuación el África romana (Lecciones 3 y 4); repasan dete­nidamente la geografía hispana (Lecciones 5-12), y después de visitar algunas pobla­ciones costeras de la Galia (Lecciones 13 y 14), retornan a Roma para proseguir su excursión a lo largo y ancho de Italia (Lecciones 15-28). Desde Brindis embarcan nues­tros jóvenes a Grecia, para luego de ungir su espíritu con el vivo recuerdo de la geo­grafía griega (Lecciones 29-39), terminar felizmente su viaje en Troya, inicio y arran­que de un nuevo Imperio (Lecciones 40 y 41).

Total, cuarenta lecciones de gramática, historia, religión, arte y mitología, capaces de crear en torno al alumno una atmósfera rica en clasicismo.

2.a Este itinerario por el Imperio va ilustrado por una serie de mapas bien detallados Sobre las ciudades y lugares geográficos más cargados de Historia,

3.a Los temas con que se inicia cada una de las lecciones están situados en una geografía concreta, vivida, floreciente de cultura. De ahí que —respondiendo a un plan exigente de unidad— los ejercicios, temas, fotografías, encuadres, giren obliga­toriamente en torno al sitio geográfico o punto histórico donde se localiza el tema inicial.

4.a A fin de presentar al alumno una clara y atractiva panorámica de los escritores latinos, hemos pensado también en una breve historia de la literatura latina. Para ello han sido seleccionados once de los escritores más representativos de la lite-

5

Page 5: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ratura latina, y ordenadamente dispuestos —biografía y texto, composición y ver­sión-^, los hemos repartido a lo largo de las lecciones.

5.a Finalmente, se han ido sembrando, como al desgaire, elementos de religión, historia y arte, en vistas a que el alumno —en repetidos contactos— tenga acceso y gozosa cercanía al ambiente de la edad clásica.

Completando este breve informe sobre la Gramática, añadamos que:

Nuestro intento ha sido ofrecer a los alumnos una Gramática latina —la sintaxis nominal y oracional, principalmente—; pero no adusta y en huesos, sino jugosa y en­tretenida.

Nuestros principios, proponer al alumno, siguiendo un índice de frecuencia, las reglas gramaticales de más frecuente uso.

Nuestro método, realizar, de cara al aprendizaje del latín, una marcha sistemática, racional y progresiva de la Gramática; pero amenizada, a la vez, por la variedad y no­vedad temáticas.

Nuestro plan u organización de cada lección es el siguiente: a) tema fundamental que contiene en síntesis las normas gramaticales con el vocabulario básico; b) w ^ e una, dos o, a veces, tres páginas, de preceptos gramaticales; c) estas normas se actnfe en dos, tres o cuatro páginas de ejercicios y revisiones de sintaxis; d) la lección termina con un cuestionario que impone al alumno una rápida gimnasia mental, muy útil.

Advertimos:

i.° El profesor debe exigir cada día de memoria el vocabulario básico puesto al pie del tema inicial. De los vocablos geográficos adjuntos —que se han añadido para facilitar el trabajo del alumno— concrétese a exigir los principales.

2.0 Si a lo largo de la Gramática se encuentra el profesor con trozos —textos prin­cipalmente— difíciles, el buen criterio aconsejará dejarlos para el final, cuando los alumnos estén más capacitados.

3.0 Las normas de acentuación que anteceden a la Gramática, tienen como misión servir de pauta al incipiente alumno en la recta acentuación de las palabras latinas. p o r

eso de intención, nos hemos abstenido de acentuar muchas palabras, dejándolas a la ciencia del alumno.

4.0 Conviene que cada dos semanas, o según le pareciere al profesor, se haga una revisión de conjunto de la parte gramatical, para ajustar bien las normas gramaticales.

Sólo nos queda dar nuestra más cálida enhorabuena a los impresores, que, según han hecho en los dos cursos anteriores, se han esmerado también en presentar este tercer curso con una tipografía variada, nítida, excelente y pedagógica.

. EL AUTOR

6

Page 6: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Acentuación del Latín En latín no existe acento gráfico como en español. Para conocer el acento de una palabra has de saber la cantidad de la pen­

última sílaba, es decir, si es larga o breve. El signo — indica que la sílaba es larga; el signo u que es breve.

REGLAS DE ACENTUACIÓN

a) Toda palabra bisílaba es llana. Roma b) Toda palabra de más de dos sílabas es llana o es-

drújula. Italia (En latín no hay palabras agudas o sobreesdrújulas.)

— SERA LLANA SI LA PENÚLTIMA SILABA Jio i-ii\J\.LiA InvTctus

— SERA ESDRUJULA SI LA PENÚLTIMA SILABA ES BREVE Lúcius

ES LARGA LA PENÚLTIMA SILABA

a) Si es diptongo. b) Si proviene de contracción. c) Si la vocal va seguida de dos o más consonantes,

de <<;» o de consonante doble (x, z).

ES BREVE LA PENÚLTIMA SILABA

a) Si va seguida de otra vocal. (La h no cuenta para nada.)

b) Si la vocal es breve por naturaleza- es decir, si con­tiene una vocal breve seguida de consonante simple.

c) En las palabras compuestas son breves la i y la u, que provienen de una a.

Gráecia Cogo (coago)

Aügüstus

Hispama Tráhit

África

Próficit (fació)

A T T E N D E !

• El acento recae siempre sobre la última sílaba de la palabra a que se junta la enclítica -que, -ne , -ve..., trátese de nombre o verbo; es decir, la palabra se hace LLANA: Monumentáque.

• Pero puede también dicha palabra hacerse ESDRUJULA si la sílaba a la que se une la enclítica es breve; no, si es larga. Por eso diremos m o -ntiméntaquc, vídeque, pero nunca barbárósque.

7

Page 7: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Óptima nutricum nnstr/s lupa tnartia rebus

qualia creverunt moenia Jacte tno!

Page 8: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

1. Roma, gentium domina

Lucius et Quintas, qui grammatíci ludum a duodécimo aetatis armo ad decimum septimum frequentaverant —studiis haud pigre perfectis— ineunte aestate ad térras Imperii Romani invisendas sese pararunt ut, bona parentum venia, ea quae a magistris didicerant, ipsi complerent. Nemo non scit quantum hoc ad adulescentium ánimos colendos proficiat. Adulescentes revera hoc singulari praemio digni erant. Nam per quinqué annos grammaticae operam dederant, poetarumque scriptis —Vergilii et Homeri praesertim— legendis, judicandis enarrandisque studuerant, atque ad historiam, monumenta, Roma-nasque gentes cognoscendas toto animo nunc se conferebant.

Saepe mater paterve monuerant: —In litteras incumbite, filii, ñeque operam perdideritis, nevé animum ad

alia deduxeritis... Lucius tamen matri haec respondebat: —Nec horam quidem, mater, per annum perdidi... Iter igitur, per Africam, Hispaniam, Galliam, Italiam, Graeciam peragen-

dum, a Cornelio et Aemilia parentibus libentibus anirnis concessum est. Romani invicti —Italia in potestate redacta, deleta Carthagine, occupatis

Germania, Gallia, Britannia—, omnes regiones quae circum mare Mediterra-neum erant, invaserant et sub fortissimis ducibus, exercitus suos usque ad Graeciam duxerant populosque barbaros post multos tamen labores et bella pacaverant.

Ita ab Augusto principe Mediterraneum mare nosírum appellari poterat, totoque Imperio Romano candida florebat pax.

Longissimum ergo iter Lucio et Quinto erat sive navi, sive raeda, sive pedibus faciendum. Res jucundissima erat et haud difficilis. Quare Ostiae portum petierunt et navem conscenderunt; tabula geographica, papyro, atra-mento, cálamo instructi, per mare Tyrrhenum navigantes, post aliquot dies Cumas, Campaniae portum, —superis adjuvantibus— venerunt. Quinqué post diebus, contra Neapolim urbem transierunt atque post tres hebdómadas Mes-sanae in Sicilia litora attigerunt.

V O C A !

colere ánimos educar, instruir daré operam dedicarse a se conferre dedicarse, dirigir­

se a incumbere in (acus.) dedicarse a perderé operam perder el tiempo animum deducere distraerse redigere in potestatem someter iter peragere hacer un viaje pacare pacificar, someter conscendere navem embarcarse attingere litora llegar, atracar

B U L A

ludus grammatíci escuela (de se­gundo grado)

venia, ae, f. permiso tabula geographica, ae, f. mapa superi, orum, m. dioses

Cumae, arum, f. pl. Cumas Neapolis, is, f. Ñapóles

iniens aestas comienzo del verano instructus, a, u m provisto

Page 9: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PARTICULAE

I. PARTÍCULAS COPULATIVAS

Sirven para enlazar términos o proposiciones:

ET Lucius et Quintus ludum frequentabant. Lucio y Quinto frecuentaban la escuela.

-QUE Lucius monumenta urbesque invisére volebat. Lucio quería visitar los monumentos y las ciudades.

ATQUE Equivale en castellano a (y además) :

Quinto placebat ludére atque litteris studere. A Quinto le gustaba jugar y además estudiar.

UNION DE PROPOSICIONES AFIRMATIVAS

Se pueden unir:

i . Por ASÍNDETON (supresión de partículas):

Ad historiam, monumenta, gentes Romanas cognoscendas seconferebant. Se dedicaban a conocer los monumentos, la historia y los pueblos Romanos.

2. Por POLISÍNDETON (repitiendo la partícula ET entre los miembros):

Et amare supéros, et patres et amicos verae amicitiae est. Es propio de la verdadera amistad amar a los dioses, a los padres y amigos.

3. Posponiendo -QUE al último término:

Lucius et Quintus judicandis enarrandisque poetis studebant. Lucio y Quinto se dedicaban a juzgar y a exponer los poetas.

II. NEGATIVAS

NON Esta negación precede al verbo; pero si éste se halla en pasiva y es compuesto del verbo auxiliar, la negación precede al auxiliar:

Lucius in foro inventus non est. Lucio no fue encontrado en el foro.

10

Page 10: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

HAUD

NE

Sólo se antepone a adjetivos, pronombres y adverbios.

Lucius haud pigre studia perfécit. Lucio hizo el curso sin pereza (no perezosamente). N O T A : ES excepción h a u d scio.

Se usa siempre que en la frase hay sentido de voluntad. Ne tempus perdidéris. No pierdas el tiempo.

N Ó T A T E !

El mandato de 2.a P E R S O N A se construye

por P E R F E C T O D E SUBJUNTIVO

UNION DE PROPOSICIONES NEGATIVAS

Distingue cuatro casos:

— A los dos primeros les corresponde NON. — A los dos últimos NE.

Norma i.a Si la primera y segunda proposición son negativas, tendremos:

NON... ÑEQUE

Lucius non operam perdebat ñeque animum in alia incumbebat. Lucio no perdía el tiempo ni se dedicaba a otras cosas.

Norma 2.a Si sola la segunda proposición es negativa, tendremos

... ÑEQUE

Quintus ad historiam se conferebat ñeque ( = et non) operam perdebat.

Quinto se dedicaba a la historia y no perdía el tiempo.

Norma 3.a Si la primera proposición es afirmativa y la segunda negativa, tendremos

... ÑEQUE

In litteras incumbite ñeque ( = et ne) operam perdideritis. Consagraos a las letras y no perdáis el tiempo.

Page 11: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Norma 4.a Si ambas proposiciones son negativas^ tendremos

NE... NEVÉ

Ne tempus perdideritis nevé negotia vestra neglexeritis. No perdáis el tiempo ni descuidéis vuestros negocios.

ANIMUM ATTENDITE!

Pondrás ET NON en vez de ÑEQUE cuando copulativa y negativa se usan para unir términos:

Res jucunda et non difficilis Cosa agradable y no difícil.

La copulativa ET seguida de NEMO, NIHIL, NULLUS... recibe estas transformaciones:

ET NEMO (pron.) NEC QUISQUAM Ninguno ET NULLUS (adj.) NEC ULLUS Ninguno ET NIHIL NEC QUICQUAM Nada ET NUNQUAM NEC UNQUAM Nunca

DOS NEGACIONES AFIRMAN

NUNQUAM NON tu nihil petis TU SIEMPRE pides algo NON NUNQUAM Quintos ludebat ALGUNA VEZ Quinto jugaba

NON NIHIL Algo NIHIL NON Todo • NON NULLUS Alguno NULLUS NON Todos

III. OTRAS PARTÍCULAS

DISYUNTIVAS

Sirven para coordinar ideas que se excluyen:

AUT (o) Vincendum aut moriendum. Hay que vencer o morir.

SIVE (ya) Iter Lucio et Quinto sive raeda, sive pedibus erat faciendum. Lucio y Quinto debían hacer el viaje ya en coche ya a pie.

-VE (o) Pater materve filios monebant. El padre o la madre avisaban a sus hijos.

NOTA: AUT indica siempre distinción profunda; las demás partículas, una separación leve.

12

Page 12: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ADVERSATIVAS

Sirven para excluir o limitar la proposición anterior:

AT (pero, sino) Iter non ingratum at jucundum erat. El viaje no era ingrato, sino agradable.

Venit Lucius, sed (verum) amici jam abiérant. Llegó Lucio, pero (mas) los amigos ya habían marchado. NOTA: Ambas partículas se anteponen.

Quintus littéris studebat; Lucius autem operam non" perdebat.

Quinto se dedicaba a las letras; per o Lucio no perdía el tiempo. NOTA: Ambas partículas se anteponen.

TAMEN (empero) Aemilia filiorum ánimos formabat, hi tamen eam adju-vabant.

Emilia educaba a sus hijos; éstos empero le ayudaban. NOTA: AT indica siempre oposición fuerte; las demás partículas^ ligera.

SED (pero) VERUM (mas)

AUTEM (pero) VERO (pero)

CONSECUTIVAS

Indican la consecuencia real de un hecho pasado:

ITAQUE (así pues)

ERGO (por tanto)

QUARE

IGITUR

Quare Lucius et Quintus Ostiae portum petierunt. Así pues, Lucio y Quinto se dirigieron al puerto de

Ostia.

Longissimum ergo iter, Lucio et Quinto erat pera-gendum.

Lucio y Quinto debían por tanto realizar un viaje muy largo.

PROINDE (por tanto) Proinde per Tyrrhénum mare navigare potestis. Por tanto, podéis navegar por el mar Tirreno.

CAUSALES

Anuncian una explicación de lo anteriormente dicho:

NAM (pues) Nam per tres annos grammaticae operam dederant. Pues por tres años se habían dedicado a la gramática. NOTA: Esta partícula se antepone.

ENIM (pues) Adulescentes enim hoc singulari praemio digni erant. Los jóvenes eran, pues, dignos de este especial premio. NOTA: Esta partícula se pospone.

13

Page 13: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. AUGUSTUS IMPERATOR

Divus Augustas, Imperatorum Ro-manorum maximus omnium, ab óm­nibus gentibus habítus est.

Indi, quibus antea nomen Romanum incognítum erat, muñera atque legatos Augusto mittebant. Galatia (Galacia) sub Augusto in potestate redacta at­que provincia Romana facta, legatos quoque plurímos ad eum misit qui mare haud sine periculo transiérunt. Tanto amore apud barbaros fuit ut duces populi Romani amici, in Augus-ti honorem urbes condérent quae

«Caesaréas» apellarunt. Multi autem reges Romam se contulérunt ut ei adorarent et saepe ad Imperatoris ve-hiculum cucurrérunt.

Multi vero qui Augustum molestiis affecérant, ad eum venerunt ut sibi parcéret. Benignitas enim Augusti semper máxima fuit.

Ideo eum hic custos pacisque prin­ceps mortuus est, gentes omnes mag­nos honores ei dicarunt, nec imme-ríto deo similis et putatus et venera-tus est.

r-s

navis, is, f. navis longa navis oneraria navis vectoria navis speculatoria navis submarina classis, is, f. puppis, is, f. rostrum, i, n. helix, ícis, f. antenna, ae, f. velum, i, n. rostrátae naves gubernacülum, i, n.

PER VERBA AD IMAGINEM -

^ > N A V I G A T I O

nave carina, ae, f.. navio de guerra nave mercante nave de pasajeros crucero submarino flota, armada popa espolón hélice antena vela naves rostradas timón

ancora, ae, 1. gubernátor, óris, m. praefectus classis remex, igis, m. nauta, ae, f. ancoras solvere navem appellére ad velis passis navem ascenderé remigare e portu solvere navem ornare navem pessumdáre

quilla áncora piloto almirante remero navegante zarpar atracar en a velas desplegadas subir a la nave remar salir del puerto equipar la nave mandar a pique la nave

.̂ —̂—̂ —̂ —————————

2. AUGUSTO, PRINCIPE DE LA PAZ

Augusto fue el verdadero autor de la paz. Pacificados, con la ayuda de los dioses, los pueblos de Occidente (Occidens, entis), se dirigió a Accio (Actium, i) con una gran flota para trabar batalla naval con Antonio. Pero como éste fuera

14

Page 14: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

vencido por Augusto, huyó a Egipto, en donde se dio la muerte. De Accio zarpó para Roma. Nadie vio nunca tan grandes triunfos. Sin embargo, su trabajo fue ingente: limpió el mar de piratas (praedo, ónis), conservó como aliados a muchos pueblos bárbaros, devolvió a sus amos unos treinta mil siervos que habían tomado las armas contra la república, edificó templos, res­tauró (instaurare) el culto a ( = de) los dioses y fomentó las letras y las artes. Por lo cual pudo ser llamado príncipe de la paz.

Ejercicio de invención

Haz cuatro frases negativas, según las normas de la página n, y tres copulativas, según las tres normas de unión de preposiciones, afirmativas de la página 10.

3. AUGUSTO Y EL POETA POBRE (¿Serías capaz de traducirlo sin diccionario?)

Cierto poeta solía leer a César Augusto un poema cuando salía de su palacio. Pero como esto lo hubiese hecho muchas veces y no hubiese recibido ningún premio, un día se dirigió a Augusto para pedírselo. Augusto, empero, escribió de su propia mano un poema y lo entregó al poeta. Este comenzó a alabarlo y a recitarlo. Finalmente se acercó a Augusto y habiendo metido la mano en el bolsillo, ofreció a Augusto unos pocos dineros, diciéndole al mismo tiempo:

—¡(Que) los dioses te bendigan! Toma... Si más tuviese, más te diera... Mas Augusto, que había entendido todo perfectamente, llamó al poeta, y

dándole una gran suma de dinero, le dijo: —Toma este dinero, pues todo te lo has merecido...

Poema carmen, inis, n. Recitar recitare Palacio regia, ae, f, Meter demittere De su propia mano manu sua Bolsillo crumena, ae, f.

Tema de imitación

Lucio y Quinto, cuando hubieron terminado el curso sé dispusieron a hacer, con el permiso de sus padres, un viaje largo, pero agradable, por el Imperio Romano. Muy bien sabían Cornelio y Emilia que los viajes pueden aprovechar mucho pues educan el espíritu.

15

Page 15: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Durante el último año, ni Quinto ni Lucio habían perdido el tiempo; por el contra­rio, se dedicaron totalmente a las letras. Por eso sus padres los juzgaron dignos de este premio.

Por aquel entonces toda Italia había sido sometida a Roma; Galia, España y África, y también Grecia, habían sido pacificadas por las tropas de Augusto. Todo el Medite­rráneo podía, pues, llamarse «mar nuestro». Así pues, Lucio y Quinto —provistos de pergamino, tinta y pluma—, y llenos de alegría, embarcaron en el puerto de Ostia, y después de algunas semanas, atracaron en Sicilia.

? <• • MAGISTRO

INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quis fuit Augustus? Nonne barbári amore Augustum affecérunt? Quid faciebant multi reges? Fuitne Augustus humanus? Quid magna classi Actium petivit Augustus? Quid per Imperium fecit? Quomodo vocatus est? Quit fuit de poeta qui carmina Augusto dicabat? Quid Lucius et Quintus fecerunt, studiis perfectis? Quibus ad iter faciendum sé ornaverunt?

16

Page 16: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

T I T O M. P L A U T O

• El primer poeta y padre de la comedia latina nació en Sársina 1 —re­gión de la Umbría 2 —, famosa entre los antiguos por sus aguas termales 3

y por la fertilidad4 de sus campos. No se sabe cuándo vino a Roma. Sus primeras obras de teatro le lle­naron 5 de fama y de riquezas. Pero como hubiese querido acrecentar6

estas riquezas con el comercio 7 ma­rítimo, sea por inexperiencia 8, sea por la adversidad 9 de la fortuna, en poco tiempo quedó reducido a la más mi­serable pobreza 10.

• Por eso se dedicó a dar vueltas a la rueda de un molino n para bus­car alimento. Este duro trabajo no le

impidió componer12 tres comedias. Desde entonces —obtenida la liber­tad 13 — consagróse por espacio de cuarenta años a escribir comedias, hasta su muerte, que le sobrevino 14

el año 184 antes de J. C , cuando tenía alrededor de los setenta y dos -años.

• Aunque el poeta Horacio le en­juiciaba muy severamente 15, sin em­bargo otros escritores como Cicerón, Macrobio y San Jerónimo lo colman de alabanzas por su estilo elegante y su gracia16 ática. Varrón solía decir que las musas hubieran usado de la lengua de Plauto si hubieran querido hablar en latín.

1. Sarsína, ae. 2. Umbría, ae. 3. calidus, a, um. 4. ubertas, átis. 5. cumulare. 6. amplificare. 7. mercatura, ae. 8. inscitia, ae. 9. injuria, ae. 10. ad summam inopiam venire. 11. molam circumagére. 12. faceré. 13. se in libertatem vindicare. 14. accidere (dat). 15. sevére sentiré de. 16. venustas, atis.

La comedia «AMPHITRYON»

Mercuríus et Sosia

M.—Quo ambülas tu, qui Vulca- M.—Possum scire quo profectus num x in cornu conclusum geris? Ser- (sis), cujus sis aut quid venéris? vus esne an liber? S.—Huc eo, eri sum servus. Num-

S.—Utcumque animo collibitum quid nunc es certior? est2 meo. M.—Quid apud hasce aedes nego-

M.—Aisne vero? tii est tibi? S.—Ajo enim vero. S.—Immo quid tibi est ^negotii)? M.—Verbero!3 M.—Rex Creo vigiles nocturnos S.—Mentiris nunc! singulos semper locat.

17

Page 17: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

S.—Bene facit: quia nos erámus perégre,4 tutátus est domum. At nunc abi sane, advenisse familiares 5 dicito.

M.—Nescio quam tu familiaris: nisi actütum 6 hinc abis, familiaris, acci-piéris haud familiariter.

S.—Hic, inquam, habito ego atque eri servus sum.

M.—Quod nomen tibi est? S.—Sosiam vocant thebani, Davo

prognátum patre. M.—Ergo istoc 7 magis quia vani-

loquus, vapulabis: ego sum, non tu, Sosia.

S.—Ita di faciant, ut 8 tu potius sis atque ego te ut verbérem.

M.—Etiam muttis 9. S.—Jam tacebo. M.—Quis tibi erus es? S.—Quem tu voles. M.—Amphitryonis te esse ajebas

Sosia. S.—Peccaveram. Nam Amphitryo­

nis socium nunc me esse volui dicere...

(V. 1,1833/ siguientes.)

1. Vulcánus... conclusas, linterna (se solía llevar metida en un cuerno). 2. collibítum est, se me antoja. 3. verbero, ónis, bribón. 4. peregre, en pais extranjero. 5. familiares, ium, ami­gos. 6. actütum, al instante. 7. istoc, de esta manera. 8. ut (consecutiva) depende de itaj el segundo ut forma una final. 9. muttire, refunfuñar.

18

Page 18: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Agrlgenti templum sacra oliva ornatum surgebat.

2. In Sicilia Altero die postquam ad insülam Si-

ciliam pervenerurít, Lucius et Quintus urbem Messánam lustrare statuérunt. In domo Sergii, qui Messánae nunc prope portum habitabat, bene requie-verunt. Itáque e domo Sergii egressi, ad mare quod máxime eis erat in deli-ciis cum Titio amico se contulerunt.

—Urbs Messána —inquit Titius— clarissima colonia Graeca fuit. Nunc ejus portus inter principes imperii eminet. Ex eo magna frumenti copia Romam et ad alias urbes devehitur.

—Nihil mirum, inquit Lucius, nam Sicilia —íta a puero accepi— totius imperii horreum habetur.

Cenandi jamjam hora adveniente domum juvénes redierunt. Ubi Sergius eos in atrio vidit:

—Quid, amici, vobis Messánae magis placuit? —Messánae, in urbe clarissima, omnia pulcherríma sunt —dixit Lucius—;

ejus tamen portus numquam obliviscar. —Portus Messánae in freto Sicülo quasi cusios stat. Non procul antiqui, ad

Charybdis et Scyllae scopülos, naves perfringi credebant. Sed non tantum Mes­sánae adesse vos, sed Syracüsarum quoque clarum portum et Agrigentum invi-sére oportet. Per has térras transite in quibus Cyclops ille Polyphemus com-moratus esse tradítur.

—Immo in Aetnam, ut Empedócles, inquit Quintus, strenue ascendémus. —Sed cávete, o boni juvénes, ne ut ille —quod fert fábula— in craterem

decidátis... i V O C A

lustrare ver, visitar emineo, es, ere, ui sobresalir devého, es, ere, xi, ctum trasladar perfringo, is, ere, frégi,

fractum estrellar fert cuenta, dice decido, is, ere, cidi caer

horreum, i, n. granero custos, ddis, m. guardián cráter, Sris, n. cráter

B U L A 1

Messána, ae, f. Mesina fretus Sicülus estrecho de Sicilia scopülus Charybdis escollo de Carib-

et Scyllae dis y Escila Syracüsae, arum, f. Siracusa Agrigentum, i, n. .Agrigento Cyclops Polyphemus el Cíclope Polifemo Empedócles, is, m. Empedócles

immo y aún

19

Page 19: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

RELATIONES LOCI

i. El LUGAR MAYOR y el COMÚN se pondrán en

ABLATIVO con IN Multi scopüli in Sicilia erant. Había en Sicilia muchos escollos.

2. LUGAR MENOR

Si no va por el singular de la i .a 02.a declinación llevará

ABLATIVO Syracüsis clarum portum visímus.

En Siracusa vimos el famoso puerto.

Si va por el singular de la 1.a ó 2.a declinación llevará

GENITIVO Agrigenti templum surgebat. En Agrigenío se alzaba un templo.

3. RUS, DOMUS, HUMUS harán

RURI, DOMI, HUMI Domi et ruri Quintus ludebat. Quinto jugaba en casa y en el campo.

DOMUS y RUS

• Con calificativo o pronombre no posesivo llevarán

ABLATIVO con IN In amoeno rure custos oves pascebat. En el campo ameno el pastor apacentaba

las ovejas.

• Con genitivo o pronombre posesivo podrán llevar

ABLATIVO con IN In Sergii domo Lucius et Quintus o GENITIVO requievérunt.

En la casa de Sergio descansaron Lucio y Quinto.

4. TOTUS, acompañado de sustantivo, y LOCUS de adjetivo, se pondrán en

ABLATIVO Tota Sicilia cráter Aetna unus erat.

En toda Sicilia sólo había un cráter, el Etna.

UBI DONDE

20

Page 20: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

QUA POR DONDE

i. El nombre del LUGAR POR DONDE SE PASA se pondrá en

ACUSATIVO con PER

Per Siciliana Lucius et Quintus ambulábant.

Lucio y Quinto paseaban por Sicilia.

Los nombres VIA, PORTA, TERRA, MARE, JUGUM, PONS se pondrán en

ABLATIVO Serví térra marique fugiebant. Los siervos huían por tierra y mar.

UNDE DE DONDE

i. El LUGAR MAYOR y el COMÚN se pondrán en

ABLATIVO con EX

Adulescentibus ex mari venienti-bus, servus cenam paravit.

Al llegar los jóvenes del mar, el sier­vo les preparó la cena.

DOMUS y RUS

2. El LUGAR MENOR y los comunes RUS, DOMUS, HUMUS, se pondrán en

ABLATIVO Messana magna frumenti copia Román devehltur.

De Mesina es trasladada a Roma gran cantidad de trigo.

Con calificativo o pronombre no posesivo, llevarán ABLATIVO con EX Lucius et Quintus e splen-

dido rure venérunt. Lucio y Quinto llegaron del ra­

diante campo.

Con genitivo o pronombre posesivo, pueden llevar ABLATIVO con o sin EX Ex Titii domo fratres exiérunt.

Los hermanos salieron de la casa de Ticio.

21

Page 21: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

QUO A DONDE

i . El LUGAR MAYOR y el COMÚN se pondrán en

ACUSATIVO con IN

In Aetnam Quintus et Lucius iter fecerunt.

Quinto y Lucio se dirigieron al Etna.

DOMUS y RUS

El LUGAR MENOR y los comunes RUS, DOMUS, HUMUS, se pondrán en

ACUSATIVO Agrigentum vos proficisci oportet.

Conviene vayáis a Agrigento.

Con calificativo o pronombre no posesivo, llevarán ACUSATIVO con IN Amici se contulérunt in illam

domum quae erat ad mare. Los amigos se fueron a aquella

casa que había junto al mar. Con genitivo o posesivo, pueden llevar

ACUSATIVO con o sin IN Hora cenandi juvénes domum Sergii redierunt.

A la hora de cenar volvieron los jóvenes a casa de Sergio.

RES MAXIMI MOMENTI!

i . LUGAR MENOR CON APOSICIÓN

UBI Sumus IN urbe Messána: Estamos en la ciudad de. Mesina.

UNDE Eámus EX urbe Messána:

Marchemos de la ciudad de Mesina.

Venimus IN urbem Afessánam:

Vamos a la ciudad de Mesina.

Transimus PER urbem Messánam: Pasamos por la ciudad de Mesina.

22

QUO

QUA

Page 22: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. APOSICIÓN CON CALIFICATIVO

UBI Sumus Messánae, (IN) urbe clarissíma:

Estamos en la famosa ciudad de Mesina.

UNDE Eámus Messána, (EX) urbe clarissíma:

Marchemos de la famosa ciudad de Mesina.

QUO Venimus Messánam, (IN) urbem clarissimam:

Vamos a la famosa ciudad de Mesina.

QUA Transimus Messánam (PER) urbem clarissimam:

Pasamos por la famosa ciudad de Mesina.

Es decir:

— cuando solo hay aposición -un nombre común que se adhiere al propio-,

es obligatorio poner la preposición;

— pero cuando hay aposición con adjetivo calificativo, es indiferente el uso de la preposición.

COMO SE CONSTRUYE LA CERCANÍA

T _ T ( Personas: Apud Sergium cenarunt: Cenaron en casa de Sergio.

\ Cosas: Ad portum scopüli eminebant: Junto al puerto sobresalían escollos.

UNDE A Titio redierunt: Volvieron de casa de Ticio.

QUO Ad Messánam iter fecerunt: Viajaron cerca de Mesina.

23

Page 23: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . PELIGROSA COMPETICIÓN

Vivía en Agrigento de ( = en) Sicilia, ciudad junto al mar, un hombre famo­so, que sobresalía por sus riquezas y por su fama. Habiendo su hijo ido al bos­que a cazar, como hubiese caído (incidere in con acus.) en manos de los ladro­nes, desprovisto (vacuus con ablat.) de sus bienes (ops, opis), se dirigió a su casa.

Casualmente, su padre, que venía del campo a caballo ( = cabalgando: equitans), le salió al encuentro y viéndole herido, le exhortó a que (ut) mon­tase y se fuese a casa, pues estaba lejos. Pero ni el hijo quería anteponer (ante-poneré) su salud a la de su padre viejo, ni el padre quería que su hijo peli­grara (periclitan). Así, pues, mientras el uno, llorando, rogaba al otro que (ut) montase a caballo, de nuevo los ladrones saliendo del bosque, robaron e hirieron al padre. Entonces los dos, heridos volvieron a casa.

— ¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Si la proposición es SIMPLE: Consta de un solo verbo Texto a analizar:

CAESAR, DUX CLARISSIMUS, MAGNO REÍ PUBLICAE AMORE, SUMMAE DILIGENTIAE SUMMAM IMPERII SEVERITATEM SEMPER ADDIDIT i . Primeramente busca el elemento esencial. Lo tenemos en el verbo ADDIDIT.

Este verbo está en perfecto del modo indicativo. Indica un hecho real y cumplido en el pasado: añadió.

Va determinado por el adverbio SEMPER (siempre), que forma con él el GRUPO-VERBO.

2. COLLOQUIUM (ínter creditorcn (cobrador) et ancillam)

Credítor.—Estne domi dominus? Ancilla.—Domi non est. Credítor.—Ubi ergo est? Ancilla.—Foris, sed nescio quando venturus sit. Credítor.—At mihi dixerunt in domo sua esse... Ergo ubi est? Ancilla.—Nisi est in armario vel sub lecto... domi non est. Credítor.—Ergo exiit foras, ad urbem? Ancilla.—Exiit foras. Credítor.—Quo iter fecit? Rus, in forum, in villam, Syracusas, Messánam? Ancilla.—Plañe nescio. Credítor.—Ergo quando domi erit? Ancilla.—Cum... nemo eum quaerat...

24

Page 24: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Entreno gramatical

i . Cicerón nació cerca de Arpiño (Arpinum, i) y fue asesinado cerca de Formies (Formiae, arum).

2. En Agrigento, junto al mar, había un templo.

3. En el mismo día que llegó Quinto a Sicilia, Julio llegó a Capua y Marcos salía de Roma para Ñapóles.

4. Después que Lucio y Quinto vieron Mesina, se fueron a Siracusa, a casa de unos amigos.

5. Los Griegos, que eran grandes marineros, navegaron a Tarento (Tarentum, i,), después a Mesina, a Siracusa, a Ñapóles, a Cumas, Campania y a Marsella.

MEMORIA TENETE!

• VIA est lccus per quem sive vehículo sive pedíbus iré possumus. • CLIVUS est via quae molli ascensu ad locum superiorem ducit. • COLLIS est via áspera potius pecoris quam hominis propria. • ANGIPORTUS est via angusta quae ex uno capite non habet

exitum (salida). • PLATEA est via lata in urbe, qua homínes lente ambülant. • SEMITA est via brevis vehicülis non apta.

Aliud est VIA, aliud est ITER.

VIA est locus in quo iter facimus.

ITER est actus eundi in aliqua via.

3. EXERCITIUM CELERITATIS (Si hoc pensum viginti minutis non facis... pessimus es latinae linguae alumnus)

Marcos.—¿A dónde vas. Quinto? Pablo.—Voy a la escuela. Es el primer día de clase (schola, ae). ¡Ay!

(heus), las vacaciones pasaron muy pronto. Marcos.—¿Qué clase frecuentas? Pablo.—La clase de Petronio, quien enseña en Mesina a los niños desde

hace poco tiempo. Y tú, ¿de dónde vienes? ¿De la ciudad? Marcos.—Vengo de mi casa, a donde he ido a buscar un libro. Pablo.—¿Quién te ha dado permiso para volver a casa? Marcos.—El maestro, con tal que (modo) vuelva a la escuela por el

camino más recto (rectissimus, a, um). Pablo.—Entonces no quiero detenerte (móror, con acusat.) más tiempo.

Adiós. Marcos.—Adiós, Pablo.

Page 25: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

URBES ET LOCA QUAE HOC CIRCULO continentur, attente ins-pice, loci relationes recolé et... EMENDA.

J QUO

Syrácusas

Urbem Romam

Hispaniam

In domum

lUNDEl

Ex urbe Roma Ex Messana

Neapóli Ex Titii domo

/

Tema de imitación

Después de llegar Lucio y Quinto a Sicilia, se fueron a ver a Sergio, amigo de Cornelio. En su casa descansaron y después recorrieron el puerto. De él salían hacia Roma naves llenas de trigo, pues Sicilia era llamada «granero de Roma». Cuando volvieron, Sergio, que estaba en el atrio, les preguntó:

—¿Os ha gustado Mesina? Y Quinto respondió: —Hemos ido por toda la ciudad. Hemos visto el foro, el puerto y las naves

que salían para Roma. Todo nos ha gustado mucho. —Muy bien; pero conviene —respondió Sergio— que veáis la famosa ciudad de

Siracusa, Agrigento y el Etna. Pero tened cuidado, amigos míos, no caigáis en él.

? •

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quis Agrigenti vivebat? Quo ille opibus vacuus profectus est? De quibus fuit inter patrem et filium certamen? Quid accidit? Quid respondit ancilla creditóri? Quando dominus domi est? Recordáris? Quid est platea? Et quid semita? Quam scholam Paulus frequentabat? Unde veniebat Marcus? Quo Lucius et Quintus profecti sunt?

26

Page 26: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Post jucundam apud Sergium et Titium commorationem, quodam die, mense jam exeunte, dúo fratres itérum navem Syracusis conscenderunt cum-que satis navigassent, decem fere horis ad Africae oras appulerunt.

Paucis diebus fratres templa, monumenta totamque Carthaginem urbem invisérunt. Itáque de ejus origine haec fere didicerunt:

Dido, conjüge necato, cum comitibus de urbe Tyro decessit et longam post navigationem Africae litus adíit ubi non multo tempóre post milia incolárum eis occurrérunt. Dido ab incólis locum emit qui bovis pelle tegi possit: quod vero corium, etsi minimum, in tenuissimas partes secare jubet quo, majus quam petiérat, loci spatium ab incólis obtínet. Eo loco post aliquod tempus Tyrii Carthaginem urbem condiderunt, quae ab Utica dúo et viginti tantum milia passuum abérat.

Carthaginienses seu poeni, sexcentos fere post annos, non tantum in África primas partes egerunt, sed etiam tria bella, quae púnica nominantur, cum fortissimis militibus Romanis conseruérunt eorumque vel in ipsa Italia peri-tissimos duces qui optimis legionibus praeérant, saepe terruerunt.

j V O C A B U L A ;

mense exeunte a fin de mes appello, is, ere, puli, pulsum arribar decedo, is , ere, essi, essum retirarse condo, is, ere, condidi, conditum fundar primas partes agére tener la primacía conserére bellum trabar batalla praesum, fui estar al frente

commoratio, onis, f. permanencia pellis, is, f. cuero Íncola, ae, f. habitante

27

Tyrus, i, m. Utica, ae, f. Tyrii, orum. m. Dido, us o Didonis

Tiro Utica habitantes de Tiro Dido (reina de Cartago)

Page 27: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

RELATIONES TEMPORIS

i. QUANDO: CUANDO

La palabra que indica el momento en que se cumple un hecho se pone en

ABLATIVO

Mense exeunte dúo fratres navem conscenderunt. A fin de mes los dos hermanos embarcaron.

Las palabras que indican:

EDAD (pueritia, adulescentia, senecíus...) CARGOS (consulátus, praetüra...)

FECHA FIJA (bellum, proelium, adventus...)

— si van acompañadas de adjetivo, llevarán

ABLATIVO

Multi bellis punícis cecidérunt. Muchos sucumbieron en las guerras púnicas. vr . . ) Bellis punicis: Indica Tiempo

) In bellis punicis: Indica Lugar

— si van solas, llevarán ABLATIVO con IN

Ferunt Catónem Graecas littéras in senectüte didicisse. Dicen que Catón aprendió las letras Griegas en su vejez.

N Ó T A T E ! Circa meridiem in Africam Lucius et Quintus venerunt. Cerca del mediodía llegaron a África Lucio y Quinto.

El tiempo aproximado se pone con «sub», «circa» y ACUSATIVO

2. QUO TEMPORIS SPATIO: EN CUANTO TIEMPO

El complemento de esta relación temporal se ponen

ABLATIVO o con INTRA y ACUSATIVO

Decem horis ad Afrícae oras appulerunt. En diez horas arribaron a las costas de África.

28

Page 28: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. QUOTO QUOQUE TEMPORE: CADA CUANTO TIEMPO

Lo construirás así:

— CADA DÍA, CADA MES, CADA AÑO... SINGULI con ABLATIVO

Síngülis diébus multae naves ad portum appellebant. Cada día atracaban muchas naves en el puerto.

— UN DÍA (mes, año...) SI, OTRO NO...: ALTERNI con ABLATIVO

Alternis diébus venatum Tyrum ibámus. En días alternos íbamos a cazar a Tiro.

— CADA TRES, CADA CINCO DÍAS...: QUISQUE y el ORDINAL en ABLATIVO

Vicésimo quoque die legiones campum petunt. Cada veinte días las legiones van al campo.

4. QUOTIES IN DIE: CUANTAS VECES AL DÍA

El complemento de esta relación temporal se pone en ABLATIVO con IN, precedido de numeral adverbial.

Augustus imperavit ut bis in mense senatus ageretur. Augusto mandó que el Senado se reuniese dos veces al mes.

5. QUANTO ANTE, (POST). . . : CUANTO T I E M P O A N T E S , (DESPUÉS)...

Admite estas variantes:

— ACUSATIVO precedido de POST, (ANTE) Poeni post sexcentos annos bella púnica conseruerunt.

— ABLATIVO seguido de POST, (ANTE) Poeni sexcentis annis post bella púnica conseruerunt.

— ABLATIVO interponiendo POST, (ANTE) Poeni sexcentis póst annis bella púnica conseruerunt.

— ACUSATIVO interponiendo POST, (ANTE) Poeni sexcentos post annos bella púnica conseruerunt.

29

Page 29: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. CATO CORAM PATRIBUS

Cato, magno odio in Carthaginem ardens, qui in senectüte saepe repetebat Carthaginem delendam esse, cum patres videret nihil Carthaginem timere, quia a Roma remota (separada) máxime esset, attülit quodam die in curiam matüram ex Carthagine ficum, quam cum patríbus ostendisset:

—Quo tempóre —inquit— hanc ficum ex arbóre demptam (arrancado) esse putátis?

Cum patres omnes recentem eam esse affirmarent et demptam eo ipso die vel pridie in aliquo agro:

—Scitóte ergo —inquit— dúos ante dies Carthagine demptam esse. Quam prope a muris habemus hostes!... Intra paucos dies bellum poeni nobis gerent.

Quibus verbis máxime patres commóti, bellum Carthagíni conserendum esse putarunt.

¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS? •

Texto a analizar:

CAESAR DUX CLARISSIMUS MAGNO AMORE REÍ PUBLICAE SUMMAE DILIGENTIAE SUMMAM IMPERII SEVERITATEM

SEMPER ADDIDIT

2. ¿Quién añadió? El verbo addidit es un verbo transitivo y activo. Supone por tanto un sujeto en singular. Dicho sujeto es CAESAR que va determinado por un apuesto DUX, y éste a su vez va calificado del adjetivo CLARISSIMUS. Es lo que se llama G R U P O - S U J E T O .

2. NUNC EST LABORANDUM (Verba incohata comple...)

i . Piratícum bellum Pompejus extrem... hiem... parávit, ineunte veré conseruit, medi... aestáte confecit.

2. Ann... septingentesim... quinquagesim... prim... ab Urbe condíta natus est Jesús Christus.

3. Pompejus extrem... pueriti... miles, ineunt... adulescenti... imperátor fuit.

4. Aestat... ruri, hiem... in urbe vitam agére cogito. 5. Urbs Carthágo intra pauc... die... capta et direpta erit.

Ejercicio de invención

Haz seis frases de la relación quando.

30

Page 30: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

RHOMBUM INSPICE, relationes temporis recolé, et EMENDA... / \ QUO TEMPORIS SPATIO?

In decem horis Intra sex diebus

Triginta annos Intra paucis diebus

QUANTO ANTE, (POST)?

Ante- decem annis Quinqué annos ante

Post tres annis* Sex annos ante*"

QUANDO?

Summa senectute Adulescentia

Consulatu In pueritia

QUOTIES IN PIE?

Semel in annum .Bis in mensem

Vicies in anno Decies ad rhense

.QUANTO OUOQUE TEMPORE? Singulos menses /Décimo quoque diem

Octavum quoque mensem Altetrús diebus

\ Sin|

MARE MtDITERRANEUM

Tema de imitación

Lucio y Quinto, habien­do zarpado de Sicilia, se di­rigieron a Cartago, en donde desembarcaron después de diez horas de viaje. Cartago tenía muchos y famosos mo­numentos y templos. De su origen se dice que Dido, ha­biendo salido de Tiro, hizo una navegación hacia las costas de África. Habiendo pedido a los habitantes de aquellas tierras que le diesen lugar para vivir, los habitan­tes le dieron todo aquel lugar que ella pudiera cubrir con la piel de un buey. Ella cortó la piel en pequeñas tiras, y de esta manera obtuvo un lugar mayor que el que había pedido. Allí, después, se fundó Cartago. Unos seiscientos años más tarde, los cartagineses, deseosos de dominar,, traba­ron contra los Romanos las tres famosas guerras llamadas púnicas.

i r> MAGISTRO \ * ) INTERROGANTI / DA R E S P O N S U M /

1 »

Quid repetebat Cato? Quid attulit in curiam? Quid dixit, recordaris? Quid patres fecerunt? Quando Christus natus est?

Quis bellum piraticum paravit? Quando id confecit? Quí Carthaginem condiderunt? Carthaginis originem narra. Quot fuerunt bella púnica?

31

Page 31: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Hanoi bal, díux Poenorum acerr imus, tantum in

Romanos per totam vitam conservavit odium, ut prius animam quam id deposuerit.

Page 32: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4. Hannibal Carthaginiensium dux

Quodam die Lucius fratri dixit: —Decimum jam diem, mi Quinte, Carthagine commorámur. —Ita est —respondit Quintus—; sed multa nobis adhuc in África restant

in posterum visenda. —Sed reminiscére, frater, ad ineuntem insequentem mensem nos hic tan-

tum manére posse. Ideo primo mane dúo juvénes raedam conscenderunt qua Utícam, Za-

mam, Cirtam Masinissae sedem et ad alias Afrícae urbes ducerentur. —Nunc memíni —inquit súbito Quintus, dum iter faciebat— hanc fuisse

Terentii patriam cujus ego non multos abhinc annos «Andriam» fabülam in theátro egi.

—Et haec praesertim —respondit Lucius— patria est acerrimi illius Car­thaginiensium ducis Hannibális qui odium in Romanos per totam vitam sic conservavit ut prius anímam quam id deposuerit et, ut ait Livius, «ex quo die dux est declarátus, velut Italia ei provincia decreta bellumque Románum man-dátum esset, sociis Romanorum bellum inferre statuit».

—Etiam mihi Livii de Hannibále verba in mentem veniunt: Numquam aliud ingenium habilius fuisse ad res diversissímas, parendum atque imperan-dum, ideóque et imperatóri et exercitui carus erat; nullo alio duce milites plus confidebant aut audébant; plurímum ei audaciae ad pericüla suscipienda, plu-rimum consilii inter ipsa pericüla erat; nullo labore aut corpus fatigan aut animum vinci potérat; calóris ac frigoris patientissímus erat; cibum potumque desiderio naturáli moderabatur, non voluptáte; id quod rebus gerendis su-pererat quieti dabat; saepe militan sagülo opertus humi jacebat inter custo­dias stationesque milítum; equitum peditumque longe primus erat; et tándem princeps, ipse in proelium ibat, ultimus confecto proelio excedebat.

viso, is , ere, visi, v isum fabülam agére

depóno, is , ere, sui, í tum decenio, is, ere, crévi, étum inferre bellum

potus, us, m. desiderium, ii, n

Zama, ae, f. Utíca, ae, f.

bebida . necesidad

Zama Utica

- V O C A B U L A 1

visitar mandare confiar r ep resen ta r venire in mentem acudir a la

una comedia mente dejar, perder periculum suscipére arriesgarse encargar excedo, is, ere, essi, essum retirarse d e c l a r a r la guerra

res gerendae, sagülum, i, n

f. empresas statio, ónis, f. centinela capote socius, ii, m. aliado

longe primus el primero con mucho in posterum en adelante, por delante

33

Page 33: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

RELATIONES TEMPORIS

i. QUANDIU: POR CUANTO TIEMPO

Esta xelación se construye con ACUSATIVO precedido o no de PER

Hannibal per totan vitam in Romanos odium conservavit. Aníbal conservó durante toda su vida el odio contra los Romanos.

2. EX QUO TEMPORE: CUANTO TIEMPO HACE

— Si la acción se refiere al pasado, se usa ABHINC y el ACUSATIVO del ORDINAL (si lo hay).

Multos annos abhinc Terentii fabülam egi! Hace muchos años que representé una comedia de Terencio.

LE G E ! Otros giros

• Ante multos annos Terentii ) r , * • „ , . . . T-, ... > tabulam egi. • Multi anm sunt ex quo Terentii °

— Si la acción se refiere al presente (dura aún) se usa JAM y ACUSATIVO y el ORDINAL + UNO (si lo hay)

Decimum jam diem Cartilágine commorámur. Hace ya nueve días que residimos en Cartago.

N QUOD TEMPUS: HASTA CUANDO Esta relación se construye con

IN (AD) y ACUSATIVO

Ad ineuntem insequentem mensem hic manere possümus. Hasta el comienzo del mes siguiente podemos permanecer aquí.

ATTENDITE AD REM!

In (singülas) horas: de hora en hora In (singülos) dies: de día en día

In (singülos) menses: de mes en mes In (singülos) annos: de año en año

Page 34: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. ANÍBAL PASA LOS ALPES

*•'&

Aníbal, como si le fuera en­cargada la guerra contra los Roma­nos, después de grandes preparati­vos, al comenzar la primavera partió con un gran ejército hacia Italia. Pasa el Ebro, los Pirineos, el Rin, y en el mes de octubre entra en los desfiladeros de los Alpes. Después de ochó días a través de pueblos bárbaros y por ca­minos llenos de nieve, condujo —casi carente de comida y bebida— a su ejército hasta las cumbres de los Alpes. Allí —pues hacía mucho tiempo que no descansaban— fue dado a los soldados un descanso de diez días.

Nono díe Alpium juga Hannibal superávit

como si preparativo

velut si apparatus belli

Pirineos Pyrinaei, orum lleno oppletus, a, u m

Ejercicio de invención

Forma seis frases: dos de quandiu, dos de ex quo tempore y otras dos de i n quod tempus .

2. ANÍBAL P A S A LOS ALPES

Después, el ejército avanza de nuevo. Pero de día en día las dificultades son más graves. En su viaje, una peña enorme retarda la marcha durante cuatro días. Al fin fue rota por el fuego y el vinagre. De esta manera, Aníbal pasa los Alpes —con objeto de declarar la guerra a los Romanos— en quince días. En cinco meses había conducido su ejército de España a Italia, en donde permaneció durante quince años. Fue ésta una de las empresas mayores de Aníbal.

3. ANÍBAL TOMA EL VENENO

Habiendo sido vencido Aníbal, huyó hacia el rey Prusias, junto al que permaneció por algún tiempo. Pero sabedores de ello los Romanos, enviaron como legado a Flaminio con un gran ejército, para que, bajo pretexto de visitar al rey, mataran a Aníbal. Este, empero, que, por temor a la muerte, tenía preparado desde hacía mucho tiempo, el camino para la huida, había hecho siete salidas a ( = de) su casa. Por orden, pues, del rey, que de día en día se iba haciendo ( = hacía) amigo de los Romanos, los soldados rodearon la casa, de suerte que Aníbal no pudiera huir. Quiso éste arriesgarse a salir; perb al saber por un niño que el lugar estaba lleno de soldados, perdida toda esperanza, tomó el veneno y dijo: «Libremos al pueblo Romano —al que tantas veces he declarado la guerra y vencido— de esta preocupación continua. Con mi muerte, que ya hace años espera, quedará tranqui­lo. En adelante no tendrá nada que temer.» E, invocando a los dioses, bebió el veneno.

35

Page 35: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Priisias Prusias, ae salida exitus, us, m. bajo pretexto sub especie tomar sumo, is, ere, sumpsi, sumptum de visitar (genitivo del gerundio) preocupación cura, ae, f. por temor ( = temiendo) continuo diuturnus, a, u m

4. LA DESTRUCCIÓN DE CARTAGO

El Senado Romano, que hacía muchos años había advertido el peligro de Cartago, queriendo declarar la guerra a los Cartagineses, acusóles sin razón de que habían violado el pacto y ordenó, primero, al cónsul Manilio, y después a Escipión — que era, con mu­cho, el primer general Romano—, sitiar la ciudad y arriesgarse a morir. Al principio los Cartagineses se defendieron durante seis días; pero al séptimo se entregaron. Asdrúbal, a quien se había confiado la guerra, huyó a un templo y se entregó también a los Romanos. Luego la ciudad fue saqueada y arrasada completamente.

advertir

sin razón de que habían violado

sentio, is, iré, sensi, sensum

immerí to (quod con sub].)

pacto entregarse saquear arrasar

foedus, éris, n. , se tradére (dat.)

diripio, is, ere, pui, eptum solo aequári

Gimnasia gramatical Forma tres frases con cada una de las relaciones del número 2 y 3 de la lección

precedente. ' •

Tema de imitación Hacía nueve días que Luc io y Quin to permanecían e » Caí tago y aún les quedaba

por ver muchas ciudades y monumentos. Además, a principios del mes siguiente debían salir de África para España. Montaron, pues, en el coche y se dirigieron a Utica y Zama. Mientras viajaban, Quinto recordaba que aquella era la patria de Terencio. A Lucio le venía a la memoria la figura (imago, imaginis, f.) de Aníbal, general de los Cartagineses, quien durante toda su vida fomentó el odio a los Romanos. «En verdad —decía Lucio—, nunca hubo hombre tan hábil, tanto para mandar como para obedecer; tenía valentía para arriesgarse y prudencia para evitar los peligros. Era, con mucho, el primero en ir a la batalla y el último en retirarse de ella.»

Quando Hannlbal Italiam petlvit? Quibus fluminlbus transiít? Quid itinere Hannibalem moratus est? Quomodo saxum illud dirüptum est? Post quod tempus Hannibal Alpes superávit?" Quomodo Hannibal mortuus est? Postrema Hannibalis verba recordáris? Quibus decreta est Carthaginis strages? Quid fecit Hasdrübal? Quid factum est de Carthagine?

? MAGISTRO INTERROGAN!! DA RESPONSUM

36

Page 36: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Sub equi ungulis barbarus jacebat resupinus.

5. Carlhago Nova Ex sinu Numidíco, secundis ventis totis-

que datis velis, navigari Carthaginem Novam perrexérunt, quo post duas hebdómadas feli-cíter pervenerunt. Lucius et Quintus, deliga-tis ancóris, in litus desiluerunt.

Tum Lucius exsultans: —En Carthágo Nova, urbs ab Hasdrubále

condíta, quae virtütis est et artis militáris do-micilium; quae a Scipione Hispaniae Citerió-ris caput constituta est.

Fessi ex navigatióne et cum sordídi non nihil essent, lectica vecti urbem adierunt; et ad hospitium se contulerunt. Balneum frigí-dum intrárunt et corpore recreáti, tunicis al-bis, calcéis se induérunt. Jentacülo sumpto, urbem magnifícam curru lustrárunt.

Tum Quintus commóto animo: —Víde —inquit—, Luci, urbem magnam, templa, aedes luce collustrata... Via Augusta, quae ex Tarracóne deinde Hispaniae Citerióris constituta

Malácam per mediam Carthaginem ducebat, Lucius et Quintus descenderunt. In itinére —dum monumenta, palaestram mirantur— historiam illam Sci-piónis Lucius summa voluptate recolebat. Expugnáta enim urbe, cum Scipio inter muliéres et mancipia captas virgínem nobílem advertisset, sciens prin­cipi Celtiberórum desponsátam esse, misericordia motus, principi —quia pulchrum est ignoscére— virgínem reddidit. Quod Celtiberi miráti, cum Ro-mánis societátem fecerunt.

ínter monumenta ingentem equum Lucius vidit et Quintus sub cujus ungülis barbarus jacebat resupinus.

1 voc sinus Numidícus, m. golfo de Numidia hebdómada, ae, f. semana lectica, ae, f. litera hospitium, ii, n. posada calceus, i, m. zapato jentacülum, i, n. desayuno currus, us, m. carroza, coche úngula, ae, f. pezuña, casco voluptas, atis, f. placer, gusto

A B U L A ¡ velis datis a velas desplegadas resupinus, a, u m boca arriba

Carthágo Nova, f. Cartagena Malaca, ae, f. Málaga

deligare ancoras levar anclas recreare rehacer recoló, is, ere, ui, ultum recordar, cultivar reddo, is , ere, reddidi,

reddítum devolver

37

Page 37: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONSTRUCTIO

Predicado verbal: Está formado por un verbo:

Lucius et Quintus in litus desiluérunt Lucio y Quinto saltaron a la orilla

Predicado nominal: Está formado por el verbo sum y un sustantivo o adjetivo:

Carthágo Nova erat virtütis militáris domicilium Cartagena era una mansión de valor militar

CONCORDANCIA DEL PREDICADO VERBAL

a) Con sujeto único

El sujeto y el predicado concuerdan en PERSONA y NUMERO

Quintus palaestram Carthaginis Novae mirabátur Quinto se admiraba de la palestra de Cartagena

b) Con sujeto múltiple El predicado verbal concertará con

el CONJUNTO e irá en PLURAL

Lucius et Quintus equum ingentem vidérunt Lucio y Quinto vieron un gran caballo

Pero si los sujetos son de distinta persona, la i.a persona prevalece a la 2.a, y ésta a la 3.a:

Si tu et Tulia valétis, ego et suavissimus Cicero velémus Si tú y Tulia estáis buenos, yo y mi carísimo Cicerón estamos buenos

Concertará, empero, con el más próximo: • Cuando el verbo precede a todos los sujetos:

Ingentem equum vidit Lucius et Quintus

• Cuando es precedido de uno de ellos: Ingentem equum Lucius vidit et Quintus

• Cuando se indica que cada sujeto realiza la acción: Et Lucius et Quintus ingentem equum vidit

Page 38: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONCORDANCIA DEL PREDICADO NOMINAL a) Con sujeto único

SI EL PREDICADO ES ADJETIVO concertará con el sujeto en GENERO, NUMERO y CASO: Urbs Carthágo magnifica erat

La ciudad de Cartago era magnífica

PULCHRUM EST IGNOSCERE Es hermoso perdonar

• Si el sujeto es un infinitivo, el predicado toma el género neutro.

SI EL PREDICADO ES

— Sustantivo MÓVIL —que tiene forma masculina y femenina—, concertará en GENERO, NUMERO y CASO: Carthágo Nova regina erat Hispaniae Citerioris

Cartagena era reina de la España Citerior

— Sustantivo NO MÓVIL —que carece de doble forma—, concertará sólo en CASO: Carthágo Nova artis militáris domicilium erat. Cartagena era un domici­

lio de arte militar

b) Con sujeto múltiple El número será plural; en cuanto al género,

SI LOS SUJETOS SON SERES ANIMADOS — del mismo género: el predicado será del género de los sujetos:

Aedes, palaestra, viae collustratae erant solé Los palacios, la palestra, las calles estaban iluminadas por el sol

— de distinto género: prevalecerá el género masculino sobre el femenino y éste sobre el neutro:

Muliéres et mancipia captae sunt Mujeres y esclavos fueron capturados

SI LOS SUJETOS SON SERES INANIMADOS — de género masculino: el predicado será masculino — de género femenino: el predicado será femenino o neutro — de género mixto: el predicado será neutro

Carthagíne multa templa et aedes deléta sunt Muchos templos y palacios fueron destruidos en Cartagena

SI LOS SUJETOS SON SERES ANIMADOS E INANIMADOS el predicado será neutro o el de las personas Domus et filii salvi (salva) facti (facta) sunt La casa y los hijos fueron salvados

39

Page 39: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. PUBLIO CORNELIO ESCIPION

Publio Cornelio Escipión fue modelo de general y de ciudadano Romano. Muerto su padre, Publio, en España, el Senado preparó un nuevo ejército para enviarlo allí; pero ningún general se ofrecía a dirigirlo. Por lo cual el joven Escipión pidió el mando. El pueblo desconfió al principio de aquel general de veinticuatro años; pero su valor, su arte militar y su elocuencia fueron tan grandes que pronto se disiparon sus temores. Apenas entró en España por el Ebro, determinó atacar a Cartagena, capital de los cartagineses en España.

Aquella ciudad, que crecía inexpugnable, fue conquistada al primer asalto el año 210 antes de Jesucristo.

Escipión conservó todos los prisioneros cartagineses; pero dio libertad a los españoles capturados. Poco después venció a Asdrúbal y a Masinisa en Cádiz, último baluarte cartaginés en España.

mando imperium, ii, n. desconfiar diffidére (dat.) disipar deponere

ciudadela arx, arcis, f. conquistar expugnare asalto Ímpetus, us, m.

2. LAUDES HISPANIAE (Pr imum hispanice redde, postea constructiones indica)

Hispania mari et montíbus Pyrinaeis est clausa; inter Galliam et Afrícam sita est; quare partíceps fiéri vidétur utriusque natúrae. Ñeque ut África solé ferventi torrétur, ñeque ut Gallia, ventis vehementissímis turbátur. Permultis fluminibus Hispania rigátur. Pluvia crebri fit ut haec regio opima sit fructibus. Quare non tantum incolis suis sed etiam Romae et Graeciae omnium fructuum praebet copiam. Reverá nullíbi regio est uberior frumento, oleo, vino. Nullam terram fortunatiorem, ditiorem invenies quam est Hispania. Praeterea solum hispanícum auro, argento, aliisque metallis abundat quae sive sub montibus sive ad ilumina absconduntur.

Littora quoque piscíbus sunt referta. Urbes, vicique moeniis, castellis muníta sunt. Homínes et femínae fortissimi, pugnaces ita ut Carthagíne Nova, Numantiae, Sagunti, Mundae, Ilerdae totáque fere Hispania multa proelia ad eos expugnandos et vincendos committenda fuerint.

3. CICERONIS MAGISTRI SENTENTIAS COMPLE, VERTE.

(Sustituye los guiones por terminaciones)

Stultitia et temerítas et injustitia fugiend— sunt. Turp— est aliud loqui, aliud sentiré. Voluptátes, blandissim— domin—, anímum a virtüte detorquent (apartan). Et faceré et pati fortia Román— est. Vitae philosophia est du— ( = guía), virtütis indagátr— {buscadora); tu in­

venir— legum, tu magist— morum et disciplinae fuisti!

40

Page 40: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. JÚPITER, P A D R E D E LOS DIOSES Y D E LOS H O M B R E S (Versión sin diccionario)

Júpiter, hijo de Saturno, era el dios supremo del Imperio Romano. Era llamado por los antiguos poetas padre de los dioses y de los hombres, Olímpico, Capitolino, Óptimo, Máximo, Vengador, Tonante. Tenía hermosos templos, estatuas, monumentos. En Car­tagena le había sido dedicado un magnífico templo, al que acudía la ciudad para darle culto.

Se decía que Júpiter había sido alimentado en la isla de Creta por la cabra Amaltea y criado ocultamente para que no fuera muerto por Saturno, su padre. Pero cuando cre­ció fue devuelto a su país y derribó al padre de su mando y se hizo rey del cielo y de la tierra.

Entre los Romanos, Galos y Españoles era honrado especialmente, como, dios del rayo y custodio de la patria, de la familia, de los huéspedes...Los campos, los árboles, se ha­cían fecundos por la lluvia que enviaba Júpiter.

supremo vengador tonante

maximus , a, u m ultor, óris, m. tonans, antis, m.

criar nutriré Amaltea Amaltheus, a, u m crecer adolescére

derribar del poder potestáte privare

I .

2.

3-

4-

4. Q U O D STELLA INDICAT FACITE

Memoria est thesaurus et cust— omnium rerum Pulch— et decor— est pro patria mori. Multa Carthagíne Nova monumenta vicique delét —sunt. Scipionis jussu obsídes et arma tradit— sunt.

i .

2.

3-

4-

Viri, femínae, mancipia Carthagíne capta sunt

3-

4-

Multum pugnaverunt Hannibal in Italia, Scipio in Hispania, Caesar in Gallia. Aedificia, equi, vaccae incendio deléti sunt. Stilus est optímum dicendi magistrum.

Fueron arrasados por los soldados los templos y las casas. • Cartagena, que era esplendor de España, fue conquistada por Escipión. Los pueblos y provincias fueron libradas de enemigos. El arte militar y la disciplina (disciplina, ae) salvó a los Romanos.

41

Page 41: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Texto a analizar: CAESAR DUX CLARISSIMUS MAGNO REÍ PUBLICAE AMORE SUMMAE DILIGENTIAE SUMMAM IMPERII

SEVERITATEM SEMPER ADDIDIT

3. ¿Qué añadió} El verbo addidit admite un complemento directo. Este complemento es SEVERITATEM, determinado por el adjetivo SUMMAM y por el genitivo IMPERII, que forman con él el GRUPO-OBJETO.

Entreno gramatical

Forma cuatro frases de concordancia (dos de predicado verbal y dos de nominal (en latín) con cada uno de estos verbos:

Condere Liberare Expugnare Constituere Ducere Capere Esse Commovere

HISPAN/A

NAPE MEDITERRANEUM

O CEA ÑUS ATIANEICUS

Jema de imitación

Desde África, Lucio y Quin­to navegaron hacia Cartagena, a donde llegaron después de unas semanas. Lucio, lleno de alegría, exclamó: «¡Cartagena a la vista, ciudad donde sobresa­lió el valor y el arte militar de Escipión!» Cansados como es­taban, se dirigieron a una po­sada. Luego, habiendo tomado el desayuno, se fueron a ver la ciudad de Cartagena, capital de la España Citerior. Descendien­do por la vía Augusta, Lucio

trajo a la memoria una muy bella historia de Escipión, que fue el que conquistó la ciu­dad. Dícese que entre los cautivos había una doncella. Cuando supo Escipión que esta­ba prometida al jefe de los celtíberos, pensando cuan hermoso fuese perdonar, devol­vió la doncella al jefe. Admirados los celtíberos, hicieron la alianza con los Romanos.

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quis fuit Cornelius Scipio? Quo missus est? Quid fecit in Hispania? Quos duces Scipio vicit? Ubi Hispania sita est? Quibus Hispania est opima et uber? Abundatne metallis? Quis fuit Juppiter? Quae nomina ei erant? Ubi dicebatur altus esse? Quo Lucius et Quintus navigárunt? Recordaris historiam virgínis Carthaginiensis?

42

Page 42: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Cajus Julius Caesar, Mundae victor.

¿?*Q> *B%

6. Munda magni proelii Iheatrum

Mercibus in navi posítis, conductoque ad navigationem gubernatore, Malácam Quintus et Lucius navi vecti sunt. Nautárum more indü-ti, maris lupi videbantur. Malácae oras cum legérent, incolárum multitüdo clamoríbus lin-teisque consalutábant. Lucius et Quintus e navi descenderunt et cum Malácae eis propositum non esset manere, iter perrexerunt et modo equo, modo pedlbus ad urbem Mundam —mag­ni proelii campum— advenérunt.

—Quanto est mihi gaudio —inquit Quin­tus— Mundam, bello clarissímam, prospicére!...

Altero die multa pulchra, antiqua, memo-riáque digna per mediam Mundam deambulantes revocárunt et vidérunt. Paucisque post diebus cum circumire urbem vellent, Marco et Horatio in quorum familiaritátem venérant comitantibus, ad urbis moenia —proelii se-dem— contenderunt.

Tum Mar cus: —Munda oppidum —inquit— a Caesáre armo 46 a. Ch. n. captum est.

Híc theatrum, hic revera belli hispanici discrimen fuit, híc magnam Pompejus accepit cladem, nam triginta milia hominum caesi sunt, híc Gnaeus, Pompeji filius occubuit.

Quibus Horatius, alter amlcus: —Caesar Mundae potius quam famam conséqui, vitam servare sibi propo-

suit. Quae milítum fortitüdo! Illa sane virtus fuit! Quod Caesáris et artis militáris et audaciae exemplar! Tanta ejus fuit victoria ut, confecto proelio, Imperátor ille unus crearétur.

V O C A B U L A

condüco, is, ere, xi, ctum alquilar lego, is , ere, i, c tum rozar, pasar junto a prospicio, is, ere, exi, ectum ver a lo lejos, mirar revocare recordar circumeo, is, iré, ivi, i tum recorrer venire in familiaritátem trabar amistad

merx, mercis, f. bagaje l inteum, ii, n. pañuelo sedes, is, f. asiento, lugar discrimen, ínis, n. trance crucial exemplar, áris, n. modelo

Munda, ae, f. Munda (hoy Ronda)

43

Page 43: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONSTRUCTIO

APOSICIÓN

Es un sustantivo que se une a otro para cualificarlo.

Concordancia

—Si la aposición es nombre MÓVIL concuerda en GENERO, NUMERO - y CASO:

Hic Cnaeus, Pompeji filius occubuit.. Aquí murió Cneo, hijo de Pompeyo.

—Si la aposición es nombre NO MÓVIL, concuerda sólo en CASO:

Munda magni belli theátrum fuit. Munda fue teatro de una gran guerra.

—Si la aposición va acompañada de predicado, la concordancia se hace con el nombre, no con la aposición:

Munda —magni belli theátrum— clarissíma fuit. Munda —teatro de una gran guerra— fue famosísima.

Colocación

La aposición se pospone al nombre al que se refiere:

Lucius et Quintus ad urbis moenia—proelii sedem—contenderunt. Lucio y Quinto se dirigieron a los muros de la ciudad, sede de la batalla.

AD HAEC NOMINA ATTENDE REX, MONS, LACUS, URBS

se anteponen a su nombre Urbs Munda clarissima fuit

FLUMEN, ÍNSULA, PROVINCIA pueden anteponerse o posponerse a su nombre:

Flumen Hiberus per Hispaniam transit

CONCORDANCIA POR ATRACCIÓN

Se rige por las siguientes normas:

i.» Cuando el predicado es un nombre común, interpuesto entre el sujeto y el verbo, éste concierta con el predicado, no con el sujeto:

Non omne bellum victoria appellanda est. No toda guerra debe ser llamada victoria.

44

Page 44: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

APPELLANDA est concierta

no con BELLUM = sujeto, sino con VICTORIA = predicado

2.a Cuando el sujeto es un apelativo geográfico, que lleva en aposición los sustantivos urbs, oppidum, civítas, colonia, insüla, mons, el predi­cado concierta con la aposición:

Munda oppidum a Caesare captum est. La ciudad de Munda fue conquistada por César.

3.a El pronombre demostrativo —cuando es sujeto— toma el género y número del predicado, aunque en castellano usamos el género neutro:

Illa sane fuit virtus. Aquello fue ciertamente valor.

CONCORDANCIA «AD SENSUM»

Se da esta concordancia:

CUANDO EL PREDICADO, EN VEZ DE CONCORDAR CON EL SUJETO GRAMATICAL, CONCUERDA EN GENERO Y NUMERO CON LA IDEA QUE ESTE REPRESENTA.

Esta construcción —que no es obligatoria— se verifica:

1. Con nombres colectivos multitüdo, pars, gens, plebs, turba, civítas, exercítus, juventus, legio

Incolárum multitüdo exspectábant. La multitud de los habitantes esperaba.

2. Con los sustantivos milia, capita

Triginta milia hominum caesi sunt. Fueron muertos treinta mil hombres.

3. Con los pronombres quisque, uterque, neuter

acompañados de genitivo:

Uterque eorum lupi maris videbantur. Uno y otro parecían lobos de mar.

45

Page 45: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. CESAR Y POMPEYO

Después de la muerte de Sila, César, rayo de la guerra, volvió de Asia a Roma, y poco después se dirigió a la España Ulterior, de donde partió para las Galias, puerta de Germania y Britania. Habiendo pedido el consulado por segunda vez, el Senado, instigado por Pompeyo, no se lo concedió. Desdeñado, César pasa el Rubicón, recorre algunas ciudades y, habiéndose apoderado de Rímini, se dirige a Roma, de dónde Pompeyo había huido junto con muchos senadores a Brindis para dirigirse a Grecia. Uno y otro se habían propuesto apoderarse del sumo mando. César, empero, no le siguió, sino que volvió a España, y en la famosa batalla de Lérida —baluarte casi inexpugnable— derrotó a los generales pompeyanos Afranio y Petreyo, que no quisieron trabar amistad con él. Luego, habiendo vuelto a Italia, embarcó en Brindis para Grecia, y en Farsalia derrotó a Pompeyo. Desde Egipto comunicó al Senado la noticia con aquellas palabras: «Llegué, vi, vencí.» Se dirigió después a Italia, África y de nuevo a España, donde fue conquistada para Roma, el año 46, la ciudad de Munda. Pero como no todo triunfo debe ser denominado paz y concordia, dos años después era César muerto por sus enemigos.

Sila Sulla, ae, m. desdeñado contemptus, a, um Brindis Brundisium, ii, n. Britania Britannia, ae, f. Rubicón Rubíco, onis, m. Farsalia Pharsálus, i, f. instigado motus, a, um Rímini Ariminum, i, n. derrotar profligare

manipülus, i, m. legio, ónii, f. centuria, ae, f. principes, um, m. agmen primum, n. agmen médium agmen novissimum iter máximum magister equítum hiberna, 5rum, n. decursio, onis, f. vallum, i, n. agger, éris, m. fossa, ae, f. tentorium, ii, n. praetorium, ii, n.

— PER VERBA

r— ^ > C A

pelotón legión centuria soldados de i.» fila vanguardia el grueso retaguardia marcha forzada jefe de caballería campamento de invierno maniobra empalizada terraplén, talud trinchera tienda tienda del general

AD IMAGINEM -

S T R A

cibaria, órum, n. galea, ae, f. porta decumána, f. porta praetoria catapulta, ae, f. aries, étis, m. vinea, ae, f. pluteus, i, m. auxilia arcessére emittére castra poneré castra moveré

víveres casco puerta decumána puerta principal catapulta ariete mantelete parapeto pedir tropas auxiliares lanzar acampar levantar el campamento

pugnae signum daré dar la señal para la batalla aciem instruére victoriam reportare

disponer el ejercito conseguir la victoria

46

Page 46: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. E L CAMPAMENTO

Cuando el soldado Romano llegaba al campamento, primeramente era amaestrado (instituere) por el instructor y luego ejercitado en llevar pesos (onus, eris), en nadar, en hacer maniobras para poder soportar la vida militar.

Una vez ejerci­tado, el soldado cargado (onustus) de sus armas, el cas­co, la coraza, la lan­za, el escudo, los ví­veres, hacía largas marchas (ambula-tio). Por la tarde se construía el campa­mento — domicilio propio del soldado en invierno—, de for­ma cuadrada. Se ca­vaba en torno (cir-cumducere) trinchera, con la tie- ^ rra se formaba un talud y sobre él se fijaba una empaliza­da. Se dejaban cua­tro puertas. El cam­pamento se dividía en dos partes. Entre la vía principal y la puerta pretoriana estaban las tiendas de los tribunos y tropas auxiliares que

guardaban al general. En la parte opuesta (adversus, a, um) estaban las tiendas de los infantes y jinetes. La vía principal y la decumana pasaban junto al ara y se unían (jungére) en el pretorio.

una ^

poria ppaeíonia

3. QUID TIMES? CAESAREM VEfflS.. .

C. Julius Caesar in Italiam ex Gallia reversus, maximis itineríbus Brundisium, por-tum fere unum ad Graeciam, contendit, quo cognovérat Pompejum fugisse. Cum pars mínima milítum eum sequi vellent, quamvis gravissíma tempestas orta erat, tamen ei proposítum fuit e castris egrédi et Pompejum hostem, perséqui. Capíte obtecto (cu­bierto), ne agnoscerétur, solus navem conscendit gubernatorique jussit totis viríbus remigare. Illa quidem fuit Caesáris audacia! Sed cum gubernator tempestáte terrítus, imperium exséqui (cumplir) timéret, Caesar ad eum conversus (dirigirse) exclamavit: «Quid times? Caesárem vehis...»

4 7

Page 47: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

H O R O L O G I U M INSPICE et fac quod sagittae indicant.

i . Pompejus Pharsalo, sed... ( = asiento) belli, ad Aegyptum confügit. 2. Multa rnilia militum in acie, multa in castris trucidát... sunt. 3. Oppídum Mund. . . et Ilerd... a Caesáre capt... sunt. 4. 111... ( = aquello) finís belli civllis hispaníci putat.. . est.

Si pensum optime solveris

horologium recte procedet... secus horologium regreditur...

i . Cada uno de los generales sacó los soldados del campamento. 2. Nunca el ejército de Pompeyo trabó amistad con César. 3. La juventud aprendía la milicia en los campamentos. 4. El río Ebro es muy ancho.

Tema de imitación

Lucio y Quinto alquilaron un guía y habiendo embarcado, se dirigieron a Málaga. Al bajar, la mu l t i t ud q u e estaba junto al puer to les saludó con gritos y pañuelos . El los , empero, prosiguieron su camino hacia la ciudad de Munda.

¡Cuánto placer sentía Quinto al contemplar la ciudad! Al día siguiente, una vez des­cansaron, hicieron un breva paseo a través de la misma, para ver sus principales monu­mentos. Pero como ellos querían recordar la guerra de César, se dirigieron a las mura­llas —teatro de la famosa guerra—, junto con Marcos y Horacio, amigos suyos.

La ciudad de Munda fue conquistada por César el año 46 a. de J. C. Aquí es donde Pompeyo tuvo una gran derrota, pues fueron muertos treinta mil soldados. César, héroe de la guerra, consiguió con muy pocos soldados una gran victoria. ¡Aquello sí que fue valentía y arte de guerrear!...

Quare Caesar Rubicónem transiit? Quid fecit? Quos Ilerdae profligavit? Quid erant castra? Quomodo castra fiebant? Ubi erant tentoria? Quid Caesar dixit gubernatóri terríto? Quando id dixit? Quo Lucius et Quintus petierunt? Quid viderunt?

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

48

Page 48: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

. Quo loco —aqua abundanti— placida quiete et tranquillitate fruemur.

7. Corduba, Baeticae capul

Horatius amiais, qui villam Cordubae habebat, post-quam Mundam cum Lucio et Quinto peragrávit, eos, ut alíquot dies apud se agérent, invitávit.

Lucius, qui otium et pacem rusticana jam diu desi-derábat, Horatii consilium magnopére laudávit propo-suitque etiam ut venationem —quia máxime sibi et Quinto fratri in deliciis erat— facérent.

—Optime —inquit Horatius—; Cordübam leviter lustrabimus et venátum postea in villam meam ibimus; quo loco —aqua abundanti— tanta quiete et tranquilli­tate fruemur ut, quasi vergiliáni pastores sub arbórum umbris obscüri recubantes, levi possímus ludére tibia... Multa ibi et varia erit, Luci, nobis venatio...

Ad Cordübam ergo se contulerunt, quod caput Bae­ticae erat, a praetóre Claudio Marcello armo 585 a. Ch. n. condítam.

Quintus almam matrem litterarum hispanicarum Cordübam vocábat quia praecíári scriptóres Marcus et Lucius Séneca, Lucanus ibi nati erant.

Templis Augusti et Jani, theátro, arcu triumpháli, quae a Románis exstructa erant, et ilumine Baeti, quod urbem rigat, visis, ad Horatii villam contendérunt. Póstero die prima luce plagis, venabülis, cultris parátis, venátum abierunt. Reti-bus positis, insidiáti sunt cunicülis, apris ferisque quas Horatius venabülis transfigebat. Quod Lucius et Quintus— cultros manu tenentes— mirabantur.

Sub solis occásum in villam amici cunicülos, lepóres aprumque pinguem portantes, rediérunt. Ibi cenam rustícam, sed sapidissimam, quam Horatius parávit, cenárunt. ínter cenam Lucius laetus haec itérum iterümque dicebat: «Dei nobis haec otia fecerunt.»

V O C A B U L A

lustrare desiderare hoc est mihi in deliciis recübo, as, are, bui rete poneré ins idian transfigere

tibia, ae, f. plaga, ae, f. _ venabülum, i, n.

recorrer añorar esto me gusta estar acostado, tumbado extender las redes acosar, fustigar atravesar

flauta malla venablo

Baetica, ae, f. Janus, i, m. Baetis, is, m.

almus, a, u m sapidus, a, u m

Bética Jano (Dios) Guadalquivir

fecundo sabroso

leviter por encima i térum iterümque una y otra vez

otium, ii, n. descanso, ocio

Page 49: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONSTRUCTIO

RELATIVO

i . Si el relativo se refiere a una sola persona o cosa,

concierta con ella en género y número; el caso dependerá de la función que desempeñe en la oración:

Horatius qui villam Cordübae habébat, eos invitávit Horacio, que tenía una quinta en Córdoba, invitólos

2. Si el relativo se refiere a varias personas o cosas

el número será normalmente el plural (a no ser que concierte con el más próximo); el género se regula por las reglas dadas para el predicado nominal:

Insidiati sunt apris ferisque quas Horatius transfigébat Hostigaron a los jabalíes y fieras, a las que Horacio traspasaba

Templa, theátrum, arcum triumphálem, quae a Romanis exstructa sunt, visérunt

Visitaron los templos, el teatro y el arco de triunfo, que habían sido construidos por los Romanos

3. Si el relativo tiene como antecedente un apelativo geográfico (urbs, mons oppidum)

concertará con el apelativo, no con el nombre:

Oppidum Cordübam, quod illustre tota Hispania erat, Romani cepérunt

Los Romanos se apoderaron de la ciudad de Córdoba, que era famosa en toda España

FLUMEN

Si el relativo tiene por antecedente un nombre con el apelativo FLUMEN, puede entonces concordar con el no.mbre o con

el apelativo. . .

Flumen Baetis quod {qui) urbem rigat... El río Betis, que riega la ciudad...

Page 50: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4. Cuando el relativo se refiere a toda una proposición,

se pone en género neutro:

Horatius eos venatum invitavit, quod gratissimum fuit Horacio los invitó a cazar, cosa que les fue gratísima

• En las RELATIVAS EXPLICATIVAS

—es decir, aquellas en que el relativo tiene un papel ac­cesorio y puede, por tanto, suprimirse sin perder su sentido la oración principal—

el relativo concierta

con el PREDICADO y no con el ANTECEDENTE

Adulescentes Cordubam quod caput Baeticae erat, adierunt.

Los jóvenes fueron a ver Córdoba, que era capital de la B ética.

• En las RELATIVAS DETERMINATIVAS

—aquellas en que el relativo especifica el sentido de la oración principal—

el relativo concierta

con el ANTECEDENTE y no con el PREDICADO

C. Marcellus urbem quae mater litterarum futura erat, condidit.

C. Marcelo fundó la ciudad que iba a ser madre de las letras.

• Nótese también esta concordancia POR ATRACCIÓN

:•"' Quae (en vez de quod) victoria dicitur, ea (en vez - de id) proditio appellatur.

'• -"• •• " Lo que se dice victoria, eso se llama traición.

REM ATTENTE LEGITE!

51

Page 51: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. TRAHIT SUA QUEMQUE VOLUPTAS ^

Marcus.—Mihi venatio est in deliciis. Claudius.—Mihi quoque; sed ubi venabüla, ubi plagae, ubi cultri? Marcus.—Valeant apri, cervi quo tibi voluptati sunt; ego insidiábor apris aliisque

feris quas sagittis transfigam. Petras.—At ego laqueos injiciam (pondré) vulpibus et leporibus quae nostram

villam saepe peragrant. Claudius.—Ego insidiábor grillis (grillos). Titius.—Ego papiliones (mariposas) qui máxime me juvant, venabor. Petras.—Difficile est insidian volantia insecta. Titius.—Difficile sed pulchrum et jucundum. Cajus.—Nunc me juvat magis piscan; est mihi hamus (anzuelo) optímus. Baetim

flumen, qui villam rigat, adeámus. Julius.—Ego ranis insidiábor. Sergius.—Quomodo? Retí? Canna? Plagis? Julius.—Non, sed arcu. Sergius.—En novum piscandi genus. Julius.—At non injucundum esse videbis. Marius.—Vicum Áxatem (población cerca de Córdoba) qui prope est adeámus ad

lupos capiendos. Petrulus.—Quid si nucibus certémus, vel otio nos tradamus?

Lucius.—Nuces parvis pueris relinquamus. Nos adulescentes sumus...

Ludi gymnici El río Betis, que riega la ciudad, abundaba (en) peces (ablat.) — El emperador Nerón,

que fue un monstruo de crueldad, había sido discípulo de Séneca.—Lo que llamamos libertad, muchas veces debe ser llamado más bien libertinaje (licentia).—Siempre añoro, Horacio, el ocio, la paz, la tranquilidad que nos dieron los dioses en tu quinta.—La ciu­dad de Córdoba, que era capital de la Bética, fue tomada por el pretor Marcelo.

2. LUCULO Y SU COCINERO

Una vez, Lúculo, que era hombre de refinadas (delicatus, a, um) costum­bres, después de pasar la mañana (mane) tumbado a la sombra de los árboles de su quinta, cosa que solía hacer todos los días, pidió a su cocinero que le pre­parase una sabrosa comida. Como le riñera (objurgare) una y otra vez porque le había servido poca comida, el cocinero le respondió que no debía servirle mucha comida, porque ninguno de sus amigos había sido invitado. A lo cual, Lúculo: «¿No sabías —dijo— que Lúculo debía cenar en casa de Lúculo?»

53

Page 52: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

| APHORISMI

i . Laúdate ingentia rura exiguum colite... (Vergilius.)

2. Laeta seges parvis ubertim (con fecundi­dad) crescit in agris.

3. Quem laborem et sudórem dicebas, vi-lice, eos nos almos fructus vocabamus.

RUSTICI

4. Peregrine, quid aequora desidéras? Quod quaeris, tua térra dabit.

5. Pallidá luna pluit, rubicunda fíat (sopla aire), alba serenat... (Ennius.)

3. DE ARBORUM VIRTUTIBUS

Multa sunt arborum usus et virtutes quae ad vitam hominum perficiendam adhibentur. Arboribus enim aedificamus tecta, mensas, villas, naves: arboribus maria fluminaque sulcamus et regiones longinquas lustramus. Antiqui populi non ex auro, non ex marmóre, non ex lapidibus —quas vehere non potérant— sed ex ligno templa et deorum imagines aedificabant. Nec minus commódi percípit homo ad corporis valetudinem; sunt enim arborum succi (jugos) qui stomachum purgant, vulnera sanant, dentium dolores minuunt, surditatem mitígant, imbecillis membris firmitatem, aegris bonam restituunt sanitatem. In urbe Patavio —quae singulis annis a multis peregrinis visebatur— arbor erat quam omnes mirabilem ducebant. Quia tantae erant arborum virtutes, arbores diis antiqui dicabant: Apollini laurus, Minervae olea, Veneri myrtus, Hercüli populus, Ceréri papaver.

Tema de imitación

Horacio, que tenía en Córdoba una quinta, invitó a Lucio y Quinto a pasar unos días con él. Los jóvenes, que añoraban, después que habían visitado muchas ciudades, unos días de paz, aceptaron con gusto. Además había allí animales que podrían cazar y árbo­les a cuya sombra podrían tumbarse. Se dirigieron, pues, a Córdoba, y, vistos algunos monumentos y el río Betis, que riega la ciudad, continuaron hacia la finca de Horacio. ¡Cómo disfrutaron extendiendo las redes y acosando a los conejos que Horacio traspa­saba con sus flechas! ¡Aquellos ocios podían llamarse dones de los dioses!

MAGJ INTE DA B

? STRO • RROGANTI .ESPONSUM

Quid Lucius et Quintus desiderabant? Quid in villa fecerunt? Quae verba ínter cenam dicebat Lucius? Quibus Marcus insidiabatur? Quid Cajum juvabat? Cujus provinciae Corduba caput erat? Ubi recumbebat Luculus? Aliquas arborum virtutes recordáris?

Page 53: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

LUCIO ANNEO SÉNECA

• Hijo del orador Marco Séneca, nació Lucio Séneca en Córdoba, el año cuarto después de Cristo. Además de 1 su padre, educaron 2 su espíritu famosos maestros, como Átalo, Fabiano Papirio y Demetrio, llamado «el Cínico»3. Siendo niño, se di­rigió a Roma, junto con su familia. Termi­nados 4 los estudios literarios, se dedicó a la abogacía5, en la que sobresalió por sus cualidades eximias6 de orador, desper­tando 7 la envidia de Calígula, que se pro­puso asesinarlo.

• El año 41 fue nombrado pretor por Claudio. Pero este mismo año fue deste­rrado 8 a Córcega9, en donde escribió al­gunos de sus libros filosóficos y morales. Más tarde volvió a Roma y fue nombrado

maestro del que iba a ser10 el emperador Domicio Nerón. Pero conquistado n por los enemigos de Séneca, se vio obligado ia

éste a retirarse13 de la corte y a vivir-de conformidad con14 sus preceptos filosó­ficos. Acusado más tarde de que había tomado parte en el complot15 contra Pisón, fue condenado a muerte capital. Séneca se dio la muerte16 abriéndose17 las venas.18.

• Séneca puede ser considerado como un gran maestro del espíritu humano. Sabe dar preceptos con los que aquel puede andar por el camino del bien. Su estilo riquísimo en sentencias, muestra lv

al hombre que ha meditado 20 durante mucho tiempo en su corazón 21. Su len­guaje es vigoroso 22, rápido 23, fluido.

i .Praeter . 2. Colére. 3. Cynícus, i, m. 4. Explére studia. 5. Patróni munus. 6. Exi-mius , a, um. 7. Moveré. 8. Proscribére. 9. Corsíca, ae, f. 10. Perifrástica de esse. 11. Capére. 12. Cogeré. 13. Discedére. 14. Juxta (acus.). 15. Conjurado, ónis, f. 16. Daré sibi mortem. 17. Secare. 18. Vena, ae, f. 19. Patefacere. 20. Cogitare cum. 21. Anímus, i, m. 22. Robustus, a, um. 23. Concitatus, a, um.

FRAGILIDAD DEL HOMBRE

Quid est homo? Quolíbet quassu x

vas et quolíbet fragíle jactátu 2, non tempestate magna ut dissipéris opus est; ubicumque arietavéris 3, solvéris; quid est homo? Imbecillum corpus et fragüe, nu-dum, suapte natura inerme, aliénae opis indígens, ad omnis fortünae contumelias projectum 4, cum bene lacertos exercuit, cujuslíbet ferae pabülum, cujuslíbet victi­ma... Frigóris, aestus, labóris impatiens 5; alimenta metuens sua, quorum modo ino­pia déficit6, modo copia rumpítur 7; mi-ramur in hoc mortem, quae uníus singul-

tus 8 opus est? Numquid enim ut concí-dat9, magni res molimenti10 est? Odor illi saporque et lassitüdo et vigilia et hu­mor et cibus, et sine quibus vivére non po-test, mortífera sunt. Quocumque se movet, statim infirmitátis suae conscium; non omne caelum u ferens, aquarum novitatí-bus 12 flatuque 13 non familiaris aurae, et tenuissimis causis atque offensionibus mor-bídum14. Inmortalia, aeterna volütat ani­mo; et hoc quod senectus vocatur paucis-simorum est circuítus 15 annorum.

(Ad Marciam de consolatione, XI, 3-5.)

i . Quassus, us, m., sacudimiento. 2. Jactatus, us, m., choque. 3, Arietare, golpear. 4. Projicére, lanzar. 5. Impatiens, incapaz de resistir. 6. Deficére, desfallecer. 7. Rum-pére, reventar. 8. Singultus, us, m., sollozo 9. Concidére, abatir. 10. Molimentum, i, n. esfuerzo. 11. Caelum, i, n., clima. 12. Novítas, átis, f., cambio. 13. Flatus, us, m., soplo. 14. Morbidus, a, um, enfermizo. 15. Circuítus, us, m.3 ciclo.

54

Page 54: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Equi tanto in arenam irruperunt Ímpetu ut alacri clamore ab

ómnibus salutarentur.

8. Adulescenles circen-sibus Emerilae adsunt

Lucius et Quintus non tantum villae otia amabant, sed etiam ludis delectaban-tur. Ideo cum ad ludos celebérrimos Eme-rítae agendos pauci dies deessent, vale dicto amico Horatio, Emeritam urbem profecti sunt.

Vias omnes, quae ad Circum duce-bant, frequentissima turba complebat. Multitüdo laeta ac festiva erat.

Ne occasionem illam amittérent, Lu­cius et Quintus ad Circum contendérunt. Jam quadrígae cum equis et aurí-gis paratae erant. Signo ab aedili dato, carceres apertae sunt et equi tanto in arenam irruperunt impétu ut alacri clamore ab ómnibus salutarentur. In me­dio Circo spina, et in extrema spina limites erant qui dicebantur meta, circa quos flectendum erat; qui nimia celeritáte ad eam currebant, in periculo erant in spinam collidendi rotasque infrigendi.

Lucius et Quintus attente spectabant ludos. Auriga Segedensis, qui Sem-pronius vocabatur, in Circo erat. Qui cum longe peritissimus ad equos ducen-dos putaretur, ab ómnibus incitabatur:

—Euge, Sempróni, omnium ductorum optimus, clamábant, victoriamque ei a supéris deprecabantur. Contra, cum Curtium, aurigam Emeritensem, moratum viderent, spectatores spernebant.

—En Curtius noster conclamábant, qui victor numquam discedet... Totam diem Lucius et Quintus in Circo sederunt, laetique sub noctem in

deversorium redierunt.

j V O C A B U L A

amitto, is, ere, si, ssutn perder equos ducére conducir flecto, is, ere, xi, xutn girar caballos in periculo esse correr peligro sperno, is, ere, sprevi, spretum despreciar

victórem discedére vencer

circenses, ium, m. pl. juegos del Circo spina, ae, f. espina, barrera aedilis, is, m. edil l imes, itis, m. límite, mojón carcer, éris, m. cuadra ductor, óris cochero, guía

Emérita, ae, f. Mérida Segedensis, is de Zafra morátus, a, u m rezagado

55

Page 55: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS VOCATIVUS ET NOMINATIVUS

V O C A T I V O Se usa principalmente en las invocaciones y exclamaciones:

Euge, Semproni! ¡Bravo, Sempronio!

I LAS APOSICIONES ¡

del vocativo van en nominativo

Euge, Semproni, omnium agitatorum optimus Bravo, Sempronio, el mejor de todos los conductores

N O M I N A T I V O — Va en nominativo el sujeto de cualquier verbo:

Lucius et Quintus circenses amabant Lucio y Quinto amaban los juegos del Circo

— Se usa además en los títulos: Emérita caput Lusitaniae Mérida, capital de Lusitania

— Llevan DOBLE NOMINATIVO los siguientes verbos:

i . INTRANSITIVOS sum, soy; maneo, quedo; nascor, nazco; videor, parezco; discédo, salgo, resulto

Curtius nunquam victor discedet Curdo nunca saldrá vencedor

Z. TRANSITIVOS PASIVOS

APELATIVOS vocor, dicor, appellor, nomínor, salütor soy saludado Limes erat qui dicebatur meta Había un limite que se llamaba meta

EFECTIVOS fío, efficior, reddor soy hecho

Nemo immortális ignavia fit Nadie se hace inmortal con la pereza

3. SERVILES

voló, nolo, malo, possum, cupio, studeo, incipio, soleo, debeo

Cato malébat esse quam vidéri bonus Catón prefería ser bueno a aparentarlo

56

ELECTIVOS creor, eligor soy elegido constituor soy constituido

Sempronius victor creabitur Sempronio será elegido vencedor

ESTIMATIVOS ducor, exsistimor, putor soy considerado habeor soy tenido

Curtius peritissimus ductor habitus est Curdo fue tenido por un peritísimo conductor

Page 56: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. EMÉRITA URBS CLARISSIMA (Verte et comple)

Urbs Emerit... a militibus Romanis capt..., anno XXV a. Ch. n. ab Octavio Caesare Augusto restitüt... et instaurat... (organizada) est. Ad Anae (Guadiana) oras posít..., Lusitaniae caput Emerit... constitut... est. Publius Charisius primu... legatu... electu... est ad urbem regendam; Marcus vero Agrippa et Trajanus, principe... fuérunt qui totam urbem monumentis decorarunt. Optím... Lusitaniae orbisque terrae urbs nona a scrip-toribus duct... est. Quare ab imperatoribus, Emerit... «Rom... Hispaníc...»vocat... est, viisque frequentissímis, palaestra, circo, basilicis, aquae ductis, amphitheátris aliisque monumentis et distincta (ornamentada) et instructa est

^meto spino síotua meto

canceres apena gpadus

Los juegos del Circo Los juegos eran tan frecuentes en Roma y en las principales ciudades del Imperio

que parecían más numerosos (creber, bra, brum) los días festivos que los laborables (profestus, a, um). Los más importantes (sollemnis, e) eran los que daban (faceré) los ediles o pretores.

Entre el Palatino (Palatium, ii) y el Aventino (Aventinus mons) se extendía (pateo) el Circo Máximo, donde se celebraban las corridas (cursus, us) de caballos. Era tan enorme, que cabían (capére) 250.000 espectadores. La arena estaba dividida por un muro poco elevado (levare), que se llamaba «espina». En su centro se levantaba (poneré) la imagen de Cibeles (Cybéle, es), diosa patrona (patróna, ae) de los juegos. Al final de la espina se encontraba un mojón, que se denominaba «meta».

Ludí gymnici Con los verbos de la lección haz cinco frases de doble nominativo.

57

Page 57: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Los juegos del Circo La salida de cada cuadriga era indicada (significare) por un edil. Cada carro daba

siete vueltas al Circo (Circum circumire septies). Cuando los caballos salían de las cuadras todo el pueblo se levantaba y gritaba. Los carros estaban provistos de dos, tres, cuatro o más caballos y eran conducidos por un cochero. Lo más difícil era girar junto a las dos metas. Corrían peligro de estrellarse contra ellas. Los cocheros y los caballos que habían salido vencedores se hacían muy famosos en todo el Imperio.

2. ERASE U N CORREDOR...

Aun corredor que había sido elegido por sus amigos para los juegos del Circo, parecióle, durante un sueño, que era llevado velocísimamente por un carro de cuatro caballos. Por la mañana se fue a un intérprete (conjector, oris), que era tenido por un dios, él cual le dijo:

—¡Oh corredor, amo del circo, saldrás vencedor! Esto significa el Ímpetu de los caballos.

Después pregunta a otro intérprete qué significa el sueño. Y éste le dice: —Serás vencido, ¡oh corredor vanidoso!, (superbus, a, um). ¿No ves que

los caballos corrían ante ti? Ni el primero ni el segundo intérprete resultó buen adivino (divinus, i),

pues el corredor pocos días después chocó contra una pared, y, rompiéndose una pierna, no pudo correr.

Ejercicio de invención Haz cuatro frases de verbos apelativos, cada uno con distinto verbo.

3. FAETÓN Y EL CARRO DEL SOL

Faetón (Phaéthon, ontis), hijo de Júpiter, pidió a su padre que le dejase guiar su carro. Este le respondió que era muy difícil conducir sus caballos. Pero como Faetón, que siempre se había tenido por un estupendo guía, insis­tiese (urgére), Júpiter permitió (ferré) que su hijo guiase su carro de oro. Este montó alegre; pero como el carro pareciese ligero a los caballos, éstos no obedecieron a Faetón, y ora se precipitaban (ruére) contra las estrellas, ora chocaban contra la tierra. Como el cielo y la tierra se quejasen de que corrían peligro de ser abrasados, Júpiter, que siempre fue saludado como padre de todos, lanzó airado, un rayo contra el carro y su conductor, y al instante el carro se hizo pedazos (perfringére) y Faetón, considerado como hijo carí­simo de Júpiter, cayó muerto.

58

Page 58: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Tema de imitación

Lucio y Quinto, que amaban, no sólo la paz del campo, sino también los juegos, se dirigieron a Mérida para contemplarlos. Cuando llegaron al Circo, las cuadrigas estaban ya preparadas para salir de sus cuadras. En medio del circo estaba la espina, cuyo lími­te se denominaba meta. Había que girar despacio para no chocar contra ella.

* V

MARE MEDITERRANíUM

V • * >

V "*

/ V b

Había un cochero que se llamaba Sempronio. Era considerado como el más perito en guiar coches. Por eso la multitud le aplaudía. Al contrario, despreciaban a Curcio, cochero Emeritense que nunca resultaba vencedor.

Lucio y Quinto disfrutaron muchísimo. Todo el día se lo pasaron viendo los juegos del Circo.

9 <• • MAGISTRO

INTERROGANTI DA RESPONSUM

Qui Emeritam monumentis decorarunt? Quomodo ab Imperatoríbus vocabatur? Ubi erat Circus Maxlmus? Quid erat spina, quid meta? Quid faciebat multitüdo cum equi exibant? Quid dixit cursóri primus conjector? Quid accídit? Víctor evásit? Quis fuit Phaeton, recordaris? Quare tellus et stellae querebantur? Qui fuerunt Sempronius et Curtius?

59

Page 59: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Aquae ductus Segoviae opus est flomanoruní mirificum. Quae majestasl

Quae lapidorum quadratorum maúnitudol Quae arcuum convenientia et aequalitasl

Page 60: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

9. Lucius et Quinlus Segoviae aquae ductum invisuní

Tabula geographica ducti, ad Segoviam iter Lucius et Quintus laeto animo contenderunt. Ad urbis conspectum, Quintus, quem magnopére juvabant monumenta,

—«Oculos —inquit— leva, Lucí, incredibíle Romanorum ingeníum et artem miremur. Quae aquae ductus majestas et lapidorum quadratorum magni-tudo! Quae exstructio! Quae arcuum convenientia et aequalítas! Bene Sego­viam quae talia habet monumenta! Romani magnifica per Imperium exstru-xerunt monumenta: basílicas, ubi nomines convenírent et tribüni-jus dicérent, regias aedes et villas ut imperatores vitam beatam vivérent, circos et amphi-theátra ut homínes ludos habérent nec vitae et laborís diurni eos taedéret, vias militares quibus Imperii Romani regiones facilius celeriusque conjungerentur, triumphi arcus ad victoriarum memoriam revocandam, aquae ductus quibus aqua ex montibus in urbes ducerétur. Segoviam in urbem historia et arte no-bilissimam, adeámus ut commínus monumentum hoc mirificum spectemus.»

Lucius et Quintus iter pergenies in urbem processérunt pauloque post ante aquae ductum constitérunt. Quae summa opéris perfectio! Quae longi-tudo et altitudo! Quintus aegre ferebat se aquae ductum antea non vidisse. Vires Lucium deficére díceres cum oculos ad monumenta tollebat, nam arcus saxaque quadrata in eum prorrui videbantur.

Scholastíco, qui e ludo redibat, obviam venérunt, cui Lucius: —Salve —inquit— adulescens, vis —si rei te non taedet— de aquae ductus

exstructione nos faceré certiores? Comis ille et humanitáte plenus: Aquae ductus —inquit— ut vidétis, opus

est Romanorum magnifícum. Totum, ut ita dicam, artem Romanorum redólet. Centum et septuaginta habet arcus; longus est bis mille et sexcentos sexaginta pedes, altusque sexaginta. Saxa quadrata —quae coemento non adhibito con-junguntur— plus sunt minusve viginti quinqué milia. Quod opus, nisi memo­ria me fallir, máximum est Hispaniae aquae ductus.

Postea scholasticus cum certior factus esset Lucium et Quintum Hispaniam circumire, libenti animo ad urbem Segoviam perlustrandam invitavit, quia multa praeter aquae ductum monumenta in ea erant arte et historia clarissima.

V O C A B U L A

inviso, is , ere, vlsi, v lsum ver, visitar jus dicére administrar jus­

ticia aegre ferré llevar a mal levare oculos levantar los ojos proruo, is, ere, ruí, rütum precipitarse redoleo, es , ere oler a conjungo, is , ere, junxi, junctum unirse, juntarse adhibeo, es, ere, ui, í tum usar, emplear

aquae ductus, us, m. acueducto saxa quadrata sillares conventia, ae, f. equilibrio aequalitas, atis, f. simetría coementum, i, n. argamasa

summus, a, um acabado comis, e cortés, afable

61

Page 61: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS ACCUSATIVUS

ACUSATIVO SIMPLE

i. VERBOS TRANSITIVOS EN LATÍN Y CASTELLANO

Segoviae aquae ductum inviserunt Visitaron el acueducto de Segovia

Todo verbo transitivo puede llevar un nombre en acusativo.

VERBOS TRANSITIVOS SOLAMENTE EN LATÍN

Vires Lucium deficére díceres Dirías que las fuerzas le faltaban a Lucio

juvo, adjüvo ayudo fugio, effugio huyo despero desespero

sequor sigo deficio falto ulciscor me vengo

OTRAS CONSTRUCCIONES

j deficio viríbus soy abandonado de las fuerzas Deficio sol déficit el sol se eclipsa

( deficére ad aliquem pasarse a uno

Effugio Effügi e maníbus hostium huí de los enemigos

Despero Exercltus de salüte despérat El ejército desespera de la [salvación

3. VERBOS DE SENTIMIENTO

Romanorum ingenium et artem mirémur Admiremos el arte y el ingenio de los Romanos

doleo me duelo fleo, lugeo lloro hórreo tengo horror

queror, conquéror me lamento miror me maravillo, admiro rideo me río

4. VERBOS DE SENSACIÓN FÍSICA

Totum aquae ductus opus artem Romanorum redólet Toda la obra del acueducto huele a arte Romano

olet, redólet tiene olor, huele sapit, resípit tiene sabor, sabe sitio „„,.. tengo sed _.

62

Page 62: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ACUSATIVO DE OBJETO INTERNO

In villis imperatores vitam beatam vivebant Los emperadores pasaban una vida feliz en las casas de campo

Acompaña este acusativo a verbos de la misma raíz que el nombre, o de signi­ficado afín:

vivére vitam (aetatem) vivir la vida

pugnare pugnam (proelium) hacer una batalla

cenare cenam tener una cena

currere cursum hacer una carrera jurare jusjurandum hacer un juramento

somniare somnum tener un sueño

ACUSATIVO CON VERBOS IMPERSONALES

Podemos distinguir dos grupos:

a) Verbos absolutamente impersonales: se usan en la tercera persona del singular.

paenitet (paenitére, paenituit) me arrepiento ; piget (pigere, piguit) me apena pudet (pudére, puduit) me avergüenzo miséret (miserere, miseruit) me compadezco taedet (taedére, pertaesum est) me hastia, me molesta

Con estos verbos:

— Se pone en acusativo la persona en que reside el sentimiento:

Homines piget laboris. Hastia a los hombres el trabajo.

— Se pone en genitivo la cosa (o persona) que es objeto del sentimiento:

Si rei te non taedet, de aquae ductus exstructione fac nos certiores. Si la cosa no te es molesta, infórmanos sobre la construcción del acueducto.

Scholasticum id pertaesum non est Esto no le molestó al estudiante

Cuando el objeto del sentimiento se expresa por un pronombre neutro, éste se pondrá como sujeto de dichos verbos.

ak

Page 63: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

— Si el objeto es una proposición, se resolverá

— por INFINITIVO, — por INDICATIVO o SUBJUNTIVO con QUOD

Me menít t ^ °ffendisse amicum. " e ¡ quod offendi (offendérim) amicum.

Me arrepiento de haber ofendido a mi amigo.

b) Verbos relativamente impersonales: se usan en las dos terceras per­sonas.

decet, dedécet conviene, no conviene con juvat gusta fallitj fugit, latet, praetérit se me pasa por alto, ignoro

Nisi memoria me fallit, Segoviae aquae ductum máximum est Hispaniae. Si la memoria no me engaña, el mayor acueducto de España es el de Segovia,

ADVERBIAL, tiene lugar:

— Con el neutro de pronombres y adjetivos de cantidad:

aliquid, nihil, nimium, máximum

Máximum haec monumenta me commovent. Me impresionan muchísimo estos monumentos.

~ Con ciertas expresiones:

Magnam (majorem) partem: en gran (en su mayor) parte Id genus: de este género Partim... partim: en parte... en parte Id aetatis ( = ea aetate): entonces Id temporis ( = eo tempore): entonces

Majorem partem Segovia opus est Romanorum. En su mayor parte, Segovia es obra de los Romanos.

EXCLAMATIVO

Se usa con interjecciones o sin ellas:

Heu me fortunatum. Feliz de mí. Te infelicem. Infeliz de ti.

Bene Segoviam, quae talia habet monumenta. Bien por Segovia, que tiene tales monumentos.

64

Page 64: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . LOS ACUEDUCTOS ROMANOS

i . Muchos y magníficos acueductos fueron construidos por los Romanos, que aún hoy son la admiración ( =admiran) de los hombres. Eran éstas unas obras destinadas a conducir el agua de los montes a las ciudades; las cuales, al mismo tiempo, decían bien con la majestad de los Romanos. Estas obras — muchas de las cuales todavía perduran (exstare) — solían construirse ya entonces con piedras de granito (granatus, a, um) en su mayor parte. En Roma quedan (superesse) restos (reliquiae, arum) de los catorce acue­ductos que llevaban diariamente a la urbe más de un millón (decies centum milia) de metros cúbicos (metrum cubicum) de agua.

2. También en Germania y Helvecia (Helvetia, ae) quedan muchos acueductos. Uno de los principales de Francia es el llamado «Pont du Gard» (Pons Vardo, ónis), edificado por Agripa (Agrippa, ae) cerca de Nimes (Nemausus, i). Pero el que más maravilla a los visitantes (peregrinans, antis), por su grandeza y perfección, es el acueducto de Segovia, verdadera obra de arte, construido en tiempos de Trajano. Fue ésta una obra de mucho trabajo y de largos años; pero nunca los Romanos se arre­pintieron de ello. Sus sillares están unidos sin argamasa. Hay en España otros famosos acueductos, como el de Tarragona y Mérida. ¡Bien por los Romanos, que dejaron tan magníficos monumentos a la posteridad! (postéri, órum).

2. SERTORII CERVA

i. Duci Sertorio —ad Segoviam adversus Metellum pugnanti— cerva vi-vacissimae celeritatis donata est. Cum eum non latéret multa esse militibus ad exsequendum difficilía, ómnibus persuásit hanc sibi oblátam esse divinítus et monére quae utilia factu essent; ac si quid durius videbatur quod imperan-dum exercitui foret, a cerva monitum esse praedicabat.

Ea cerva quam saepe Sertorius adhibebat, quodam die cum incursio esset hostium nuntiata, festinatione terríta a duce Sertorio effügit et in palüde pró­xima latuit. Cum eam milites non invenissent, cervam periisse creditum est.

2. Admodum facti Sertorium piguit; sed paucis post diebus inventam esse cervam Sertorio nuntiatur. Praecépit ergo ut ea póstero die repente in eum locum in quo ipse cum amicis esset, immitteretur.

Congregatis postridie amicis somnium Sertorius mirum ait eá nocte somniavisse: cervam visam esse ad se revertí et ut prius consuevérat, quod opus esset factu, monére. Id temporis repente, cerva emissa in Sertorü cubiculum ingressa est. Quam res máxime mirati barbári clamarunt: «Bene cervam, quae duci nostro, quod opus sit factu, iterum nuntiabit...»

65

Page 65: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. LAS OBRAS DE AGRIPA EN ROMA

Agripa —durante su edilato (intra aedilitatis tempus)— reparó varios acueductos, construyó 700 pilas de agua, 106 saltos y 130 depósitos, en su mayor parte magnífica­mente adornados. Además colocó 300 estatuas de bronce o de mármol —cosa que gustaba mucho a los Romanos— junto a las fuentes. Como un día el pueblo se quejase de la es­casez de vino, el emperador Augusto —a quien, por otro lado, no pasaban por alto las quejas de la multitud— les increpó con estas palabras:

—Mi yerno Agripa ha construido muchos acueductos y ha provisto todo para que ninguno tenga sed de otras cosas...

reparar reficére escasez inopia,' ae, f. pilas de agua lacus, us, m. por otro lado alias saltos fontes salientes queja queréla, ae, f. depósito castellum, i, n. increpar objurgare

¿CÓMO SE HACE EL ANÁLISIS? 1

Texto a analizar:

CAESAR DUX CLARISSIMUS MAGNO REÍ PUBLICAE AMORE SUMMAE DILIGENTIAE SUMMAM IMPERII SEVERITATEM

SEMPER ADDIDIT

4. ¿A quién añadió} Como el verbo addidit expresa una idea de destino, puede recibir un complemento de atribución. Dicho complemento es un nombre en dativo —DILIGEN­TIAE— determinado por el adjetivo SUMMAE.

Tema de imitación

Lucio y Quinto llegaron a Segovia. Al contemplar el acueducto, se admiraban sobre­manera del arte de los Romanos. ¡Qué construcción! ¡Qué sillares! Los Romanos constru­yeron magníficas obras de arte: basílicas, casas de campo, circos para que los ciudadanos no se hastiaran de su trabajo, acueductos para traer el agua. Cuando se acercaron al acue­ducto y vieron su perfección y altura, parecíale a Lucio que le faltaban las fuerzas. ¡Verdaderamente era aquélla una obra inmortal, digna de Romanos!...

Quid érant aquae ductus? Quot Romae erant? Quis fuit Sertorius? Quid dicis de cerva...? Ubi quondam latuit? Quid Sertorius, ea inventa, praecépit? Quos lacus refecit Agrippa? Quid de vini inopia? Quid Lucius et Quintus mirabantur? Quot aquae ductus Segoviae arcus habet?

? MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

66

Page 66: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Numantiae moenia fere jam dejecta adulescentes viderunt.

10. Numanlia, urbs virtute praesians, salve!

Cum septem dies, ut Lucius et Quintus Tarracó-nem petérent, deessent, opportüna data occasione qua scholastici Salmanticenses Numantiam quoque per-gérent, sodalium raeda, libenter oblata, Numantiam —Arevacórum caput— una adierunt.

Itinéris comités tres erant: Aulus, qui sexdécim annos natus erat; Julius, quindécim annorum adules-cens, et Paulus, qui decímum quintum annum agébat.

Cum a Numantinis muris passus trecentos abessent, raeda cum equis in stabulo quodam ad viam, asservatis, viam perrexerunt. Prandii hora ad Du-rium flumen, quod urbem undis argentéis amplexatur, sederunt.

Julius, cui máxime historia cordi erat, Numantinum bellum —dum viatica sumebant— narrare coepit.

—Belli —inquit—, gerendi —anno 153— haec fuit occasio: quod Numan-tini prófugos Segedános apud se receperunt. Ex eo tempóre Numantia rivális fuit Romae. Strenuique duces ad eam expugnandam, inter quos Claudius Marcellus et Quintus Pompejus, a Romanis missi sunt. Deníque Scipio Aemi-lianus Cartilágine deléta gloria et laude clarus, vallis, castris, septemque turri-bus urbem circumdédit. Res summa vi gesta est. Numantini telis, pilis sagit-tisque certant. Sed tanta fuit obsidio ut, fame victi, in deditionem, incensa urbe, venérint.

Lucii rogatu, qui ad narrationem animum attentis oculis intendebat, Nu­mantiam ascenderunt ut paríetinas, moeniaque fere jam dejecta viderent. Turrim quoque ex lapidibus exstructam viginti pedes altam, septem pedes latam —quae adhuc perstabat— conspexerunt. Lapidem ad muros Julius invénit in qua haec scriptio incisa erat: «Numantia, urbs virtute praestans, salve.»

V O C A B U L A

occasionem dari presentarse ocasión bellum gerére hacer la guerra animum intendere atender

dejicio, is , ere, éci, ectum derribar perstare subsistir incido, is , ere, idi, ísum grabar

viaticum, i, n. provisión para el viaje pilum, i, n. lanza arrojadiza obsidio, onis, f. bloqueo, asedio deditio, onis, f. capitulación

Arevaci, órum, m. pl. Arevacos (pueblo de la Tarraconense) Durius, ii, m. Duero

Page 67: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS ACCUSATIVUS

EXTENSIÓN

El complemento de extensión sirve para expresar las dimensiones espaciales de largura, altura y anchura de un objeto.

Se construye i) Con ACUSATIVO, si va introducida por los adjetivos

l ongus largo '

latus ancho

altus alto (profundo)

2) Con las expresiones

• in altitudinem 1 • in latitudinem y el verbo PATERE = extenderse

• in longitudinem ;

acompañadas de la determinación numeral en ACUSATIVO.

Arcem viginti pedes altam vidérunt. ) Vieron una cindadela de Arcem, quae in altitudinem viginti pedes patebat, vidérunt. \ veinte pies de alta.

N Ó T A T E !

Caesar aggérem duodécim passuum exstruxit

• Si el número que expresa la medida va regido de sustantivo, usarás el genitivo de cualidad

DISTANCIA

El complemento de distancia sirve para indicar lo que una persona, cosa o lugar dista de otra persona, cosa o lugar:

La DISTANCIA se expresa con los verbos abesse o distare.

El NUMERAL se pone en acusativo o ablativo o —menos frecuentemente— en genitivo en dependencia de los sustantivos spatio, intervallo ( = distancia).

El LUGAR —respecto del que se computa la distancia— se pone en ablativo con a (ab), aunque se trate de nombres de ciudades.

Amici abérant a Numantia trecentos (trecentis) passus (passibus) Los amigos distaban de Numancia trescientos pasos

fiS

Page 68: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

R E M A T T E N T E L E G I T E

^ Si

¿¿ ^

iter bidui abest iter duorum diérum

iter tridui abest iter trium diérum abest

iter quatridui abest iter quattuor diérum abest

a dos días de camino

a tres días de camino

' , # "7\ lífí T? , ^ "™ % " , ! „ „u„„* f a cuatro días de camino

biduum, i dos días

triduum, i tres días

quatriduurrij i cuatro días

Numantia bidui (duorum diérum) iter a Segovia abest. Numancia está de Segovia a dos días de camino.

E D A D

El complemento de edad de una persona se expresa de las siguientes formas,

i . Con el ACUSATIVO del CARDINAL seguido del participio NATUS:

Aulus natus erat sexdécim annos. Aulo tenía dieciséis años.

2. Con el ACUSATIVO del ORDINAL —en singular— seguido del ver­bo AGERE y aumentado en una unidad:

Paulus annum quintum decimum agebat. Pablo tenía catorce años.

3. Con el GENITIVO annorum en dependencia de puer, vir, adulescens, senex:

Julius adulescens erat quindecim annorum. Julio era de quince años de edad.

4. Con el ORDINAL aumentado en una unidad y acompañado del genitivo aetatis:

Lucius décimo nono aetatis anuo iter per Hispaniam fecit. Lucio hizo un viaje por España a la edad de dieciocho años.

69

Page 69: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. EL GENERAL ARENGA A LOS SOLDADOS

i . Yo, soldados valerosísimos, que ten­go ya cincuenta años, sé por experiencia que las palabras casi no añaden nada nuevo a los corazones nobles... Ha llegado, pues, la hora de dar muestras de la fortaleza que reside en nuestros corazones. Se presenta ocasión de poner de manifiesto nuestro va­lor para salvar la libertad de la ciudad. Como ya no nos queda espera iza de recibir auxilio, confiemos en los dioses, que con su poder nos ayudarán. No hagamos capi­tulaciones.

2. El enemigo está a tres días de ca­mino. Hemos de prepararnos. Atended, pues: Las mujeres, que provean de comida V b e b i d a a l o s Soldados; los n i ñ o s q u e ... Hora illa advenit, milites, qua virtutls documenta tengan catorce años de edad, los ancianos praebere debetis. y la tercera parte de los jóvenes, que de­fiendan la parte posterior de la ciudad; los demás jóvenes, que vigilen la parte delantera de la misma. Cuando el enemigo esté a doscientos pasos de la ciudad, disparad saetas, venablos, piedras para poner en fuga al enemigo. Estoy seguro de que con nuestro valor conseguiremos la victoria.

Que la ciencia militar de nuestros generales dirija y nutra la audacia y fortaleza de los soldados.

arengar contionari ayudar adesse saber por experiencia usus m e docet parte delantera frons, ontis, f. dar muestras documenta praebere ciencia militar scientia rei bellicae poder potentia, ae, f.

Exerci t íum celeritatis Construye en cinco minutos cinco frases de acusativo de distancia y de edad.

2. NUMANTIAE PROELIUM

Numantia urbs fuit praestantissima virtüte clara, quae adversus Romanos summa vi viginti annos bellum gessit. Tantaque Romae fuit aemula ut Rei pu-blicae terror duceretur. Illo proelio multi et fbrtissimi ¿tuces perfracti sunt. Tándem Scipio Africanus magna et militum et tormentorum copia instruc-tus, bellum victor confécit.

70

Page 70: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Primum, vallo oppídum et fossa circumdédit duoque castra quae quinqué circíter mille passus ab urbe abérant posuit, septemque turríbus, quadraginta pedes altis, munivit; postea vero impétum in urbem fecit, quattuor tantum millbus defensorum munitam, omni fere apparatu —quem contra Cartha-ginem adhibuerat— instructo...

Numantini fame impulsi, sese vorabant... Cum vero Scipionis exercitus paucis a moenibus passibus distaret, obsidioneque oppídum in dies premeretur, antéquam se hostibus tradiderunt urbem inflammarunt seque eorumque filios in ignem immiserunt.

Urbe occupata, vix Scipio quinquaginta captivos, ad belli triumphum cele-brandum, invenire potuit.

Grammaticam exerce

i. Los soldados construyeron dos terraplenes de 330 pies de ancho y 50 de alto. 2. Escipión puso los campamentos a una distancia de cinco mil pasos. 3. Aníbal fue hecho general a los veinticinco años de edad. (Exprésese la edad en

cuatro formas.) 4. Los muros de la ciudad tenían tres mil pies de largo y 30 de alto. 5. El maestro de Pablo y Julio —hombre de cincuenta años— parecía un joven. 6. Los enemigos estaban a pocos días de camino de la ciudad de Numancia.

1 A P H O R I S M I 1 • Ubi concordia, ibi victoria ! • Occasio in bello magis solet juvare quam for-• Si vis pacem para bellum titudo • Vince te ipsum • Aut inopia aut obsidione melius est hostem do-• Cedant arma togae mare quam proelio

3. CASTIGO DE UN TRAIDOR

Se cuenta que poco antes de que comenzara (en pasiva) la guerra de Numancia, los jefes de la población decretaron que todas las mujeres y niños que aún no habían cumplido los trece años se recogiesen en la plaza para ser custodiados con mayor seguridad, y que todos los que eran aptos para tomar las armas estuviesen prestos para hacer la guerra y defender la ciudad. Todos obedecieron con gusto. Sólo un hom­bre, que ya tenía sesenta años, habiendo recogido los bienes que poseía, huyó por la noche hacia la ciudad próxima, que distaba de Numancia unos veinte mil pasos.

Como se hubiese sentado junto a una fuente para tomar alguna provisión, y fuese visto por los centinelas que guardaban aquellos parajes, fue traspasado por una saeta. Dicen que al morir escribió con su dedo mojado (en) sangre, sobre una piedra, estas palabras: «Numantinos, venid y contemplad a este traidor, que a sus sesenta años de edad prefirió morir vergonzosamente a luchar por su patria.»

comenzar decretar recogerse con mayor seguridad estar presto

inire constituere se recipere tutius se parare

recoger paraje mojado contemplar vergonzosamente

• colligére loca, orum, n madefactus spectare turpiter

pl.

71

Page 71: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Ejercicio de invención «

Con los vocablos de esta lección inventa seis ejemplos: Dos que se refieran a la extensión, dos a la distancia y otros dos a la edad.

¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Texto a analizar:

CAESAR D U X CLARISSIMUS MAGNO REÍ PUBLICAE AMORE SUMMAE DILIGENTIAE SUMMAM IMPERII SEVERITATEM SEMPER ADDIDIT '

5. ¿Cómo añadió? Todo verbo admite un complemento de circunstancia: lugar, tiempo, causa, etc. En nuestro texto la circunstancia es AMORE —complemento de causa— deter­minado por un adjetivo: MAGNO, ambos referidos a REÍ PUBLICAE. A éste se le llama GRUPO CIRCUNSTANCIAL.

Tema de imitación

Presentándose la ocasión en que unos estudiantes iban a ver las ruinas de Numan-cia, se dirigieron allí, junto con ellos. Uno de los compañeros, llamado Aulo, tenía die­ciséis años; otro, de nombre Pablo, catorce, y el tercero, Julio, tenía quince.

Cuando estaban ya a 300 pasos de Numancia, dejaron el coche en un establo y a pie fueron a las orillas del Duero, donde tomaron sus provisiones. Entretanto, Julio contó cuál había sido (fuisset) la ocasión de la guerra. Todos le atendían. Decía que los Ro­manos enviaron allí muchos y buenos generales, pero todos fueron vencidos por los Nu-mantinos. Con sus dardos y saetas hicieron un estrago enorme en los ( = de) enemigos. Finalmente, Escipión cercó la ciudad, derribó los muros y se rindieron.

Cuando después de comer vieron Numancia, aún pudieron contemplar un castillo de 20 pies de alto y de siete de ancho, y una inscripción grabada en una piedra.

? <• •

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quot annos habebat Aulus? Quot Julius? Quae fuit belli Numantini occasio? Qui dux urbem expugnavit? Quid Numantini fecérunt antequam urbs expugnata est? Aliqua de ducis contione recordaris? Urbe occupata, quot Scipio invénit captivos? Fuitne allquis proditor? Quid fecit? Quos annos natus erat? Quomodo necatus est? Ubi? Quid moriens scripsit?

72

Page 72: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Augustus Tarracone aquae ductum aedificavit.

11. Lucius et Quin-lus Tarracone, de itinere párenles cerliores faciuní

Lucius et Quintus animum induxerunt, postquam Numantiam inviserunt, alíquot dies Bilbíli commorari, sed tempus urgebat; orabat enim eos Cor-nelius ut Dertósam adírent, ubi jucundissimum ver ad mare agére potérant. Obíter ergo per Bilbílim transeúntes, Tarracónem — flurnine Hibero per Cae-saraugustam transmisso— venerunt. Ex ea urbe Lucius Mundam ad Hora-tium —quem optímum ducebat amicum— littéras dedit. Quintus vero paren-tibus his verbis scripsit:

«Quintus et Lucius filii suavissimis parentibus s. p. d. His littéris quae ex animo vobis damus, certiores vos facimus de nostro

adventu Tarracónem; ac simul de consilio propediem Romam exeundi vos monémus; de die tamen vos, ut major sit nostri exspectatio, celamus. Nos ju-varet Alpes —quos Hanníbal exercitum traduxit— pedibus superare; sed montium vértices altissimi, superbi sunt et difficillimi; illos ergo tantum spectabimus. Nunc alíqua de itinere. In Sicilia Aetnam adivimus, Sergium-que —qui amicum se praebuit carissimum— salutamus. Carthagínem postea invisímus et Zamam, amicoque rogato sententiam Carthagínem Novam in Hispania lustravímus. Cordübae cum amico Horatio venatum invimus, nos-que ignaros varias venandi artes docuit. Ludis Emeritae adfuimus. Segoviae aquae ductum reliquiasque Numantiae vídimus. Tarracone capitolium, aquae ductum, forum, circum, amphitheatrum invisímus. Hoc unum vos petimus ut Ligarium et Marcum amicos ex animo salutetis. Válete. Dabámus Tarra­cone, veré ineunte.

V O C A B U L A

inducere animum planear, determinarse rogare sententiam pedir el parecer

superare ' escalar, subir daré (littéras) escribir

Bilbil is , i s , f. Calatayud Dertosa, ae, f. Tortosa ex animo de corazón

73

Page 73: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

D Ú P L E X ACCUSATIVUS

i . ACUSATIVO D I R E C T O Y PREDICATIVO

Los verbos apelativos, estimativos, electivos y efectivos, que en pasiva llevan doble nominativo, pueden construirse en activa con doble acusativo: uno directo y otro predicativo.

Lucius ad Horatium, quem optímum ducébat amicum, littéras dedit Lucio escribió una carta a Horacio, a quien consideraba muy buen amigo

2. ACUSATIVO D I R E C T O Y DE L U G A R

Algunos verbos de movimiento compuestos de TRANS y CIRCUM,

transfero, traiicio j . , . , , i „ j ' ' . > tasar al otro lado traduco, transporto \ r

circumduco llevar en torno

pueden llevar además del complemento directo otro acusativo de lugar

Caesar Mundam copias circumduxit Cesar llevó sus tropas en torno de Munda

3. ACUSATIVO D E PERSONA Y COSA

1. Doceo, edoceo enseñar

llevan acusativo de persona y de cosa

Horatius varias venandi artes eos docuit Horacio les enseñó variadas artes de caza

- P A S I V A de

DOCEO

1. Lucius et Quintus ab Horatio artibus Venandi imbüti sunt Se hace con los verbos INSTITUOR, ERUDIOR, IMBUOR, soy enseñado

acompañados del ablativo de cosa

2. Lucius et Quintus ab Horatio artes venandi didicérunt. Se hace también con la activa de DISCO, aprender acompañado del acusativo de cosa y del ablativo dé persona con a (ab)

• Sin embargo, se usa la forma participial DOCTUS seguida de acusativo o ablativo Lucius artibus venandi doctus Lucio docto en las artes de la caza

Page 74: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. Moneo aviso || Celo oculto

llevan acusativo de persona y ablativo con de de cosa

De die exeundi vos celamus Os ocultamos el día de la partida

PASIVA de

CELO Vos celamini de die exeundi Se os oculta el día de la partida

Celo tiene en la pasiva construcción personal:

• nominativo de persona a quien se oculta • ablativo con de de la cosa que se oculta

3. Oro, rogo pedir

admiten un solo acusativo de persona o cosa;

cuando se indican ambos, la cosa se expresa por subjuntivo con UT-NE;

Orabat eos Cornelius ut Dertosam adirent Les rogaba Cornelio que fuesen a Tortosa

NOTA: Con rogo e interrogo la cosa se expresa con de y ablativo.

4. peto pido (para obtener) flagíto, postulo, poseo exijo scitor, quaero pido (para saber) reposco reclamo imploro imploro precor ruego

llevan acusativo de cosa y ablativo de persona con a (ab)

Dux ab amicis copias postulabat El general pedía a sus amigos tropas

Cuatro significados de

P E T O • peto Dertosam, VOY a Tortosa • peto hostem, ATACO al enemigo • peto consulatum, ASPIRO al consulado • peto a te librum, te PIDO un libro

NOTA: Todos los verbos del apartado 3. llevarán doble acusativo —de persona y cosa— cuando el acusativo de cosa va expresado por PRONOMBRE NEUTRO.

Hoc unum vos petímus (oramus, celamus, monémus...)

75

Page 75: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. TARRACO

Cum Tarraconem locum idoneum (punto estratégico) urbemque potentem Romani ducérent, eam Provinciae Tarraconensis caput crearunt. Moenibus muníta tutissimum praesidium Romanis semper praebuit. Quare Augustus —quem de re legati certiórem faciébant— permultis voluit decorare monu-mentis. Aquae ductum exstruxit, capitolium, templa, marmora sculpta, forum, amphitheatrum quod ad mare patebat, circum, balnea, necropolim, biblio-thecas et lycea quibus adulescentes disciplinis erudiebantur posuit, aliaque multa monumenta, quae ad urbis magnificentiam spectabant, erexit.

En nonnullae urbes quae —ut áurea corona— Tarraconem honorabant: Emporium (Ampurias), Barcino, Dertósa, Lucentium (Alicante), Osea (Hues­ca), Caesaraugusta, Bilbílis, Numantia, Seguntia (Sigüenza), Toletum...

Ejercicio de invención

Forma cuatro frases cortas —de distinto significado^ con el verbo PETERE; otras tres con cada uno de los verbos MONERE y ORARE, y dos en forma pasiva con cada uno de los verbos DOCERE y CELARE.

> E P I S T

stilus, i, m. estilo, punzón calámus, i, m. pluma acceptor, oris, m. destinatario charta, ae, f. papel commercium epistulare correspondencia dies, ei, f. fecha involücrum, i, n. sobre atramentum, i, n. tinta tabellarais, ii3 m. cartero

Formulae ad salutandum

• Lucius Horatio salutem dicit • Lucius suavissimo patri salutem dicit • Lucius Horatio salutem plurimam dicit (s. p.

Lucio saluda de corazón a Horacio.

U\ii\\J¡lV <JJ,ÍV1

U L A

domicilium, ii, n. señas missor, oris, m. remitente epistülam solvere abrir una carta epistülam legere leer una carta epistülam accipere recibir una carta littéras daré escribir rescribere responder vale dicere decir adiós responsum daré responder

d.),

Formulae ad valedicendum

• Vale. Cura ut valeas, Adiós. • Ama nos et vale. Fac valeas. • Iterum iterumque vale.

Adiós una y mil veces.

CHARTAM, ATRAMENTUM, CALAMUM SUME et vocabulis quae tibi supra proponuntur epistülam amico scribe.

76

Page 76: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. LUCIO ESCRIBE UNA CARTA A SU AMIGO LIGARIO

Hemos escrito a nuestro carísimo Cornelio y le hemos rogado te saludase de corazón. ¡Cuánto te añoramos (desiderare), buen Ligario! Pasamos en Tarragona una vida feliz con los amigos. Hemos visto muchas ciudades. En Córdoba fuimos a cazar. ¡No sabes lo que es descansar bajo el silencio de la noche en una granja!... En Mérida fuimos al Circo. ¡Qué espectáculo más agradable, Ligario! Dentro de pocos días iremos a Tortosas pues nos lo está pidiendo Cornelio. Adiós. Escribe pronto.

4. LIGARIUS RESPONSUM DAT LUCIO

Ligarius amico Lucio s. p. d. Me rogas, o bone Luci, ut responsum quamprimum dem. Primum te de re jucundis-

sima certiorem fació: Fraterculum, quem nondum tu nosti — nam fere dúos annos natus est— habeo. Lepidissimus est et pulchellus; Risu parvus puer optíme omnes nos cognos-cit. ínter cenam prope avum collocatur quaeritque ab eo ut alíquid cibi praebeat... Risum movet. Post cenam cum convivae bibére incipiunt in cubicülum mater eum portat. Haec quoque fere nugae sunt... Tándem induxi animumPompejos petére. Multa enim homínes itinera docent. Sed obíter alias urbes perlustrare cogito. Otiósus dies cum parentibus ago et beátus. Mone, Luci, de adventu. Et me de die nolite celare. Tabel-larius adest. Me ama et vale.

Tema de imitación

Lucio y Quinto habían pla­neado quedarse unos días en Calatayud; pero su padre Cor­nelio les pedía que se dirigieran a Tortosa. Por eso partieron allí. Desde esta ciudad Lucio escribió a Horacio —al que te­nía por un gran amigo—, y Quinto a su padre. Le hacía sabedor de su llegada a Tarra­gona y de su salida a Roma; pero le ocultaba el día. Habían visitado Sicilia, África y Espa­ña. En Córdoba fueron a cazar con un amigo, quien les enseñó varias artes de caza. Vieron también Numancia. Le decía que dentro de breves días irían a pasar unas semanas a la quinta de Tortosa.

MAG1 INTE DA R

? [STRO • RROGANTI ESPONSUM

Quid erat Tarraco? Habebatne monumenta? Quid significat s. p. d.7 Cui Lucius scribit? Quid Cordübae fecérunt Lucius et Quintus? Quid Emeritae? De quibus Ligarius certiorem Lucium facit? Quo Lucius et Quintus post breves dies petent?

77

Page 77: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

MARCO VALERIO MARCIAL

• Marcial es considerado 1

como el maestro del epigrama2. Nacido de humilde familia, el año 40 a. de C , en la pequeña ciudad celtíbera 3 de Bílbilis, bajo el imperio de Tiberio, fue educa­do por sus padres en las letras con intención de 4 dedicarlo5 a los asuntos del foro. Deseoso de for­tuna y de honores, se dirigió, cuando tenía unos veinticinco años, a Roma, reina de las ciuda­des y cabeza del Imperio. Durante los treinta y cinco años que vivió allí, trató de 6 buscar algún pues­to 7 elevado 8 para él y para su familia.

• Tito y Domiciano le otorga­ron algún título honorífico. Com­pró una casa en Roma y una quin­ta en Nomento 9, en donde pasó felizmente sus días. Pero nada le servía de placer en la urbe. El año­raba 10 la áspera Celtiberia, a Bíl­bilis, con sus casas colgadas " de la colina, ilustre por sus veneros 12

de oro y adormecida13 por las aguas del Jalón.

• Por eso el año 98, reinando Trajano, vuelve a Bílbilis, donde vivió dulcemente hasta el año 104. Escribió muchos epigramas con estilo sencillo, pero mordaz 14. Pli-nio el Joven 15, su amigo, escribió de Marcial: «Era un hombre de ánimo picante16, vivo 17, que tenía mucha gracia, bastante hiél18 y no poco candor19.

1. Habéri. 2. Epigramma, atis, n. 3. Celtibericus, a, um. 4. Ut. 5. Vacare (con dat.) 6. Conari. 7. Se­des, is, f. 8. Sublimis, e. 9. No-mentum, i, n. 10. üesiderarc. n . Penderé. 12. Fodína, ae, f. 13. Obdormíre. 14. Mordax, ácis, m. 15. Minor, 5ris 16. Acer, acris, acre. 17. Vividus, a, um, 18. Fel, fellis, n. 19. Simplicitas, atis, f.

EPIGRAMMATA

A la mano de Escévola

Cum petéret regem decepta1 satellíte 2 dextra, injécit sacris se peritüra focis.

Sed tam saeva pius miracüla non tulit hostis, et raptum flammis 3 jussit ablre virum.

Urére quam potuit contempto Mutius 4 igne, hanc spectare manum Porséna non potuit.

Major deceptae 5 fama est, et gloria dextrae: Si non erraset, fecérat illa minus.

(L. I., Bp.XXI.) El poetastro Cinna

Versículos in me narratur scribere Cinna: non scribit6, cujus carmina nemo legit.

(In Cinnam, III, 9.) El tabernero astuto

Callídus imposuit7 nuper mihi caupo Ravennae: cum petérem mixtum 8, vendídit ille merum.

Los ayunos de Filón

Numquam se cenasse domi Philo jurat, et hoc est; non cenat, quotiens-nemo vocavit eum.

(De Philone, V, 47.) Contra un maestro

Quid tibi nobiscum est, ludi scelerate magister, invisum 9 puéris virginibusque caput?

Nondum cristati10 rupere silentia galli: murmure n jam saevo verberibusque tonas.

Vicini somnum —non tota nocte— rogamus: nam vigilare leve est, pervigilare gravela est.

Discípulos dimitte tuos. Vis, garrüle, quantum accípis ut clames, accipere ut taceas?

(In magistrum ludi, IX, 68.) El primoroso Matón

Omnia vis belle13, Matho, dicére. Dic aliquando et bene; dic neutrum; dic aliquando male.

(In Mathonem, X, 46.)

i . Deceptus, a, um, confundido. 2. Satelles, itis, m., secretario. 3. Raptus f lammis, arrancado de las llamas. 4. Mutius, ii, m. -Mudo. 5. Deceptae... dex­trae. 6. Non scribit, no ofende. 7. Imponere, en­gañar. 8. Mixtum (vinum). 9- Invisus, aborreci­ble. 10. Cristatus, crestado. II. Murmure... saevo, con tu voz encolerizada. 12. Gravis, e, insoportable. 13. Belle, primorosamente.

78

Page 78: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Per agros deambulantes, a r a m almae Cereris sacram

adulescentes conspexerunt.

12. Lucius el Quinlus Deriosae villam luslrant

Cum aliquot dies Lucius et Quintus Tarracóne commorati essent, villam parentum visendi stu-diosi, Dertósam contendérunt. Ubi Lucius procul plenissima pace perfüsam, arborum ferácem, sub montis radíce sitam, in meridiem spectantem, villam in qua nati erant vidit:

—Salve —inquit—, praedium, majorum regna meorum, quod avus, quod nobis pater fruendum coluit.

Ad villam servus —hilári vultu, rubicundo co­lore et boni ingenii— tauris pabülum dabat. Accedit igitur Davus —vir quadraginta fere annorum— qui ex animo eos salutavit. Ule qui optimum vinum bene bibebat, ad cellam vinariam primum duxit, ubi mul-tae erant vini amphorae. Adulescentibus Davus, hanc cellam invisendi assuetus:

—Nunc aliquid jucundi et novi: En Falernum, en Caecübum a Cornelio vobis Roma missum. Pocülum accipíte et bíbíte.

Neuter eorum illud omnium suavíssimum vinum recusavit, sed pocüla sorbuerunt cupidi.

Postea ad agros qui prope villam patebant venerunt. Et Davus: —Quantum —inquit— hic mihi est laboris, quantumque per annum

sudoris! Meum enim, vilici, est laborare, arare, vites incidére... Per agros deambulantes fontem, aram almae Cereris et Liberi sacram

viderunt. Vesperascente cáelo, tectis villarum fumantibus, majoribusque ex montibus cadentibus umbris, villam intrarunt. Ibi per duas hebdomádes tran­quilla pace apud Davum quieverunt.

V O C A B U L A

incidére podar, cortar vesperascit atardece fumare humear

majores, orum, praedium, ii, n. ingenium, ii, n. celia vinaria pocülum, i, n. ager, i, m.

antepasados heredad carácter, natural despensa del vino copa campo

Falernum, i, n. vino, de Falerno Caecübum, i, n. vino Cécubo Ceres, éris, f. Ceres (diosa del campo) Líber, éri, m. Baco (dios del vino)

perfüsus, a, u m inundado

79

Page 79: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS GENETIVUS

i . G E N I T I V O POSESIVO

Indica la persona a quien pertenece una cosa:

Cornelii sodales Los amigos de Cornelio

No se dice villa MEI, TUL.., sino villa MEA, TUA... Pero sí se dice villa omnium NOSTRORUM...

Se usa con los nombres sustantivos y estos adjetivos:

proprius, communis, sacer

Aram Ceréris sacram viderunt Vieron un altar dedicado a Ceres

— Genitivo de conveniencia:

Meum villíci est arare Es propio de mi oficio de granjero arar

La expresión ES DEBER DE, OFICIO DE, TOCA A..., se traduce al latín:

a) con el verbo esse y genitivo: Vilici est arare b) o con los giros: Officium, munus est: Munus est vilici arare

I MEUM, TUUM, NOSTRUM, VESTRUM Es oficio mío, tuyo...

I — Giro propio con los pronombres de i.a y 2.a persona.

EJUS, EORUM, EARUM Es oficio de él, de ellos... — Giro propio con los pronombres de 3.a persona:

MEUM VILICI EST... Es oficio mío, que soy granjero... — La aposición, cuando se dé, se pondrá en genitivo.

2. GENITIVO DE CUALIDAD

Indica la propiedad característica de una persona o cosa. El sustantivo que indica la cualidad va siempre acompañado de adjetivo.

Se usa el

— GENITIVO, para expresar la edad, peso, medida, espacio, etc. Davus servus erat quadraginta fere annorum

— GENITIVO o ABLATIVO, para expresar las cualidades morales: índole, ingenio:

Servus boni ingenii ad ostium erat

80

Page 80: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

— ABLATIVO, para expresar las cualidades físicas (estatura, color...) y las morales transitorias:

Davus hilari vultu, rubicundo colore arridebat... Davo de rostro alegre y sonrosado color sonreía...

3. GENITIVO OBJETIVO Y SUBJETIVO

TIMOR HOSTIUM \ temor de j o s enemiPs: SUBJETIVO ( temor a los enemigos: OBJEIIVO

— Si el genitivo hostium puede reemplazarse por un SUJETO ( = HOSTES timent) tendremos el GENITIVO SUBJETIVO

— Pero si el genitivo hostium puede reemplazarse por un OBJETO ( = HOSTES timémus) tendremos el GENITIVO OBJETIVO

El SUBJETIVO equivale a NOMINATIVO El OBJETIVO equivale a ACUSATIVO

El genitivo objetivo suele ir regido de los adjetivos que significan: 1. Deseo y aversión: avidus, cupidus, studiosus, deseoso

fastidiosus, fastidioso, que hastía

Villam parentum visendi studiosi erant Estaban deseosos de ver la quinta de sus padres

2. Costumbre, desuso: assuétus, acostumbrado; insuetus, no acostumbrado

Davus cellam vinariam invisendi assuétus Davo acostumbrado a visitar la despensa del vino

3. Conocimiento, ignorancia: doctus, peritus, imperitus

Vilicus peritus est arandi El granjero es perito en el arte de arar

ATTENTE RÉSPICE!

— Distingue entre TIMOR MEI (tui, sui, nostri...) temor queme tienen... OBJETIVO TIMOR MEUS (tuus, suus, noster...) temor que tengo yo... SUBJETIVO

— Los pronombres vos y nos tienen doble forma en el genitivo: NOSTRI, VESTRI Magna est nostri admiratio: OBJETIVO

Grande es la admiración hacia nosotros

NOSTRUM, VESTRUM Quis vestrum hoc non audit? PARTITIVO ¿Quién de vosotros no oye esto?

81

Page 81: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4- GENITIVO PARTITIVO

Expresa el todo del que se toma la parte.

Puede ir regido de -Sustantivos que indican

Parte: Pars, multitüdo, copia-Cantidad: Amphóra...

Vini amphórae in celia vinaria erant Había ánforas de vino en la despensa

-Comparativos y superlativos: prior, maxlmus, minor, etc. Vinum omnium suavissimum nemo recusavit Nadie rehusó aquel vino el más suave de todos

Pueden llevar también j f x ° d e c o n a b l * . t i v o

( ínter con acusativo Vinum ex (de) ómnibus suavissimum

-Numerales: dúo, tres, unus, viginti... Decem eorum necati sunt Fueron muertos diez de ellos

I Unus: Podrá llevar también ex o de con ablativo

Unus servorum (ex servís) vocabatur Davus Uno de los siervos se llamaba Davo

Milia, ium, un millar (sust.) lleva genitivo; mille (adj.) concuerda con su sustantivo.

—Interrogativos e indefinidos: Nemo, nullus, quis, aliquis, neuter... (aunque también pueden llevar ex o de con ablativo):

Neuter fratrum (ex fratribus) Hispaniam vidérant Ninguno de los dos hermanos habían visto España

NOTA: Uter, neuter, merque y plerique (pleraeque y pleiaque) además de llevar genitivo pueden con­cordar con el sustantivo;

—Pronombres neutros y adverbios: Nihil, aliquid, quantum, satis, ubínam, parum, nimis...

Quantum est mihi labóris! ¡Cuánto trabajo tengo!

82

Page 82: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . PUBLIO ESCIPION Y EL LABRADOR

Como Publio Escipión, hombre de noble origen (genus, éris) hubiese cogido (apprehendére) para saludarle la mano de un ciudadano, endurecida (duratus, a, um) por los trabajos agrícolas (rusticus, a, um), burlándose de él, le preguntó si acostum­braba a caminar con las manos. El labrador respondió que estaba acostumbrado al tra­bajo duro del campo, porque su oficio era cultivar los campos desde la salida del sol hasta que las sombras caían de los montes... Estas palabras fueron motivo (causa, ae) para que la mayor parte de los oyentes, que eran labradores, le injuriasen (objurgare) y que algunos de ellos le golpeasen (percutere). Por lo que aquel joven de buena índole, al darse cuenta de su equivocación (error, oris), le pidió perdón y consiguió la amistad de los labradores.

PER VERBA AD IMAGINEM

V I L L A

porticus, us, m. pórtico conspectus, us, m. aspecto, perspectiva área, ae, f. patio cenacülum, i, n. comedor atrium, ii, n. atrio plaustrum, i, n. carro cavaedium, ii, n. patio fístula, ae, f. flauta viridarium, ii, n. jardín vestibülum, i, n. portal balneum, i, n. baño cibum apponére alicui servir la comida a alguno liquor, óris, m. licor hospitio recipére alicui hospedar a alguno casa, ae, f. cabana

CON ESTOS VOCABLOS Y OTROS QUE ENCONTRARÁS EN ESTA LECCIÓN describe brevemente una casa de campo: animales, pastores, mar... Y no te olvides de aducir cinco casos de genitivo por lo menos.

2. BACO Y FALERNO (Señala los genitivos propios de la lección)

Falerno, anciano de blancos cabellos y de ánimo bueno, cultivaba las cumbres (juga, orum) del monte Másico, donde tenía un altar consagrado a Ceres. Como no co­nocía el vino, apagaba (sedare) la sed con agua. Un día le visitó el dios Baco. El viejo le hospedó en su cabana y le sirvió una frugal (parcus, a, um) comida y algo de agua... Baco, queriendo recompensar (munerari) la humanidad del viejo,.hizo que (fecit ut) todas las ánforas de Falerno se llenasen (implére) de vino. «Recibe —dijo— este licor —el más dulce de todos— que te ofrece el dios Baco... El te hará famoso.»

Falerno bebió tanto vino, que, vencido por su suave sabor, se durmió, mientras Baco sonreía (arridére). Cuando despertó, el monte Másico florecía de vides...

>

83

Page 83: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3- CHRESIMUS AGRÍCOLA (Traduce y clasifica los genitivos)

Quídam agrícola qui appellabatur Chresímus agros et vineas multo sudóre et labore ejus et filiorum meliora fecit (mejorar). Quae cum óptimas fruges fructusque ei gigné-rent vicini vilíco invidérunt," et omnia venenáis (brujerías) facta esse contendebant. Res ad Albinum aedilem magnae severitatis est delata (llevar). Cum Chresímus coram judicibus familiam robustam, ferramenta rustica, graves arátros, boves pingues adduxis-set, mirante Albino et judicibus:

—Haec sunt — inquit— judíces veneficia omnium nostrum. Quis ex vobis potest nos accusare? Utínam ad forum adducére possem vigilias nostras et sudores...

Quo Chresímus et filii ómnibus sententiis absoluti sunt.

FONTI BANDUSIAE

Hoc Horacii carmen O fons Bandusiae, splendidior vitro, hispanice redde. Dulci digne mero non sine floribus

Cras donaberis haedo...

T e flagrantis atrox hora Canicülae Nescit tangere; tu frigus amabíle Fessis vomere tauris

Praebes et pecóri vago.

Bandusia, ae, i., fuente de Bandusia; digne dulci mero; donare, obsequiar; flagrans, antis, ardiente; nescire, no osar; vomer, eris, m., arado; vagus, a, um, vagabundo

4. MI CASA DE CAMPO

1. Villa est mihi jucundissimo conspectu quae uxori et liberis otium gra-tissimum praebet. Nihil opulenti est in ea ñeque inutilis. In primis atrium patet, deinde portícus quibus parva sed festiva área includitur (se encierra). Est contra cavaedium, mox cenaculum et cullna. Undíque sunt fenestrae quarum pleraeque silvas, montes, mare prospiciunt. Ad laevam cubicúlum est quod purissimum solem accípit et balneum.

2. Junto a mi habitación, está la biblioteca, llena de variados libros. Junto a la quinta se guardan los ganados. En medio de los campos hay pozos y fuentes y una estatua consagrada a Zeus (Juppíter, Jovis), que fue el primero que trabajó los campos.

5. LUCULO, HOMBRE DE BUEN HUMOR

Tenía Lúculo una quinta muy hermosa. Como un día Pompeyo — amante de la so­ledad— la hubiese visto, esto sólo le reprochó (reprehenderé): que aunque en verano era la más amena de todas las que había visto, en invierno tenía demasiada incomodidad. Pero Lúculo le respondió: _ .

— ¿Crees que yo soy más ignorante de las cosas rusticas que las golondrinas, las cuales, al llegar el invierno, cambian de lugar?...

84

Page 84: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

6. AGRICOLARUM VITA (Traduce y clasifica los genitivos)

O nimis beatos agrícolas! Si quid felicitatis vestrae noveritis! Veré incípit labor: Arátro agricóla alma arva colit, frumentum serit, vites incldit... Interea nascuntur agni, máxima vilicorum spes, quos pastores — pabuli cupidos— cum matribus ad pratum adducunt.

In campis térra floret ovesque pingues fiunt. O jucundum post meridiem sub arborum umbra somnum, dum pastoris fistulae

cantus auditur...! Nullíbi terrarum suavius dormitur. Quamvis arduum sit fruges sub solé secare, quantum gaudii percipítur dum plaustra —noctis cadentibus umbris— ad villam frugum copiam portant... Noctu «silent late loca» et magna suavitas eos invádit. Magnum ergo est agrestis pacis et agricolarum vitae desiderium! .

Vilici officia

— Vigile la quinta diligentemente. — Sea perito en conocer los tiempos. — Sea siempre parco. — Haga, el primero de todos, todo lo que haya mandado el amo. — Procure que su familia no pase frío (algere) ni tenga hambre. — No quiera saber más que el amo. — Cuide bien las herramientas. — Vaya a dormir el último de todos; pero sea el primero en levantarse. — Vea de que la quinta esté cerrada y que cada uno duerma en su lugar.

Tema de imitación

Quinto y Lucio, deseosos de ver la quinta de sus padres, se dirigieron a Tortosa. Al verla al fondo del valle rodeada de sol y de árboles, la saludaron con amor. A la puerta de la quinta, Davo —siervo de alegre rostro— daba la comida a los toros. Después de saludarlos, los llevó a la despensa del vino. Una cosa agradable les tenía preparada: vino Falerno enviado por Cornelio desde Roma... Luego fueron a ver los campos, bos­ques, las vides. Vieron también las estatuas de Ceres y Baco —dioses del campo—, a quienes tenía Cornelio consagrado un altar en medio de la granja.

Quid Scipio agricólam interrogavit? Quis erat Falernus? Aquam bibebat vel vinum? Quid fecit Bacchus? Quis erat Chresimus? Quae verba coram Albino protülit? Absolutus est? Quid Lucülus respondit Pompejo? Quid Lucius et Quintus in villa fecérunt? Quid vidérunt?

• MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

85

Page 85: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ftittttfttft%« f i n | | . f l f. é, t¿ #

Pons Vardo qui aquam urbi Nemauso subministrabat.

Page 86: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

13. Lucius el Quintus Galliam peí uní

Calendis Juniis Davo, servo Cornelii carissimo, vale dixerunt. Tristis Lu­cius villam, prata, fontes, ut tauri ex agris redeuntes bibére possent, ulmos, sub quorum umbris refrigerabantur, respiciebat... Parva quidem erat sed maximi facienda illis magno ex itinére fessis.

Tarracónem ergo versus profecti sunt. Per urbem vero procedentes, clamó-res ex foro audierunt hórridos. Quid esset nescientes, ad forum se contulérunt. Ex rostris orátor contiónem coram populo habebat ut reum quemdam —latro-cinii et homicidii accusatum— defendéret. Sed nequiquam: Multitudo per-mota eum absolvi posse negabat, immo vero capitis vel saltem ut magna pecunia damnaretur postulabat.

Cum Barcinone venissent, per quinqué dies ibi commorati sunt; calceos quindecim sextertiis —pluris revera quam Romae—, tabulamque geogra-phícam Galliae Narbonensis duobus sextertiis emerunt.

Per viam Augustam Emporium se contulérunt. Frequentes naves e portu solvebantur, frequentesque, amphóris Caecübi onustae, quod vinum magni est apud Hispanos, portum petebant. Quintus navium exítum spectans, summa fruebatur voluptate. Lucius Quinto interea historiam recolebat:

—Cato armo 195 Hispaniam per Emporium intravit ut Romanorum mores et instituía inveheret.

Idibus Juniis Narbónem in Galliam iter egerunt. Sed cum Nemausi pro-pinquos Cornelius habéret —quod plurimi Lucio et Quinto ducendum erat— ad eam urbem ut cum propinquis aliquandiu beate degérent per viam Augus­tam contendérunt. Ibi amphitheatrum, pontes, Dianae templum urbisque moenia, nonaginta arcíbus muníta, vidére potérant. Praeterea Aemilia, mater carissima, epistülam promissérat...

V O C A B U L A 1

refrigerar! refrescarse institutum, i, n. uso, modo de vivir magna pecunia damnare condenar a una Calendis Juniis i de junio

gran suma de Idibus Juniis 13 de junio dinero rostra, orum¿ n. tribuna, proa

inveho, is, ere, xi, ctum importar

Emporium, ii, n. Ampurias Narbo, ónis, f. Narbona Nemausus, i, f. Nimes

87

Page 87: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS GENETIVUS

i. APRECIO

El complemento de aprecio designa la estima que se hace de una persona o cosa. Se usa con los siguientes verbos:

faceré, habére, ducére aestimare, putare esse, fieri

estimar, valorar, valer

El aprecio se construye:

Con GENITIVO, cuando la estima es INDETERMINADA,

y se expresa por los siguientes adverbios:

magni: mucho; pluris: más permagni, plurimi, maximi: muchísimo parvi: poco; minimi: poquísimo tanti: tanto; quanti: cuanto

Caecübum vinum permagni erat apud hispanos El vino Cécubo era muy apreciado entre los españoles

ATTENDITE! L a expresión • Estimar en nada se traduce por:

Pro nihilo habére (ducere), (no por nihili habére).

— Con ABLATIVO, cuando la estima es DETERMINADA:

Navis centum talentis aestimata est La nave fue estimada en cien talentos

HAS LOCUTIONES

NÓTATE!

T e non fació assis Te non fació flocci Te non fació pili

No te estimo en un as No te estimo en un hilo No te estimo en un cabello

2. PRECIO

El complemento de precio indica el valor de una persona o cosa.

Se usa con los siguientes verbos:

venderé vender; venire (veneo) ser vendido emere comprar; esse, stare, constare costar conducere tomar en arriendo licére, liceri poner a venta redimére rescatar; locare dar en arriendo

88

Page 88: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

El precio se construye:

— Con ABLATIVO, tanto si el precio es determinado (sustantivos), como in­determinado (magno, caro; parvo, barato; nihilo, por nada):

Calceos quindécim sextertiis emérunt Compraron unos zapatos a quince sextercios

- Con GENITIVO sólo con TANTI, QUANTI, PLURIS, (más caro), MINO-RIS (más barato):

Calceos Barcinóne pluris quam Romae emérunt Compraron unos zapatos en Barcelona más caros que en Roma

3. CULPA Con los verbos judiciales:

accusare, arguére, agére, insimulare acusar damnare, condemnare, multare condenar postulare, arcessére llamar ajuicio convincére convencer; liberare absolver

el nombre que indica la culpa o delito se pone en GENITIVO: Reus accusatus est latrocinii et homicidii El reo fue acusado de latrocinio y homicidio

EXPRESIONES JURÍDICAS con de y ablativo

Accusare de veneficiis, acusar de envenenamiento Accusare de repetundis, acusar de peculado Accusare de vi, acusar de violencia Accusare de maj estáte, acusar de traición

4. PENA

Con la pena se indica el grado o género de castigo que se impone a una persona. Va con verbos que significan:

condemnare. damnare, liberare...

La pena —cárcel, destierro, muerte— se expresa:

— Por GENITIVO, cuando es indeterminada: Damnare TANTI, QUANTI, TRIPLICI (al triple), DUPLI (al duplo)

— O por ABLATIVO, cuando es determinada: Multitüdo postulabat ut magna pecunia damnaretur La plebe pedía que fuese condenado a una gran suma de dinero

ATTENDITE! ABSOLVERE \ r A P T T T S r>AMNARF \ CAPITIS LIBERARE \ C A i l í í b DAMNAKfc j C A P I T E

Absolver de pena capital Condenar a pena capital

Page 89: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. N A R B O

Narbo urbs est Galliae clarissima quae, ad meridiem spectans, apud numen Atácem ( A u d e ) stat. Post a n n u m 118 ante Ch . n . i n R o m a n o r u m potes ta tem redacta est. C a p u t Galliae Narbonens is facta —quae pa r tem Galliae meridionalem ínter montes Pyrenaeos et Alpes usque ad L u g d u n u m si tam amplexatur— templis , foro, palaestris a m p ü s q u e viis et monumentis a Romanis, qui in eam cultum invexerunt ornata est.

2. DIALOGO ENTRE DOS AMIGOS

Aulo.—¿Puedes decirme, Décimo, de dónde vienes? Décimo.—De la carnicería (macellus, i). Aulo.—Te ruego me digas qué traes en la canastilla (sportella, ae). Décimo.—Carne de ternero, (vitulinus, a, um) y dos conejos, que me han costado muy

caros. Aulo.—Entonces, Décimo, ¿hoy cenaré contigo?... Décimo.—No hoy, sino mañana. Aulo.—¿Y qué me servirás mañana? Décimo.—Ajos y cebollas (cepa, ae, f.) que son más baratas. Te gustarán. Aulo.—Gracias, Décimo, tomaré (sumére) mi comida, que la tengo en mayor estima.:.

3. CRUELDAD D E PISÓN

Pisón mandó que fuese llevado a la muerte un cierto soldado que, habiendo salido del campamento con un compañero —condenado a pena capital—, había vuelto sin él. Ya alargaba (porrigére) la cabeza a la espada, cuando de súbito apareció el compañero. El centurión mandó al verdugo (carnífex, ícis) que envainara (condére) la espada. Pero Pisón mandó entonces que fuesen condenados a pena capital, no sólo los dos sol­dados, sino también el centurión.

—Tú —dijo—, porque, acusado de traición, ya fuiste condenado a muerte; tú, por­que fuiste la causa de la condena de tu compañero, y tú, centurión, por no obedecer al emperador...

P I S C E M EMISTI PLURIMO!...

Hoc Martialis poétae «Addixti servum nummis here mille ducentis, ut bene cenares, Calliodóre, semel.

Nec bene cenasti: mullus tibi, quattuor emptus librarum, cenae pompa caputque fuit.

Exclamare libet: «Non esthic, improbe, non est piscisj homo est; homlnem, Calliodóre, comes!»

c a r m e n in s e r m o n e m h i span icum converte

addixt i (vendidisti); he re (herí); mullus, i, m.: mújol (pez); caput , i t is , n.: plato principal; comes, (comedís); e m p t u s (est)

90

Page 90: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Magistros emenda, verte

i. Lentüli auctoritas magno habebatur. (CIC.) 2. Flaminius Verrem insimülat avaritiA et audaciA. (CAES.) 3. Multl sanguínE ac vulnérUM ea Poenis victoria stetit. (LIV.) 4. Emit tantO quantO voluit. (CIC.) 5. Miltiádes capitl absolütus, pecuniAE multatus est. (NEP.)

Ciceronem comple, verte

1. Vitia hominis damn..., vincül..., exili..., mort... multatur. 2. Vendo meum non plur... quam ceteri, fortasse etiam minor... 3. Ingenium tuum ego maxim... fació. 4. Te trecent... talent... regi vendidisti. 5. Quis Carthaginiensium fuit plur... quam Hanníbal?

4. QUERÍAN COMPRAR MUY BARATO...

Dos jóvenes entraron en una carnicería dispuestos (paratus, a, um) a comprar muchas cosas a un mínimo precio, y, si podían, por nada. Habiéndose, pues, ausentado el carnicero (macellarius, ii), uno de los jóvenes cogió un pernil (perna, ae) que pendía del techo y lo metió (immittere in + acus.) en la canastilla del otro. Habiendo vuelto el carnicero y advertido (animad-vertere) que faltaba el pernil que más valía, el que lo había cogido juraba que no lo tenía, y el que lo tenía, que no lo había cogido...

El carnicero —que apreciaba más la protección (f ides, ei) de los dioses que el pernil— les dijo:

—Aunque mis palabras valgan para vosotros una nonada (floccus, i), sabed que lo que a mí me ocultáis, a los dioses nunca lo ocultaréis...

Tema de imitación

Lucio y Quinto, habiendo dado el adiós a Davo —siervo fiel de Cornelio— y a la quinta, herencia de sus antepasados, se dirigieron a Tarragona. Al pasar por el foro oyeron que la multitud pedía que fuese condenado a pena capital un reo acusado de homicidio. De allí fueron a Barcelona, y, pasando por Ampurias, de donde zarpaban algunas naves, entraron en las Galias. Pensaban ir a Narbona; pero como Cornelio tenía parientes en Nimes, se dirigieron allí, en donde podrían pasar algunos días felizmente.

Ubi est Narbo? Quid Declmus habebat in sportella? Quid Aulo Decimus appónet? Fuit Piso crudélis? Quot jussit necari? Quid juvénes in macello fecérunt? Quid juvénes macellario dixérunt? Quid macellarius? Quid Lucius et Quintus audierunt in foro? Quo iter fecérunt?

? MAGISTRO • INTERROGANTI D A RESPONSUM

91

Page 91: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CAYO JULIO CESAR

• César puede ser considerado como uno de los más famosos generales y escri­tores de la Historia Romana. Supo conju­gar 1 a la perfección2 las armas con las letras. De una parte3, conquistó para Roma, con sus ejércitos, muchos pueblos e imperios bárbaros de Asia, África y Europa. De otro lado 3, con estilo elegan­te, pulido 4, diáfano 5 y sencillo 6, narra sus hazañas 7 guerreras, legándonos 8 la noble herencia de sus Comentarios. Si como general no tuvo rival, como escritor constituye con Cicerón, el supremo ma­gisterio de la prosa 9 latina.

• Su primera campaña10 militar fue realizada contra los galos: venció al gran caudillo Vercingetorix n y se apoderó de la gran plaza12 de Alesia. A continuación hizo una pequeña escaramuza13 a Lérida y salió para Asia, y en la famosa batalla de Farsalia derrotó a Pompeyo. Su vic­toria contra Farnaces 14 la anunció al Se­nado con estas palabras: «Llegué, vi, ven­cí.» Se dirigió después a África, donde derrotó a los pocos pompeyanos que se habían aliado15 con Juba. Después de celebrar en Roma estos cuatro triunfos, vuelve a España y, tras duros combates, derrota en Munda a los hijos de Pompeyo.

• Pero el poder de César había suscita­do la envidia del pueblo Romano. Por eso se le preparó una conjuración, de la que fueron jefes Décimo Bruto y Cayo Casio Jc. Cuando César llegó a la Curia, se le acer­caron los conjurados y lo atravesaron con veintitrés puñaladas 17. Era el 15 de marzo del año 44 a. de C.

1. Conjungére c u m . 2. Absoluto. 3. Et. . . e t . 4. Po l i tus , a, u m . 5. Pe r luc idus , a, u m . 6. Nudus , a, u m . 7. Gesta, oru tn , n. 8. Legare . 9. P rosa , ae, f. 10. Expedit io, onis, f. 11. Vercingetorix, Igis, m. 12. O p -p íd í im, i, n. 13. Velitatio, onis, f. 14. P h a r -náces , is , m. 15. Foedére jungi alicui. 16. Cassius , ii, m. 17. Pugiónis ictus.

DE BELLO GALLICO

Caesar certior factus 1 a Titurio, om-nem equitatum et levis armaturae Numí-das, funditores, sagittariosque pontem tradücit atque ad eos contendit. Acríter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in ilumine aggressi, magnum eorum numérum occiderunt. Per eorum corpóra reliquos audacissime transiré coriantes, multitudíne telorum repulérunt. Primos qui transiérant, equitatu circumventos in-terfecérunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido, et de flumíne transeundo spem se fefellisse 2 intellexérunt, atque eos res fru­mentaria deficére coepit, concilio convó­cate, constituérunt optímum esse domum suam quemque revertí.

(Libro II, cap. 10.)

DE BELLO CIVILI

Sed nostri milites, dato signo, cum in-festis pilis procurrissent, atque animad-vertissent non concurrí 3a pompejanis, usu periti, ac superioribus pugnis exercitati, sua sponte, cursum represserunt, et ad médium fere spatium constitérunt, ne consumptis viribus appropinquarent; par-voque intermisso tempóris spatio ac rursus renovato cursu, pila misérunt, celeriter-que, ut erat praeceptum a Caesare, gladios strinxérunt. Ñeque vero Pompejani huic rei defuérunt... Eódem tempóre equítes a sinistro Pompeji cornu, universi procur-rérunt, omnisque multituto sagittariorum se profüdit 4, quorum Ímpetus noster equi-tatus non tulit, sed paulum loco motus, cessit. Quod ubi Caesar animadvertit, quartae aciei signum dedit. lili celeriter tanta vi in Pompeji equítes fecérunt ut eorum nemo consistéret, omnesque con-versi3 fuga montes altissimos petérent.

(Libro III, cap. 93.)

I. (De pasar las tropas a la otra parte del río). 2. Fal lére , fracasar. 3. Concurrere , ir al cho­que, atacar. 4. Se profundere , desparramarse. 5. Conversi , dando la espalda.

92

Page 92: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Arélate amphitheatrum Lucius et Quintus mirati sunt.

14. In quadam Arélate área

Pomponius Cornelii propin-quus, de Lucii et Quinti adven-tu ab Aemilia monítus, summa affectus est laetitia. Ule eos vidit venien­tes et amplexus et osculatus est. In peristylo jucundissimam matris epis-tülam legérunt, ubi de multis eventis Aemilia meminérat. Ñeque filiorum oblivisci potérat...

Tribus post diébus Arélate —quae «Roma Gallica» vocabatuf— ad flumen Rhodánum situm, monumentis ornatum, adierunt. Licet pluríma essent in-visentibus incitamento, Lucius, qui a Pomponio scivérat multa esse Arélate vehicüla, eaque in deliciis habére, Quinto:

—Mea —inquiü— adulescentis valde intérest vehicüla vidére. Aream ergo, quae ad flumen patet, adeámus.

Área frequens erat vehiculis quae mediam urbem vel agros, vel hospitia petébant.

—En —inquit— raeda cujus usus a Gallis in Italiam invectus est. Sed jactationis causa parvam praebet commoditátem. Meministine, Quinte, raedae illius quam Segoviam ascendimus? En carrüca sumptuosa, optíme ad dor-miendum apta; vide in extrema área plaustrum quod ad rustica opera trahitur; carrum vide cui frena auriga adhíbet... De homíne quodam nunc recordor qui sub rotis Romae contritus est.

Lucius et Quintus surrexérunt et pertorrítum gallícum, magnifíce exor-natum, ad eos advenientem viderunt. Cum vero vespére esset domumque quam primum reverteré eorum interesset, raeda vecti urbem intrarunt.

V O C A B U L A

amplectari abrazar osculari besar habere aliquid in deliciis gustar algo mucho frenum adhibére frenar vehére transportar, llevar

Arélate (n. indeclinable) Arles Rhodánus, i, m. Ródano

eventum, i, n. incitamentum, i, jactatio, ónis, f. carrüca, ae, f. plaustrum, i, n. carrus, i, m. pertorrítum, i, n.

acontecimiento aliciente sacudida coche de cuatro ruedas carro agrícola carro de cuatro ruedas coche abierto

93

Page 93: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS GENETIVUS

5. RECUERDO Y OLVIDO

Los verbos a) memíni, reminiscor me acuerdo

obliviscor me olvido

llevan esta construcción: GENITIVO con personas. GENITIVO o ACUSATIVO con cosas. ACUSATIVO si se trata de pronombre personal.

Memíni con DE Hago mención de

De multis eventis Aemilia meminérat Emilia hacía mención de muchos sucesos

b) recordor me acuerdo Lleva:

ABLATIVO con DE con personas. ACUSATIVO o GENITIVO, tratándose de cosas. ACUSATIVO con pronombres o adjetivos neutros:

De homine quodam nunc recordor Ahora me acuerdo de cierto hombre

c) admoneo, comtnoneo, commonefacio traigo a la memoria, recuerdo

Se pone: en ACUSATIVO, la persona a quien se recuerda; en ABLATIVO con DE o GENITIVO, la cosa que se recuerda; en ACUSATIVO, tratándose de pronombres neutros:

De eo proelio vos admonui Os he traído a la memoria aquella batalla

d) venit mihi (tibi, nobis...), in mentem me (te, nos...) viene a la mente...

Con este giro impersonal se pone: en GENITIVO, la persona o cosa que viene a la mente; en NOMINATIVO, el pronombre personal, si lo hay:

Parentum villae eis veniebat in mentem Les venia a la mente la quinta de sus padres

Pero diremos: Verba tua mihi veniunt in mentem Me vienen a la mente tus palabras

94

Page 94: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

6. R E F E R T e INTEREST

Los verbos refert e interest —significando interesar— se construyen así:

La PERSONA —sea sustantivo o pronombre— a la que interesa algo se pone en GENITIVO:

Magistrorum interest quid pueri cogitent Interesa a los maestros qué piensan los niños

N Ó T A T E !

Mea (tua, nostra, vestra) interest esse prudentes. • El pronombre personal de 1.a y 2.a persona se pone en ablativo singu­

lar femenino.

Tua solius interest: A ti solo interesa... • Cuando se da combinación de pronombre personal de i .a ó 2.a per­

sona con otro pronombre o sustantivo, cada una lleva su caso.

Mea qui sum adulescens ( = mea adulescentis)... • Cuando hay aposición —a mí joven...— ésta se transforma en una ora­

ción de relativo.

El VERBO se pone impersonalmente en 3.a persona.

El GRADO en que interesa se indica: — con un adverbio: quantum, tantum, máxime, nihil, multum... — o con un genitivo de estima: magni, parvi, pluris, tanti...

Permagni hoc nostra interérat Esto nos interesaba mucho

La COSA que interesa no se expresa por sustantivo, sino - con un PRONOMBRE NEUTRO:

Id tua nihil interérat Esto a ti nada importaba

- o con un INFINITIVO, INTERROGATIVA, o SUBJUNTIVO seguido de ut-ne:

Consülis interest ne res publica detrimentum capiat Interesa al cónsul que no sufra daño la república

El FIN para que interesa se expresa con AD y ACUSATIVO: Hoc ad decus et laudem civitatis interest Esto interesa al decoro y alabanza de la ciudad

I REFERT deriva CURIOSI • de RE (ablativo): interés . LEGANT... • y de FERT: va

Por eso no extrañes la construcción: hoc REFERT mea: esto va con mi interés. hoc REFERT consülis: esto va con el interés del cónsul.

95

Page 95: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. IN URBE ARÉLATE

Arélate initia obscura sunt atque incógnita; monumento vero subterráneo effosso, cui «turris sagae» est nomen — idque maxími rerum antiquarum peritorum interest— urbem gallícam primum fuisse probátur, supra quam urbs Romana postea aedificata est.

Julii Caesáris tempóre, Arélate missa est colonia quae ab imperatoris Tiberii patre est gubernata, quia magni Romanorum referebat ut urbs Arélate moríbus et institütis eorum informarétur. Tantaque labentibus annis, Arélate facta est, ut Massiliae rivális reddíta sit et «Roma Gallíca» appellaretur.

Amphitheátñ parietínae, obeliscus, statua «Arélate Venéris» aliaque multa monumenta testimonia sunt splendoris Arélate et magnitudínis.

effossus, a, u m excavado labentibus annis con el correr del tiempo saga, ae, f. bruja, hada rivalis, is, m. competidora informare formar pariétinae, arum, f. pl. ruina

Entreno gramatical

Construye tres frases con el verbo interest y otras tres con admoneo.

2. EL SOLDADO JACTANCIOSO

Cierto soldado que había intervenido en las guerras de las Galias y que había sido herido en la frente, mostrando a todos la cicatriz, les traía a la memoria sus gestas y sus victorias con César y alababa continuamente su valor.

—Mirad —decía— mi cicatriz, con la que se prueba que he sido herido mientras luchaba, no mientras huía. Es propio del soldado valiente luchar de cara; a él sólo le importa defender con todas sus fuerzas a su patria. Si yo hubiese huido, hubiera sido herido por la espalda. Ningún enemigo vio jamás mi espalda...

Al oír esto otro soldado —que sabía cómo fue herido—, le respondió lleno de humor:

—Frena, amigo, tus palabras. Hermosas son cuantas cosas nos traes a la memoria; pero otra vez cuida, cuando huyas, de no mirar atrás...

Lo que motivó la risa de los que lo oían.

jactancioso gloriósus, a, um de cara a fronte cicatriz cicatrix, icis, f. motivar moveré

96

Page 96: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. EL ESTUDIANTE COCHERO

Un estudiante poco perito en el arte de guiar caballos, a quien únicamente interesaba hacer un paseo con los caballos de su padre, conducía en cierta ocasión por una calle de Marsella un coche tirado por cuatro caballos. Al llegar a una plaza, como le interesara, para mayor honor, pasar por debajo de un arco de triunfo, uno de los caballos se asustó, y el coche volcó. El pobre estudiante, cojeando y lleno de heridas, fue llevado a su casa. Cuando curó —se acordaba de sus heridas—, prometió que jamás montaría en un coche hasta tanto que supiese ( = antes que supiese) conducirlo...

tirado vectus, a, um asustarse pavére volcar everti

SPIRAE LUDUS i . No escribí lo que a ti no te in­teresaba.

2. A mí, cochero, me interesa ver las carrozas.

3. Me viene ahora a la mente el fa­moso general César.

4. ¿Qué interesa a Milón matar a Clodio?

5. Nos interesan mucho los monu­mentos de Arles.

6. Olvídate de las matanzas y de los incendios.

7. A ti sólo te interesa estar bueno. 8. No hagas mención de la batalla

de Cartago. 9. Interesa a los padres saber qué

hacen sus hijos. 10. Traigamos a la memoria los be­

neficios de la patria.

Haec spira mi lie passus in longítudinem patet...

CENTUM PASSUS SINGULIS PHRASIBUS RESPONDENT

Qui decem locutiones omnium optímus vertérit, primus ad JV1ETAM veniet. Habébit ergo DECEM PUNCTA... Quo bonus magister praemio e u m donabit...

4. EL SOLDADO CHISTOSO

Un soldado chistoso, yendo a París, como hubiese mirado casualmente atrás, vio un coche que se acercaba. Rendido por el peso de las armas, ruega al co­chero que se detenga.

—Si con esto te retardo, perdona —dijo—; pero me interesa muchísimo a

mí, caminante, saber si vas a París. —A París marcho —dijo aquél—. ¿Es que te interesa comunicar algo?

97

Page 97: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

—Buen cochero, ayúdame un poquito y sabrás que no olvido los beneficios.

—¿De qué se trata? —Ruégote lleves este mi capote a París... —Lo haré gustosamente. Pero dime, amigo, ¿a quién, cuando haya llegado

a París, deseas entregue el capote? —De este asunto no te preocupes, pues en el capote dejaré mi cuerpo... Rióse el cochero y mandó al soldado subir al coche con el capote.

chistoso París rendido

facétus, a, um • Luttetia, ae3 f. clefatigatus, a, um

retardar con esto tratar preocuparse

morari (acus.) ita agere sollicitum esse

Hae Ciceronis locutiones emenda primum, postea verte hispanice

i. Mens praeterítis memínit. 2. Tui et mei máxime intérest te valere. 3. Venit mihi in mentem M. Cato homo sapientissimus. 4. Utrique nostri intérest ut te videámus. 5. Qui sunt boni cives nisi qui patriae beneficiis memmérunt?

5. LOS GALOS AMABAN A SUS DIOSES

Fueron los galos muy amantes de los dioses del campo. A ellos, hombres sencillos, les interesaba en gran manera tenerlos propicios, y por eso les levantaban altares en los campos y les ofrendaban sacrificios. Al principio de primavera los sacerdotes pedíanles solemnemente que hicieran fecundos los campos. Y al principio de verano y de otoño les ofrecían las primeras espigas y los más hermosos frutos. Cuéntase, sin embargo, que hubo en una ciudad un hombre avaro a quien no interesaba saber nada de los dioses y a quien no gustaba ofrecerles ni sus frutos ni sus espigas. Se dice que mientras trabajaba en el campo cayóle del cielo una roca, que lo aplastó. Dícese también que al morir exclamó:

—Desgraciado de mí... Jamás, durante mi vida, me he acordado de los dioses... He recibido el castigo merecido...

al principio de primavera ineunte veré

98

espiga spica, ae, f.

Page 98: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Tema de imitación

Emilia, madre de Lucio y Quinto, había escrito a Pomponio, pariente de Cornelio, que llegarían pronto sus hijos de España. Por eso, no sólo los recibió con amor, sino que también los abrazó y besó. Luego entraron en el peristilo de la casa, y allí leyeron la carta

OCEANUS

ATIANTICUS

Qpcino

MARE MEDÍ TERfíA NEUM

de Emilia, en la que les hacía mención de muchas cosas sucedidas en Roma. Como Quinto tenía mucho interés por ver los vehículos, de los que había mucha cantidad en Arles» se dirigieron a una plaza junto al Ródano. Allí pudieron ver coches de cuatro ruedas, carros agrícolas, carrozas, coches de viaje. Traían también a la memoria la muerte de aquel pobre hombre que fue aplastado por un coche en Roma. Al anochecer montaron en un coche de viaje y volvieron a casa.

MAG INTE DA R

9 (.

STRO RROGANTI ESPONSUM

1

Quare Arélate fuit Roma Gallíca? Quid miles dicébat qui adversus Gallos pugnavérat? Quid alter miles respondit? Quid de scholastico? Quo miles facétus iré volébat? Quomódo assecütus est? Galli colébant agrorum déos? Quid Lucius et Quintus Arélate fecérunt?

Page 99: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Urbs accepta deis, naput orm's et única mundi gloria, térra ferax dararum sola virorum o patria

armipotens, divum domus, óptima rerum, Roma valel

Page 100: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

15. Salve, Roma, Imperii capul Nemauso Lucíus et Quintus iter Massiliam fecerunt. Qui cum aliquot dies

ibi egissent, navi Romam conscenderunt. lilis de navi exeuntibus pater, mater, Julia praesto fuerunt qui et oscula eis tulerunt. lilis omnes amici gratulati sunt, quod máxime fuit adulescentibus laetitiae. Statim, jussu patris raedam cons­cenderunt et Janiculum, ubi Cornelio domus erat petierunt. Ex quo colle Ur-bem a Romulo conditam conspexerunt, cujus urbis pulchritudinem et magni-tudinem animadvertens Lucius clamavit:

—Regia quidem urbs es, Roma, et caput Imperio Romano dignum! Tum Cornelius ita adstantibus verba fecit: —Urbi Romae, septem collibus incumbenti, magnum murum circumdedit

Servius Tullius. Omnium celeberrimus collis Capitolium est, cui magnificum Jovis haeret templum, et in ipso Capitolio urbis arx eminet. In Palatino primi urbis incolae habitabant; postea ibi a Romanis Imperatoribus magnificae aedes aedificatae sunt. ínter Capitolium et Palatinum Forum Romanum vobis videre licet, in quo multa ac pulcherrima templa insunt. Prope Palatinum Circum Máximum conspicite, ubi equestria certamina civibus praebentur. Extra muros, Tiberi flumini adjacentem Campum Martium videmus, ubi milites et adulescentes exercentur.

—Sed pater —interpellavit Quintus— antiquissimo tempore Imperatores urbi Romae non fuerunt.

—Primo, fili mi, urbi reges imperaverunt, quorum nomen Romae dedit. Deinde cónsules et senatus leges rei publicae dederunt. Quotannis cives dúos cónsules sibi creabant. Saepe fortes milites et duces Romani hostes vicerunt-Tria bella contra carthaginienses gesserunt aosque deleverunt. Etiam Grae-ciam superarunt, et Caesaris legiones fines omnes gallorum occuparunt. Tándem sub Imperatoribus, quorum primus est Augustus, ingens Imperium Romanum omnes fere térras, omnia fere maria continuit.

Tum demum Cornelius ejusque familia domum se recipiunt noctisque um-brae magnae urbi incumbunt.

V O C A B U L A

praesto esse estar en presencia osculum ferré besar gratular! felicitar faceré verba hablar incumbo, is, ere, bui, i tum estar asentado contineo, es, ere, tinui, tentum comprender

adjaceo, es, ere confinar interpellare interrumpir se recipere recogerse

Janiculum, i, n. Janículo Palatinum, i, n. Palatino

) 101

Page 101: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS DATIVUS

CON VERBOS

i. Verbos transitivos Muchos verbos admiten, además del complemento directo, otro complemento

indirecto:

circumdare, commodare, daré, donare, eripere, imperare, induere, mactare, mittere, promittere, reddere, responderé, scribere, tradere...

Equestria certamina civibus praebebantur Se ofrecían a los ciudadanos competiciones ecuestres

DOBLE CONSTRUCCIÓN DE LOS VERBOS ,

circumdare, donare, mactare, exuere, induere

• DATIVO de persona y ACUSATIVO de cosa: Romae murum circumdedit S. Tullius S. Tulio rodeó a Roma con un muro

• ACUSATIVO de persona y ABLATIVO de cosa: Romam muro circumdedit S. Tullius

2. Verbos intransitivos en latín y transitivos en español blandiri acariciar; favere, ignoscere; insidian acechar; invidere; minari, amenazar; opitulari ayudar; plaudere, studere, subvenire socorrer...

Cives opitulantur patriae Los ciudadanos ayudan a la patria

¡m CON ESTOS VERBOS SOLO CABE LA PASIVA

TERCIOPERSONAL

Por tanto, Yo soy envidiado por ti

• no se dice Ego INVIDEOR A TE

• sino MIHI INVIDETUR a te

3. Verbos intransitivos en latín y en español oboedire, obtemperare, parere, obsequi: obedecer resistere, obstare, obsistere, officere, repugnare: oponerse, estorbar nocere, licere, placeré, gratulari: felicitar

Primo urbi reges imperaverunt Al principio los reyes mandaron en la ciudad

102

Page 102: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Verbos compuestos

Muchos verbos compuestos de las preposiciones

ad, ante, circum, cum, de, in, inter, ob, post, prae, sub, super

sean transitivos o intransitivos,

—pueden regir un DATIVO —o repetir la preposición seguida del caso que ésta rige:

Flumini Tiberi adjacet Campum Martius AD Tiberim f lumen ADjacet Campus Martius Junto al río Tíber está situado el Campo de Marte

N Ó T A T E !

SE REPITE LA PREPOSICIÓN

cuando se quiere recalcar la idea de

LUGAR o MOVIMIENTO

SE USA EL DATIVO cuando se intenta recalcar la idea de

INTERÉS

• Pero sólo se suelen repetir las preposiciones in, ad, cum

5. Verbos de construcción diversa

Hay algunos verbos que al tener diversas construcciones reciben también diversos significados:

Auscultare

Cavere

Consulere

Convenire

Incumbere

Vacare

Aliquem Alicui

Oir a uno Obedecer a uno

Aliquem (aliquid) Guardarse de uno (de algo) Alicui Mirar por uno

Aliquem Alicui

Consultar a uno Mirar por uno

Aliquem Encontrarse con uno, reunirse Alicui (ad aliquem) Convenir con uno Cum aliquo Estar de acuerdo con uno

Alicui rei Echarse encima de algo In aliquid Dedicarse a algo

Alicui rei Aliqua re

Dedicarse a algo Estar libre de algo

Paci semper est consulendum Hay que mirar siempre por la paz

103

Page 103: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. ROMA ASENTADA SOBRE SIETE COLINAS

Roma estaba asentada (incumbére) sobre siete colinas (collis, is): el Palatino, el Capitolio, el Aventino (Aventinus, i), el Esquilmo (Esquilínus, i)> el Celio (Caelius mons), el Quirinal (Quirinális, is) y el Viminal (Viminális, is). A estos montes se pueden también juntar (adjungére) el Janículo y el Va­ticano. Por eso se puede decir que Roma estaba asentada sobre nueve colinas.

Rómulo edificó sobre el Palatino —en donde se educó junto con su her­mano Remo— una ciudad a la que denominó Roma. Esta ciudad, pequeña al principio, creció en breve tiempo, pues Tito Tacio —rey de los sabinos— añadió al Palatino el Capitolio; Tulio Hostilio, el monte Celio; Anco Marcio, el Aventino y el Janículo; Sergio Tulio, el Quirinal, el Viminal y el Esqui­lmo, y además rodeó toda la ciudad con un gran muro para defenderla y mirar por su salud. En el Capitolio, Tarquinio —último rey de los Romanos-edificó a Júpiter un templo. Allí, como en su trono (solium, ii), está sen­tada la diosa de los pueblos, Roma.

>

PER VERBA AD IMAGINEM

O O

o o o o

o o

o o

. cel/a

. columna

. portleus

. gnadus

' L U M

aedes, is, f. fanum, i, n. gradus, uum, m. fastigium, ii, n. signum, i, n. ara, ae, f. celia, ae, f. donum, i, n. adytum, i, n. vates, is, m. auspicium, n, n. sacra, orum, n. vota faceré votum reddere dicare poneré oraculum consulere

templo santuario escalinata frontón estatua altar capilla ofrenda parte interna adivino presagio sacrificios hacer votos cumplir un voto consagrar erigir consultar el oráculo

2. EL TEMPLO DEL CAPITOLIO

El templo del Capitolio —morada de Júpiter y otros dioses— fue erigido por Tar­quinio, pero acabado por Augusto. Por la vía Sacra el camino era fácil al Capitolio. El monte estaba dividido en (in con acus.) dos cumbres: una que miraba al Norte (aquilo, onis) —llamada Arx—, que estaba dedicada a Juno (Juno, ónis), y la otra que miraba al Sur —llamada Capitolinum—, a Júpiter.

104

Page 104: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

El pórtico, por donde se entraba al templo, era magnífico y estaba adornado con estatuas de bronce y mármol consagradas a hombres célebres y a los dioses. El atrio estaba distribuido (dispertire) en tres series (series, ei) de seis columnas. En la capilla central (medius, a, um) del santuario había una estatua de Júpiter, armado del rayo, y a la derecha e izquierda, en sendas (singüli, ae, a) capillas, la estatua de Minerva y de Juno, diosas protectoras de Roma. A nadie —excepto a los sacerdotes— les era lícito entrar en estas capillas ni hablar a los dioses. Allí había ofrendas, vasos, coronas... Posteriormente se erigió una estatua a Escipión el Africano, porque era el que más había mirado por (la seguridad de) Roma y (de) la República.

Ejercicio de invención

Con el vocabulario y los elementos de la narración anterior describe en latín un templo.

3. DIES PUERI ROMANI (Audes in sermonem hispanicum convcrtere, léxico non

adhibito?)

Puer Romanus a servo matüre e somno excitabatur. Qui continuo surgens, sese lavabat et cum servo — cui invítus obtemperabat— ludum petébat. Servus tabellas ferébat at puer in via saltabat. In ludo jam erat magister qui eos latinam et graecam linguam docébat, quibus puer gnavíter studére debébat, secus virgis feriebatur, ñeque ei licébat magistrum interpellare. Ad meridiem pueri scientiis vaca-bant; meridie vero schola alumnis vacabat et domi pran-dium sumébant. Post prandium in agris cum amicis lu-debant. Flumlni Tibéri adjacébat locus maximus, solé perfüsus, in quo ludére tranquilli solébant quia nemo illic eis obstabat. Huic loco nomen erat Campus Martius. Cum fatigabantur domum se recipiébant.

TU, ROMA, TRIUMPHAS...

Aeternum spiras, aeternum, Roma; viges. T u post multas caedes, post longa oblivia rerum et casus tantos surgentesque undique flammas tu supra ciñeres formidatasque ruinas altior exsistens omni de morte triumphas; tu popülis juris per te consoitibus offers mirandam te nunc in primo flore juventae, Pallantis similem, tutam fulgentibus armis, accinctam gladio...

Pascoli, ex hymno in Rotnam.

4. ANSERES CAPITOLIUM SERVANT Cum galli Romanos fudissent, urbem Romam petiérunt. Romani ergo cum conju-

gíbus et libéris Capitolium convenérunt quia non eos praeteríbat illic tutióres futuros. Tum galli urbem incendio delevérunt et arcem obsidérunt.

Nocte igítur silentio galli militibus plurimis arcem et Capitolium circumdantes, murum ascendérunt. Eos vero custódes Romani non audiérunt sed anséres, quos Romani

DII ROMANI

Dii

Juppiter, Mars, Neptünus, Pluto, Mercurius, Janus, Vulcanus, Bacchus, Saturnus, Apollo.

Deae

Minerva, Juno, Ceres, Diana, Fortuna, Venus, Concordia, Flora, Pomóna, Vesta.

m í

Page 105: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

deae Jun5ni dicaverant, magno clangóre (graznido) Manlium virum bello egregium, e somno excitaverunt hostibusque magnum metum intulerunt. Tum Manlius arma cepit; jam unus ex Gallis in muro stabat; eum Manlius umbone (centro del escudo) icit et de muro super alios dejécit.

Ita Manlius arcem et Capitolium servavit. Romani postea anseribus, quorum clan-goribus servati erant, magnos honores tribuerunt.

Entreno gramatical

Haz tres frases con los verbos de los grupos 2, 3 y 5.

Tema de imitación

Desde Marsella se embarcaron los jóvenes a Roma, en cuyo puerto les es­peraban sus padres y amigos, quienes les abrazaron cor-dialmente. De allí se dirigieron en coche al Janículo. Desde su cumbre Lucio, con­templando la her­mosura y magnitud de Roma, exclamó:

— Salve, Roma; con razón eres lla­mada capital del mundo...

A lo que añadió Cornelio:

— Sabed que al principio fue Roma una pequeña ciudad asentada sobre el Capitolio; pero después creció tanto, que se hizo una magnífica ciudad. Entre el Capitolio y el Palatino se extiende el Foro; junto al Palatino está el Circo Máximo, y, tocando al Tíber, el Campo de Marte, donde los niños juegan y los ancianos pasean...

Ubi Roma incumbébat? Quid fecit Titus Tatius? Quid fecit Servius Tulláis? Quomodo dividebatur mons Capitolinus? Quibus licebat deorum celias intrare? Quare statua Scipióni dicata est? Cui puer obtemperare debébat? Quid puer post prandium faciébat? Quare Galli Capitolio non potiti sunt? Quid de Manlio narras?

A O

BALLIA

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

106

Page 106: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Hannibal,

Dicitur Hannibal, Carthagíne natus, cum novem tantum esset annorum juravisse num-quam se in amicitia cum Romanís fore. Ad aram enim Hamilcar pater in Hispaniam profectürus, cum Jovi hostias immoláret, quaesívit ab Hannibále velletne secum in castra iré. Id cum libenter accepisset, «faciam —inquit— si mihi fidem, quam postulabo, dedéris». Simul ad aram eum ducens eamque manu tenentem, jurare jussit nunquam se cum Romanís familiarlter usürum.

Missus in Hispaniam primo statim adven-tu omnem exercítum in se convertit. Hamil-cárem juvénem redditum esse sibi vetéres milites credébant: eundem vigórem in vultu vimque in ocülis, habitum oris intuebantur. Nunquam ingenium idem ad res diversissi-mas —parendum atque imperandum— habi-lius fuit. Ñeque Hasdrübal alium quemquam praeficére malébat ubi quid fortiter ac stre-nue agendum esset, ñeque milites alio duce plus confidébant aut audébant.

Nullo labore aut corpus fatigari aut ani-mus vinci potérat. Calóris ac frigóris pa-tientia erat par; somni nec die nec nocte discriminata témpora; id quod gerendis re-bus superérat, quiéti dabat. Multi saepe militári sagülo opertum humi jacentem Ínter custodias stationesque militum conspexé-runt. Equítum peditumque idem longe pri-mus erat; princeps in proelium ibat, ultimus, conseno proelio, excedébat.

Hannibal, dum murum—in Hispania pug-nans—incautius subit, adverso femóre pilo gravíter ictus cecídit, tanta vero circa eum fuga atque trepidatio facta est ut non multum abesset quin opera et vineae desererentur. Obsidio deínde per paucos dies magis quam oppugnatio fuit, dum vulnus ducis curarétur; per quod tempus, ut quies certaminis erat, ita ab apparátu opérum ac munitiónum nihil cessatum est.

ux acerrimus

107

Page 107: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Hanníbal,

Cum ad pacem agendam cum Saguntlnis Alorcus a Poenis missus esset, verbis legati auditis ut se Hannibáli tradérent, aurum ar-gentumque ei deferrent, repente primores senatus, priusquam Alorco responsum dare-tur, argentum aurumque omne publicum et privatum in forum collatum, in ignem aü id raptim factum conjecérunt; eodemque modo plerique semetipsos praecipitavérunt. Urbs ergo fere tota cum civibus et animantibus flammis combusta est.

Italiam bello subigere cupiens, Alpes Hanníbal superare constituit. Cum vero ad montium radíces pervénit, quamquam fama percepta res erat, tamen ex propinquo visa montium altitüdo, nivesque cáelo prope im-mixtae, homínes intonsi et inculti, animantia inanimaque rigentia gelu, terrorem renova-vérunt. Post multos labores nono die in ju-gum Alpium, ex quo totam conspiciebatur Italia, pervenérunt. Biduum in jugis statíva habita fuérunt fessisque labore ac pugnis militíbus quies data est.

Ex Alpibus descendentibus vehtum est ad angustissimam rupem, ita ut expeditus miles aegre, manlbus se retinens, demittcre sesc posset. Ad rupem ergo minuendam, per quam unam via esse poterat, milites ducti, —cum caedendum esset saxum—, arboribus dejec-tis detruncatisque, struem ingentem ligno-rum faciunt eamque succendunt ardcntiaque saxa, infuso aceto, putrefaciunt. Ita torrídam incendio rupem ferro pandunt ut non ju­menta tantum sed elephaníi etiam dedüci possent.

Cum ex Alpibus descendisset, bellum cum Scipióne conserére statuens, adhortandorum milltum causa, hanc Hanníbal habuit ora-tiónem:

«... Dextra laevaque dúo maria claudunt, nullam ne ad effugium quidem navem habé-tis, circa Padus amnis major ac violentior Rhodáno, a tergo Alpes urgent... Hic vincen-dum aut moriendum, milites, est, ubi hosti occurreritis. Et eádem fortuna quae neces-sitátem pugnandi imposuit, praemia vobis magna victoribus proposuit...»

Page 108: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

d irx acerrimus

Accidit ut Scipio cum exercítu profectus ad hostium castra, obvius fiéret Hannibáli ei occurrenti. Neutri alteros primo cerné-bant; densior deinde tot hominum et equo-rum incessu oriens pulvis, signum appropin-quantium hostium fuit. Utrumque ergo agmen ad proelium sese parávit. Scipio jacu-latóres et Gallos equites in fronte locat, Ro­manos in subsidiis. Hannibal frenátos equites in medio locat, cornua Numidis firmat. Vix-dum, clamóre subláto, metu omnes perculsi, fuga salütem petiérunt.

Hannibal deinde Appenninos montes su­perare statuit. Sed adeo atrox adorta est tem­pestas ut Alpium prope foeditátem vicérit. Ingenti sonó caelum strepuit et inter horren­dos fragores fulmina micabant. Capti ergo auribus et ocülis, metu omnes torpébant. Tándem, effüso imbre, cum magis accensa vis venti esset, eo loco castra poneré neces-sarium visum est. Biduum eo loco velut ob-sessi mansérunt, quibus multi nomines, mul­ta jumenta, elephanti septem periérunt.

Ad Trasumennum lacum magnum proe­lium factum est. Hannibal cum Afris Hispa-nisque ibi consédit. Equites vero ad montium fauces, Flaminii exercitum exspectabant. Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum pervenisset, inexploráto angustias superávit et in patentiórem campum pandi agmen coe-pit. Hannibal, ubi clausum lacu, montíbus, copiis habuit hostem, signum ómnibus dat simul invadendi. Quindécim milia Romano-rum in acie caesi sunt. Eques quídam Duca-rius consülem Flaminium lancea transfixit.

Cum Hannibal quondam aciem Romanam aggressus esset, seque inclüsum vallibus ani-madvertisset, artem quamdam ad superan-dos montes excogitavit. Fasces virgarum ligá-tae sunt boum cornibus, qui dúo mille fere erant. Hasdrubáli negotium datum est ut noc-te id armentum, accensis cornibus, ad mon­tes agéret. Mota sunt quoque castra. Ubi ad radices montium ventum est, armenta conci-tata sunt. Qui cum arbóres, silvas discursu accendissent,tantum timorem Romanis intu-lérunt ut omnes propére effugérint.

Page 109: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Hannibal, dux acerrimus

Hannibal postea timens ne mercenarii mi­lites, máxime Hispani ad Romanos deficérent, moveré inde statuit castra in calidióra Apu-liae loca, simul ut quo longius ab hoste re-cessisset, eo transfügia difficiliora essent. Profcctus est nocíe, ignibus factis taber-naculisqxie paucis i n apecicíii relicti35 "UT. insidiárum metus continéret Romanos. Dum Románi loca explórant, prope vicum Hanni­bal castra posuit, aciem Romanorum ex-spectans.

Ómnibus ergo dispositis, sinistro cornu —ubi Romani equites adversus Numidas stetérant— magnum consertum est proe-lium. Paulus Acmilius, funda graviter ictus, cum equitibus Hannibá'i cucurrit. Poeni vero post acerrímam pugnam, paucos Ro­manos superantes, labore et vulncrlbus fcs-sos pepulérunt. Romani effuse fugientes, con-sulem Aemilium, ignorantes quis esset, telis obruérunt. Quadraginta quinqué milia pedí-tum, dúo milia equiturn ex Romanis caesi esse dicuntur.

Hannibal victor, Cannis Capuám petívit; sed cum Romani eum urgérent, Bruttium cum exercitu profectus est ibique sese str2-nue defendit. Interea P. Scipio qui cónsul factus erat, in Africam, ut Poenos perdéret navem conscendit. Post multa saevissima bella, Zamae tantam Carthaginiensibus attülit cladem ut pacem postulare a Romanis tene-rentur. Pace tándem térra marique facta, exer­citu in naves imposito, in Italiam P. Scipio Africanus pervénit triumphoque omnium cla-rissimo Romam donavit.

Cum ad Hannibálem —qui ad regem Pru-siam sese confugérat— Romani legati venis-sent, ac domum ejus circumdedissent, puer a janua prospiciens Hannibali nuntiavit per-multos milites armis ornatos advenire om-nesque exitus occupatos esse... Hannibal ergo sentiens id non fortuito factum esse, memor pristinarum virtütum, venénum quod secum habére solébat sumpsit. Sic dux ille fortissimus Romanorumque infensissimus hostis obiit...

110

Page 110: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ínter collem Palatinum et Capitolium Forum Romanum patebat quo fini-tími agricólae omnia quae sunt victui necessaria ferebant eáque vendebant; priváta praeterea et publica negotia ibi agebantur.

—Hodie, ita Cornelius, nullum mihi negotium; in Forum igitur vos addü-cam ut multa ibi vobis utilia invisátis.

Toga Cornelii lato clavo purpureo, ut par est senatoribus, ornata erat. Jam Foro propinqui erant et parumper steterunt. Multi viri togáti obvios se illis ferebant, nonnulli vero magistrátus lato clavo ornati conspiciebantur.

—Videte, filii —inquit Cornelius—, consülem Curiam petentem. Proximi ei lictóres incédunt ut ómnibus via facilior fiat. In Vestae templo, quod adver-sus nos est, virgines Vestales sacrum urbis ignem alunt. Huic vicína Curia, ubi senatóres omnium gentium legatiónes audiunt et saepe hostíbus bellum inferre constituunt. In Foro quoque contiónes habentur, quibus clarissími oratóres inter se certant, ut Cicero Catilinae infensisslmus, in quem duas hic vehementissímas oratiónes habuit. Ibi judices lacrímis et precíbus inexora-biles, reos in judicium vocant. In Forum, si adversa rei publicae nuntiantur, et plebs et nobilítas se conférunt ac magistrátus interrógant...

—Omnia haec, pater, jucunda nobis; sed credo, hora redeundi appropin-quávit.

V O C A B U L A -

pateo, es, ere, ui extenderse adducere llevar obvium se ferré alicui encontrarse con uno

contidnem \ h a b é r e pronunciar un discurso

parumper un poco

clavus, i, m. botón legatio, ónis, f. informe preces, um, f. súplicas

infensus, a, u m hostil

Vesta, ae, f. Vesta

111

Page 111: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS DATIVUS

CON ADJETIVOS

Rigen dativo los adjetivos que significan:

UTILIDAD e INUTILIDAD

gratus, jucundus, agradable; ingratas, ingrato; utilis, inutílis; salutáris, sa­ludable; noxius, nocivo; perniciósus,

dañoso In Foro multa vobis utilia percipiétis En el Foro veréis muchas cosas útiles

para vosotros

APTITUD y DISPOSICIÓN

aptas, idoneus, accommodátus, habí-lis, opportünus; propensus, proel ivis, inclinado; facilis; necessarius, necesario,

forzoso

Loca sunt apta bello Los lugares son aptos para la guerra

UTILIS, INUTÍLIS y todos los adjetivos que indican APTITUD o DIS­POSICIÓN pueden construirse con ad y acusativo

Loca sunt ad bellum apta

SEMEJANZA y PARENTESCO

vicinus, proxímus; proprior, más ve­cino; finitimus, confinante; affinis, afín; propinquus, pariente, cercano; familiaris

Hostes sunt proxími Romae Los enemigos están próximos a Roma

PROXIMIDAD y DIVERSIDAD

simílis; dissimílis, no semejante; par, igual, adecuado; dispar, impar, desigual

Mors somno simílis est La muerte es semejante al sueño

AMISTAD y ENEMISTAD

amícus, inimicus, fidus, seguro; malevólus, benevólus, contra-rius, adversus, opuesto; infestas, enemigo; secundus, favorable

Vestae templum adversum nobis est El templo de Vesta está frente a nosotros

SIMÍLIS y DISSIMÍLIS

llevan GENITIVO en estos

casos: • En la expresión veri simílis: verosímil • Con pronombres personales: mei (tui...) similis • Cuando se quiere poner de relieve una perfecta semejanza:

Filius s imilis est patris El hijo es semejante al padre

112

Page 112: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

E X E R C I T A T I O N E S

i . EL FORO ROMANO (Traduce primero y clasifica luego los dativos)

Había en Roma cinco Foros venales, lugares aptos para comprar y vender las mer­cancías y cinco Foros civiles, en los que se administraba justicia y se ventilaban los asuntos favorables o adversos a los ciudadanos. Los Foros civiles eran estos: el Foro Julio, el Foro de Augusto, el Foro de Nerva, el Foro de Trajano y el Foro Romano, que era el más famoso de todos. Próximos a él se alzaban el templo de Vesta —pequeño y redondo—, semejante a las antiguas cabanas itálicas; el templo de Castor, en donde se reunían los Romanos para hacerse benévolos a los dioses, y el templo de Saturno. Aquí guardaba el Senado el erario, sus leyes grabadas en bronce, los estandartes militares. Cercano al Foro estaba también el templo de la Concordia, en el que Cicerón pronunció su cuarto discurso contra Catilina, enemigo de la República, y, confinando con él, la basílica Julia —sede del Senado—, y las tribunas desde las que los magistrados —ador­nados de su ancho botón de oro— pronunciaban los discursos.

venal venális, e erario aerarium, ii, n. ventilar agere grabar imprimere Nerva Nerva, ae, m. estandarte vexillum, ii, n.

Ejercicio de invención

Forma seis frases con los adjetivos de utilidad y amistad.

2. FORI ROSTRA

Llamábase rostra a la tribuna (suggestum, i) desde la que pronunciaban sus dis­cursos los oradores, puesto que estaba adornada con los espolones de naves enemigas, y en tiempo del emperador Augusto, con los de la flota de Cleopatra, reina egipcia ven­cida en la batalla de Accio (Actium, ii). Estas tribunas estaban cubiertas de mármol, en las que se fijaban los espolones de las naves. Hablar desde la tribuna era, por tanto, hablar pro rostris.

I FORI SILENTIUM 1

Summum Romani Fori silentium omnes tumultus vincit, omnes laudes, quod omne jn terris est humanum; magnum, augustum, id est Romanum etiam nunc.

Carducci: ex Die natali Romae.

113

Page 113: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. EL TEMPLO DE CASTOR

Quedan en el Foro tres magníficas columnas: son vestigios del templo de Castor. Se dice que en la batalla contra los latinos —próximos al lago Re-gilo—, Postumio prometió levantar un templo a Castor si la guerra era favo­rable a los Romanos. Entonces se aparecieron dos jóvenes semejantes a Zeus, quienes haciéndose amigos de los Romanos, combatieron a su favor. La batalla fue fácil a los Romanos. Por la noche aparecieron los dos dioses junto a la fuente llamada Yuturna y allí abrevaron a sus blancos caballos. Por eso fue edi­ficado en aquel lugar el templo de Castor, al que Cicerón llamó «el más célebre y famoso de los monumentos». .

vestigio reliquiae, arum, f. Yuturna Juturna, ae, f. Regilo Regillus, i, m. abrevar adaquare

Gimnasia gramatical

Haz dos frases con cada uno de estos adjetivos:

amicus, similis, secundus, propinquus

4. MILIARIUM AUREUM

Columna erat ex marmóre facta, sed aere auráto tecta, quae in Foro Romano aedi Saturni propinqua, a Caesáre Augusto anno XX a. Ch. n. posítá est. In illa sculpta erant spatia quibus principes Imperii urbes a Roma aberant. Primo ad urbes, Romae próxi­mas, adhibitum est; postea vero per totas Imperii vias miliarium sive lapideum, sive marmoreum — cum id ómnibus duceretur utilissímum exactum est. Suetonius cer-tiores nos facit miliarium aureum levatum esse sub aede Saturni.

1. Boniimprób... amici 1. El templo de Castor esse non possunt. S^ -y estaba vecino al Foro.

2. Voluptasration...ini-N. C O M P L E y ^ 2_ L O S traidores son mica est. ^ ' " ' v ^ v enemigos de la patria.

. , \ VERTE ) T • •

3. Mors omn... aetat... \ / 3. Lucio era semejante est commünis. a su padre.

4. Nihil est tam contrarium ration... 4. El miliario de oro estaba cercano quam fortuna. al templo de Saturno.

HA

Page 114: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

5- CASTIGO DE LAS VESTALES

Las Vestales debían cumplir bien sus oficios y votos para que los dioses fueran pro­picios a los Romanos; de lo contrario, eran cruelmente castigadas. Si una de ellas rompía su voto, era condenada a ser enterrada viva en el lugar llamado «Campus sceleratus». Se hacía allí —como escribe Suetonio— un pequeño agujero; se colocaba dentro una cama y algo de pan, agua, vino y leche, para que nadie —contrario a la condena— dijera que había muerto de hambre. Luego se metía a la culpable en una litera cerrada, de suerte que sus súplicas no pudieran ser escuchadas. De esa forma le era inútil gritar. Todos los ciudadanos, sobre todo los parientes y amigos de ella, le acompañaban en-

silencio. Próximos a la cueva, el gran pontífice pronunciaba un breve discurso, hacía unas oraciones a los dioses y sacaba de la litera a la Vestal. Luego descendía por unas escaleras y era cerrada para siempre la cueva. Nadie podía ofrecerle vino, aceite y otros dones. Su nombre y su recuerdo perecían con ella.

cumplir obire gran max ímus , a, u m enterrar sepeliré hacer oraciones preces effundére

Tema de imitación

Cornelio —siempre humano y benévolo para con sus hijos— invitólos a ir al Foro, donde ciertamente podrían ver muchas cosas útiles para ellos. Como el Foro Romano se encontraba entre el Palatino y el Capitolio —cercano, por tanto, a la casa de Cornelio—, llegaron los tres allí rápidamente. Frente a ellos pasaban, conversando gravemente y adornados del botón de oro, los senadores. Uno de ellos se dirigía a la Curia, muy pró­xima al Foro. Aunque había mucha gente junto al Foro y por las calles vecinas a él, los cónsules, sin embargo, paseaban tranquilos, puesto que los lictores que les acompaña­ban les hacían fácil el camino. Frente al Foro se levantaba el templo de Vesta, donde vivían las Vestales consagradas a la diosa. Lucio y Quinto admiraban las tribunas desde donde Cicerón había pronunciado sus discursos contra Catilina.

Quot Fora et ven alia et civilia Romae erant? Aliquot Fora civilia record áris? Quae templa Forttm circumdábant? Quid erant rostra? Quibus ornabantur? Quid Fori silentium vincit? Quis templum Castóris levare promísit? Quid de fonte Juturna? Quid erat miliarium aureum? A quo posltum est? Quomódo puniebantur Vestales? Ubi erat Forum Romanum?

? MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

115

Page 115: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

MARCO TULIO CICERÓN

• Marco Tulio Cicerón nació en Ar­piño, el 3 de Enero del año 106. Fue ins­truido en todas las disciplinas que convie­nen a un joven noble. Tuvo, entre otros, como maestros, a Licinio Arquías x y a Apolonio de Rodas 2, quienes cultivaron su espíritu en las letras y en la retórica 3. Su primer discurso lo pronunció en favor de Roscio Amerino. Luego se dirigió a Grecia, donde trabó 4 amistad con Pom-ponio Ático. Después de dos años, volvió a Roma, y allí alcanzó 5 rápidamente las supremas dignidades.

• Nombrado cónsul, salvó a la Repú­blica y a Roma de un gran peligro: sofocó s

la conjuración de Catilina, a quien obligó a salir de Roma. Por eso el pueblo y el Se­nado le llamaron padre y salvador de la patria. Sin embargo, parte del pueblo odia­ba a Cicerón. Por eso Clodio propuso que Cicerón fuese desterrado 7. Pero poco más tarde volvió triunfante a Roma. Entabla­da la revolución entre César y Pompeyo, Cicerón, que había elegido el partido de Pompeyo, fue perdonado por César, vencedor.

• Muerto César, Cicerón atacó con vehementes discursos a Antonio, quien lo desterró. Cicerón se dirigió a su quinta con intención de embarcar a Grecia; pero se vio obligado a volver. «Entonces, moriré — dijo— en la patria a la que tantas veces he salvado.» Cuando vio a los soldados de Antonio, mandó parar su litera, y, ofre­ciendo su cabeza, fue decapitado 8. Cicerón escribió muchas obras filosóficas y litera­rias que han formado a la juventud du­rante veinte siglos.

i . Argüías, Archiaj, ae, m. 2. De Ro­das, Rhodius, a, u m . 3. retorica, rhe-torica, ae, f. 4. trabar, instituo, is, ere, n i , ütuni. 5. alcanzar, asséquor, eris, qui, cutus sum. 6. sofocar, opprímo, is , ere, essi, essum. 7. desterrar, prohibére alicui igni et aqua. 8. decapitar, caput absci-dére alicui.

IN CATILINAM ORATIO

«Quam ob rem, ut saepe dixi, proficis-cére, ac, si mihi inimico, ut praedícas, tuo confiare vis invidiam, recta perge in exi-lium; vix feram sermones homínum, si id fecéris, vix molem istius invidiae, si in exsilium jussu consülis iéris, sustinébo. Sin autem serviré meae laudi et gloriae ma-vis, egredére cum importuna sceleratórum manu, confer te ad Manlium, concita per-ditos cives, secerne te a bonis, infer patriae bellum, exsulta impio latrocinio, ut a me non ejectus ad alíenos, sed invitátus ad tuos isse videáris.»

(Jn Catil., I, n. 23.)

DE AMICITIA

«Est enim amicitia nihil aliud nisi om-nium divinárum humanarumque rerum cum benevolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an, excepta sápien-. tia, nihil melius homíni sit a dis immorta-líbus datum. Divitias alii praeponunt, bo-nam alii valetudínem, alii potentiam, alii' honores, multi etiam voluptates. Beluarum hoc quidem extremum; illa autem superió-ra caduca et incerta, posíta non tam in cpn-siliis nostris quam in fortünae temeritáte. Qui autem in virtüte summum bonum ponunt, praeclare illi quidem; sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et contínet, nec sine virtüte amicitia esse ullo pacto potest.»

(De Amicilia, n. VI)

1 1 R

Page 116: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Celeberrimae Caracallae thermae quarum magnitudo et pulchritudo ómnibus gentibus

admirationi erant.

17 Lucius et Quintus in thermis lavaniur

—Quid mihi hoc vespére agetis?—dixit mater Lucio et Quinto. —Ubi meridies factus erit —respondit Lucius— nobis oblectamentum erit

ad thermas lavatum iré. —«Profecto —inquit mater— thermae et a Graecis et a Romanis corpóris

sanitáti ac munditiae destinantur, quorum magnitüdo ac pulchritudo ómnibus gentíbus admirationi sunt. Quot labores et sumptus ómnibus faciendi, ut illae marmoreae columnae omnium colórum ab ultímis terrae finíbus transvehe-rentur! Sed jam inde a Rei publícae temporíbus divítes Romani in ipsa domo, miro luxu ornata, balnea aedificari curárunt. Ita Cicero ex Asia ad Terentiam scribit «labrum si in balineo non est, ut sit»; idemque certior fiéri vult utrum in Arpinátis villa balnea diligenter parentur.

Domo Cornelii exeuntibus thermae ad laevam erant; quare via ad Tiberim illis fuit arripienda.

Thermae variis constábant partibus. Primo in apodyterio adulescentes vestimenta deposuerunt, unde illis ad caldarium transiré licuit, qui locus cali-dae lavatióni destinátur. Deinde ad locum, cui nomen frigidarium erat, tran-siérunt et in piscina natatoria, aquae frigidae plena, natárunt. Tándem, post-quam unctor eorum corpóra, unguentis peruncta, destrixérat, ad sphaeriste-rium se contulérunt et pila acriter lusérunt.

Alii vero adulescentes et viri aut in labris singüli lavabantur aut solis ardó-rem cute excipiebant, quod illis Quintus ignaviae tribuebat.

V O C A B U L A

sumptus faceré hacer gastos transportare transportar viam arripére tomar el camino destringo, is, ere, nxi,

ctum frotar pila ludére jugar a la pelota

thermae, árum, f. baños labrum, i, n. bañera balineum(balneum),i ,n. sala de baño

apodyterium, ii, n. caldarium, ii, n.

frigidarium, ii, n.

piscina natatoria, áe, f. unctor, oris, m. sphaeristerium, ii, n. ignavia, ae, f.

vestuario cámara del baño

caliente cámara del baño

frío piscina masajista juego de pelota pereza

117

Page 117: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS DATIVUS

i . DATIVO ETICO

Sirve para expresar el vivo interés del que habla o escribe.

Se usa solamente con los pronombres personales: tnihi, tibi, nobis...

Quid mihi hoc vespére agétis? iQué me haréis esta tarde}

2. DATIVO A G E N T E

Este dativo sustituye al ablativo con a (ab) en los siguientes casos:

- con la PERIFRÁSTICA PASIVA:

Via ad Tibérim fuit illis arripienda Hubieron ellos de tomar el camino hacia el Ttber

- con los verbos PROBARI (ser aprobado), QUAERI (ser buscado), INTELLEGI (ser comprendido):

Honesta bonis viris quaeruntur Lo honesto es buscado por todos los buenos hombres

3. DATIVO DE RELACIÓN

Indica la persona en relación a la cual la proposición enunciada es verdadera.

Domo Cornelii exeuntibus, thermae ad laevam erant Saliendo de la casa de Cornelio, las termas estaban a mano izquierda

4. DATIVO DE FIN

El objeto o fin por el que se realiza una cosa se expresa

- con el DATIVO:

Caldarium calidae lavatióni destinátur La cámara caliente va destinada al baño caliente

- o con AD y ACUSATIVO:

Leges ad civium salütem inventae sunt Las leyes fueron inventadas para la salvación de los ciudadanos

118

Page 118: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

5. DOBLE DATIVO Algunos verbos se construyen con doble dativo:

uno, de persona, en quien recae el daño o provecho, y otro, de cosa o fin, al que se refiere la acción del verbo.

Son los siguientes: — ESSE, con el significado de servir de, redundar, causar:

Hoc est mihi laudi Esto me sirve de alabanza Hoc est mihi salüti Esto me sirve de salvación

Romanorum thermae ómnibus admiratíoni s\mt Las termas de los Romanos causan a todos admiración

- DO, TRIBUO, HABEO, VERTO atribuir; RELINQUO dejar Quod illis Quintus ignaviae tribuébat Aquello se lo atribuía Quinto a pereza

6. DATIVO DE POSESIÓN

Con el verbo esse, significando tener, se pone: en dativo el poseedor, y en nominativo la cosa poseída.

Hortensio mira eloquentia fuit Hortensio fue (tenia) de una admirable elocuencia

i . Se usa, sobre todo, con los NOMBRES ABSTRACTOS: Nulla est mihi spes No tengo ninguna esperanza

2. Con los nombres de OBJETOS MATERIALES se prefiere HABERE o POSSIDERE:

Habeo tres libros Mejor que: Sunt mihi tres libri

3. Las CUALIDADES FÍSICAS, MORALES, INTELECTUALES se expresan muy variadamente:

Hortensius fuit mira eloquentia Hortensii fuit mira eloquentia Hortensius fuit mirae eloquentiae In Hortensio fuit mira eloquentia

• NOMEN EST MIHI QUINTUS Me llamo Quinto, Mi nombre es Quinto

También cabe: • MIHI NOMEN EST QUINTO • MIHI INDITUM EST NOMEN QUINTUS (QUINTO)

RES MAXIMI MOMENTI

119

Page 119: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

L A S T E R M A S

Las termas no eran sólo unos edificios destinados a los baños públicos, sino que estaban además provistas de galerías (xystus, i) para pasear, de jar­dines que servían a los Romanos de entretenimiento (ludicrum, i)> de biblio­tecas, estadios, gimnasios (sphaeristerium, ii), para hacer ejercicios, y de tabernas (popina, ae), donde se ofrecían variadas comidas y bebidas. Los baños se abrían a mediodía. Con una campanilla (campánula, ae), llamada aes thermarum> se anunciaba a los Romanos que el agua caliente estaba prepa­rada ya para todos. Sobre todo, después de los trabajos y antes de comer, las termas eran muy apetecidas (quaeri) por todos los ciudadanos.

Las termas solían tener, para el que venía de la calle, seis puertas: tres para los hombres, dos para los esclavos y una para las mujeres.

Las principales termas fueron instituidas por Trajano, Tito, Domiciano y Caracalla (Caracalla, ae). Muy bien sabían estos emperadores que si los ciudadanos Romanos eran de cuerpo sano, servirían de gran utilidad a la patria.

i MÉTODO PRACTICO DE VERSIÓN

Se distribuye el cuaderno en cuatro líneas, que, con el tiempo y el adelanto , del alumno, podrán resumirse.

MODELO PRACTICO

TEXTO

ANÁLISIS

ORDEN

VERSIÓN

Domo

Abl. lugar

Puto

Pienso

Cornelii

Gen. pos.

thermas

que las termas

exeuntibus

Dat. de relac.

esse

están

thermas puto

Suj. inf. V. princ.

ad laevam

a la izquierda

exeuntibus

saliendo

ad laevam

Acus. de lugar

domo

de la casa

esse

V. secund.

Cornelii

de Cornelio

120

Page 120: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

i. Distribución de las termas

i . Las termas tenían estas partes: La sala para desnudarse, provista de ni­

chos (locülus, i), donde los que se baña­ban podían poner los vestidos; mas como había peligro de que (ne) fueran robados, dejaban a un esclavo —al que llamaban capsarius— para custodia de ellos.

2. La habitación de agua fría, pequeña y circular (circuláris, is), provista de una piscina redonda y profunda, llamada bap­tisterio (baptisterium, ii), a la que se descendía por dos o tres es­calones (gradus, us). En ella había asientos (sella, ae), en donde los bañistas, que ha­bían de meterse (demittére) en el baño caliente, se acos­tumbraban poco a poco a una temperatura (temperatura, ae) más suave para luego pa­sar al baño frío.

i . Apodyterium. 6. Frigidarium. 2. Tepidarium. 7. Palaestra.

3. Caldarium celia erat balneo calido destináta, pulchra et ampia. In ea erat labrum circuláris et laconícum seu celia semicirculáris quo vas (recipiente) ro-tundum effossum erat, cui nomen la­brum, quod aquam continébat frigidam, ut natátor —si ei neccesse esset— refrige­ran posset. Spatio quod reliquérat circum balnea —idque ab eis qui se lavábant oc-cupabátur— nomen erat inditum «schola alvei».

3. Caldarium. 4. Sudatorium. 5. Unctorium.

8. Exédra. 9. Bibliotheca.

10. Xystum.

1 9 1

7 a

íp^ •t

s

A 3 V \ )

^ < 2

6

4

5

1 *

a

1

7

10 10

|

i . Camillus venit Román...

auxili..

2. Pro patria vob...est pugnand...

3. Turres a longe in-tuent... humíles sunt.

4. In Catón... fuit quenti...

mir.. elo-

1. En Sicilia hay una fuente de nombre Aretusa (Arethüsa, ae).

2. César mandó tocar a retirada.

3. Se dice que Catón tuvo mucho valor.

4. Todo el día nos estás haciendo el perezoso.

5. Victoria omnib... quaerend... est. 5. Sila vino en auxilio de la cohorte^

Exerci t ium celeritatis

En cinco minutos haz cinco frases breves de doble dativo.

121

Page 121: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. Cosas necesarias para el baño

Cuando los Romanos iban a bañarse llevaban consigo algunos esclavos, que les servían de mucha comodidad (commddum, i), pues les llevaban y ser­vían todas las cosas necesarias. Para limpiarse la piel habían de utilizar la sosa (nitrum, i), pues el jabón (sapo, onis) aún no se había inventado. Para en­jugarse (abstergeré) empleaban una sábana (linteum, i) para el cuerpo, un paño (facíale, is) para la cara y otro (pedále, is) para los pies. Al final —y esto les era de grande alivio (levámen, inis) — el siervo masajista les frotaba el cuerpo con ungüentos que luego guardaba en una cámara (celia, ae) de las termas. Limpios y renovados los cuerpos por el agua, se hallaban más dispuestos para los trabajos cotidianos.

3. ¿Cómo se calentaban los baños?

Para calentar el agua, las termas estaban provistas de unos hornos (hypocaus-tum, i), que debían ser alimentados de leña continuamente por los siervos y que lleva­ban el calor a las cámaras. Para ello el pavimento no se edificaba sobre el suelo, sino sobre pequeños pies (suspensürae, árum), por donde circulaba (duci) el aire caliente. Las paredes estaban fabricadas con ladrillos (later, éris) huecos (cavus, a, um) entre los que pasaba el calor. Estas termas, aunque muy imperfectas (imperfectus, a, um), tenían en aquellos tiempos grandes comodidades.

i PRAECEPTA ANTIQUA

1. Mundus semper esto. 2. Mens tibi erit sana si corpus est sanus. 3. Balneo frequentiore utére: si est sordidus ut mundéris, si mundus

ut validior fías. 4. Sit tibi semper bibliothéca optímus amícus. 5. Balneum ultimum sit frigidum, ne corpus calida aqua effeminétur. 6. Lectiuncüla (breve lectura) adulescenti post balneum instituenda est. 7. In sphaeristerio pilas agita, te exerce, modérate disputa. 8. Sobrius in gymnasio esto: defatigatio aliquoties adulescentíbus nimiae

exercitationi vertítur.

Entreno gramatical

Construye cinco frases de dativo agente, posesivo y doble dativo.

122

Page 122: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4* La cultura del espíritu (Traduce y clasifica los dativos)

No faltaban en las termas nobles ancianos y filósofos amantes de los jóvenes, que luego de bañarse se dirigían al gimnasio. Estos, que tenían (construye esta frase de tres formas) mucha humanidad y sabiduría, jugaban a la pelota con los jóvenes y conver­saban y disputaban con ellos gravemente sobre filosofía. Era, pues, éste un lugar apto para recrear el cuerpo y el espíritu. Esta costumbre fue traída por los Romanos de Grecia. Los escritores antiguos nos dicen que las termas sirvieron a los Romanos de ejercicio del cuerpo y del alma. Por eso, leyendo a Juvenal (Juvenális, is) es fácil entender aquellas palabras: «Es necesario tener un espíritu sano en un cuerpo sano.» Los ancianos enseñaban a los jóvenes muchas cosas y disputaban con ellos sobre las verdades huma­nas y divinas.

Tema de imitación

Lucio y Quinto, que tenían grandes deseos (construyelo de tres formas) de bañarse, se fueron, después de mediodía a los baños públicos. Y como las termas estaban, sa­liendo de casa, a su izquierda, tomaron el camino del Tíber. Emilia les contaba cómo los Emperadores habían hecho grandes gastos para construir los baños y transportar las columnas de mármol que servían de adorno a las termas. Por eso los baños Romanos eran la admiración de todos. Los más famosos habían sido las llamadas termas de Caracalla.

Lucio y Quinto llegaron a los baños y dejados los vestidos en los vestuarios, se ba­ñaron primeramente con agua caliente y luego pasaron a las cámaras de agua fría. Aquello les servía a los jóvenes de placer y descanso. Después del baño se dirigieron al gimnasio donde, con ancianos que tenían ciencia y humanidad, jugaron y conversaron alegremente.

Quibus thermae instructae erant? Quare ab imperatoribus thermae aedificátae sunt? Quod nomen erat loco ubi vestimenta deponebantur? Quod erat capsarii officium? Quid erat tepidarium, quid aes thermarum? Quid senes et philosophi in gymnasio faciébant? Verba Juvenális sapientissima recordáris? Quibus Romani ad balneum utebantur? Ubi est fons cui nomen est Arethüsa? Ubi erant thermae quas Quintus et Lucius petiérunt?

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

123

Page 123: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ísfi arcus... aetate antiquorum ímperatorum

erant amphitheatvum...

Page 124: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

18. Lucius el Quinlus pugnis gladiatorum abhorrent

—Hodie —inquit Syra— magnus ludus gladiatorius —ita ex quodam praetereunte excepi— nuntiatus est. Itáque adulescentes...

—Hoc absit a nobis, Syra —interpellávit súbito Quintus—. Adhuc mihi aures illis crudelissímis plebis clamoribus dolent: «Gladiator, inimicum tuum trucida! Verbera! Ure! Mitte! Occidére quid dubítas?» Quae verba ex plebe sanguínem sitiente puer audivi. Ipsas feras humaniores quam homines esse-saepe credídi.

—Quid dicis, Quinte? A quo has stultitias didicisti? —Audi, Syra, quae ex Apióne de feris comperui: Romae ad pugnandum

cum bestiis inductus est servus cui nomen Andróclus. ínter saevissímas feras leo, corpóris vastitudíne et terrífico fremítu ánimos oculosque omnium ín se convertérat. Andróclum leo ubi vidit repente stetit, deínde placíde ad homínem accedit caudamque blande movens ejus crura et manus leníter demulsit. Andróclus inter atrócis ferae blandimenta animum recuperavit oculosque ad leónem rettülit. Tune homínem et leónem laetos gratias inter se quasi refe­rentes videres. Ipse Andróclus rem mirifícam narrar, mei domini verberíbus ex urbe ad arenarum solitudines fugére sum coactus. In quemdam specum abditum penetravi, quo non multo post venit hic leo pedem sublévans ac mihi porrigens. Primo quidem animo terrui; leo vero mitis et mansuetus accessit gratiam quasi petens. Ingentem spinam ex ejus pede revelli, saniem ex intimo vulnere expressi ac diligenter purgávi cruórem. Ex eo die ego et leo triennium in illo specu eódem victu vixímus.

Sed quodam die, a militibus prehensus, Romam ad domínum ex África sum deductus qui me statim ad bestias damnavit. Intellégo hunc quoque leonem, a quo tune discessi, captum esse mihique nunc gratiam beneficii re-ferre. Conclamante omni populo, Andróclus dimissus est eique leo donátus. Tune Andróclum et leónem videres totam circum urbem iré, Andróclum donari aere, spargi flores in leónem, ubique omnes clamare: «Hic est leo hominís hospes, hic est homo medícus leónis.»

i V O C A B U L A

excipio, is, ere, cépi, ceptum oír, saber indüco, is, ere, xi, ctum echar, meter demulceo, es, ere, lsi, letum acariciar ocülos referre levantar los ojos sublevare levantar pórrigo, is , ere, rexi, rectum alargar revello, is, ere, elli, ulsum arrancar purgare limpiar prehertdo, is , ere, hendi, hensum coger gratiam referre agradecer dimitto, is, ere, misi, missum soltar

stultitia, ae, f. tontería fremítus, us, m. rugido blandimentum, i, n. caricia sanies, ei, f. pus

Apion, ónis, m. Apión

abditus, a, u m escondido

125

Page 125: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

C A S U S ABLATIVUS

i . ABLATIVO DE SEPARACIÓN

El complemento de separación indica la persona o cosa de la que uno se aleja.

Los VERBOS

pellére, expeliere, prohibére, arcére, apartar, prohibir; moveré, amoveré, remover, alejar; excludére, excluir; abhorrére, apartarse con horror; absti-nére, abstenerse; cederé, decedére, excederé, alejarse; separare, sejungére, secernére, dividére, distinguir, separar

Los SUSTANTIVOS

defectio, deserción; secessío, alejamiento; liberado, liberación

Los ADJETIVOS

liber, libre; vacuus, vacío; nudus, desnudo; inmunis, exento; alienus, ajeno; distinctus, distinto

Los ADVERBIOS

longe, procul: lejos de; separatim, seorsum: aparte de

se construyen:

— con a (ab) y ablativo con nombre de PERSONAS, — y con a (ex, de), o sin preposición, y ablativo con nombre de COSAS:

Spinam ex ejus pede revelli Arranqué la espina de su pie Procul urbe effugi Me escapé lejos de la ciudad

2. ABLATIVO DE ORIGEN

Se usa en dependencia de los verbos nascor, orior, gigno, y de los participios natus, ortus, genitus.

Llevará ablativo simple si la procedencia se indica

— con los nombres de progenitores o con nombres que expresen la condición social (estirpe, familia...):

Rabirius obscuro genere natus

Llevará ablativo con e (ex), de, a (ab) si la procedencia se indica:

— con un pronombre, — o si se trata del origen de un río, de una noticia:

Haec ex praetereunte excépi Esto lo supe por un transeúnte

Page 126: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. EL COLISEO (El vocabulario lo encontrarás a continuación)

i . Hasta el siglo I antes de C , los combates de gladiadores se celebraban en el Circo. Pero a partir de Augusto, fueron construidos grandes anfiteatros en todo el Imperio. Los más famosos son los de Ni-mes, Arles, Pompeya, Mérida y el an­fiteatro de Flavio. Este, que fue comenza­do (inchoare) por Vespasiano el año 72 después de C , fue inaugurado (dedicare) por Tito el año 80.

A D FLAVII AMPHITHEATRUM

Isti arcus... aetate antiquorum Imperatorum erant amphitheátrum in quod illi currébant tum visüri gladiatores.

Tune tot ac tantae caedes, luctus tantus, nunc tanta quidem quies!...

2. Podía contener 50.000 espectadores quienes, libres de todo peligro y sedientos de sangre, contemplaban el combate de fieras, las batallas navales y las luchas de

gladiadores. En el siglo VIII comenzó a llamársele Coliseo, por la estatua colosal (colossaeus, a, um) de Nerón que estaba levantada no lejos de él.

3. Vespasiani amphitheátrum —quod vulgo Colossaeum dicebatur— circuítum habébat 524 metrorum, longitudinem 188 metrorum, latitudinem 156 metrorum. Paries exterior in altitudinem patebat 50 metra. Caveae erant divísae in partes tres — aliae ab alus rite sejunctae— qua-rum ima pars equitíbus erat destinata, media ciyibus, summa plebi. In podio —a relíqua cavea separáto— Imperátor sedébat et nobiles viri non longe ab arena, ut omnia perbéne conspicerentur. Sub arena cunicüli erant ad feras custodiendas. Cum vero vacui erant beluis, aqua impléri potérant ut pugnae navales agerentur. Rabirius, obscuro genere natus, magnis vero virtutíbus ornátus, architectus fuisse vidétur.

certamen, inis, n. gladiator, óris, m. circuitus, us, m. cavea, ae, f. podium, ii, n. cunicülus, i, m. ad bestias! ocrea, ae, f. parma, ae, f. retianus, 11, m. lanista, ae, f.

PER VERBA AD IMAGINEM -

J > AMPHITHEÁTRUM

combate sponsio, onis, f. gladiador circuito graderío tribuna foso ¡a las fieras! canillera escudo redondo reciario jefe de gladiadores

verbera! ure! jugüla! habet! mitte! polllce verso

stipulari involvére tridens, entis, m. pompae, arum, f. misericordiam implorare

apuesta ¡golpea! ¡quema! ¡degüella! ¡ya lo tiene! ¡suéltalo! con el pulgar vuelto (se­ñal de desaprobación)

contratar envolver tridente desfile implorar misericordia

127

Page 127: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. LOS GLADIADORES

i . La profesión de los gladiadores fue considerada en un principio como algo infamante, de la que todos se apartaban; pero reinando los emperadores, se hizo la diversión predilecta del pueblo Romano. Era tanta su afición a estos espectáculos, que mientras duraban, vivían ajenos a todo otro asunto. La vic­toria de los dados fue celebrada con 123 días de combates, en los que lucha­ron diez mil gladiadores.

Los gladiadores vivían vida común, separados de los demás ciudadanos y libres de ocupaciones.

profesión munus, etis , n. durar agere (pasiva) infamante sordidus, a, um dacios daci, orum, m. predilecto dilectus, a, ú m afición oblectatio, onis, f.

2. Los gladiadores salían a la arena armados de casco, escudo redondo, de canilleras y de una espada; por tanto, libres de armas pesadas. El reciario iba armado de una red —para envolver al enemigo— y de un tridente. Antes del combate se organizaba un des­file. Al pasar ante la tribuna del emperador, y no lejos de él, el jefe le saludaba: «Salve, César: los que van a morir te saludan.» Después seguían los combates. Los espectadores hacían apuestas. Cuando uno caía herido, levantaba las armas —confesándose vencido—. Si había sido valiente, el pueblo gritaba: «¡Suéltalo!» Y el vencido era excluido del com­bate. De lo contrario, bramaba: «¡Degüéllalo!» Si el emperador, vuelto el pulgar, con­firmaba la sentencia, el vencido era atravesado por el vencedor. A veces eran librados de la muerte los nacidos de noble estirpe.

3. UN COMBATE DE FIERAS

Se cuenta que celebrándose en el Coliseo un combate de fieras, un elefante, habiendo golpeado a un león, lo lanzó lejos de la arena. El león, dando atroces rugidos, cayó sobre unos caballeros, quienes, para librarse de la fiera, lo mataron con sus puñales. Entonces el presidente mandó que fueran metidos en la arena —desprovistos de otras armas— para luchar contra el elefante. Dos de ellos fueron muertos por la bestia; el tercero, al principio se apartó con horror de ella;, pero luego, al verlo herido, le atacó y dio musrte. Se dice que el presidente le colmó de premios.

Tema de imitación

Narra en latín sin mirar el tema, el episodio de Androclo.

Dimissus est Andróclus? Quid erat Colosséus? Quis Colosséum aedificavit? Quis fuit Rabirius? Quis erat retiarius?

1 0 8

MAGISTRO • INTERROGANTI

Quis fuit Andróclus? Quid accédens fecit leo? Ubi Andróclus abdítus est? Quid e leónis pede revellit? Quid postea accidit?

Page 128: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

...lili patriam ac libertatem desiderare videntur quibus nihil carius.

19. Cornelius servos, quibus ei opus est, emii

Cornelio duobus servis opus est; quare ho-die ad Forum cum Lucio et Quinto contendit.

—Quam multi!—Quintus clamat ubi illam homínum mulierumque multítudínem emptorí-bus propositam aspicit! Quam tristissimi omnes! lili patriam ac libertatem desiderare videntur quibus nihil carius.

—En venditórem —monuit Cornelius— appropínquantem ac magis vocí-bus servorum virtütes praedícantem: «Accedite, Romani; ego vobis servos venumdabo robustos et minóris spe pretii! lili gaudium operamque quibus vobis opus est praestábunt! Videte quam gráciles, velut ex marmóre facti! Veré auro et argento pretiosióres sunt!»

Tune Lucius magnis illius garrüli vocíbus molestus: —Mihí, quidem iste homo, inquit, multo loquacior aequo vidétur. Sed

pater filiorum ánimos misericordia moveré volens notavit: —Veré apud nos míséri servi multi plures sunt quam servi qui jucundam

vitam agunt. Non sibi, sed domino, cujus severitatem timent, laborare illis opus est. Nulla lege a domíni crudelitáte tuentur. Nullum praemium exspec-tandum. In judicium non vocantur, sed aliquando sine judicio in vincula con-jiciuntur aut etiam necantur. Qui rebus rusticis student, multo miseriores aliis servis sunt. Nec maxímis imbríbus nec acerrímis solis ardoríbus opérae suae parcére fas est. Aliquando se ipsi interficiunt. Beáti servi qui benigniórem dominum sibi inveniunt! Utínam, filii, intellegátis servos esse misericordia dignos. Cúrate ne vos timeant, efficite ut vos ament; ita Tiro Cicerónem dilexit, a quo libértate donátus est.

—Ut Syra nostra —interpellavit Quintus—, nonne pater?

i V O C A B U L A -

aspicio, is, ere, exi, ectum mirar venumdare vender praedicare celebrar, alabar in vincülis conjicére encerrar en la cárcel fas est es lícito, puede

loquax, Seis hablador virtus, ütis, f. cualidad

garrülus, a, u m charlatán

129

Page 129: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS ABLATIVUS

3. ABLATIVO DE MATERIA

La materia de que está compuesto un objeto puede expresarse:

— con e (ex) y ablativo, — o con el correspondiente adjetivo.

Simulácrum ex mar more in Foro posítum erat Había sido alzada en el Foro una estatua de mármol

4. ABLATIVO CON «OPUS EST»

OPUS EST (es necesario) admite dos construcciones:

PERSONAL Se pone:

— en DATIVO la persona que tiene necesidad:' CORNELIO — en NOMINATIVO lá cosa que se necesita: SERVÍ — el verbo ES.SE concuerda con el sujeto: OPUS SUNT

L E G É ! ^ '.—— ••

QUAE TIBÍ OPUS SUNT EME. Compra lo que te es necesario

Con un pronombre relativo o demostrativo neutro es obligatoria la cons­trucción personal.

IMPERSONAL Se pone:

— en DATIVO la persona que tiene necesidad: CORNELIO — en ABLATIVO, la cosa que se necesita: SERVÍS — el verbo ESSE en la tercera persona singular: OPUS EST

LABORARE (LABORATO) servís opus est Es necesario a los siervos trabajar

Si la cosa que se necesita está indicada por una proposición, entonces usarás:

• el infinitivo, • o el ablativo del participio de perfecto.

130

Page 130: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

5. ABLATIVO DE COMPARACIÓN

El segundo término de una comparación se puede construir:

— con el ABLATIVO simple (ablativo de comparación). — o con QUAM seguido del caso del primer término, si éste se encuentra en

genitivo, dativo, acusativo o ablativo.

Hi servi pretiosióres sunt argento ( = quam argentum) Estos siervos son más preciosos que el oro

a) ES OBLIGATORIO construir el segundo término con ABLATIVO:

— Cuando está representado por un RELATIVO:

Servi libertatem desiderant qua nihil carius Los siervos añoran la libertad, que nada les es más querido

— Con las expresiones formadas por el ablativo opinióne (más de lo que se creía); exspectatióne, spe (más de lo que se esperaba); o con los ablativos simples justo, aequo (más de lo justo); necessario (más de lo necesario); sólito (más de lo acostumbrado):

Iste homo multo esse loquacior aequo videtur Ese hombre parece ser más hablador de lo justo

b) ES OBLIGATORIO construirlo con QUAM (seguido del caso del primer término):

— Cuando se comparan dos verbos, adjetivos o adverbios:

Servi miserióres sunt quam beatióres Los siervos son más miserables que dichosos

— Cuando el segundo término se encuentra en genitivo, dativo, ablativo o acusativo con preposición:

Servi invídent magis divitibus quam bonis viris Los siervos envidian más a los ricos que a los hombres buenos

Cornelius servos emit robustiores QUAM SERVÍ TACITI SUNT

Cornelio compró unos siervos más robustos que los siervos de Tácito

Si en el segundo término no está sobreentendido el mismo verbo que en el primer término, se forma una nueva proposición comparativa con QUAM y el verbo SUM, del que será sujeto el segundo término.

Page 131: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . TIRÓN, EL SIERVO ERUDITO

Tirón, siervo de Cicerón, fue muy amado de éste a causa de sus sobresa­lientes cualidades de espíritu. Quizá pueda afirmarse que nadie compró un siervo más fiel e inteligente que el siervo de Cicerón. Por eso su amo cuidó de instruirle en los negocios familiares y en las letras, nada más querido para Cicerón. Le hizo, pues, su secretario, su administrador y bibliotecario, de las cuales cosas cuidó Tirón siempre más que de las suyas propias. Cicerón afir­ma que cuando Tirón se ausentaba de casa, no encontraba un libro en la bi­blioteca. Siempre tuvo necesidad de él. Fue puesto en libertad por Cicerón el año 53 a. de C. Después de la muerte de Cicerón, Tirón publicó parte de sus cartas y escribió su biografía.

sobresaliente praestans, antis secretario scriba, ae, f. inteligente industrius, a, u m administrador administer, i, m.

poner en libertad manu mittére

Ejercicio de invención Construye cinco frases con opus est.

CICERONIS EPISTULA

Hanc lege ad Tironem Ciceronis Tullius Tiróni s. epistulam, qua apparet huma- ... Audio te animo angiet medlcum dicére ex eo te niss imum erga servum fuisse laborare. Sime dilígis, excita e somno tuas littéras

Ciceronetn humanitatemque propter quam mihi es carissímus. Nunc opus est te valere animo, ut corpóre possis.

Id cum tua, tum mea causa facias a te peto... Conserva te mihi. Etiam átque etiam vale.

2. UN SIERVO MAS SABIO DE LO JUSTO

Cierta población Romana era molestada de noche por los ladrones más de lo acos­tumbrado. Se mandó, pues, que nadie saliera de casa más de lo necesario y que si salía estuviese provisto de una linterna; de lo contrario, sería encerrado en la cárcel. A la noche siguiente un siervo que necesitaba agua, fue sorprendido en la calle por los centinelas, quienes le preguntan dónde tenía la linterna. El respondió:

—En la mano la llevo... — ¿Pero dónde está la mecha?

Page 132: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

— Nadie —dijo— ha pregonado que era necesario que la linterna estuviese provista de mecha.

Al otro día el pregonero ordenó que todos llevasen las linternas provistas de mecha. Sin embargo, a la noche siguiente, los mismos soldados encuentran al mismo siervo. Lo apresan y lo llevan a la presencia del juez, quien airado, le pregunta:

—Dime, ¿dónde tienes la linterna? ¿O quieres mandar más que las leyes, que nada hay más santo y digno de respeto en una ciudad?

—Aquí tengo la linterna — respondió tranquilamente el siervo. — ¿Pero dónde está la mecha? —Dentro de la linterna. — ¿Pero no ves, siervo estúpido, que la llevas apagada? —Pero ¿quién ha ordenado, oh juez, que se debe llevar encendida?... Todos celebraron el buen humor del siervo.

molestado incommodátus, a, u m linterna lanterna, ae, f. sorprender deprehendére (alíquem) apagar exstinctus, a, u m mecha ellychnium, ii, n.

pregonar edicére pregonero praeco, ónis, m. respeto veneratio, ónis, f. humor animus, i, m.

Entreno gramatical Construye cinco frases de distintos tipos de comparación.

3. QUIS EX DISCIPULIS SCOPUM CONTINGET?

Rem omnes facíle asséqui possunt... Qui quin­qué locutiónes, VERTENDAS vel COMPLENDAS eméndate fecérit, hic scopum continget (alcanzará el blanco). Praemio ergo a bono magistro donabítur. Antéquam scopum contingas, opus est tibí quinqué circuios superare...

LOCUTIÓNES COMPLENDAE LOCUTIÓNES VERTENDAE

1. Fact... non verb... opus... vobis. 2. Auctoritat... consülis patria... opus... 3. Graec... libr... et Latín... mihi

vehementer opus... 4. Priusquam incipias, consult... (con­

sultar) opus...; ubi consuluéris, matüre fact... (hacerlo) opus...

5. Magistrat... opus... prudent...

1. Nada hay más terrible que la es­clavitud.

2. ¿Qué hay más divino que el valor? 3. Nos devolvisteis la patria, soldados,

que nada puede haber más agradable. 4. Es más digno de alabanza el valor

en la mujer que en el hombre. 5. Aquello fue más tranquilo de lo

que todos esperaban.

133

Page 133: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4. E S OFICIO DEL SIERVO CALLAR...

Marco Pisón, orador Romano, había mandado a sus siervos que solamente respondie­ran a lo preguntado, pues era más propio del siervo callar y obedecer a su amo que hablar.

Cierto día, pues, invitó Pisón a Clodio a una cena en su casa. Los platos de oro, las mesas de marfil, los lechos de seda estaban ya preparados. Los convidados estaban a punto. Solamente faltaba Clodio, que en aqueüa ocasión tardaba más de lo acostumbrado. Pisón, impaciente de su tardanza, envió muchas veces al siervo que solía hacer las invi­taciones para que viera si venía Clodio. Al atardecer, como desesperase de su llegada, Pisón preguntó al siervo si había invitado a su amigo Clodio.

— Sí, lo invité —, respondió el siervo. — ¿Por qué, pues, no ha venido todavía? —Porque tenía necesidad de hacer un viaje, pues sus asuntos le urgían más que la

cena de su amigo Pisón... — ¿Cómo, pues, no lo anunciaste?. — le dijo, airado, Pisón. —Porque no me lo preguntaste -respondió, tranquilo, el siervo—, ya que a los

siervos nos conviene más callar que hablar...

marfil ebur, óris, n. tardar morari de seda sericus, a, um al atardecer ( = atardeciendo) inumbrare estar a punto adesse desesperar de desperare de (ablat.)

T e m a de imitación

Como Cornelio tenía necesidad, para los negocios caseros, de dos siervos, se dirigió con sus dos hijos al Foro. La plaza estaba llena de esclavos y de compradores. Aquéllos parecían añorar a sus padres y patria, nada para ellos más dulce. El vendedor los pre­gonaba a grandes voces: «¡Aquí tenéis esclavos robustos, los que necesitáis para vuestros trabajos! ¡Valen todos mucho! ¡Son más preciosos que el oro!» Cornelio, entretanto, hablaba con sus hijos de la mísera vida de los esclavos; en especial, de los que vivían en el campo. Les es necesario, decía, trabajar todo el día. Y aun así no tienen ninguna esperanza de recibir premio. Son castigados con frecuencia más duramente de lo justo. Hay algunos que, cansados de esta vida, se dan la muerte. ¡Felices aquellos siervos que han podido encontrar amos buenos y humanos!...

Quis fuit Tiro? Opus erat Tiro Ciceroni? Quare? Quae erant Tirónis officia? Quid recordáris de servo qui lanternam non portabat? Quid respondit judici? Quid Piso praecepérat Servís? Quare? Cur Piso ad cenam non venit? Quare servus nihil nuntiavit domino suo? Ad quid Cornelius cum filiis Forum petívit? Quorríódo praeco servos praedicabat?

MAGISTRO INTERROGANTI D A RESPONSUM

134

Page 134: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Spartácus, homo singulari ingenio ac virtüte praeditus, bellum apertum suscepit.

20. Sparlacus sediiionem ínter servos excilal

Cornelius cum filiis et cum duóbus servís, quos emérat, viam ad Janicülum arripuit. In itinére ita verbis institit: —Nihil dubium quin vita servorum, eorum praesertim qui in agris aut in \ % ¥

metallis vitam agunt, calamitatibus _ ^^J* abundet. Si furti accusantur aut si quod aliud crimen eis infertur non modo saevis verberibus cruciantur, sed etiam capitis saepe damnantur. Nullum eis jus; ne in aede quidem, ut in Graecia, prae-sidium quaerére possunt nec per patronos se defenderé.

Evénit quondam ut servus quídam, Spartácus nomine, homo singulári ingenio ac virtüte praeditus, quod vitam tam angoris plenam pati nollet, bellum apertum suscipéret. Septuaginta quattuor servi cum Spartáco e carcére fugé-runt. Ergastülis vi apertis et vincülis solütis, Spartácus summa calliditáte exercítum comparávit quo amissam omnium libertátem repetéret. Romani etsi per peritissimum praetórem eum comprimere statuérunt, tamen Spartá­cus magna cum fortitudíne et praetórem superávit et dúos quoque cónsules turpi clade affécit. Tándem Licinius Crassus servorum exercítum viríbus im-párem, vicit. Ipse Spartácus magna virtüte pugnans interfectus est.

—Ideo —inquit Quintus— sapientes nobis suasérunt ut servos cum benig-nitáte potius quam cum crudelitáte regeremus.

V O C A B U L A

instare verbis insistir repetére recuperar infero, fers, ferré, tüli, la- comprimo, is, ere, essi,

tum achacar essum aplastar cruciare atormentar clade aliquem afficére infligir, causar solvere vincula romper, soltar una derrota a uno

las ataduras

metalla, orum, n. mina de metales

turpis, e vergonzoso

aedes, is, f. templo angor, óris, m. quebranto, pena bellum apertum batalla en campo abierto calliditas, atis, f. astucia, habilidad

135

Page 135: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

C A S U S ABLATIVUS

6. ABLATIVO INSTRUMENTAL

Sirve para indicar la persona, animal o cosa por cuyo medio se realiza una acción.

Serví saevis verberibus cruciantur Los siervos son atormentados con crueles látigos

Se construye:

— con ABLATIVO simple si se trata de animales o cosas;

- con PER y ACUSATIVO - y a veces con GENITIVO precedido de opera, auxilio— si se trata de personas.

Tiene también valor instrumental el ablativo, que se une a los verbos que significan:

a) Rodear: b) Adornar:

circumdo, cingo orno, exorno Urbes moeníbus cinctae Vir clavo ornatus Ciudades rodeadas de murallas Hombre adornado del clavo

c) Vestir, cubrir: d) Nutrir, alimentar:

induo, vestio, operio vivo, alo, pasco, nutrió Servus humíli veste indütus Homínes carne vivunt Siervo cubierto de pobre vestido Los hombres viven de carne

e) Inmolar: f) Usar:

sacrifico, immolo, lito utor Jovi immolavérunt agno Servis Romani utebantur Inmolaron a Júpiter un cordero Los Romanos usaban de siervos

. !

El verbo afficére toma su significado del ablativo que le acompaña;

/ beneficio beneficiar Spartácus dúos cónsules turpi l laude alabar

clade affecit afficére 'praemio premiar Espartaco causó una vergonzosa (aliquem) i exilio desterrar

derrota a los dos cónsules [ poena # castigar \ admiratione admirar

Servi poenis aff iciuntur Los siervos son castigados

136

Page 136: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

7. ABLATIVO DE COMPAÑÍA

Sirve para indicar la persona o cosa en cuya unión se realiza una acción. Se cons­truye con CUM y ABLATIVO.

Septuaginta quattuor servi cum Spartáco fugérunt Setecientos cuatro siervos huyeron junto con Espartaco

CON LOS TÉRMINOS MILITARES:

legio, manus, • Se usará CUM y ABLATIVO exercitus, navis, cuando esas palabras van solas. C°mhe,tagITe'n' 'to) ' S e u s a r á A B L A T I V O con ° sin C U M

^se" l ' cuando van acompañados de adjetivo. Servi strenuo exercítu bellum suscepérunt Los siervos emprendieron la batalla con un fuerte ejército

8. ABLATIVO DE MODO

Sirve para indicar la manera cómo se realiza una acción.

— Se usa CUM y ABLATIVO cuando la palabra que expresa el modo va sola:

Servi cum benignitáte regi debent Los siervos deben ser gobernados con benignidad

— Se usa el ABLATIVO simple o con CUM —generalmente interpuesto— cuando la palabra que expresa el modo va con adjetivo.

9. ABLATIVO DE ABUNDANCIA Y ESCASEZ

Este ablativo se encuentra:

— con los verbos de abundancia y escasez:

abundare, redundare, abundar; implére, complére, llenar; onerare, cumulare, colmar; carére, estar privado; egére, indigére, necesitar;

nudare, spoliare, despojar

Vita servorum calamitatibus abundat La vida de los siervos abunda en miserias

— con los adjetivos de abundancia y escasez:

abundans, copiósus, abundante; praeditus, dotado; opimus, opulen-tus, rico; gravis, onustus, cargado; vacuus, orbus, privado; plenus,

refertus, affluens, lleno

NOTA: PLENUS lleva preferentemente genitivo.

137

Page 137: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

«efe Fuerunt domini qui crudeliter servos punirent. EXERCITATIONES

i. TRATAD A LOS ESCLAVOS CON BENIGNIDAD

i . Hubo siempre entre los antiguos, hombres buenos y llenos de humanidad que trataban con benignidad y amor a sus escla­vos. Plinio escribía: «Mi casa es para los sier­vos como una república, como una ciudad...», pues dentro de ella les era lícito hablar, jugar, reir, divertirse como hombres libres. Y añade que no son hombres los que los atormentan.

Algunos invitaban a sus esclavos a ir con ellos a pasear en su coche o los col­maban de bienes cuando llevaban bien los negocios.

2. Hubo otros, por el contrario, que castigaban duramente a sus esclavos, los gol­peaban, los metían en la cárcel o los vendían. Leed esta inscripción encontrada en la casa de un Romano: «cualquier esclavo que salga fuera de casa sin permiso de su amo recibirá cien latigazos.» O esta otra: «el esclavo que no abra la puerta a su señor será encarcelado durante una semana...» Con razón los siervos se levantaban contra sus amos. Erí una casa de Pompeya se leía: «Mis esclavos comen bien y son tratados con gran humanidad. Nunca los he castigado.»

tratar divertirse meter en la cárcel

tractare oblectari daré in (acus.)

inscripción permiso Pompeya

inscriptio, ónis, f. venia, ae, f. Pompeji, orum, pl. m.

2. DOS ESCLAVOS AGRADECIDOS

La ciudad de Grumento era asediada desde hacía tres meses por los enemigos con un gran ejército. Dos esclavos, mientras dormíanlos guardias, —en silencio y con astucia— se pasaron a los enemigos, quienes con el auxilio de ellos entraron en la ciudad más rápi­damente de lo que esperaban. Los enemigos, pues, sin ninguna fatiga, se apoderaron de ella, causando una gran derrota a los habitantes. Pero los dos siervos, acordándose de su señora —que se hallaba privada de ayuda—, fueron a su casa, la sacaron y se la llevaron. Preguntándoles los centinelas quién era aquella mujer, respondieron que era su anti­gua cruelísima señora, a quien llevaban a la cárcel para luego atormentarla cruelmente.

Cuando la ciudad se pacificó, los esclavos devolvieron la señora a su casa, quien, agradecida, concedió la libertad a aquellos buenos siervos que habían estimado más la vida de su señora que la suya propia.

Grumento pasarse al enemigo pacificarse

Grumentum, i, n. ad hostes deficére pacari

138

Page 138: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. LOS ESCLAVOS Y EL AMO CRUEL (Traduce al latín y clasifica los casos a que se refiere la lección)

Se cuenta que un señor, rico en bienes y dinero, castigaba a sus esclavos duramente cuando alguno de ellos descuidaba su labor. Por lo cual decidieron matarlo a él y a sus hijos con un engaño y huir luego, llevándose cuanto dinero había en las arcas. Un día, pues, habiéndose reunido con esta intención sus doce siervos en una habitación de la casa, tomando uno de ellos el puñal con el que pensaba dar muerte al señor, lo puso sobre el altar..., y habiendo cogido en sus manos la estatua de madera del dios que presidía aquella habitación, para dirigirle una plegaria, notó que la estatua sonaba a dinero... La abrieron, y, encontrando una gran cantidad de dinero, se la repartieron.

Al otro día contaron lo sucedido al amo e hijos. Aquél, creyendo que el hecho era un signo de que el dios protegía a sus esclavos, lleno de miedo les pidió perdón, los colmó de bienes y siempre los gobernó con amor.

arca arca, ae, f. presidir praeesse (dat.) puñal pugio, ónis, m. dirigir una plegaria preces effundére de madera ligneus, a, u m notar percipére

sonar a tinnire (acus.)

Ejercicio de invención

Construye cinco frases breves con los ablativos de abundancia y modo. Vg. Plenus laeíitiae laboro Trabajo lleno de alegría

T e m a de imitación

Espartaco era un esclavo dotado de gran fortaleza. Su amo, llamado Léntulo, que vivía en Capua (Capua, ae), se dedicaba a vender y comprar esclavos, a quienes preparaba para los combates del anfiteatro. Como llevaban una vida llena de miserias y quebrantos, y con frecuencia eran atormentados, decidieron emprender la guerra para recuperar su libertad y la de muchos siervos que había en las cárceles y en los campos. Se apoderaron pues, de un carro cargado de armas destinadas a los gladiadores, y se escondieron en los bosques que rodeaban el Vesubio (Vesuvius, ii).

El pretor Clodio atacóles con todos sus soldados y rodeó a los siervos. Pero ellos, por la noche, hicieron unas escaleras de sarmientos (palmes, itis) y descendiendo por ellas atacaron el campamento Romano y pusieron en fuga a los soldados. Al fin, Espartaco, después de muchas batallas y victorias, abandonado de los suyos, murió luchando con gran fortaleza.

Quid Plinius scribébat? Quid domi licébat servís faceré? Cruciabantur servi? Qui servi centum verbera accipiébant? Quomódo hostes Grumentum adiérunt? Poena affecérunt dúo servi domlnam suam? Quomódo servus pecuniae copiam invenit? Quis fuit Spartácus? Qua re potlti sunt ad bellum suscipiendum? Quid fecit Clodius? Quid servi?

? MAGISTRO * INTERROGANTI DA RESPONSUM

139

Page 139: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Arcus triümphalis —Lucio Septimio ímperatori dicatus— qui

Romae gloriam, pacem cuhumque intulit.

Page 140: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

21. Lucius et Quintus Sassinam el Ariminum pelunl

Multo mane dúo adulescentes cum Julia soróre, trium liberórum Cornelii et Aemiliae natu mínima, Roma via Flaminia profecti sunt. Praecipuas Italiae septentrionales urbes lustrare volebant. Raedarii diligentia factum est ut Sas­sinam multo citius spe pervenirent.

—Jam —inquit Lucius— in áspera ad montuosam Umbriam regione sumus quam Sapis rívus abluit. Haec, quam aditüri sumus, urbs est Sassina recor-datióne digna, cujus aquae calídae non minus nobilitátae sunt quam pascuorum ubertas; qua ubertáte Sassinam «divítem lactis» Silius noster appellat.

—In hac urbe —addídit Quintus— ille Plautus omnium sententia latinae comoediae princeps, anno fere quingentésimo post Romam condítam natus est.

Dúos dies Sassínae viatóres permansérunt, postea Ariminum se contulerunt ubi Flaminiae finis erat.

—En urbem — clamavit Quintus— cujus portus e praecipuis est qui ad mare Adriaticum spectant. Hic magna mercium copia ad Imperium distribuítur.

—Nunc, suavissima Julia —inquit Lucius—, arcum triumphálem Augusti cognomíne divi transivimus.

—O mi Luci, alíqua nobis de triumpho narra...! —Romae, ut scitis, cum Imperatoris insignis victoria nuntiatur, eum

triumphantem inire urbem a Senátu decernítur; quo die cupiditáte videndi ingens multitüdo et Forum et Viam Sacram et alias propinquas vias ínvádit. Imperátor triumphans, corona ornátus, áureo curru a quattuor albis equis a Campo Martío per Palatium, per Viam Sacram ad templum Jovis vehítur. Si quis dux hostium captus est, ante currum tristís ducítur. Post currum victóres milites, qui nunc acceptis vulneríbus gloriantur, Imperatórem ma-ximis laudíbus efférunt. Vix prae multitudine incedi potest. Postquam pompa ad Capitolium pervénit, álbum Jovi bovem Imperátor mactat praedaeque par­tan deo offert.

V O C A B U L A j

abluo, is, ere, lui, lütum bañar incédo, is, ere, essi, essum avanzar nobilitare celebrar efferre aliquem laudíbus ensalzar a uno spectare mirar mactare sacrificar

pompa, ae desfile pascua, órum, n. pasto ubertas, átis, f. fecundidad

A r i m i l l U m , Í , n . R í m i n i S a p i s , i s , m . S a v i o (rio de la Umbría) Silius,ii, m. Silio (poeta épico español) Sassina, ae, f. Sársina

-141

Page 141: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CASUS ABLATIVUS

io. ABLATIVO DE CAUSA

Sirve para indicar el motivo por el que se hace algo.

La CAUSA INTERNA —sentimiento interno que nos incita a hacer algo— se pone en ABLATIVO, sobre todo con verbos y adjetivos que indican sentimientos del alma:

doleré, maerére: afligirse; gloriari, gloriarse; gaudere, laetari, ale­grarse; delectari, deleitarse; flagrare, arderé, estar abrasado; maestus, triste; laetus, alegre; superbus, soberbio; sollicltus, preocupado

Multitüdo, cupiditáte videndi Imperatórem, Forum invádit La multitud, por el afán de ver al Emperador, invade el Foro

La CAUSA EXTERNA —motivo físico que mueve a la acción— se construye:

— con PRAE y ABLATIVO, la causa que impide, aunque sólo se usa en proposiciones negativas:

Vix prae multitudine incedi potest Apenas puede avanzarse a causa de la multitud

— con OB, PROPTER y ACUSATIVO, la causa real:

Propter pascuorum ubertátem Sassina nobilis est Sársina es famosa por la fertilidad de sus pastos

con CAUSA o GRATIA (pospuestas) y GENITIVO, la objeto que se persigue en la acción:

causa final u

Imperatórem videndi causa cives Forum invádunt Por ver al Emperador, los ciudadanos invaden el Foro

DOLEO y GLORIOR se construyen también con de y ablativo DELECTOR, con in y ablativo LABORO —sufro, estoy mal—: Con este verbo se pone

• la enfermedad, en ablativo; • la parte enferma, con de y ablativo:

Cornelius aliquando gravi laborábat febri Cornelio sufría a veces de fuertes fiebres

142

Page 142: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

i i . ABLATIVO DE LIMITACIÓN o RELACIÓN

Sirve para restringir o limitar el valor de una afirmación.

Julia miníma erat natu trium liberórum Cornelii

Julia era la más pequeña en edad de los tres hijos de Cornelio

La palabra NATU limita el valor de mínima:

Julia era la menor, no en ciencia o en bondad, sino en EDAD

MEMORIA TENETE!

Son de uso frecuente los siguientes ablativos de relación:

Mea sententia a mi parecer Re de hecho; nomine de nombre Natu de nacimiento; verbo de palabra

Plautus omnium sententia latinae comoediae princeps fuit Plauto fue a juicio de todos el rey de la comedia latina

NOTA: A este ablativo se reduce el de DIGNUS e INDIGNUS:

Sasslna urbs est memoria digna La ciudad de Sársina es digna de recuerdo

12. ABLATIVO DE MEDIDA o DIFERENCIA

Sirve para indicar el grado en que una persona o cosa es superior o inferior a otra.

Suele depender:

- de COMPARATIVOS, SUPERLATIVOS o ADVERBIOS de diferencia:

Sassína multo uberior est quam Arimínum Sársina es mucho más fecunda ( = más fecunda en mucho) que Rímini

— de verbos de EXCELENCIA (praestare, superare, antecellere, aventajar.)

SUPERARE multo (o multum) tanto (o tantum) nihilo (o nihílum)

• Los verbos de EXCELENCIA admiten además del ablativo, el acusativo de diferencia.

Multo (multum) Romae Sassína bonis aquis praestabat Sársina superaba en mucho a Roma en la excelencia de las aguas

143

Page 143: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . ARCI TRIUMPHALES ( P r i m u m in sermónem hispanícum verte, postea casus ablativos describe)

Permulti iique ornatissimi per Imperium Románum arci Triumphi exstructi sunt ad victorias Imperatorum sollemniter commemorandas. Qui arci —quorum reliquiae antiquitáte dignae adhuc exstant— multo ómnibus monumentis praestábant.

Nobilissimi in primis sunt Fabii arcus anno IIo a. Chr. n. erectus, Trajani pulchre ornatus, qui Beneventi ad procurationem et rei publicae imperium celebrandum a filiis suis exactus est; arcus Septimi Severi Romae aedificatus, triumphum parthorum comme-morandi gratia, arcus Titi qui anno LXXXI post. Chr. n. est positus.

Alii extra Italiam Imperatoribus digni sunt arci: Arausionis in Gallia et qui in Hispania ad Tarracónem, ad Dorícam, ad Castra Caecilia sunt posíti. Cum Imperator victoriam celebrare volébat, pompae magnae agebantur, et Imperator curru vectus, per arcum triumphálem, gloria superbus et in triumpho delectans transíbat...

exstare quedar poneré arcum levantar un arco procuratio, ónis, f. administración Arausio, ónis, f. Orange Dórica, ae, f. Soria Castra Caecilia Cáceres

2. AUGUSTO Y LOS PÁJAROS

Cuando Augusto entraba en Roma orgulloso por su victoria de Actio, entre los que le saludaban salióle al encuentro un ciudadano con un cuervo en la mano, al que le había enseñado estas palabras: «Salve, César vencedor.» Admirado César de aquella ave maravillosa, la compró. Habiendo sido saludado del mismo modo por un loro, creyéndolo digno de su palacio, mandólo también comprar. Esto movió a un zapatero, que iba mal de dinero, a enseñar a un cuervo aquel saludo. Pero como el zapatero solía también decir: «Moriré de trabajo y de hambre...», el cuervo comenzó a repetir las dos frases.

Un día, pues, en que César celebraba un triunfo, se presentó a Augusto con su cuervo, y el pájaro le saludó así: «Salve, César vencedor.» A lo que respondió César: «Ya tengo en casa muchas de estas aves.» Pero como el cuervo añadiera: «Moriré de hambre y de trabajo...», Augusto se echó a reír y compró el cuervo, puesto que éste era mucho más gracioso que los demás...

de Actio Actiácus, a, um zapatero sutor, óris, m. echarse a reír ( = rió) loro psittácus, i, m. saludo salutatio, ónis, f. gracioso lepídus, a, um

144

Page 144: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. EL NIÑO ENFERMO

Médico.—¿Cómo va (esse) tu salud, niño?

N iño . -Med iana (mediócris , e), señor.

Médico.—Estás algo pálido (pallidü-lus). Saca (emittére) la lengua. No está muy limpia...

Niño.—Estoy mal de cabeza, de vien­tre, de ojos, de estómago, de garganta...

Médico.—Esta es la receta (praecep-tum) del médico: hoy una purga (purga­do, ónis) y mañana otra...

Niño.—Y después, ¿qué? Médico.—¿Qué?... ¡A la escuela!...

Ejercicio de invención Construye tres frases breves con cada uno de estos verbos

doleré arderé laborare laetari gaudére delectan, gloriari superare

¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Si la oración es COMPUESTA: Consta de varios verbos unidos por partículas subordinadas.

Texto a analizar:

CROESUS REX, CUM MÁXIMAS DIVITIAS HABERET, I N CONVIVIIS SAEPE PRAEDICABAT SE OMNIUM

BEATISSIMUM ESSE.

i . Trata de hallar primero el verbo principal: Este no es haberet, porque va introducido por la conjunción cum. Es, por tanto, PRAEDICABAT. Este verbo —imperfecto de indi­cativo— va determinado de SAEPE (con frecuencia), con el que forma el GRUPO-VERBO de la oración principal.

T e m a de imitac ión

Lucio, Quinto y Julia, la más pequeña de los hermanos, que deseaban ver las ciuda­des septentrionales de Italia, se dirigieron a Sársina, patria de Plauto. Después de dos días fueron a visitar Rímini. Llenos de admiración contemplaron el mar, las barcas y un hermoso arco de triunfo. Lucio contaba a Julia cómo por el arco de triunfo pasa el Empe­rador cuando celebra sus victorias. Montado en su carro, y coronado con una corona de oro, se dirige por la Vía Sacra hasta el Capitolio, donde sacrifica a Zeus un buey blanco.

9 •

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quo Lucius, Quintus et Julia profecti sunt? Quid dicis de urbe Sassina? Imperatórem triumphantem describe? Quid in Capitolio faciébat Imperátor? Enumera arcus Imperii primos? Quomódo corvus Caesárem salutávit? Quid fecit sutor? Quid accidit? Ex quibus puer laborabat? Quod fuit medici praeceptum?

145

Page 145: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CORNELIO NEPOTE

• Cornelio Nepote1 nació en la Galia Cisalpina 2, probablemente 3 en Verona. Aunque Nepote es uno de los autores cuyos escritos se leen más ávidamente en las es­cuelas, sin embargo pocas noticias tenemos de él4. Sabemos que fue amigo de Cice­rón, de Pomponio Ático, de Catón el Jo­ven 5 y de Cátulo, compatriota e suyo.

• Pasó su vida en Roma, entregado 7

a los estudios literarios e históricos. Escri­bió una obra que se titula 8 Vidas de ilus­tres capitanes, o sea una colección 9 de bio­grafías de los grandes hombres de Roma y

de Grecia: reyes, oradores, poetas, histo­riadores, de las que únicamente nos que­dan10 algunas.

• La lengua de Nepote es fundamental­mente n la lengua de César y Cicerón; es decir, la del siglo de oro. Su estilo es, por lo mismo, sencillo, diáfano, agradable, conciso; cualidades éstas que12 convier­ten 13 a Nepote en un buen modelo 14 de latín clásico y en el escritor preferido que15 deleita a los que poco a poco16, pero con seguridad, quieren recorrer el camino 17 del latín.

i . Nepos, ótis, m. 2. Cisalpinus, a, um. 3. Probabiliter. 4. Pauca accipére de alíquo. 5. Minor. 6. Conterraneus, i, m. 7. Incumbére in (acus.). 8. Inscribére. 9. Corpus, óris, n. 10. Superesse. 11. Reverá. 12. Antepóngase al sustantivo «cualidades». 13 Faceré. 14. Speci-men, ínis, n. 15. Quem habent in deliciis H qui... 16. Pedetemptim. 17. Iter faceré.

D E V I R I S I L L U S T R I B U S

Epaminondas Hic, extremo tempore imperátor apud

Mantineam, cum, acie instructa, audacius instaret1 hostes, cognitus a Lacedaemo-niis quod in unius pernicie ejus patriae sitam 2 putabant salütem, universi in unum impétum fecérunt, ñeque prius abscessé-runt quam, multis magna caede occísis, fortissime ipsum Epaminondam pugnan-tem, sparoa emínus percussum, conci-dére4 vidérunt. Hujus casu aliquantum retardati sunt5 Boeotii, ñeque tamen prius pugna excesserunt quam repugnantes 6

profligarunt7. At Epaminondas, cum ani-madvertéret mortiférum se vulnus acce-pisse, simulque, si ferrum, quod ex hasti-li in corpore remansérat, extraxisset, aní-mam statim emissürum, usque eo retinuit quoad 8 renuntiatum est vicisse Boeotios.

Id postquam audivit: «Satis, inquit, vixi, invictus enim morior.» Tum, ferro ex­tracto, confestim exanimátus est.

Hamilcar At Hamilcar postquam mare transiit,

in Hispaniamque venit, magnas res se­cunda gessit fortuna; máximas bellicosissi-masque gentes subégit; equis, armis, viris, pecunia totam locupletávit Africam. Hic cum in Italiam bellum inferre meditare-tur, nono anno, postquam in Hispaniam venérat, in proelio pugnans adversus Vet-tones occisus est. Hujus perpetuum odium erga Romanos máxime concitasse vidétur secundum bellum Poenícum. Namque Hanníbal, filius ejus, assiduis patris obtes-tationibus 9 eo est perductus ut10 interire, quam Romanos non experlriu mallet.

1. Instare, acosar. 2. Situs, a, um, cifrado. 3. Sparus, i, dardo (en forma de gancho). 4. Concidére, sucumbir. 5. Retardati sunt, se retrasaron. 6. Repugnare, contraatacar. 7. Profligare, desbaratar. 8. Usque eo retinuit quoad, lo retuvo hasta que... 9. Obtesta-tio, ónis, consejo, amonestación. 10. Eo est perductus ut... mallet, llegó a tal extremo que... prefería. 11. Romanos non experiri, dejar de medir sus fuerzas con los Romanos.

1/ifi

Page 146: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Juvabat Lucium et Quintum has térras lustrare quas

ipse lustravit Vergilius. !" ¿M>i

22. Julia hileras pareniibus mittit

—Nunc tándem —inquit Lucius— tem-pus est ad parentes littéras mittére.

—Fortasse —respondit Quintus— ali-quantülum exspectare possümus.

Sed Julia: —Ut ait Lucius, nunc melius scriben-

dum est; bis enim amat qui cito scribit... Tune Quintus: —Unusquisque nostrum, si vobis placet, epistulam scribet; deinde littérae

ad parentes mittentur. «Jamdüdum ad vos scribére potueramus, sed vix Mantuam attigímus cum

gravius ego aegrotávi. Forte frigidiorem bibéram aquam et súbito me vires defecerunt. Lucius et Quintus ad lectum me devexérunt. Et tamen Quintus frater eandem bibit aquam nec aegrotávit. Robustíssime, ut semper, ille se gerit!»—Julia.

«Nos Mantuae commóde oblectabámus. Juvábat nos has térras lustrare quas ipse lustravit Vergilius. Quae caeli serenitas! Quanta per campos tran­quillas! Válete.»—Lucius.

«Ego quidem máxima tristitia affectus sum cum Padum flumen alveum excessisse vidi. Pressérat ille valles, campis innatavérat, magnaque ex parte nemóra, quae ad ripas patébant, et fregerat et rapuérat. Nunquam credidéram Padum, qui mitis tranquillusque per valles fluit, dum amissum iter quaerit, tanta afierre detrímenta. Vidéres supellectilem vel ruris instrumenta, boves, arátra, villárum trabes et tecta late fluitantia...»—Quintus.

se gerere alveum excederé premo, is, ere, ssi, ssum innatare fluo, is , ere, xi, xum affero, ers, erre, attüli, allátum fluitare

V O C A B U L A

portarse salirse de madre cubrir, apretar embalsar correr causar, ocasionar flotar

supellex, ectilis, f. mueble trabs, abis, f. viga

Padus, i, m. Po

late a todo lo ancho

147

Page 147: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

VERBI TÉMPORA

PRESENTE

Indica una acción que se realiza en el momento en que se habla.

PRESENTE ACTUAL

Sirve para indicar la acción que se desarrolla en el instante en que se habla: Quintus respondet

PRESENTE HISTÓRICO

Transporta la acción pasada al presente, dotándola de vivacidad y animación. Tiene valor de perfecto:

Padus arva invádit, nemóra frangit, silvas trahit

PRESENTE LITERARIO

Sirve para enunciar el contenido de una obra literaria haciéndola actual: Vergilius narrat...

PRESENTE GNÓMICO

Se usa en afirmaciones de carácter general —máximas, proverbios— que tienen valor en todo tiempo:

Bis amat qui cito scribit

I M P E R F E C T O

Indica una acción que se realizaba en el pasado.

IMPERFECTO ITERATIVO

Sirve para indicar que un hecho se repite en el pasado: Singülis annis Padus alveum excedebat

IMPERFECTO DE CONATO

Indica un esfuerzo por llevar la acción a su término: Padus amissum iter quaerébat '

IMPERFECTO DESCRIPTIVO

Se usa —en conexión con el perfecto— para describir las circunstancias secundarias de un episodio:

Cum Padus alveum excessit j hecho fundamental valles premebat ) silvas rapiebat > episodios secundarios boves trahebat )

148 '

Page 148: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PERFECTO

Indica una acción acabada en el pasado.

PERFECTO HISTÓRICO

Indica una acción que tuvo lugar en el pasado. Con él se describen los hechos fundamentales de una narración:

Lucius, Quintus et Julia Mantuam attigérunt

PERFECTO LÓGICO

Indica el resultado presente de una acción iniciada en el pasado: memini me acuerdo odi sé consuévi acostumbro novi conozco

HABEO LITTERAS S CRIPTAS Tengo la carta escrita

• Para insistir más en el resultado actual de una acción pasada se usa la perífrasis con el verbo HABERE y el PARTICIPIO

de PERFECTO del verbo correspondiente.

NOTA: El Pluscuamperfecto indica una acción anterior a otra pasada Padus campis innataverat: El Po había embalsado los campos

FUTURO

Simple: Indica una acción que se realizará en un momento del futuro. Perfecto: Indica una acción acabada en el futuro.

Omnia opera sero FACIES: acción que se realizará si unam rem sero FECERIS: acción acabada

E S T I L O EPISTOLAR

Los Romanos, cuando escribían una carta, solían trasladarse con el pensamiento al momento en que debía ser leída por el destinatario. De ahí que los TIEMPOS DEL VERBO y ADVERBIOS que se usaban en la misma debían referirse al PASADO.

En consecuencia:

PRESENTE se usaba el IMPERFECTO PERFECTO se usaba el PLUSCUAMPERFECTO FUTURO se usaba el IMPERF. de PERIFRÁSTICA

HODIE se decía EO PIE: ese día HERÍ se decía PRIDIE: el día antes CRAS se decía POSTRIDIE: el día siguiente

en a) Verbo: \ lugar

(del

i en b) Adverbio: < lugar

de

149

Page 149: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

E X E R C I T A T I O N E S

i . E P I S T U L A (Primero tradúcela y después construyela con los tiempos propios de una carta)

Cajus Caesar Imperátor Lucio Caecilio salütem dicit. Gratiam tibi ago, mi Luci, quod Marcum amicum tuum mihi commendasti. Primo

enim adventu, sine superbia me meosque salutavit atque ita comiter (amablemente) se gessit ut quicumque eum vidérunt, statim eum amare coepérint. Gratum donum facit quisquís amicum amlco largítur. Tu qui semper erga me singulári benevolentia te praebuisti, in hac re mihi amicissímus fuisti.

Adversam fortünam ejus in secundam mutabímus. Cui apud me nemo invidébit nemínem inimícum ille habébit, nam circum me invidia, odium absunt. Tu autem quid agis? Mox mihi rescribe ut scíam. Vale.

2. U N A CARTA D E CICERÓN A S U E S P O S A TERENCIA

Tulio saluda a Terencia. Creo que llegaré pronto a la quinta de Túsculo. Que todo esté allí preparado, pues

habrá otros más con nosotros, y según creo permaneceremos allí largo tiempo. Si no hay bañera en la sala de baño, procura que haya, y asimismo las demás cosas necesarias para la comida y para la buena salud. Adiós.

Ejercicio de invención

Forma cuatro frases con cada uno de los distintos tipos de presente.

3. EL JOVEN Y LOS LIBROS

Un joven que había sido enviado por su padre a una ciudad para escuchar las lecciones de un famoso maestro, habiendo gastado todo el dinero que había recibido, escribió a su padre para pedirle dinero. Pero éste le respondió: «Procura, hijo mío, ser de buenas costumbres, huye de los malos amigos, ama los libros, pues ellos te darán alimento y calor.»

Como el joven hubiese vendido parte de sus libros para conseguir dinero y que­mara otra parte para calentarse, pues era invierno, escribió a su padre: «¡Albricias, padre mío! He cumplido tus consejos: los libros ya me alimentan y me calientan... Adiós.»

lección schola, ae, f. conseguir obtinére cumplir conséqui gastar impenderé albricias! io!

150

Page 150: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4. EL BUHO HAMBRIENTO

i. Invitación a la cena

Hace muchos años vivía en una selva un buho muy hambriento. Después de haberlo pensado, se determinó a invitar a un conejo, a un ruiseñor y a un ratón a una fiesta que iba a celebrar en el bosque. A cada uno de ellos escribió una carta:

«El buho saluda a su amigo el conejo. Te escribo para comunicarte que mañana celebraré la fiesta de mi nacimiento. Por eso te invito a cenar conmigo. Comeremos y beberemos bien. Adiós.»

La misma carta envió al señor ruiseñor, que tenía su nido junto a una fuente, y al ratón, que vivía en una quinta. El ruiseñor respondió así:

«El ruiseñor saluda a su migo el buho. Recibí tu carta por medio del car­tero, el conejo. Me invitas a cenar. Sé que los invitados me pedirán que cante, como suelen hacerlo... ¡Qué alegría para mí! Todos me alabarán. Cuenta con­migo. Adiós.»

buho bubo, ónis, m. ruiseñor luscinia, ae, í. invitado conviva, ae, m. determinarse constitüere nacimiento dies natális contar con confidére (dat).

Escribe una carta a tu amigo Cuéntale como cazaste un conejo y mataste un buho.

¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Texto a analizar:

CROESUS REX, CUM MÁXIMAS DIVITIAS HABERET, I N CONVIVIIS SAEPE PRAEDICABAT SE OMNIUM

H O M I N U M BEATISSIMUM ESSE 2. ¿QUIEN PROCLAMABA? El verbo praedicabat supone un sujeto de 3.a per­

sona singular. Esta palabra es CROESUS (Creso), determinada en aposición por REX. Ambas palabras forman el GRUPO-SUJETO.

11. La fiesta.

Llegó la hora de la cena. El conejo, el ratón y el ruiseñor estaban junto a la cabana del buho. Nadie venía. Aquello inspiraba sospechas... El ruiseñor voló a un árbol, y desde allí vio lo que había dentro: Allí había dos buhos amigos esperando la cena... Y como la cena no estaba preparada, rabiosos se lanzaron sobre el buho que los había invitado, y lo despedazaron. Al ver esto el ruiseñor, dijo al buho que gemía: «¿Cómo ha ido la fiesta?» Y, riéndose él y sus amigos se alejaron.

inspirar sospechas suspiciónem move ré lanzarse sobre irruére in (acus.) rabioso rabidus, a, u m ir se habére

Exercitium celeritatis En tres minutos haz cinco oraciones con el verbo haber y un participio pasado.

151

Page 151: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

D O S CARTAS D E ANTONIO MURETO A S U AMIGO ALEJANDRO

(Sin consultar el diccionario)

M. Antonius Muretus Alexandro suo S. P. D.

i . Dulces littérae tuae..., etsi in eis multa peccavéras. Sed ut filióli balbu-rienres Jibenter audiuntur a. patribus, sunt-que eorum etiam ipsi errores voluptad, sic mihi ista tua in littéris infantia jucundis-síma est. Eas ad te remitto mea manu emendátas. Tu, mi Alexander dulcissime ac suavissime, sequére magno animo eam

mirum... odium tenére verbero, onis, m

aversión extraordinaria apoderarse bribonzuelo

viam ad quam et tua natura fert et ego tibi hortátor atque impulsor fui. Vale.

2. Et si nihil erat quod scribérem, ac praeterea mirum me quoddam scribendi odium tenébat, nolui tamen verberonem hunc meum sine meis ad te littéris veníre. Amo te quotidie magis, quod a te litterá-rum studia eódem modo amare coníido. Sed velim ad me diligenter scribas, quó te nunc scriptóre oblectes, Cicerone an Te-rentio, an, quod malim, utroque. Vale.

6. EL RIO MINCIO

El río Po nace en los Alpes, y después que ha regado los valles de la Galia Cisal­pina, desemboca en el mar Adriático. Uno de los ríos que alimentan al Po es el Mincio, río pequeño y juguetón, que torna fecundos los campos de Mantua. Junto a él pacen las ovejas, juegan los corderos, se recuestan pesadas las vacas y los pastores suenan dulce­mente la flauta a la sombra de los árboles.

regar rigare Cisalpina Cisalpinus, a, um desembocar influere in facus.)

Mincio Mincius, ii, m. recostarse recumbére juguetón ludibundus, a, u m pesado gravis, e tornar faceré sonar ludére (ablat. ¡

T e m a de imitación

Hace unas semanas que los tres hermanos habían salido de Roma y escriben una carta a sus padres. Julia les cuenta que ha bebido agua muy fría y ha enfermado. Lucio describe bellamente las tierras de Mantua, patria de Virgilio. Finalmente, Quinto narra, lleno de tristeza, que el Po, que suele fluir manso y tranquilo, se ha salido de madre y ha arrastrado animales, árboles y casas. Todos saludan muy cordialmente a sus padres.

MAGISTRO • INTERROGANTE DA RESPONSUM

Quomódo se gessit Marcus? Quid Cicero Terentiae scribit? Quid adulescens patri scripsít? Quid pater respondit? Quid factum est de libris? Quid tándem rescripsit filius? Quibus invitávit bubo? Ad quid invitávit? Quid ad horam cenae accldit? Quid de Mincio dicis?

152

Page 152: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Veronae legiones considunt quae in barbaros

interdum mit tuntur .

23. Nonne Veronam oppidum nobiscum venies?

Quintus.—Quanam via hodie iter Veronam faceré possümus?

Lucius.—Via Postumia, quamvis longior sit. Animadvertíte ut ex utrá-que parte haec loca rideant. Tu, mi Ju­lia, cave foras inclinéris; meliusque est te, bone Quinte, non retro tam saepis-síme respicére.

Quintus.—Nonne Verona ad sinistram sita est? Lucius.—Ita est, Quinte. Videtisne illa moenia quae procul distinguuntur? Intra

illa moenia urbs Verona claudítur. Julia.—Ah! Nunc recordari mihi videor! Nonne Verona patria Catulli poétae est? Lucius.—Optíme est, bene recordáris, Julia. Nonne alíquos illlus etiam versus re-

cordáris? Julia.—Mihi quidem illud venustissímum in Lesbiae passérem carmen in mentem

venit: «Lugéte, o Veneres Cupidinesque

et quantum est hominum venustiórum. .»

Quintus.—Sed, quaeso, attendíte; jam Veronam intrámus. Pro Juppíter! Cur tot milites?

Lucius.—Rem plañe dicam: Veronae, legiones considunt, quae in barbaros inter­dum mittuntur.

Quintus.—Alíqua, Luci, de legióne edóce me. Lucius.—Paene dixi legiónem Románam parvum esse exercítum. In ea enim sex

aut quinqué, aut quattuor milia peditum et trecenti equítes sunt. Quintus.—Quomódo, mi Luci, sex aut quinqué aut quattuor milia? Lucius.—Audi, Quinte: milítum numérus non ómnibus Rei Publícae et Imperii

temporíbus idem fuit. Legio in decem cohortes distribuebátur quarum quaeque qua-dringentos aut quingentos aut sexcentos milites habébat. Singülis cohortibus tres mani-püli erant qui in sex centurias dividebantur.

Julia.—Sed desíne jam, amábo, mi Luci, de legióne et militibus loqui. Num alíquid molestius? De nostri Catulli patria ejusque versíbus potius nobis loquendum est...

rideo, es, ere, si, sum consido, is, ere, sedi, sessum divido, is, ere, visi, v isum paene dixi

— V O C A B U L A

estar florido Verona, ae, f. acampar Via Postumia, ae, f. distribuir j Lesbia, ae, f. casi diría Veneres Cupidinesque

Verona Vía Postumia Lesbia Gracias y Amor­

cillos

153

Page 153: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

MODUS INDICATIVUS

INDICATIVO

Sirve para expresar la realidad de los hechos — sea afirmándola o negándola: enunciativas; — sea preguntando por ella: interrogativas:

Intra illa moenia Veróna clauditur Cur tot sunt milites?

CASOS EN QUE EL INDICATIVO LATINO EQUIVALE AL POTENCIAL CASTELLANO

— Con los verbos possum, licet, es lícito, poder; decet, dice con; oportet, conviene; debet, debe; intérest, praestat, es ventajoso; voló, nolo, malo...

Quando iter Veronam faceré possumus? ¿Cuándo podríamos ir a Verona?

— Con expresiones formadas con el verbo esse y adjetivos neutros: facile, difficile, longum, largo; melius, mejor; aequum, justo

Melius est te, Quinte, retro non respicére Mejor sería, Quinto, que no mirases atrás

— Con la perifrástica pasiva: De Catulli patria potius nobis colloquendum est Deberíamos hablar más bien de la patria de Catulo

* — Con los verbos arbitrari, putare, sperare...

Nunquam arbritatus snm VerSnam esse pulcherrímam Nunca habría creído que Verana fuese tan hermosa

— Con frases introducidas por paene y seguidas del perfecto: Paene dixi legionem parvum esse exercitum Casi diría que la legión es un pequeño ejército

N Ó T A T E !

En los casos expuestos:

• El PRESENTE DE INDICATIVO equivale al POTENCIAL SIMPLE castellano.

• El IMPERFECTO o PRETÉRITO PERFECTO al POTENCIAL COMPUESTO.

154

Page 154: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

INTERROGATIVAS DIRECTAS

La pregunta aparece en la misma forma textual en que se formula. Puede ser: Simple: Consta de un solo miembro: ¿Por dónde vamos} Disyuntiva: Consta de varios miembros: ¿Vamos a Verana o a Roma}

i . D I R E C T A S I M P L E

Va precedida de: — pronombres interrogativos: quis, uter, quid... — adjetivos interrogativos: qualis, quod, quantus, quot... — adverbios interrogativos: unde, cur, quando, ubi, quo...

¿Quanam via iter Veronam facímus? ¿Por qué camino vamos a Verona}

Cuando falten, usarás una de estas partículas:

NONNE (¿verdad que...}): Se espera respuesta AFIRMATIVA:

Nonne Verona ad sinistram sita est? ¿Verdad que Verona está situada a la izquierda}

NUM (¿acaso...}): Se espera respuesta NEGATIVA:

Num aliquid molestius? ¿Acaso hay algo más molesto}

-NE (¿acaso...}): La respuesta que se espera es DUDOSA. Esta partícula va pospuesta a la palabra sobre la que se hace la interrogación:

Videtisne illa moenia? ¿Veis aquellas murallas?

2. D I R E C T A D I S Y U N T I V A

EL PRIMER MIEMBRO puede llevar UTRUM, -NE, o construirse sin partícula.

EL SEGUNDO MIEMBRO

- si es AFIRMATIVO, llevará AN (...o); - si es NEGATIVO, llevará ANNON (...o no):

Via Postumia Veronamne iter facimus an Romam? ¿Por la Vía Postumia vamos a Verona o a Roma}

155

Page 155: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

RESPUESTA A LA INTERROGATIVA

RESPUESTA AFIRMATIVA SI, vamos a Verona

- SANE - VERONAM

ITER FACIMUS VERONAM?

RESPUESTA NEGATIVA NO vamos a Verona

- NON SANE - NON VERONAM

La afirmativa se hace: con un adverbio afirmativo:

sane, vero, ita...

o repitiendo la palabra a la que se refiere la pregunta.

La negativa se hace: • con un adverbio negativo:

non, minimc, non ita... • o repitiendo la palabra a la que se re­

fiere la pregunta precedida de non.

IMPERATIVO

Sirve para expresar una orden, exortación, consejo... Puede ser de presente y de futuro.

i . IMPERATIVO D E PRESENTE

Expresa la voluntad inmediata de quien habla. Se encuentra sólo en la segunda per­sona del singular y plural:

Audi, Quinte. Lugéte, o Veneres...

LEGITE, AMABO!

La orden: • Puede ser ATENUADA con estas expresiones:

amabo, quaeso: te (os) ruego...

sis ( = si vis), sodes ( — si audes): por favor

Desíne, amabo, de legióne loqui

• Puede ser REFORZADA con las palabras age, agite, agédum: ¡ea!

2. IMPERATIVO D E FUTURO

Expresa una orden que se refiere al porvenir.

Se encuentra en la segunda y tercera persona del singular y plural:

Cras petito (imp. futuro), nunc veni (imp. presente)

Se usa especialmente en las leyes, máximas, disposiciones. 156

Page 156: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . LA CIUDAD DE VERONA

Verona era una bella ciudad situada en la provincia de Venecia. Pocas po­drían encontrarse más hermosas. Deberías ir a Roma, Mérida, Nimes... El río Adigio, que la divide en dos partes, llenaba de fecundidad y de frutos sus ár­boles y campos. Difícil te sería hallar ciudad más fértil junto a los Alpes. Madre fecunda de hombres famosos, fue la patria del poeta Catulo.

Por Verona pasaban las Vías Postumia, Claudia y Augusta y las que se di­rigían a Roma y las Galias. En tiempo de Vespasiano fue constituida ciudad provista de legiones, que servían de defensa contra los ataques de los bárbaros. Ilustre, además, por sus monumentos, casi diríamos que fue una de las prin­cipales ciudades del Imperio Romano.

Venecia Venetiae, arum, f. pl. fecunda almus, a, u m Adigio Athésis , is, m. ataque petitio, ónis, f.

2. EL LEGIONARIO VALIENTE

Habiéndose entablado una dura lucha entre galos y Romanos junto a un río, un galo de extraordinaria corpulencia, habiendo avanzado hasta medio del puente, gritaba así a los Romanos:

— ¿Dónde están, Roma, tus valientes guerreros? Yo soy el soldado más valiente de los galos. Aquel a quien los Romanos consideren el más fuerte guerrero, venga a luchar conmigo...

Uno de los Romanos, acercándose a su general, dijo: — ¿Acaso permitirás que ese galo nos injurie? ¿Tal vez prefieres que el nombre de

Roma sea manchado por un galo? Mejor que no hubiéramos jurado defender a la patria... Entonces, el general: —Vete, dijo, toma tus armas y lánzate al combate. Los demás vigilad... El legionario, después de luchar valientemente con el galo le hirió y lo abatió.

Los Romanos, vencedores, lo colmaron de gloria y alabanzas.

i ¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Texto a analizar:

CROESUS REX, CUM MÁXIMAS DIVITIAS HABERET, I N CONVIVIIS SAEPE PRAEDICABAT SE OMNIUM

HOMINUM BEATISSIMUM ESSE 3. ¿QUE PROCLAMABA? El verbo p raed icaba t admite un complemento que en

nuestro caso no es un nombre, sino una proposición de infinitivo, complemento habitual de verbos de decir:

SE OMNIUM HOMINUM BEATISSIMUM ESSE: Que él era el más feliz de todos los hombres. Esta proposición infinitiva constituye el GRUPO-ÓBJETO.

157

Page 157: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Ejercicio de invención: Haz cinco frases de interrogativas directas.

Scalae exercitatio

H A S S E X C I C E R O N I S L O C U T I O N E S I N S E R M O N E M L A T I N U M VERTE

Legionarius quídam fuit quj sese exercens, scala adhiblta, pedlbus tantum non manlbus usus3 moenia ascendit... Potesne faceré? Tenta... Qui has sex locutiónes latine optime reddidérit, hic moenia ascendet...

i . Sería largo enumerar todos los goces de la vida rústica. 2. ¿Son felices los sabios o son miserables? 3. ¿Podríamos superar la elocuencia de Platón? 4. Habría querido yo ayudar a la República. 5. Mirad siempre las bellezas del cielo. 6. Perdona siempre a otro; jamás a ti mismo.

3. CONSEJO DE UN DIRECTOR DE CONCIENCIA

Cotidie, ubi te ad nocturnam quiétem recepisti, animum tuum interroga: «Quod malum tuum hodie sanavisti? Cui vitio obstitisti? Qua parte melior es? Quid hac consue-tudíne pulchrius est? Qualis erit tuus somnus, cum totum diem sic tecum eris scrutatus: «Quibus officiis defuisti? Cui es irátus? Quocum es altercatus? Quem irrisisti? De quo male est locütus? Quem amícum decepisti? Quod jusjurandum violasti? Rursus autem de quo bene merítus es? Cujus te miseruit? Quorum peccatorum te poenituit?» Mihi crede: Cotidie ad ratiónem reddendam vocandus est anímus.—(Séneca.)

T e m a de imitación.

— ¿Veis — dijo Lucio— aquellas murallas? Allí está Verona. Sus campos son hermosos. — ¡Verona! —exclamó Julia—. ¿No es ésta la patria de Catulo? Recuerdo que escri­

bió unos versos muy bonitos al pájaro de Lesbia... Llorad, oh Gracias... Los tres hermanos entraron en Verona. Las calles estaban llenas de legionarios. — Sabed —dijo Lucio— que estos legionarios son la defensa de Italia. Casi los lla­

maríamos un pequeño ejército. La legión se divide en diez cohortes y cada cohorte consta de cinco mil soldados. Sin ellos no habría salvación.

? •

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Erat pulchra Verona? Vias enumera Verónae? Quid gallus Romanis dixit? Quid legionarius duci? Wecávit gallum Romanus? Quid fecérunt tune Romani? Aliquan Ciceronis locutionen recordaris? Ubi est Verona? Cujus est patria? Qui sunt legionarii?

Page 158: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Utinam, adulescentes, óptimos libros

certos vitae vestrae moderatores semper

habeatis! ^Jj5

24. Ad Paiavium, T. Livii patriam, iler

—Jam Patavium ingrediámur ejusque singulárís ac fere divini viri patriam videámus. Nam quis neget Livium historiae Románae facile princípem fuisse?

—Tuis verbis, Quinte, forte quis te Liviánum dixérit, ut Livium Pom-pejánum Caesar appellávit.

—Immo quis dubitavérit —ita Julia— Livium longe inferidrem quam Catullum esse?

—Utinam res Romanas ab hoc gravissimo auctóre descriptas legisses—dixit Quintus.

—Et tu quam velles —inquit Julia—, illa venustíssíma Catulli poemáta legisse!

—Tácete, ñeque inter vos decertaveritis —imperávit Lucius—. Publium amicum salutemus!

—Jamdiu vos exspectábam —inquit Publius, qui Cornelii amícus erat—. Intrate et requiescíte. Nunc, dum uxor mensam appónit, bibliothecam vobis ostendam. Nonne videtis ut nidi totos parietes vestiant, in quibus nidis volu-mína jaceant et ex eis titüli librórum pendeant, quo liber optátus facilius in-veníri possit?

Ibi carmina Vergilii videres, Cicerónis oratiónes, aliaque multa. Ibi alios libros charteos invenisses, alios volumínum formam habentes.

Publius dixit hospitíbus: plerique sapientes dicunt se legendo et doctióres et meliores factos esse, magnamque ipsis voluptátem librórum usum dicéres attulisse. Nunquam libros scientia vacuos legeritis. Utinam, adulescentes, óptimos libros certos vitae vestrae moderatores semper habeatis, ne de recta via unquam erretis!

V O C A B U L A

decertare disputar, reñir vestio, is, Iré, Ivi, i tum cubrir voluptátem afferre causar placer errare extraviarse

res Románae gestas de Roma nidus, i, m. estante, nido liber charteus, i, m. libros hechos de papiro usus, us, m. manejo

certus, a, um seguro, fiel

159

Page 159: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

M O D U S SUBJUNCTIVUS

El SUBJUNTIVO sirve para indicar la NO REALIDAD de la acción en sus diversos matices de

• incertidumbre • exhortación • prohibición • posibilidad • deseo

SUBJUNTIVO DELIBERATIVO

Sirve para expresar una duda o irresolución sobre algo que se debe hacer: Quid faciam? ¿Qué debo hacer}

Si la deliberación

- se refiere al PRESENTE o FUTURO, usarás el PRESENTE: Quo nunc iter faciámus? ¿A dónde debemos ahora ir}

- si al PASADO, usarás el IMPERFECTO: Cur Cornelius non veniret? ¿Por qué no debería haber venido Cornelia}

SUBJUNTIVO EXHORTATIVO

Sirve para expresar un consejo, ruego o invitación a hacer algo:

- se usa en la i.a y 3.a PERSONA del plural: Publium amicum salutémus Saludemos al amigo Publio

SUBJUNTIVO PROHIBITIVO

Sirve para expresar una orden o mandato de tipo negativo:

La prohibición

- de 1.a PERSONA se hace con NE (nihil, nullus...) y PRESENTE:

Nunquam libros scientia vacuos legamus

- la de 2.a PERSONA —singular o plural— tiene estas variedades:

NE seguido del PERFECTO de SUBJUNTIVO:

Ne inter vos decertaveritis

NOLI, NOLITE seguido de INFINITIVO:

Nolite inter vos decertare

FAC (facete) NE, CURA (curáie) NE, seguido de SUBJUNTIVO:

Cúrate ne inter vos decertétis Cuidad de no reñir entre vosotros 160

Page 160: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

SUBJUNTIVO POTENCIAL

Sirve para expresar un hecho como posible o probable.

Si la posibilidad es

- de PRESENTE, usarás el PRESENTE o PERFECTO: Quis dubitaverit? ¿Quién podría dudar?

- si es de PASADO, usarás el IMPERFECTO: Ibi carmina Vergilii vidéres Allí podrías haber visto los poemas de Virgilio

«YO PODRÍA DECIR»

Esta frase se puede traducir al latín de dos formas: POSSUM dicere (potencial español: Lee. 23) DICAM ego (subj. potencial)

SUBJUNTIVO DESIDERATIVO

Sirve para expresar un deseo. Negación NE

El DESEO POSIBLE se construye con UTINAM: ¡ojalá!

- seguido del PRESENTE, si el deseo se refiere al PRESENTE o FUTURO:

- o del PERFECTO, si el deseo se refiere al PASADO: Utínam Cornelius epistülam accéperit! ¡Ojalá que Cornelio haya recibido la carta!

El DESEO IRREALIZABLE se construye con UTINAM

- seguido del IMPERFECTO, si el deseo se refiere al PRESENTE:

- o del PLUSCUAMPERFECTO, si se refiere al PASADO: Utínam res Romanas a Livio scriptas legisses! ¡Ojalá hubieses leído las gestas Romanas escritas por Livio!

Con los verbos VOLÓ, NOLO, MALO se dan estas construcciones:

Deseo nosibl \ ^ELIM Catulli poémáta LEGAS: Presente

Deseo irrealizable

VELIM VELLEM VELLEM

« « «

« « «

LEGERIS: Pasado LEGERES: Presente LEGISSES: Pasado

161

Page 161: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . ANTIQUITÁTIS BIBLIOTHECAE

Nonne, adulescentes, vobis placéret alíqua de antiquis bibliothécis scire? Ne dubi-taverítis sapientes librorum semper amatóres fuisse. Quare summo studio bibliothécas fovérunt. Quid nomines sine libris facérent?

Prima bibliothéca de qua certiores facti sumus regis cujusdam fuit Assyriac. in ea decem milia tabellárum pendébant. In Aegypto longe major erat bibliothéca quae dicebátur animórum medicina. Sed princeps omnium bibliothecárum antiquitátis, a Ptolomaeo Alexandriae constitüta est. Ibi innumerabíles libros charteos, volumína legéres, scribas transcribentes diu noctüque vidéres, multos peritissímos viros deam­bulantes silentio miraréris...

Aemilius Paulus sed praecipue Lucülus bibliothecárum Romae fuérunt fautores. Cicero Attlci bibliothécam frequentábat. Utinam eum volumína graeca volventem vidéres! Herculanei bibliothéca inventa est, quae mille sexcenta volumína continébat. Augustus et Tiberius bibliothécas cum privátas tum publicas coluérunt. Vellem ergo, adulescentes, bibliothécas adirétis ut libros óptimos legerétis!...

• ¿COMO SE HACE EL ANÁLISIS?

Texto a analizar:

CROESUS REX, CUM MÁXIMAS DIVITIAS HABERET, IN CONVIVIIS SAEPE PRAEDICABAT SE OMNIUM

H O M I N U M BEATISSIMUM ESSE

4. ¿En que circunstancias proclamaba? Encontramos aquí dos complementos circuns­tanciales:

— Uno de lugar, formado por IN seguido de CONVIVIIS. — Otro de causa, introducido por CUM y seguido de HABERET. Ambas circunstancias forman el GRUPO-CIRCUNSTANCIA.

2. EL POETA Y SUS LIBROS

Se cuenta que una vez, habiéndose incendiado la casa de un poeta, éste comenzó a dar gritos para que acudieran los siervos. Podrías haberle oído ex­clamar: «¡Que se queme mi casa, pero que se salven mis libros!» Los siervos, pues, acudieron rápidamente. Unos tomaban los enseres, otros los vestidos, otros los alimentos, otros las imágenes; pero nadie salvaba los libros de las llamas. ¿Quién podría expresar su dolor? Habríasle visto llorar y gritar en vano. Al fin, les dijo: «Siervos insensatos, ¿por qué os preocupáis tanto de mis cosas y no salváis mis libros?» Cuando vio su biblioteca en llamas, les decía llorando: «¡Ojalá hubierais sabido lo que vale un libro! ¡Fueron siempre mis más fieles amigos! ¿Qué haré ahora, huérfano de mis libros, que me enseñaron y educaron? ¡Mis libros, mis libros!...»

162

Page 162: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. MI BIBLIOTECA (Traduce al latín y después clasifica los subjuntivos)

i. Tengo en mi casa de campo —¡ojalá la vieras!— una biblioteca provista de óp­timos libros. Cuando los siervos se han ya acostado y el silencio vuela en los campos, yo me voy a mi biblioteca, en cuyos estantes yacen muchos libros, y allí paso la noche. Desenrollo los volúmenes, leo las gestas de Roma escritas por Livio, me deleito con Vir­gilio, admiro los discursos de Cicerón —¿podrías encontrar algo más hermoso?— y lleno mi espíritu con las fecundas verdades que han escrito los sabios. Luego leo alguna alegre comedia de Plauto, que me causan un gran placer. ¡Quisieran los dioses concedértelo a ti!

2. Siempre he pensado que el amigo más fiel del hombre es el libro. ¡Ojalá fuéramos amigos de los libros! ¿Qué sería de los hombres si no existieran bibliotecas? Con frecuencia me vienen a la mente las palabras de aquel viejo poeta: «No busques te­soros si posees en tu casa una biblioteca.» Cuida, pues, de que jamás falten en tu casa abundancia de buenos libros.

Ejercicio de invención

Forma cinco oraciones de subjuntivo desiderativo.

MÁXIMAS ANTIGUAS

i . Quieran darte los dioses amigos buenos, mejores maestros y óptimos libros. 2. TEMPLA PIUM, AMICUM CONVIVÍA, ERUDITUM TE LIBRI FACIANT 3. Siervos, no me busquéis en la calle; me encontraréis en la biblioteca. 4. SI FORUM ADIRE NEGAS, CIVIS; SI VERO LIBROS NON VOLVIS HOMO

ESSE DESINIS

Entreno gramatical

Haz tres frases de subjuntivo prohibitivo, según los tres tipos que has estudiado.

T e m a de imitac ión

Quinto, Lucio y Julia, después que visitaron Padua se dirigieron a casa de su amigo. «Saludemos a Publio —dijo Lucio— y dejaos de disputar sobre Catulo y Livio. ¿Quién podría dudar de que ambos son óptimos escritores?» Mientras la esposa de Publio pre­paraba la comida, éste les mostró la biblioteca. Allí hubieras visto innumerables perga­minos puestos en sus estantes. Publio dióles este consejo: «Que tengáis siempre buenos libros. Ellos son un gran tesoro y os causarán mucho placer.»

Quis fuit Ptolomaeus? Quid Romae fecit Luculus? Quos clamores edébat poeta? Quid fecérunt servi? Quid fuit de bibliothéca? Quid fació in mea bibliothéca? Quos auctóres lego? Aliquam antiquorum sententiam recordáris?

163

MAGISTRO • INTERROGANTI

Page 163: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

/ -i.

Marciís TuUius Cicero, vir omnium l\omanovum e/oquentissimus, philosophiae atuüiosissimus, rei publicae máxime defensor, qui ef a senafu et a populo Romano, Catilinae conjuratione compressa,

«Paíer Pafriae» appeíiari meruif.

Page 164: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

25. Quo modo Cicero Catilinae conjuraiionem delexerix

Aemilia ejusque libéri causam Cornelium interrógant cur tam celerrime e Foro redeat.

—Nequáquam vos celábo cur tam cito domum me recepérim. Non dubi-tábam quin hodie vos —ut scripserátis— ex longa per Italiam septentrionálem peregrinatióne reditüri essetis. Ideo vos quam primum salutare volui, nam mirabíle mihi videbátur quod ipsam Juliam libéram pericülo vidére posseml

—Nec nos quidem —inquit Lucius— ignorabámus quantae sollicitudínis essetis pleni. Sed jam tibi narrabímus quam pulcherrimos egerímus dies. Nunc vero, pater, audi quid his diebus actüri simus. Primum Amiternum invisére nobis proposuímus. Ñeque dubitámus quin nos comitatürus sis.

—Amiternum, filii, nostri Sallustii patria est; ejus, dicam, scriptóris rerum domesticárum studiosissímus, quem Tacitus «rerum Romanárum florentíssí-mum auctórem» appellat, quique Catilinae conjuratiónem accuráte descríbit.

—Narra nobis, pater, quo modo Catilinae conjuratiónem Cicero com-pressérit.

—Catilína —ita Cornelius— furóre motus quia consulátu prohibitus erat, nefaria consilia inire constituít: Ciceronem et senatóres interficére, Urbem incendére, Rei publícae pecuniam diripére. Sed Cicero conjuratiónem com-périt, epistüla capta, qua unus e Catilinae sociis auxilium conjuratióni rogábat. Tune senátus supplicium censuit de Catilina ejusque sociis sumére. Multi Catilinae socii in vincula conjecti sunt et postea necáti. Ipse vero ad exercitum fugit, milites comparavit quos habebat; sed postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt, memor genéris atque pristínae suae dignitátis, in con-fertissímos hostes incurrit ibique pugnans confodítur. Ex eo tempóre Cicero pater patriaeque servátor appellátus est.

V O C A B U L A

detégo, is, ere, xi, ctum desenmascarar dies agére pasar los días comprimo, is, ere, essi,

essum reprimir diripio, is, ere, ripui,

eptum saquear comperio, is, ere, péri,

pertum descubrir sum/ére supplicium condenar, castigar comparare reunir

res domesticae, f. asuntos de casa servátor, oris, m. salvador

floréns, entis elegante, egregio fusus, a, u m disperso confertus, a, u m apiñado, denso

Amiternum, i, m. Amiterno

165

Page 165: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONSECUTIO TEMPORUM

Entre el verbo de la proposición principal y el de la subordinada —sea de INFINITIVO, INDICATIVO o SUBJUNTIVO-, suele existir una estrecha relación de tiempos.

Las normas que regulan esa relación reciben el nombre de Consecutio tempo-rum o Correspondencia de tiempos.

El nombre de consecutio se aplica especialmente a las subordinadas de subjuntivo.

I. TIEMPOS EN LAS SUBORDINADAS DE SUBJUNTIVO

REGLA FUNDAMENTAL

• A un tiempo primario en lá proposición principal:

PRESENTE, PERFECTO LÓGICO, FUTURO

debe corresponder en la subordinada tiempo principal.

• A un tiempo histórico en la proposición principal

IMPERFECTO, PERFECTO HISTÓRICO, PLUSCUAMPERFECTO

debe corresponder en la subordinada tiempo secundario.

PRINCI­PAL

SU

BO

RD

INA

DA

TIEMPO PRIMARIO

PRESENTE scio quid agas sé qué haces

PERFECTO

scio quid egeris sé qué has hecho

PERIFRÁSTICA: -urus, a, um sim

scio quid acturus sis sé qué harás

; TIEMPO SECUNDARIO

Presente e Imperfecto ' IMPERFECTO indican la ¡ sciebam quid ageres

SIMULTANEIDAD | sabía qué hacías

Perfecto y Plus-perfecto indican la

ANTERIORIDAD

PLUSCUAMPERFECTO

sciebam quid egisses sabía qué habías hecho

La forma Perifrástica i PERIFRÁSTICA: La torma 1 erurastica -urus, a, um essem indica la

T>ncTT3DTnDTnAn sciebam quid acturus esses l O b i E K I O K i D A D 1 sahia qué harías

El ESQUEMA precedente — se cumple enteramente en las interrogativas indirectas y en las oraciones

de dubito; — no suele cumplirse en las consecutivas, condicionales y temporales;

Tantam Cicero conjurationem oppressit ut pater patriae appelletur

— en las demás oraciones —temer, prohibir, voluntad...— hay que tener en cuenta que la posteridad se expresa por la simultaneidad;

Timebam ne non veniretis Temía que no vinierais

166

Page 166: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

II. TIEMPOS EN LAS SUBORDINADAS DE INFINITIVO

Como el infinitivo expresa la acción pura, sin determinación de tiempo, número ni persona, no se puede hablar de una acción de infinitivo en modo absoluto —esto es, referida al presente, pasado o futuro—, sino sólo en relación con la del tiempo del verbo principal. Dicha relación podrá ser de:

simultaneidad, anterioridad o posterioridad

ACCIÓN SIMULTÁNEA

INFINITIVO PRESENTE

DIGO DECÍA DIEJ HABÍA DICHO

que Cicerón AMA a la patria AMABA » » AMABA » » AMABA » »

DICO Cicerónem AMARE patriam

ACCIÓN ANTERIOR

/ DIGO que Cicerón AMABA a la patria INFINITIVO ) DECÍA » » AMO » PERFECTO j DIJE » » HABÍA AMADO »

( HABÍA DICHO » » HABRÁ AMADO »

DICO Cicerónem AMAVISSE patriam

ACCIÓN POSTERIOR

FUTURO

TMCTWTTnrn \ DIGO que Cicerón AMARA a la patria INFINITIVO ) m J E \ , AMARÍA » »

DIRÉ » » AMARA » »

N Ó T A T E

DICO Cicerónem AMATURUM ESSE patriam

EL FUTURO PERFECTO

pertenece a la segunda voz:

Scio quid egéris Sé qué habrás hecho

El ESQUEMA precedente

— se cumple enteramente con los verbos de entendimiento, lengua y sentido; — pero sólo se cumple en la 1.a y 2.a voz con los verbos de voluntad y

concertados; — sin embargo, los verbos sperare, pollicéri, promittére y jurare pueden

llevar infinitivo de futuro.

III. TIEMPOS EN LAS SUBORDINADAS DE INDICATIVO

Los tiempos de la subordinada de indicativo suelen expresar un hecho en rela­ción con el momento en que se realiza la acción principal.

NORMA: Aplica en latín los mismos tiempos que usas en castellano:

Catilina collégit milites quos habébat Catilina reunió los soldados que tenía

167

Page 167: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Catilma perditissímus civis. EXERCITATIONES

i. CICERO ET CATILINA

i. Cicero quo nullus Romanorum orá-tor elcquentior fuit, certior factus per mu-lierem Fulviam, Catilinam —juvénem nóbíli genere natum, audácem, simulatórem, aliéni appetentem, perditissímum civem— rei pu-blicae insidian, non dubitavit, habito Se-nátu, quin eum vehementissíma oratione petéret quam sine aními motu ncmo lcgcrc potest; cujus oratiónis initium est: «Quous-que tándem abutére, Catilma, patientia nos-

tra?» Hac vero oratione rúhil aliud Cicero assecütus cst quam ut Catilínac animum ira incendéret studio rem publícam et vastandi et capiendi.

r-

causa, ae, f. judicia publica lis, itis, f. tribunal, áüs, n. lictor, oris, m. sons, ontis, m. reus, i, m. patrónus, i, m. parricida, ae, m. y f. deliberado, ónis, f. sententia, ae, f. simulado, ónis, f. tormentum, i, n. compédes, um, m. pl. furca, ae, f.

— PER VERBA AD IMAGINEM

J > CAUSA proceso metu perculsus causas penales proceso tribunal lictor culpable reo, acusado abogado parricida debate proposición ficción tortura cepos horca

documentum, i, n. de re judicarc causam cognoscére supplicio affíci secüri percutére veniam impetrare ad Senátum referre

in jus adire jus dicére publicare alíquem in judicium vocare in custodiam daré in crucem tollére

aterrado escarmiento, lección juzgar sobre la cuestión introducir un proceso ser ajusticiado decapitar obtener perdón poner a deliberación

del Senado comparecer en juicio administrar justicia confiscar citar a uno al tribunal encarcelar crucificar

II. Cuando Catilina supo que la conjuración había sido desenmascarada, que era llamado parricida y que algunos de los conjurados habían sido citados y otros ajusticia­dos, habiendo intentado en vano quemar la ciudad de Roma y matar a Cicerón, reunió una pequeña turba de criminales, salió de Roma y se dirigió lo más rápidamente que pudo a Etruria, esperando huir a la Galia Transalpina; pero cuando se vio cerrado entre los montes y los ejércitos Romanos, se lanzó a la lucha con los suyos, pero fue muerto por el ejército de Antonio. Todos lucharon tan valientemente, que, como dice Saiustio, cada uno cubría con su cuerpo el lugar que había ocupado luchando.

168

Page 168: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. LOS CONJURADOS

Después de la muerte de Catilina, se instruyó el proceso para juzgar sobre la cuestión de los conjurados. Hubo tanta variedad de opiniones entre los jueces, que no sabían cómo habían de ser castigados aquellos parricidas. Nadie se pre­sentó como abogado de aquellos criminales. De los jueces del tribunal, unos de­cretaron que fuesen condenados a pena capital; otros decidieron que, confiscados sus bienes, fueran enviados al destierro, para que no insidiaran contra la patria, y otros, finalmente, que fueran encarcelados. Se sabe que algunos de ellos fueron ajusticiados, para que sirviesen de escarmiento a los que aún quedaban en Roma. Sin embargo, nun­ca se pudo limpiar la ciudad de Roma de estos criminales, enemigos de la patria.

3. CICERÓN ORADOR

Marco T. Cicerón fue de joven a Roma con su hermano Quinto. Allí fue instruido en las letras y más tarde en la retórica. En Atenas completó su formación oratoria. Fue tan grande orador, que ninguno de los oradores de su tiempo le superó en fama. Sus discursos fueron ponderados, elegantes, pero acomodados a la inteligencia de los oyentes. Siempre usó de singular habilidad para defender a sus amigos y abatir a sus enemigos.

¿Quién no recuerda sus discursos contra Verres o contra Catilina, cuya conjuración reprimió y desenmascaró, por lo que fue llamado padre de la patria? ¿Quién no ad­mirará la gracia, fuerza y arte de sus discursos en defensa de Arquías, Marcelo o Ligario? Con razón se ha dicho que Cicerón fue uno de los más egregios oradores de la antigüedad.

Tema de imitación

Aquel día Cornelio volvió del Foro a casa más rápidamente de lo que acostumbraba. Sabía que llegarían sus hijos y quería saludarles. Qué alegría cuando vio que Julia —que había estado enferma— se encontraba sana. Lucio, que no ignoraba que Cornelio y Emi­lia habían estado preocupados por ellos, prometió contar —lo que les serviría de alegría— cómo habían pasado aquellos días. Propúsoles además Lucio visitar Amiterno, patria de Salustio. Con esta ocasión, Cornelio —como buen senador— les recordó cómo Ci­cerón descubrió y reprimió la conjuración de Catilina.

Quis fuit Sallustius?

Quis fuit Catilina?

Quis conjuratiónem detexit et quomódo?

Quo abiit Catilina?

Mortem Catilinae recordaris?

Quid fuit de conjuratis?

Quid judíces de re censuérunt?

Nonne Cicero fuit orátor?

MAGISTRO INTERROGAN!! DA RESPONSUM

169

Page 169: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CAYO SALU:

• Salustio nació en Amiterno* el año 86 antes de C. Fue cuestor, tribuno de la plebe y legado en Siria. Después de la batalla de Tapso 2, César le nombró gobernador de la provincia de Nueva África. Cuando murió César, se retiró 3

a sus posesiones4, llamadas «horti Sallus-tiani», para dedicarse a escribir.

Salustio, como hombre y como escri­tor, reflejas fielmente 6 los tiempos en que vivió y describe con sumo arte las buenas y malas costumbres del pueblo Romano. Su Historia puede considerarse como uno de los monumentos más bellos de la li­teratura 7 Romana.

• Por eso la posteridad lo ha colmado de elogios. Tácito lo llamó escritor elegan­tísimo de las cosas Romanas. Otros lo han comparado con 8 Tucídides9 por su pro­piedad y por su estilo 10 rápido u y con­ciso 13. Sin embargo, no ha podido huir algunas veces de la oscuridad de la frase l 3

y de la aspereza14 del estilo.

• Su mérito15 principal es haber ex­presado con pocos colores las guerras, ca­racteres 16, pasiones, vicios y virtudes de su tiempo. Escribió dos obras: la Conjura­ción de Catilina y la Guerra de Jugurta. En la primera pone de manifiesto17 su afecto hacia César; en la segunda se pro­puso describir la soberbia y avaricia de los nobles. Salustio puede ser considerado como uno de los grandes escritores Ro­manos.

i . Amiternum, i, n. 2. Tapsus, i, m. 3. Se-cedére. 4. Praedium, ii, n. 5. Exprimére. 6. Alte. 7. Littérae, arum, f. 8. Aequare cum. 9. Thucydides, is, m. 10. Alodus di-cendi. 11. Concitatus, a, um. 12. Pressus, a, um. 13. Locutio, ónis, f. 14. Austeritas, átis, f. 15. Laus, laudis, f. 16. Ingenium, ii, n. 17. Patefieri.

TÍO CRISPO

DE CATILINAE CONJURATIONE

His rebus comparatis 1, Catilina nihílo minus in proximum annum consulátum petébat, sperans, si designátus foret, fa-cíle se ex volúntate2 Antonio usurum. Ñeque interea quiétus erat sed ómnibus modis insidias parábat Ciceróni. Ñeque illi tamen ad cavendum dolus aut astutiae deérant; namque a principio consulátus sui, multa pollicendo 3, per Fulviam effe-cérat4, ut Q. Curius consilia Catilinae sibi prodéret.

(Cap. XXVI, n. 1-2)

Deinde se ex curia domum proripuit5. Ibi multa ipse secum volvens 6, quod ñe­que insidiae consüli procedébant7 et ab incendio intellegébant urbem vigiliis esse munitam, optlmum factu credens exercí-tum augére ac, prius quam legiones scri-berentur 8, multa antecapére 9, quae bello usui forent, nocte intempesta10 cum pau-cis in Manliana castra profectus est.

(Cap. XXXII, n. 1)

Sed ubi, ómnibus rebus exploratisu, Petrejus tuba signum dat, cohortis paula­tina incedére jubet; idem facit hostium exercitus. Postquam eo ventum est, unde a ferentariis 12 proelium committi posset, máximo clamóre, cum infestis signis con-currunt, pila omittunt, gladiis res gerítur. Veteráni pristínae virtütis memores, com-mínus acriter instant13; illi haud timídi resistunt; máxima vi certátur.

(Cap. LX, n. 1-3)

i . Comparare, disponer. 2. Ex volúntate, a su talante. 3. Multa pollicendo, con muchas promesas. 4. Efficére, conseguir, lograr. 5. Pro-ripére, salir corriendo. 6. Secum volvens, re­volviendo entre ' sí. 7. Procederé, resultar. 8. Scribére, alistarse. 9. Antecapére, preve­nir. 10. Nocte intempesta, muy entrada la noche, n . Explorare, indagar. 12. Ferenta-rius, ii, m. soldado armado a la ligera. 13. Ins­tare, acosar.

0

Page 170: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Ciceroni villa opus erat, ut aerumnas leniret librosquc

tranquille scriberet.

26. Cornelio gralum fuit quod liberi Tusculum adierunt

Opportüne accidit quod Cornelius cum libéris Tusculum—ubi Cicero Tusculánum, id est placídam villam habuerat—adire potuit.

Causa hujus rei fuit quod bis diebus nullum negotium Cornelio in Foro erat. Adde quod tempus erat ut Cornelius amícum, Tuscüli vitam agentem, inviséret. Ómnibus tamen molestum fuit quod ñeque Aemilia ñeque Julia iter faceré potuerunt; nam Julia nondum satis bene ex morbo recreata erat. Tantum restabat ut tempestate fieret, ut abire possent.

Ubi ergo diluxit —solé omnia coilustrante—, Tusculum Cornelius cum filiis viam arripuerunt. Tum Cornelius:

—Optíme, ut credo, filii, scitis quamnam in urbem adituri simus. Nam Tusculum M. Tullius Cicero, saepe se recepit ad solitudinem animique quie-tem quaerendam et ad varia scripta componenda...

—Revera, interpellavit Quintus, Ciceroni —qui in Sicilia quaestor, pro­cónsul in Cilicia Romaeque cónsul fuit, quique pro patria tantos sustülit labores—, villa opus erat ut aerumnas leniret librosque tranquille scriberet. Vir quidem fuit Cicero qui patriae utilitati totis viribus potissimum consuluit. Praeterea itinéra multa fecit ex quo civium optata et commóda cognoscebat.

—Huc additur, inquit Quintus, quod Cicero conjurationem illam, de qua superius verba fecímus, plurímis pericülis oppressit, multorumque civium injurias suscípere coactus est. Quare Tusculánum, locus quietis plenissimus, ei máxime necesse erat.

—En, pater, spissae Tuscüli silvae jam conspiciuntur. Cras montes et campos lustrabimus, Ciceronemque Tuscularum disputationum scriptorem, vivídum ibi faciemus.

V O C A B U L A

Tusculum, i, n. Tusculánum, i

Túsculo (Frasean) Tusculano (quinta de Cicerón)

tempestas, atis, f. optátum, i, n. commódum, i, n.

estado del tiempo deseo bienestar

recrean restare sufferre lenire consulére conspicére suscipére

convalecer quedar, faltar tolerar calmar, aquietar mirar por ver, mirar aguantar

171

Page 171: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES SUBORDINATAE

— Completivas — Relativas — Circunstanciales

COMPLETIVAS

Son aquellas proposiciones que hacen de

SUJETO PREDICADO o COMPLEMENTO DIRECTO

de la oración principal

a) QUOD explicativo 1 INDICATIVO

b) CONSECUTIVAS u t / n e

SUBJUNTIVO

c) FINALES u t / n e

SUBJUNTIVO

d) IMPEDIMENTO < l u o m i n u s > ne, quin

SUBJUNTIVO

e) TEMOR ne / ne non (ut) 1

SUBJUNTIVO

/ ; INTERROGATIVAS INDIRECTAS

SUBJUNTIVO

g) INFINITIVAS

INFINITIVO

a) QUOD EXPLICATIVO

La proposición introducida por QUOD sirve para esclarecer el sentido de la prin­cipal, viniendo a ser como una aposición de la misma.

El quod equivale en español a: la circunstancia de, el hecho de, el que... Commode evenit QUOD in villa erus erat Oportuno fue EL Q UE el señor estuviese en la quinta

Se usa:

i. Con VERBOS DE ACONTECIMIENTO SEGUIDOS DE ADVERBIO:

— Accidit, fit, contingit, evénit bene (male, commóde) quod: estuvo bien (mal, oportuno) el que...

Opportüne accidit quod Cornelius Tuscülum ablre potuit Fue oportuno el que Cornelio pudiese ir a Túsculo

2. Con EXPRESIONES FORMADAS con el verbo ESSE y FACERÉ:

— Molestum (gratum, commodum) est quod: es molesto (grato, oportuno) el que...

Ómnibus molestum fuit quod Aemilia iter faceré non potuit Fue ¡a todos molesto el que Emilia no pudiese hacer el viaje

— Bene (male, prudenter, gratum) fació quod: obro bien (mal, prudente­mente, agradablemente) por el hecho de que...

Page 172: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. Con OTROS VERBOS.

— Accedit, addítur quod: se añade el que... — Omitto, praetereo, praetermitto quod: paso por alto el que...

Huc addítur quod Cicero conjuratiónem oppressit Se añade a esto el que Cicerón reprimiese la conjuración

UT UT

En vez de accedit quod e indicativo

se usa también accedit ut y subjuntivo

Ad Juliae adulescentiam accedebat ut ex morbo adhuc laboraret Se añadía a la juventud de Julia el que aún estuviese enferma

b) CONSECUTIVAS: UT/UT NON

Estas proposiciones van regidas

i . De VERBOS QUE INDICAN SUCESO:

— Fit, cadit, accidit, evénit, contingit, obtigit ut: sucede que... — Est ut: se da el caso de que...; fieri non potest ut: no puede suceder que.. — In eo res est ut: la cosa está a punto de que...

Evénit aliquando ut servi nimiam libertatem cupiant Sucede a las veces que los siervos desean demasiada libertad

2. De VERBOS QUE INDICAN CONSECUENCIA:

— Restat, relinquitur ut: queda el que... — Efficitur ut: resulta que...; sequitur ut: se sigue que...

Tempestate effectum est ut adire possent El estado del tiempo permitió (hizo) que pudiesen ir

3. De EXPRESIONES FORMADAS con el verbo ESSE:

— Mos est, consuetüdo est ut: es costumbre que... — Tempus est ut: es tiempo de que... — Frope est ut: poco falta para que; satis est ut: es suficiente que...

Tempus erat ut Cornelius amicum inviseret Tiempo era de que Cornelio visitara a su amigo

MI

Page 173: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . TUSCULO Túsculo era una pequeña ciudad del Lacio situada en una colina y en uno de los

más bellos lugares próximos a Roma. Allí tenía Cicerón una casa de campo, cuyos restos —como se cree— se encontraron en el siglo xvni. La quinta de Cicerón estaba rodeada de árboles y regada de agua. Allí se recogía él con frecuencia. Salía de Roma acompañado de sus siervos y en su quinta pasaba dulcemente los días. La visitó, sobre todo, en los años 45 y 44 a. de C, para aquietar su alma con la paz de los campos. Si a esto se añade que allí tenía Cicerón una biblioteca, resulta que con los libros y la tran­quilidad del campo su espíritu, muchas veces abatido, se rehacía, y así podía volver a sus negocios.

colina clivus, i, m. abatir d e p r i m é r e restos reliquiae, arum, f. rehacer instaurare regar abluére

Ludí gymnici Forma seis frases con las verbos y expresiones que rigen ut/ut non.

2. JULIAE CAPELLA

i.—Puellae cuidam Romanae, quae Julia nominabatur, capella erat pul-cherrima. Saepe Julia capellam palpabat dicens:

—Árnica mea, silvam proximam conspíce. In ea sunt herbae odoratae et aquae limpídae, sed ibi etiam degunt lupi pravi qui agnellos et capellas vorant. Ne longe ambulavéris, quia capellarum hostis te lacerabit!

2.—Sol altissimus ardebat. Julia et pater ejus in villa tranquille recubabant. Capellam autem vehemens sitis cruciabat. Huc addebatur quod bestiola luxu-riare in silva cum animantibus cupiebat. Tum secum cogitavit:

—Tempus est ut a mea domina discedam. Quam tímida est domina mea! Si mugltum audit, fugit semimortua. Prope villam patet silva, per quam currunt undae frigidae et quam jucundae!

Contigit ergo ut bestia impróvida, minarum dominae immémor, in silvam effugéret.

3.—Cicádae sonórae in arboribus canebant. Laeta per agros capella saliebat et «florentem cytísum» sequebatur lasciva. Tándem ad rivülum pervénit; magnum silen-tium erat. Tum merüla pipilavit: «O misera! Cur huc venisti?» Sed capella, quae avíde potabat, nihil respondebat.

Súbito autem in aqua apparuit umbra infanda: lupus adérat, saevissima fera. «Fuge, fuge, incauta», pipilavit merüla. Sed quo se recipére potérat bestiola? Prope erat ut a lupo devoraretur

174

Page 174: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4.—Tum latro, voce iráta, clamavit: «Cur aquam meam turbidam fecisti mihi?» «Fieri non potest —respondit capella terrore plena— ut ego aquam turbidam tibi faciam. A te ad me unda decurrit.»

Postquam injurias multas capella sustülit, lupus dicere pergit: —Ante sex menses male dixisti mihi! —Equídem nata non eram...! —Mater tua male mihi dixit... Statimque in miseram capellam irruit crudeliterque eam lupus iaceravit. Mane Julia

ad silvam se contulit vocesque tristis attollebat: «Capella mea, capella mea!» Tristissimum ergo fuit Juliae quod capella a lupo dilaniata est.

Entreno gramatical

Haz seis frases de quod explicativo.

3. CAUTUS AGNUS (Después de traducir esta fábula, clasifica las proposiciones

que se refieren a la presente lección)

Accídit ut agnum, qui imprudenter ex ovili, bona tempestate fruendi causa exiérat, lupus clam sequerétur. Ubi iÜe latronem sectari se animadvertit cursim in templum se recepit, ut se ex ejus faucibus eripéret. Mos enim erat ut quisquís in templum confu-géret, salvus et incolümis esset.

Lupus tamen eum insecutus: —Exi —inquit— quaeso, amíce. Male tibi accídit quod huc intrasti, nam hujus

templi sacerdotem te hostiam diis immolaturum esse certo scio. Quibus respondit agnus: —Quae sint optáta tua cognosco; malo autem hic diis immolari quam a te laniari...

GALLUS DECEPTUS

Domunij qua gallus somno se dederat, surgens e mari luna pulsavit; et gallus, clarum qui vidit lumine caelum, excussus somno cantavit:

Hic, hic! Hic, hic! Jam sol est hic!

Cum audierunt canentem, sidera eum riserunt stolido errore; at senex asinus fauces aperuit et cachinnavit turpi clamore:

Hic non, hic non, hic non est sol!

clarum... caelum excutere despertar stolidus, a, u m insensato cachinnare soltar una carcajada

4. LOS DOCE DIOSES CAMPESTRES

Es costumbre que al principio de año los buenos agricultores' invoquen a los doce dioses campestres, que son los buenos amigos de los agricultores.

Antes de todo, invocarás a Júpiter y la Tierra, los cuales poseen todos los bienes de los agricultores. En segundo lugar invocarás al Sol y a la Luna, para que te den las bue­nas estaciones. En tercer lugar moverás con tus plegarias a Ceres y a la Liber: si Ceres

175

Page 175: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

y Liber fecundan tus cosechas, tus graneros estarán llenos de trigo y tus cubas de vino. Si los árboles están a punto de madurar, rogarás a Venus y Minerva que se multi­pliquen los frutos de tu huerto y de tus olivos. Sólo quedará el que pidas a Linfa y al Buen Suceso el agua copiosa. Si a esto se añade que ofreces a los dioses alguna víctima, se seguirá que tus campos y árboles se llenarán de frutos.

invocar implorare fecundar fecundare campestre rusticus, a, u m cosecha messis , is, f. antes de todo pr imum granero horreum, i, n. Tierra Tellus, üris, f. cuba cupa, ae, f. en segundo lugar deinde multiplicar multiplicare en tercer lugar postea Buen Suceso Bonus Eventus estación tempus, oris, n.

5. E G B E R T U S E T MEDICUS OCULORUM

Quídam bonus agrícola, Egbertus nomine, non poterat bene vidére propter oculorum debilitatem. Huc accedébat quod claudus uno pede erat. Ex quo fiébat ut multas miser molestias sufferret. Iter ergo fecit in urbem ad oculorum medícum, ut commodum quaeréret. Qui posuit ante Egbertum littéras parvas et interrogavit: «Potesne legére has litteras?» Cui Egbertus respondit: «Non possum.» Deinde posuit medicus alias littéras majores, immo etiam litteras uníus pedis, interrogavitque Egbertum: «Certe has litteras legére potes, nonne? Fiéri non potest ut eas non videas...» Cui Egbertus: «Certe non possum.» Quomódo ergo accídit ut legére non posses?», dixit medicus. Et Egbertus respondit: «Nunquam legére didíci.»

ÍNTER PASTORES 1

Haec Vergilii carmina Hic tamcn hanc mecum poteras requiescére noctem lege venustissima, qui- fronde super viridi. Sunt nobis mitia poma, bus pastor Tityrus ita castaneae molles, et pressi copia lactis. alium pastorem invitat: Et jam summa procul villarum culmina fumant,'

majoresque cadunt altis de montibus umbrae.

lac pressum queso; culmen, ínis, n. techo

Tema de imitación Con el vocabulario y elementos del tema y de los ejercicios, describe algo sobre Túsculo.

Quare Cornelius iter Tuscülum fecit? Ubi erat Tuscülum? Quare Cicero saepe villam petebat? Scisne quis esset Julia? Quae consilia capellae suae dabat? Quid fecit capella? Quid merüla pipilavit? Quid postea accídit? Nonnullos agri déos recordaris? Quis fuit Egbertus? Quid tándem Egbertus medico respondit?

? MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

176

Page 176: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

27. Cávete ne erretis viam ad Sulmonem

ROMA.

, . „ . - v > r CORFINIUM

^ ^ ^ 2 c ^ S ^ - SULMO

JfU ^APPIA

CAWA VENUSI/T

Filii a Cornelio impetrarunt ut Sulmonem quoque invisérent. Ante raedam parentes et Julia, Lucio et Quinto vale dixerunt:

Mater.—Videte, filii, ut nihil hic relinquatis.

Julia.—Sulmonem cum adve-nerltis, meis verbis ut Terentiam amicam salutétis rogo.

Pater.—Cúrate ut bene va-leatis et quam primum domum redeatis.

Curru vecti, viatores Romam reliquerunt et, quae Sulmonem ducit, viam arripuerunt. Quintus.—Cum Viam Appiam ingressus eris, cave ut festinet raedarius. Lucius.—Quid dicis, Quinte? Viá Appiá minime nobis decurrendum est. Nunc

Via Tiburtina decurrímus. Praeterea pater hortatus est ne nimia celeritate iter fa­cer emus.

Quintus.—Precor, mi frater, ut aliqua de viis Romanis mihi explíces. Lucius.—Complüres viae Roma oriuntur. Pro natura locorum, lapide, aut sílice

aut saxo sternuntur. Si vallis aut palus transeunda est, curatores viarum curant ut agger terris congestis imponatur. Si per montis latus est incedendum, saxis scissis, via patefit. Firmos efficiunt pontes Romani quasi in aevum permansuros. Viam Tiburtlnam sequímur quae Corfinium ducit. Postea Via Manicia Sulmonem fert, quo ut paucis diebus perveniamus, providebimus.

Quintus.—Via est accurate strata; ideo Via Appia nos decurrére existimavi. Post dúos dies, viatores Sulmoni urbi appropinquabant. Lucius.—Da opéram, raedarie, ut ante solis occasum urbem intrémus. En, Quinte,

Ovidii patria oculis nostris appáret! Quintus.—Ita censeo, nam magnopére studui ut e memoria carmina illa ne

excidérent:

Sulmo mihi patria est, gelidis uberrimus unáis, milia qui novies distat ab Urbe decem.

V O C A B U L A

impetrare festinare hortari precare sterno, is, ere, stravi, stratum

obtener ir de prisa exhortar rogar empedrar

sufféro, ers, erre, sustüli, sublátum poner debajo

Sulmo, onis, m. Via Appia, ae, f. Via Tiburtina, ae, f. Corfinium, ii, n. Via Manicia, ae, f.

Sulmona Vía Apia Vía Tiburtina Corfinio Vía Manicia

accurate cuidadosamente

agger, eris, m. terraplén aevum, i, n. eternidad

177

Page 177: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES SUBORBINATAE

c) FINALES: UT/NE

Indican un acto de voluntad positiva: ut, o negativa: ne. Toman estas partículas los verbos que significan:

PEDIR

Orare, rogare, precari, obsecrare, petére, flagitare: pedir:

Terentiam amicam rogo ut salutetis Os ruego que saludéis a mi amiga Terencia

ESFORZARSE

Laborare, niti, daré operam: esforzarse; tendere, contenderé: procurar; studere, afanarse:

Da operam ut ante solis occasum urbem intremus Esfuérzate por que entremos en la ciudad antes del ocaso del sol

OBTENER

Impetrare, obtinére, adipisci, conséqui, asséqui: conseguir, obtener:

Impetrarunt filii ut Sulmonem invisérent Consiguieron los hijos visitar Sulmona

PERSUADIR

Suadere, persuadere: persuadir; monere, admonere: amonestar; addu-cere, inducere: inducir; hortari, exhortar:

Pater hortatus est ne nimia celeritate curreremus Nos exhortó el padre a que no corriésemos con excesiva velocidad

MANDAR

Imperare, praecipere, jubére: mandar; cogeré, obligar; dicere, decir:

Aemilia imperavit ut iter raeda fiéret Emilia mandó que el viaje se hiciera en coche ',

178

Page 178: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Jubére, Cogeré

Con estos verbos la construcción preferente es la de infinitivo:

Aemilia jussit iter raeda fiéri

ESTABLECER

Statuére, constituére, decernére: establecer, decidir; consilium capere, tomar la determinación; placet, decidir:

Cornelius statuit ne Julia Sulmonem peteret Cornelio decidió que Julia no fuese a Sulmona

NOTA: Estos verbos llevan ut / ne si los sujetos de la principal y secundaria no son iguales; si lo son, llevarán infinitivo.

CUIDAR

Curare, cavére, consulére: cuidar; providére, vidére: mirar de:

Cúrate ut bene valeatis Cuidad de estar buenos

NOTA: Con el verbo cavere suele omitirse la partícula ne:

Cávete festinetis Cuidad de no ir deprisa

COORDINACIÓN DE FINALES

i . Principal y subordinada: AFIRMATIVAS UT... ET

Cura UT festines ET redeas Cuida de ir de prisa y de volver

2. Principal y subordinada: NEGATIVAS NE... NEVÉ

Cura NE festines NEVÉ redeas Cuida de no... y de no.

3. Principal: AFIRMATIVA, subordinada: NEGATIVA UT... ÑEQUE

Cura UT festines ÑEQUE redeas Cuida de... y de no.

4. Principal: NEGATIVA, subordinada: AFIRMATIVA NE... ET UT

Cura NE festines ET UT redeas Cuida de no... y de...

179

Page 179: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . SULMONA

Esta ciudad estaba situada junto a Corfinio, en la provincia del Samnio. Aunque era pequeña, sin embargo sus habitantes se esforzaron para que fuese bella. Conducía a ella la Vía Romana llamada Manicia. Se cree que fue edificada por uno de los compañeros de Eneas Cuando volvieron de Troya. La ciudad de Sulmona estaba bañada por el her­moso río Aterno que desembocaba en el Adriático. Sus campiñas eran fértiles. Sulmona se hizo famosa porque en ella nació el gran poeta Publío Ovidio el 20 de Marzo del 711 de la fundación de Roma. En tiempo de Sila, la ciudad fue destruida y sus habitantes fueron obligados a huir; pero más tarde los habitantes de Sulmona consiguieron de los Romanos que la ciudad fuese de nuevo edificada.

Samnio Samnium, ii, n. Aterno Aternus, i, m. Eneas Aeneas, ae, m. desembocar influere in (acus.) Troya Troja, ae, f. de la fundación de Roma a Roma condita

Entreno de sintaxis

Haz siete frases de sentido final, una con cada uno de los grupos de verbos pro­puestos en la lección.

2. DE VIIS ROMANORUM

Via Romana exstrui potérat térra et ideo dicebatur via terrena, aut glaréa, cujus erat nomen via glarea strata, aut silíce, cui nomen via sílice strata. Ad vias Ro­manas aedificandas, primo agger effodiebatur, quem postea opifíces — technícis mo-derantibus^ curabant ut variis materiis sublatis compleretur. Hae erant partes quibus viae constabant: statümen seu fundamentum —60 centimétra altum— variis lapi-dorum planorum coemento vel limo accurate conjunctorum fabricatum; rudus —25 cen­timétra altum— testis et lateribus praecipue constitutum; nucléus —50 centimétra altus— ad quem exstruendum arena vel lapides — partibus factis— adhibebantur; summum dorsum seu summa viae superficies —40 centimétra altum— quod pro-videbatur ut lapidibus amplis et planis fiéret; ad hoc addebantur margines quo viae períiciebantur.

Summatim viae Romanae patebant in latitudinem quattuor vel quinqué metra et in altitudinem dúo fere metra. Opus ergo veré íirmum erat quasi in aewm estructura.

glaréa, a, f. cascajo limus, i, m. lodo opifex, ícis, m. trabajador testa, ae, f. casco complére rellenar latsu, éris, n. ladrillo

180

Page 180: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. EFICACIA DE LOS VIAJES

Un inglés hipocóndrico se dirigió a un médico —hombre de buen humor— que solía curar a sus enfermos con métodos muy sencillos. El enfermo le ex­puso su enfermedad; pero el médico le respondió que no podía curarle y le mandó que fuese a Moscú, donde vivía el único hombre capaz de curarlo. El enfermo, persuadido de que le decía la verdad, tomó la resolución de ir a Moscú. Habiendo llegado, le comunicaron que el médico que buscaba estaba en Roma, y le rogaron que fuese allí. El enfermo se dirigió, pues, a Roma. De aquí le enviaron a París; de París, a Bélgica, y de allí, de nuevo a Inglaterra, a donde, después del largo viaje, llegó libre de molestias. Con razón dicen los médicos: «Mirad de andar un poco cada día y curaréis de muchas enfermedades.»

eficacia hipocóndrico humor método Moscú

efficientia, ae, f. qui atra bili laborat animus, i, m. ratio, ónis, f. Moscha, ae, f.

capaz París Bélgica Inglaterra molestia

aptus, a, u m Lutetia, ae, f. Belgium, ii, n. Britannia, ae, f. vexatio, onis, f.

Exercitium celeritatis

De acuerdo con las leyes para la coordinación de finales, traduce al latín, de las cuatro formas posibles, la siguiente frase: os pido que visitéis la ciudad y volváis a casa: no debes pasar de cinco minutos.

V E R R E D I T

Quid hoc Ovidii bellissimo carmine dulcius? Pedetentim lege, verte, elegan-tiam percipe...

Jam violas puerique legunt, hilaresque puellae, ruraque quae nullo nata serente ferunt:

prataque pubescunt variorum flore colorum, indocilique loquax guttüre vernat avis;

herbaque, quae latuit Cerealibus obrüta sulcis, exérit e tepida molle cacumen humo;

quoque loco est vitis, de palmite gemma movetur, ludit et in pratis, luxuriatque pecus.

legere, recoger; ruraque... ordena así el v. 2: (legunt-que ea) quae rura ferunt nata nullo serente; pubes­ceré, esmaltarse; vernare, gorjear; Cerealis, e, de Ce-res; exerére, asomar; cacumen, Inis, n., punta; luxu-

riare, retozar.

181

Page 181: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Tema de imitación

Cuando Lucio y Quinto volvieron de Túsculo, pidieron a Cornelio poder visitar la patria de Ovidio. Julia rogó a sus hermanos que saludaran a su amiga Terencia y el padre que cuidaran de volver pronto. Siguiendo la Vía Tiburtina —cuidadosamente empedrada—, llegaron a Corfinio, y de allí, por la Vía Manicia, a Sulmona. El último día mandaron al cochero que fuese de prisa para llegar antes del ocaso. Durante el viaje, habiendo rogado Quinto a Lucio que le explicase algo de las vías Romanas, éste lo hizo con mucho gusto.

HOROLOGIUM INSPICE et fac quod sagittae indicant.

i . Te hortor... (a que) quotidie breve iter... (hagas).

2. Cúrate... (de no) in aggerem... (caer).

3. Videte, pueri,... (de no) conculcet... (pisar) flores qui cacumen exerunt.

1.

2 .

Si pensum optime solveris

horologium recte procedet... secus horologium regreditur..

Los caminantes se vieron obligados a volver a Roma por la Vía Salaria. Decía un antiguo médico: «Procura andar algunas veces por cami­nos de cascajo».

3. Decídete, joven, a amar a tus diosas.

? 1» •

MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

Quid Julia fratres rogavit? Quid pater? Quo primo iter fecérunt? Qua via Sulmonem petierunt? Quo ilumine Sulmo abluitur? Quando Ovidius natus est? Quibus partibus via constabat? Quid erat summum dorsum? Quomodo medicus infirmum sanavit? Quas natiónes infirmus visit?

182

Page 182: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Postumius cónsul fieri non potuit quin in angustias, quibus nomen «Furcae Caudinae» cluderetur.

28. Aemilia recusavit ne Julia in Graeciam iret

Lucius et Quintus quominus in Graeciam irent aestátis ardoribus impediebantur. Parens praeterea ne venti adversi essent timebant. Nunc vero adu-lescentes parati erant. Aemilia mater repressit ne Julia in Graeciam cum fratribus iret. Tándem cur-rum ascenderunt et longe per viam advolarunt.

Quintus.—Hodie non in periculo sum ne errem; nam revera raeda nostra Via Appia decurrit.

Lucius.—Verum dixisti. Animadverte viam quae Brundisium ducit esse accurate stratam.

Quintus.—Sed video procul, nomines. Vereor ne prohibeamur viam pergere. Post dúos dies quam Roma profecti erant, e via declinaverunt.

Lucius.—Nihil obstat quominus aliquantulum de via declinémus et locum, cui nomen «Furcae Caudinae», videamus.

Lucius et Quintus curru descenderunt et aliquandiu loca vicína inspe-xerunt.

Lucius.—Hic Sp. Postumius cónsul in bello adversus Samnites in insidias inductus est. Nam cum Luceriam, Apuliae urbem, petéret ut sociis auxilium ferret, fiéri non potuit quin in angustiis ab hostíbus clauderetur. Samnitium dux cum Romanis pacem quidem junxit; sed impediri non potuit quin primum ipsi cónsules, deinde legiones sub jugum mitterentur. Ñeque multum affuit quin omnis exercítus periret. Romanis ex angustiis exeuntibus, lux ipsa morte tristior fuit. Pertimescébant ne populus Romanus seditionem facéret. Pudor eos invasit; quare Romam nocte intrantes, in suis quisque aedibus se abdidit.

Venusiae alíquot dies adulescentes permanserunt. Máxima enim erat eis cupidítas Venusiam videndi, in qua urbe Horatius natus erat, qui lyricum poe­ma summa cum laude tractavit in eoque genere princeps omni tempóre exstítit.

Paucis post diebus Lucius et Quintus ad portum Brundisii Italiae e navi, animo commóti, vale dicebant.

I V O C A B U L A

impedio, is, iré, ivi, i tum impedir inspicio, is, ere, exi, ectum examinar reprimo, is, ere, pressi, pres- jungo, is, ere, nxi, nerum concertar

sum impedir pertimesco, is, ere,' t imui temer mucho advolare correr con abdo, is, ere, di di, ditum esconder

ligereza exsisto, is, ere, stíti ser, resultar vereor, eris, éri, veritus sum temer . obsto, as, are, stiti estorbar pudor, óris, m. vergüenza

183

Page 183: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES SUBORDINATAE

d) COMPLETIVAS CON VERBOS DE IMPEDIMENTO j ^ E / ^ í í ^ 8

Van en dependencia de verbos que significan resistir, estorbar, impedir...

VERBOS DE IMPEDIMENTO

.,, — impediré, prohibére, interdicére, intercludére: impedir, prohibir —• recusare, repugnare: rehusar, negarse a, oponerse — obstare, resistére: oponerse — deterrére: apartar por miedo, impedir

• — tenére, reprimére: reprimir, impedir — officére, estorbar

PARTÍCULAS

QUOMINUS: Se usa tanto si el verbo principal es afirmativo como negativo:

Nihil obstat quominus de via declinémus Nada se opone a que nos desviemos del camino

QUIN: Se usa después de verbos de sentido negativo: Postumius non potuit impediré quin legiones sub jugo mitterentur

. Postumio no pudo impedir que las legiones fueran subyugadas

NE: Se usa después de verbos de sentido afirmativo:

Aemilía recusavit ne Julia in Graeciam cum fatribus iret Emilia se opuso a que Julia fuese a Grecia con sus hermanos

!

Somo seguí}

PROHIBÉRE

puede llevar también

infinitivo:

Prohibémur viam pergére

5 impedidos de pro-• el camino

Expresiones que solo admiten QUIN

. FACERÉ NON POSSUM QUIN... No puedo hacer que no...

. PRAETERIRE NON POSSUM QUIN... No puedo pasar en silencio que no...

. HAUD MULTUM ABEST QUIN... No falta mucho para que...

Ñeque multum affuit quin exercítus períret Y no faltó mucho para que el ejército pereciese

184

Page 184: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

e) COMPLETIVAS CON VERBOS DE TEMOR: NE / UT (NE NON)

Van en dependencia de verbos y expresiones que significan peligro, temor...

VERBOS DE TEMOR

— timére, metuére, veréri: temer — horrére, pavére, pertimescére: temer mucho, temblar

EXPRESIONES DE TEMOR

— metus, timor mihi est: tengo miedo — cura est mihi: tengo preocupación — periculum est, hay peligro

PARTÍCULAS

Timeo NE: Temo QUE (No se desea la cosa.)

Timebant parentes ne venti adversi essent Temían los padres que los vientos fuesen adversos

Timeo UT: Temo QUE NO (Se desea ¿a cosa.)

Metuo ut labores itinéris sustineatis Temo que no soportéis los trabajos del viaje

NON verebar NE NON

Se prefiere NE NON a UT cuando la principal es de sentido negativo:

Non verebar ne non Brundisium venirétis No temía que no llegarais a Brindis

NON timebant iter FACERÉ

Si el verbo temer incluye idea de vacilación y duda más que de temor, se construye con INFINITIVO:

Adulescentes non timebant iter in Graeciam faceré Los jóvenes no dudaban hacer el viaje a Grecia

• Timeo ne, temo que...

• Timeo ut, temo que no...

• Non timeo ne, no temo que...

• Non timeo ne non, no temo que no...

185

4 ;

«t) NA

Page 185: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

LAS HORCAS CAUDINAS

I. El año 323 a. de C. el cónsul Papirio, después de vencer a los samnitas, temien­do que de nuevo fueran atacados, concertó con ellos la paz. Pero acabada la tregua, los samnitas, animados por la traición de los habitantes de la Apulia, se negaron a ser sub­ditos de los Romanos y tomaron las armas para apoderarse de sus territorios. Pero el cónsul Fabio, equipado con un gran ejército, recobró Luceria para Roma. Por lo cual los samnitas, expulsados a las montañas y temiendo perecer allí, pidieron por se­gunda vez la paz; pero los Romanos se negaron a concedérsela. Entonces se prepararon para luchar. Fue elegido como general C. Poncio Herenio, hombre valiente y hábil en el arte de guerrear.

acabar tregua animado samnitas

finiré indutiae, arutn, f. pl. concitatus, a, um, samnites, ium, m. pl.

recobrar Luceria Poncio Herenio hábil en

recuperare Luceria, ae Pontius Herennius peritus in (abl.)

i . S amnites prohibebant Ro­manos ex angustiis exire.

2. H omines offecerunt ne via adulescentes advolarent.

3. Parentes verentur ut Lu­chas et Quintus redeant.

II. Los dos ejércitos consulares estaban en la Campania. Poncio les llevó la falsa noticia de que Luceria vacilaba en ser fiel a los Romanos y que estaba a punto de caer en manos de los samnitas. Los dos cónsules Postumio y Veturio temieron llegar tarde, y así — dirigiéndose por el camino más corto, y sin examinar los lugares vecinos— penetraron en el Samnio por el valle de Caudio. Al principio nadie les impidió que avanzaran; pero de improviso aparecieron los enemigos, hasta entonces escondidos, quienes bloquearon las salidas, amenazando desde lo alto de las montañas con destruir las legiones Romanas. Entonces se produjo una lucha terrible. El viejo Herenio, padre del general samnita, gritaba: «¡Matad a todos, si queréis la guerra, o dejadlos libres, si buscáis la paz!» Al fin, Poncio, por temor a que su victoria fuese menos gloriosa, les permitió partir. Entonces, los que sobrevivieron de los cuarenta mil Romanos, se vieron obligados, llenos de ver­güenza, a pasar bajo el yugo, junto con los dos cónsules, cuatro legados, dos cuestores y doce tribunos. Además, seiscientos jinetes quedaron en rehenes.

llevar la noticia caer en manos Caudio hasta entonces

certiorem faceré se tradére Caudium, ii, n. ad id tenipus

bloquear amenazar verse obligado quedaron

consido, is, ere, sédi, sessum minitare (infinit.) cogi (cogeré) ( = fueron dados)

186

1. Non pertimescimus... in-Graeciam eamus.

2. Nemo repugnabat...Brun-disium peteremus.

3. Nullum est periculum... haec loca inspiciamus.

Page 186: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

TRADUCE BIEN

CONSEJOS PRÁCTICOS PARA CONSEGUIR UNA BUENA TRADUCCIÓN

i. No tengas prisa.

Este es el primer consejo que has de cumplir al enfrentarte con un texto lite­rario. La prisa en la traducción es con frecuencia causa de errores que podrías evitar fácilmente, haciendo uso de una mayor atención. Por eso,

• Debes leer despacio el fragmento hasta penetrar en lo posible el pensamiento del autor.

• No consultes el diccionario apenas te has puesto a traducir; acude a él únicamente cuando ignores totalmente el vocablo.

• Evita la traducción mecánica, palabra a palabra y en el orden rigu­roso del texto. Te resultará un calco, no una versión.

• Desconfía de la primera interpretación que se te ocurra, basada en una rápida intuición. Analiza los elementos componentes y luego decídete.

Entreno de s intaxis

Forma cinco frases con los verbos

Tema de imitación

Lucio y Quinto se determinaron al fin a ir a Grecia. Cornelio y Emi­lia no se opusieron, aunque temían •que los vientos les fueran contrarios. A Julia, en cambio, se le prohibió acompañar a sus hermanos. Bajando por la Vía Apia, llegaron a las Hor­cas Caudinas, que estaban cerca de Capua. Visitaron, llenos de emoción, Venusia, y después de algunos días llegaron a Brindis. Desde allí dieron el adiós a Italia.

Ubi erat Caudium? Quid Fabius cónsul fecit? Quod nomen erat Samnitium duci? Quo Romani Samnium intrarunt? Quid postea accidit? Quos clamores Herennius edebat? Quid Pontius fecit? Primum praeceptum ad versionem faciendam?

187

obsto, paveo, metuo, officio, prohibeo.

? MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

Page 187: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

QUINTO HORACIO FLACO

• Q. Horacio Flaco se nos muestra* como el más humano de los poetas líricos. Nació en Venusia, el año 65 a. de C. Pasó 2

los primeros años en una quinta que tenía su padre, regada3 por el río Aúfido 4, co­ronada 5 por el monte Voltur 6 y poblada * de olivos. A los doce años se trasladó 8 a Roma para ser educado en las disciplinas superiores9. A los diecinueve se fue a Grecia, con objeto de perfeccionar su educación 10, allí donde toda ciencia, be­lleza n y arte tiene su sede. Cuando volvió de Grecia, tomó parte12 en la batalla de Filipos 13. Luego entró en amistad14 con Mecenas]5, quien le regaló una quinta en el valle de Ustica16, en donde pasó los años más dulces de su vida.

• Horacio cultivó, sobre todo, la poe­sía lírica 17. Admiró a Píndaro, de quien dice no pudo imitar18 su ímpetu y va­riedad. Celebró19 el ardor de Safo 20, la gracia 21 de Anacreonte 22 y la ra­bia 22 de Arquíloco 2 \ Cantó as al amor, la gloria de la patria, la belleza de la naturaleza. Cultivó también la sátira20, ridiculizando27 las costumbres de aque­llos tiempos.

• Su estilo es lleno de belleza2S y armonía, de sencillez M y de agudeza30. Pero a la vez es conciso 3l, parco, llano, abierto, ora noble, ora rústico, ora lento, ora rápido. Horacio es, por tanto, maestro de las letras latinas.

1. Mostrare, praeberi. 2. Pasar, agere. 3. Regar, irrigare. 4. Aufido, Aufidus, i, m. 5. Co­ronar, sacpirc. 6. Voltur, Volturnum, i, n. 7. Poblado, celeber, bris, bre. 8. Trasladarse, mi -grare. 9. Disciplina superior, altior disciplina. 10. Educación, institutio, onis, f. u . Belleza, forma, ae. 12. Tomar parte, participem fieri (genit.). 13. Filipos, Philippi, orum, m. pl. 14. Entrar en amistad, amicitiam alicujus obtincre. 15. Mecenas, Macccnas, átis, m. 16. Ustica, Ustica, ae. 17. Poesíal trica, melicum poema. 18. Imitar, aemulari. 19. Celebrar, laudare. 20. Safo, Sapphos, Sapphus, (gen.). 21. Gracia, vcaustns, atis, f. 22. Anacreonte, Anacreon, ontis, m. 23. Rabia, rabies, ei, f. 24. Arquíloco, Archilochus, i, m. 25. Cantar, celebrare. 26. Sá­tira, satyra, ae, f. 27. Ridiculizar, illudére (acusat.). 28. Belleza, venustas, átis, f. 29. Senci­llez, simplicitas, átis, f. 30. Agudezo, mentís sollertia. 31. Conciso, contractus, a, um.

O NAVIS !

O navis, reférentx in mare te novi fluctus. O quid agis? Fortiter occüpa2

portum. Nonne vides u t 3

nudum remigio 4 latus 5

et malus 6 celéri saucius 7 Áfrico 8

antemnaeque gemant ac sine funibus vix durare 9 carinae10

possint imperiosius u

aequor? Non tibi sunt integra lintéa12, non di, quos itérum pressa voces malo .13

Quamvis Pontica pinus 14, silvae filia nobílis,

jactes e t l 5 genus et nomen inutíle: nil pictis timídus navíta puppíbus

fidit. Tu, nisi ventis debes 16 ludibrium, cave17.

Nuper sollicitum quae mihi taedium18, nunc desiderium curaque non levis,

interfusa nitentes vites aequóra Cycládas19.

(Lib. I, Oda 14.)

# i Referre, llevar. 2. Occupare, agorrarse. 3. Ut, como (se refiere a gemant). 4. Remi -gium, ii, los remos. 5. Latus, éris, costado. 6. Malus, i, mástil. 7. Saucius, a, um, golpea­do,herido. _ 8 .Afr icus , i, ábrego (viento africano). 9. Durare, resistir. 10. Carina, ae, quilla. 11. Imperiosius, tan violento. 12. Linteum, i, vela. 13. Pressa... malo, ap resada por la tem­pestad. 14. Pontica pinus, pino del Ponto. 15. Jactes et (Et jactes), y te jactes. 16. Debes (esse) ludibrium, quieres ser juguete. 17. Cave, ¡cuidado! 18. Quae nuper (fuisti) sollici­t u m taedium, nunc... 19. Orden: vites (evita) aequora interfusa nitentes Cycládas.

188

Page 188: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Graecia ubi littérae et artes in flore fuerunt.

29. Graecia capta, agresli Latió artes intulil

<*<*•

Dimidiam fere Italiam Lucius et Quintus per dúos menses visérant, optabantque Graeciam percurrére, ut Graecorum sapientia ánimos suos excolérent. Lustrare praecipue Athénas cupiebant, Corinthum, Thebas regio-nesque illas clarissimas ubi littérae et artes in flore fue­runt. Cornelium ergo filii adiérunt interrogandi causa num sibi licéret — ut mos erat aliis Italiae adulescentí-bus— Graeciam petére. Quibus pater:

—Consilium probo, filii; censetis parentes vestros —Graecorum cultus studiosissímos— quicquam objec-turos esse? Pergite in Graeciam, omnium gentium almam matrem.

Sed Quintus Cornelio: —Incerti tamen sumus quo tendamus, utrum Ithá­

cam —Ulixis patrimonium— an Zacynthum, in insülam jucundissíman: Quibus Cornelius: —Iter primum Ithácam facíte, postea vero Zacynthum ut hac veluti porta Graeciam

intretis. Brundisii ergo navem conscendentes, Ithácam profecti sunt. Sed tanta apud Leu-

cádem insülam orta est tempestas ut nescírent ubínam essent quaque Ithácam iré possent. Ibi ergo per tres dies commorati sunt exspectantes si ventus sedaretur. Lucius ad mare deambülans, papyros volvebat ut de Graeciae historia Quintum — qui ab eo quaerebat nonne Graecia a Romanis subacta esset— certiorem facéret. Tune Lucius:

—Romani potíti sunt ómnibus fere civitatibus quae sub Alexandri Magni imperio fuérant. Post Corinthi vero, urbis opulentissimae, excidium, Romani non dubitaverunt quin Graecia provincia Romana facíle fiéri posset. Tamen Graecorum littérae et cultus non cum libértate exstincta sunt sed Romam sunt translata. Mérito Horatius poeta scribere potuit:

«Graecia capta ferum victorem ceptt et artes intulit agresti Latió...))

Post dúos dies, Zacynthum petierunt. Qua in Ínsula loci amoenitate magnopére fruiti sunt.

V O C A B U L A

censeo, es, ere, su», sum opinar probare aprobar objicio, is, ere, jeci, jectum oponer sedare calmar

volvo, is , ere, volvi, volutum revolver subigo, is , ere, égi, actum subyugar exstinguo, is , ere, xi, ctum desaparecer transféro, ers, ferré, tuli, la tum trasladar

excidium, ii, n. caída, ruina

opnlentus, a, u m agrestis, e

floreciente inculto, rudo

Zacynthus, i, f. Leucas, ádis, f.

Zante (isla) Leucada

mérito con razón

1«Q

Page 189: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

S U B O R D ™ T A E ^ INTERROGATIVAS INDIRECTAS

Se llama interrogativa indirecta a la proposición que va subordinada a verbos de preguntar, saber,

decir, y cuyo enunciado —si fuera proposición no subordinada— tendría forma de interrogativa directa.

Incerti erant adulescentes quo tendérent (Directa: Quo tendemus?) No sabían los jóvenes a dónde irían (Directa: ¿A dónde iremos?)

INTERROGATIVA INDIRECTA SIMPLE

Consta de un sólo miembro. Va introducida:

Por un PRONOMBRE, ADJETIVO o ADVERBIO INTERROGATIVO: quis, quién; quot, cuántos; uter, cuál de los dos; quantus, cuan grande; quomódo, cómo; cur, por qué; ubi, dónde; quo, a dónde...

Nesciebant ubinam cssent No sabían dónde estaban

Por las partículas -NE, NUM, NONNE (cuando falta pronombre, adjetivo o adverbio).

—Se usa -NE (pospuesto) cuando la respuesta es incierta:

Interrogabant adulescentes Cornelium Hceretne sibi Graeciam petére Preguntaban los jóvenes a Cornelia si podían ir a Grecia

—Se usa NUM cuando se espera respuesta negativa: Quaesivit Julia num Graeciam peteret Preguntó Julia si iría a Grecia

—Se usa NONNE cuando se espera respuesta afirmativa (Cicerón la usa so­bre todo con quaero):

Quintus a Lucio quaerebat nonne Graecia a Romanis subacta esset Quinto preguntaba a Lucio si Grecia había sido subyugada por los Romanos

A D REM ATTENDE!

• Los verbos TENTARE probar EXPERIRI experimentar CONARI tratar de EXSPECTARE esperar

se construyen con la partícula SI :

Adulescentes exspcctabant si ventus sedaretur Los jóvenes esperaban (a ver) si el viento se calmaba

• Las expresiones NESCIO QUIS no sé quién NESCIO QUID no sé qué NESCIO QUO PACTO no sé de qué modo

equivalen a formas adverbiales, y por eso no influyen en el modo del verbo, que será el de INDICATIVO:

Nescio quo pacto iter in Graeciam fecerunt No sé de qué modo hicieron el viaje a Grecia

190

Page 190: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

INTERROGATIVA INDIRECTA DISYUNTIVA

Consta de varios miembros que se excluyen mutuamente.

PRIMER MIEMBRO:

Irá encabezado por UTRUM / CT

-NE ¡ M -

SEGUNDO MIEMBRO:

— si es afirmativo, la partícula será AN (o ANNE): O...

Incerti sumus utrum Ithácam tendamus an Zacynthum No sabemos si ir a haca o a Xante

— si es negativo, la partícula será NECNE (o ANNON): O NO...

Incerti sumus utrum Ithacam tendamus necne No sabemos si ir a haca o no

DUBITO

Si la proposición es SIMPLE

— y la duda es PARCIAL (me inclino a que SI): Dubito AN • — si la duda es PARCIAL (me inclino a que NO): Dubito ANNON

- si la duda es TOTAL: Dubito NUM (-NE)

Dubitabant adulescentes ANNON iter fortunatum habérent Dudaban los jóvenes si tendrían un viaje feliz

Si la proposición es COMPUESTA

— Primer miembro: UTRUM (-NE) — Se? do 'emh • S s* e s a f i r m a t r v o llevará AN

° ' I si es negativo llevará ANNON

Lucius dubitabat utrum Zacynthum petérent an Ithacam Lucio dudaba si irían a Zante o a haca

Si la proposición es NEGATIVA se podrá construir:

- con QUIN y SUBJUNTIVO - o con INFINITIVO

Non dubitarunt adulescentes quin Graecia provincia Romana facile fiéri posset

No dudaron los jóvenes de que Grecia podría convertirse fácilmente en provincia Romana

191

Page 191: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . GRAECIAM AMAMUS

Scitis, adulescentes, cur Graecíam amemus? Graeciam diligimus quia cunc-tarum terrarum patria est et magistra. Fortuna Graeciam divitiarum copia donavit sed praecipue doctrinarum et litterarum gloria exornavit. Magna bella suscepit, populos superbos subégit, adversus persas victorias gloria immortáli dignas assecüta est. Quis dicére potest ubi plures poétae, ubi tot scriptores, qui cultum in alias regiones intulérunt, floruérint? Praeterea varia est et incolarum et locorum natura. Agri cultus, commercium, ars náutica máxime colítur. Laudant solem poetae, silvas, montes, aquas, olívam, vinum. Graecia ergo viget, floret. Mérito est Graecia regio hominibus claris et oblectamentis plena. Non dubitavéris igitur per urbes Graeciae opulentas aliquot dies vagari.

2. ULISES EN ITACA

i. Ulises, acompañado de Nausicaa, y dudando si sería bien recibido, entró en el palacio para visitar a Alcinoo, rey de los feacios. Ulises no ocultó nada al rey; por el contrario, le informó de la caída de Troya y de todas sus pasadas desgracias y le anunció cuan grande era su deseo de tornar a su patria. Alcinoo —no dudando de que le decía la verdad— le dio una nave, víveres y marineros, con los que podría llegar hasta la hermosa y opulenta ciudad de Itaca. Habiendo llegado allí, Minerva, que tenía averiguado cuáles eran los planes de Ulises, lo presentó en figura de mendigo; sin embargo, descubrió sus propósitos al porquero Eumeo y a su hijo Telémaco, a quienes les hizo sabedores con qué castigos estaba decidido a vengarse de aquellos que habían robado su patrimonio.

2. Ninguno de los habitantes reconoció quién era aquel hombre de aspecto agreste que había peregrinado largo tiempo lejos de su patria. De modo que mientras se comentaba de dónde había venido aquel héroe, éste, sin esperar a ver si le devolvían aquellos bienes de que disfrutaban, mató, cuando lo quiso, a los que habían usurpado su patrimonio

Ulises Nausicaa ser bien recibido Alcinoo feacio desgracia presentar en figura

Ulixes, is , m. Nausicaa, ae, f. benigno animo recípi Alcinóus, i, m. phaeacius, ii, m. res adversae, f. pl. speciem alicui praebére

porquero Eumeo Telémaco reconocer comentar sin esperar

porcorum custos Eumaeus, i, m. Telemáchus, i, m. agnoscere disputare ( = no esperando)

Entreno de sintaxis

Haz tres frases de interrogativa simple y otras tres de interrogativa disyuntiva.

Í92

Page 192: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

As

Sáns

ia

crito

Indo-europeo 1

1 GRIEGO

LINGUA GRAECA ET LATINA affinitate conjunctae

1 Europa

1

LATÍN

ítalo-celta 1

Galo

1 Germánico

1 1 I Inglés Alemán

3. LA LEYENDA D E HERCULES

Hércules es con razón tenido como el primer héroe Griego, puesto que personificó la fuerza y el valor de la nación Griega. Fue hijo de Júpiter y de Alcmena. Pero como Juno —reina de los dioses— odiara a Alcmena, ¿sabéis lo que se le ocurrió?: quiso matar al niño. Así, pues, introdujo en la habitación de Hércules dos serpientes espantosas, que al momento se enroscaron en el escudo donde dormía con su hermano. Pero, despertando del sueño súbitamente, cogiólas por el cuello y las estranguló con sus pequeñas manos. Cuando Alcmena entró en la habitación y vio a Hércules que, riendo sobre su escudo, le mostraba las serpientes muertas, no dudó que a su hijo le reservaban los dioses cosas maravillosas. Cuando se hizo joven, avisado por el oráculo de Delfos, al que preguntó qué debía hacer, se puso al servicio del rey Euristeo. Durante los doce años que vivió con él, realizó doce trabajos. Así libró a la tierra Griega de muchos males, subyugó y mató a monstruos y consiguió una gloria inmortal.

héroe personificar Alcmena enroscarse despertar coger a uno

heros, róis, m. imaginem esse Alcmena, ae, f. serpére (con in y acus.) excitare comprehendére alíquem

estrangular stringére reservar a u n o ' rem servare alicui ponerse al servicio de uno in servitutem se ali­

cui tradére Euristeo Eurystheus, i, m. conseguir sibi comparare

Tema de imitación • ^ , VJ . . : . . ^ 'l Lucio y Quinto, después de peregrinar por Italia, decidieron ir a Grecia. Cornelio

aprobó el plan. No sabiendo si ir a Itaca o a Zante, lo consultaron a Cornelio, quien les respondió que primero fueran a Itaca y luego a Zante. Mientras navegaban, se levantó una tempestad. No sabían ni dónde estaban ni cómo llegarían a Itaca. En Itaca perma­necieron algunos días. Lucio explicaba a su hermano cómo fue subyugada Grecia y cómo fue con razón la maestra de Roma y del mundo.

Quas urbes Graecas adulescentes visére cupiebant? Quod iter in Graeciam fecerunt? Quid de Graecia scripsit Horatius? Quibus Fortuna donavit Graeciam? Quid poétae in Graecia laudant? De quibus Ulixes Alcinóum certiórem fecit? Quis Eumaeus erat, quis Telamáchus? Quis fuit Hercules? Quod propositum fuit Junóni? Quid accídit?

193

? MAGISTRO • INTERROGAN!! DA RESPONSUM

Page 193: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Oiympíae ludi, in quibus ex universa Graecia aderant athletae, de equorum cursu erant, de pugna, de pilo, de disco-, qui ludi in stadio vei

hippodromo soiiemniter ceiebranantur.

Page 194: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

30. Olympiam, in urbem Jovis sacram

Per mare Jonium Lucius et Quintus Helládis oras attigérunt. Gaudebant revera íter vento prospero, perfectum esse; censebant enim se nullo modo in Graeciam appellére posse. Commóti ergo animo Olympiam contenderunt. Totíus urbis conspectus, solé candido nitente, mirifícum praebébat spectacü-lum. Jupplter luminosus luminosam urbem faceré credebatur. Ad amnis Alphei ripam urbs Olympia jacebat. Quae dúo milia annorum ante Ch. n. dicebatur condita esse. Murum, qui sacram urbem cingebat, ab Hercüle exstructum esse tradebant. Sub levi platanorum umbra arae octoginta stabant, in quibus olim victimae mactabantur. Omnium autem aedificiorum clarissimum fuit Herae et Jovis templum, ubi hospites dei signum —Phidiae opus— mirabantur. Quod inter Graeciae signa venustissímunij arte divina effictum esse traditur.

Cum a curatprlbus prohibiti non essent, Jovis aedem adierunt. Stadium patebat, hippodrómus, palaestra, gymnasium quae saepto quadrato circum-dabantur. Adulescentes in arena fervidi currébant et luctatione, saltu, pilo, disco sese exercébant. Lucius Quinto:

—Graeci putantur non tantum mentem sed et corpus longe omnium optimi exercuisse. Mentem sanam in corpóre sano habébant.

Adulescentibus ab exercitatióne cessantibus, Lucius et Quintus e gymnasio egressi sunt atque hippodrómum et stadium perlustrarunt. Tum Quintus qui ludos in deliciis habebat:

—Olympiae ludi —in quibus ex universa Graecia adérant athletae—, de equorum cursu erant, de pugna, de pilo, de disco; qui ludi in stadio vel hippo-drómo sollemníter celebrabantur. Víctor oliva coronabatur, Pindarusque poeta ejus nomen immortale reddébat. Diagoram Rhodium fama fert, cum eodem die dúos ex filiis oliva honestatos vidisset, animo commótum vitam amisisse.

Dum ex stadio exeunt, Quintus Lucio: —Pauci vero sunt qui austerum Horatii praeceptum sequantur:

Qui studet optdtam cursu contingére metam multa tulit fecitque puer, sudavit et alsit.

V O C A B U L A conspectus, us, m. ripa, ae, f. signum, i, n. saeptum, i, n. luctatio, ónis, f. saltus, us, m. pilum, i, n.

aspecto^ vista orilla estatua recinto, cerco lucha salto pica, dardo

Jonius, a, u m Alphéus, i, m. Phidias, ae, m. Diagóras, ae, m. Rhodius, a, u m

Jónico Alfeo Fidias Diágoras de Rodas

prosperus, a, u m fervidus, a, u m

favorable fogoso, impetuoso

niteo, es, ere, ui effingo, is, ere, nxi, ctum circumdáre cessare honestare sudare algeo, es, ere, alsi, alsum

brillar representar rodear terminar, cesar distinguir, honrar sudar pasar frío

Page 195: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES SUBORDINATAE g) INFINITIVO CON SUJETO

EN ACUSATIVO

Estas proposiciones hacen el oficio de objeto del verbo principal. Son, pues, completivas de infinitivo.

Tradebant murum exstructum esse ab Hercüle Decían que el muro había sido construido por Hércules

La proposición completiva de infinitivo QUE EL MURO HABÍA SIDO CONSTRUIDO

se traduce al latín poniendo - el SUJETO en ACUSATIVO: MURUM

- el VERBO en INFINITIVO: EXSTRUCTUM ESSE

Estas proposiciones infinitivas van en dependencia de:

i. VERBA DICENDI o DECLARANDI (verbos de decir o declarar) Dicere, decir; affirmare, asseverare, afirmar; demonstrare, probare, probar; responderé, responder; negare, decir que no; nuntiare, anunciar; scribere, escribir; certiorem faceré, notificar; tradere, narrare, contar:

Murum tradebant ab Hercüle exstructum esse

2. VERBA SENTIENDI (verbos de juzgar)

Sentiré, pensar; audire, oir; videre, ver; intellegere, entender; cogitare, putare, judicare, censere, credere, pensar, juzgar; scire, saber:

Adulescentes censébant se nullo modo in Graeciam appellére posse Los jóvenes creían que de ningún modo podrían arribar a Grecia

3. VERBA AFFECTUS (verbos de sentimiento)

Cruciari, preocuparse; gaudere, laetari, alegrarse; mirari, admirarse; maeréri, afligirse; doleré, dolerse; queri, quejarse; gloriari, gloriarse:

Lucius et Quintus gaudébant iter prospero vento perfectum esse Lucio y Quinto se alegraban de que el viaje había sido hecho con viento favorable

NOTA: Estos verbos pueden construirse también con QUOD e indicativo.

4. VERBA VOLUNTATIS (verbos de voluntad, prohibición)

Velle, querer; nolle, no querer; malle, preferir; cupére, studere, desear; statuére, decernére, establecer; jubére, prohibére, vetare, prohibir:

Cupiebat Cornelius libéros Graeciam visére Deseaba Cornelio que sus hijos visitasen Grecia

Page 196: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

. Los verbos VOLÓ, NOLO, MALO, CUPIO, STUDEO se construyen con infinit ivo - acusativo

— cuando el SUJETO de la principal y subordinada es DISTINTO, N Ó T A T E . — y cuando, siendo idéntico el sujeto, se R E P I T E el sujeto de infinitivo:

Cornelius voluit se esse obsequentem filiis suis Cornelio quiso ser complaciente con sus hijos

5. FRASES IMPERSONALES

Dulce est, es dulce; pulchrum est, es hermoso; fas est, es lícito; fama est, fama fert, es fama; tempus est, es tiempo; mos est, es costumbre; opinio est, es opinión; perspicuum est, es claro:

Fama est Diagoram Rhodium... vitam amisisse Es fama (se dice) que el Rodio Diágoras... murió

INFINITIVO CONCERTADO La frase infinitiva

DICEN (SE DICE) QUE OLIMPIA FUE FUNDADA dos mil •

años antes de Cristo

admite en latín una doble construcción:

a) CONSTRUCCIÓN IMPERSONAL: SUJETO en ACUSATIVO: Dicunt Olympiam conditam esse dúo milia annorum a. Ch. n.

b) CONSTRUCCIÓN PERSONAL (INFINITIVO CONCERTADO): SUJETO en NOMINATIVO:

Dicitur Olympia condita esse dúo milia annorum a. Ch. n.

Para convertir un infinitivo normal en concertado: — el VERBO PRINCIPAL se pondrá en pasiva: DICITUR — el SUJETO del infinitivo se convertirá en sujeto del

verbo regente: OLYMPIA — el INFINITIVO concertará —si cabe— con el sujeto

en genero, numero y caso: CONDITA ESSE

Esta construcción personal se encuentra con los verbos:

1) Dicor, trador, nuntior, feror, narror, putor, credor, nominor: Juppiter luminosam urbem faceré credebatur Se creía que Júpiter hacía luminosa la ciudad

2) Jubeor, vetor, prohibeor: Adulescentes prohibiti sunt templum Jovis intrare Se prohibió a los jóvenes entrar en el templo de Júpiter

3) Videor: Lucius et Quintus animo commoti esse videbantur Lucio y Quinto parecían estar emocionados

197

Page 197: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

E X E R C I T A T I O N E S

i . LOS JUEGOS OLÍMPICOS

i. Los Argonautas.—Una de las principales fábulas que hemos recibido de los Griegos es la navegación de los Argonautas, que dio también origen a los Juegos Olímpicos.

Cuéntase que Jasón, hijo del rey de Tesalia, quiso robar el vellocino de oro que guardaba el rey de los Coicos y que era custodiado por un dragón y un toro que vomitaba fuego por su boca. A todos se les prohibía ver y tocar el vellocino.

2. Origen.—Jasón, por el contrario, creyendo que podría hacerse rico si las cosas le eran favorables, construyó una gran nave llamada Argos, en la que embarcó junto con Teseo, Hércules y otros cincuenta jefes Griegos. Se dice que Jasón, habiendo llegado a la Cólquida, apresó al rey, y ayudado por Medea, hija del rey, se apoderó del tesoro. La fábula cuenta que los Argonautas volvieron a su patria y que luego instituyeron los Juegos Olímpicos, célebres en toda Grecia.

Argonauta dar origen Jasón Tesalia vellocino Coicos

Argonauta, ae, f. originem ducere ex Jason, ónis, m. Thessalia, ae, f. vellus, éris, n. Colchi, orum, m. pl.

Argos Teseo Cólquida Medea instituir

Argo, us, f. Theseus, i Colchis, ídis, f. Medéa, ae, f. instituére

3. Celebración.—Cuando era proclamada por los mensajeros la tregua sagrada, el heraldo, con la trompeta, daba la señal de comenzar. Los corredores —que se habían ejercitado durante diez meses y habían soportado trabajos, frío y calor— se lanza­ban impetuosos a conquistar la meta. Parecía que habían sido dotados de-alas. El séptimo día los vencedores se aproximaban a la tribuna y eran distinguidos con los premios: una corona de olivo, que los jueces se la colocaban sobre la cabeza cuando habían sido proclamados sus nombres y resonado la trompeta del heraldo. Ellos se alegraban de ser aplaudidos y coronados. Era opinión que los vencedores eran protegidos especialmente por los dioses. Los vencedores eran tenidos en gran honor por todos los ciudadanos.

proclamar tregua distinguir resonar heraldo

pronuntiare indutiae, arum, f. pl. honestare personare (ablat.) praeco, onis, m.

dar la señal dotado colocar aplaudir proteger

signum daré ornatus, a, u m poneré plaudére muñiré

Ejercicio de invención

Haz seis frases de infinitivo concertado.

198

Page 198: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

• 2. MILO CROTONIATES

Milo Crotoniátes (de Crotona) qui Olympiáde sexagésima secunda oliva honesta-tus est, tanta dicitur fortitudine fuisse ut Olympiae stadium bovem vivum umeris sus-tínens ingrederétur. Cum senex, ab arte athletíca cessasset et athlétas oleo nitentes sese in stadio exercentes vidisset, coram eis, qui eum circumdábant, lacrímans: «Hi quidem mei lacerti (músculos), inquit, viríbus totis carent, algent, mortui sunt.» Paulo post cum iter facéret, forte solus in silva quercum (encina) cunéis fissam (hendida) vidisse narra-tur, cupidusque experiendi quid virium sibi superesset, manibus in rimas (hendiduras) immissis, arborem rescindére conatus esse. Sed cum quercus in duas partes diducta (abierto) esset, cunéis excussis (sacadas), manus ejus ita retenta sunt ut eas — quamquam valde labóravit et sudavit— retrahére non posset; itáque a feris laceratus esse traditur.

I DIES HEBDOMADIS 1

Prima dies Phaebi sacrato nomine fulgeí; vindicat et lucens feriam sibi Luna secundam; inde dies rutilat jam tertia Mariis honore; Mercurius quartam splendentem possidet altus; Juppíter ecce sequens quintam sibi jure dicavit; concordat Veneris magnae cum nomine sexta; emicat alma dies Saturno séptima summo.

vindicare, reclamar; dicare, consagrar

3. HERCULIS FÁBULA Primus labor: «Nemeae leo»

Hercules narratur leoni, qui Nemeam infestabat, férvido animo obviam venisse et circumdedisse feram et occidere tentavise. Attamen bestiae cutem, quae densissima erat, ferro trajicére (traspasar) non potérat. Itáque ingenti clava (maza), quam semper secum gerébat, leonem percussit. Nequidquam! Tum fama est illum monstri collum bracchiis suis amplexum esse, ejus fauces oppressisse et bestiam brevi tempore vitam amisisse. Hercules animal ad urbem umeris retülisse et ab incolis magnis praemiis honestatus esse et pellem, quam leoni deripuérat, pro veste induisse dicitur.

T e m a d e imitac ión

Con el vocabulario y elementos que te da el tema y los ejercicios, invéntate —sin copiar— una descripción de Olimpia o de sus juegos.

Ubi sita erat urbs Olympia? Recordaris quo tempore condita sit? Quibus ludis adulescentes in arena sese exercébant? Quid de athletis Horatius scripsit? Quid dicitur de Diagóra Rhodio? Quis fuit Jason? Quid fecit? Qui fuerunt Argonautae? Fuit Milo Crotoniátes magna vi? Scitisne quomódo mortuus sit? Quo praemio honestati erant Olympiorum Víctores? Luctationem recordaris Hercülis et leónis?

Dies hebdomadis originem trahunt a Graecis

MAGISTRO i INTERROGANTE DA RESPONSUM

199

Page 199: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CAYO VALERIO CATULO

• Cayo Valerio Catulo, no sólo aventa­jó 1 a sus coetáneos 2 en la composición3

de poemas líricos4, sino que casi puede ser considerado como el más ilustre de los poetas Romanos que cultivaron 5 este gé­nero de poesía.

Nació en Verona, en el año 87 a. de C. Aprendió las primeras letras en su patria. Cuando entró 6 en los dieciséis años y se vistió la toga viril, escribió estos hermosos versos:

Tempore quo primum vestís mihi tradita pura est, jucundum cum aetas florida ver agéret, multa satis lusi...

(Carm. LXVIII, 15-17.)

Pocos años después se dirigió a Roma, para cultivar su espíritu en las artes. Aquí intimó 7 con Cicerón, Nepote y otros hom­bres famosos. Escribió a sus amigos dulcí­simos poemas, a quienes descubre8 sus penas y alegrías.

• Volvió luego a su quinta de Sirmión9. Al enterarse de la muerte de su hermano, le llora con amarguísimas lágrimas:

Tu mea tu moriens fregisti commoda,frater, tecum una tota est riostra sepulta domus...

(Carm. LXVIII, 21-22.)

Para librarse10 de este dolor, se dedicó a los estudios literarios. Pero como su alma se movía11 de continuo entre el dolor y el amor, partió a Bitinia para visitar el sepulcro de su hermano. Al fin, vuelto a Italia, murió en Roma.

• Escribió poemas de amor, elegías12 y epigramas y otros poemas traducidos 13 del Griego. En todos ellos brillan14 aquella su. nativa15 gracia, novedad y elegancia16, que hacen de Catulo uno de los más ilus­tres poetas Úricos. Podríamos decir que Catulo se ha levantado 17 con sus poemas un monumento más perenne que el bronce.

1. A ventajar, praestare (alicui). 2. Coetáneo, aequalis, e. gerundio. 4. Poema lírico, lyricum carmen. 5. Cultivar, (acus.). 7. Intimar, arta consuetudine se devinci. 8. Sirmio, ónis. 10. Librarse, se avocare (con áb y ablat.). 12. Elegía, elegía, ae, f. 13. Traducir de, transferre 15. Nativo, nativus, a, um. 16. Elegancia, concinnítas,

3. En la composición, ablativo del excolére. 6. Entrar en, ingrédi Descubrir, detegére. 9. Sirmión^ 11. Moverse entre, penderé ínter, a b (ablat.). 14. Brillar, n i t é r c átis. 17. Levantar, exigére.

EL PAJARO DE LESBIA

Lugete, o Veneres Cupidinesquex

et quantum est hominum venustiorum!2

Passer mortuus est meae puellae, passer, deliciae meae puellae, quem plus illa ocülis suis amabat; nam mellitus 3 erat suamque norat4, ipsam tam bene quam puella matrem, nec sese a gremio 5 illius movébat, sed circumsiliens 8 modo huc modo illuc ' ad solam domínam usque pipilabat8.

Qui nunc it per iter tenebricósum illuc, unde negant rediré quemquam. At vobis male sit9, malaelu tenébrae Orci u , quae omnia bella 12 devoratis: tam bellum mihi passérem abstulistis! O factum male!13 o miselle passer! Tua nunc opera meae puellae flendo turgidüli14 rubent l5 ocelli16.

(Epigramma III.)

i . Veneres Cupidinesque, gracias y amorcillos. 2. Et quantum est hominum venus­t iorum,^ cuantos elegantes hay entre los hombres. 3. Mellitus, a, um, dulce como la miel. 4. N o ­rat ( = novérat). 5. Gremium, ii, falda, regazo. 6. Circumsilire, revolotear. 7. Modo huc modo illuc, de aquí para allá. 8. Pipilare ad, piar a. 9. Vobis male sit, mal haya a vosotros. 10. Malus, a, um, cruel, n . Orcus, i, orco, muerte. 12. Bellus, a, um, cosa bonita. 13. O factum male, ¡oh, mala ventura! 14. Turgidülus, a, u m , inflamado. 15 Rubére, enrojecerse. 16. Ocelli (puellae).

200

Page 200: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Spartani adulescentes Corpus exercitationibus conformabant.

31. Lucius et Quintus diem sparlanorum more agunt

Sparta, caput Laconiae, sita erat in fertili planitie, quae montibus undlque cingebatur. Eam flumen Eurótas, e mon-tíbus erumpens, fecundam reddebat. Hanc regionem Lycur-gus, vir nobilis, máxima sapientia moderatus est. Sed coep-tus est vituperan et ita invidia principes eum in exsilium pepulerunt; sed a civíbus suis deníque revocatus, spartanis leges daré voluit, voluitque se esse ferreum.

Lucius et Quintus máxime Spartam percurrére studébant ut memoriam rei publicae renovarent in qua juvénes men-tem et corpus optímis praeceptis et exercitationibus con­formabant.

Iter fiéri solébat per mare Ionium usque ad sinum Cy-parissium, sed cum procellae periculosae adorirentur, necesse fuit sive navi per Al-phéum, sive equo, sive raeda Spartam peregrinari.

Lucius et Quintus cum unum saltem diem spartanorum more agere cuperent, ad Aristidem praeceptorem ultro se contulérunt et Lucius eum percontatus est:

—Praeceptor, nobis parumper spartanorum more, apud te agére licet? Expédit nobis Románis, spartánae institutionis esse expertos.

— Optime. Mane ad agrum nos conferémus. Corpus et animum párate. Póstero die in agrum — ab urbe Sparta remotum— contendérunt, jussuque Aristidis

non dape sed victu sine condimento usi sunt, corpus fere nudi exercuerunt, frigus tole-rarunt, humi sese straverunt, sine calcéis ambularunt. Cum nox appetere coepit, sudati, fame laborantes, lassitudíne confecti, regressi sunt. Tum praeceptor adulescentibus:

—Eo Lycurgi leges tendébant ut spartani ferociores sensim effecti, ad bellum in discrimine periculi parati essent. Legis auctSris est providum esse. Oportebat enim illis temporibus spartanis viris fortissimis esse, ut vicínos popülos barbaros subigére possent.

V O C A B U L A

erumpo, ís, ere, upi, uptum vituperare percurro, is, ere, curri, cur-

sum percontari expédit tolerare sterno, is, ere, stravi, stra-

t u m appéto, is, ere, ii, i tum regredior, éris, édi, essus

sum

manar, brotar criticar

recorrer preguntar es útil, conviene sufrir, aguantar

tender aproximarse

volver

planities, éi, f. procella, ae, f. daps, dapis, f. lassitudo, ínis, f. discrimen, ínis, n.

llanura tempestad, tormenta convite, festín fatiga, cansancio situación, riesgo

ultro sensim

espontáneamente insensiblemente

Laconia, ae, f. Eurótas, ae, f. sinus Cyparissius, m. Aristides, is , m.

Laconia Eurotas golfo de Esparta Aristides

remotus, a, u m alejado, apartado providus, a, u m prudente, cauto

201

Page 201: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES INFINITIVAE

INFINITIVO SIMPLE

Hay una serie de verbos a quienes se junta la pro­posición infinitiva directamente, como en español, sin sujeto en infinitivo. Admiten este giro los verbos siguientes:

i. Oportet, conviene; decet, conviene con; dedécet, no dice con; juvat, es útil; intérest, referí, interesa; licet, es lícito; expédit, conviene; necesse est, es necesario; voló, nolo, malo, cupio, studeo:

Lucius et Quintus Spartam peregrinar! studébant Lucio y Quinto deseaban peregrinar a Esparta

2. Possum, puedo; debeo, debo; soleo, suelo; assuesco, acostumbro; queo, puedo; nequeo, no puedo; coepi, incipio, comienzo; desino, dejo de:

Spartani exercitati barbaros subigére potérant Los espartanos entrenados podían dominar a los bárbaros

FORMACIÓN DE LA PASIVA

Con estos verbos el complemento DIRECTO pasa a SUJETO de la PRINCIPAL el VERBO PRINCIPAL queda en ACTIVA; el SECUNDARIO, en PASIVA

Iter Spartam fiéri solébat per mare Ionicum El viaje a Esparta solía hacerse por el mar Jónico

Con COEPI y DESII puede darse una doble pasiva: el verbo SECUNDARIO tendrá la pasiva normal el verbo PRINCIPAL tomará la forma pasiva siempre que el verbo secundario esté también en pasiva

Lycurgus coeptus est vituperari Licurgo comenzó a ser cñticado

CASO DEL PREDICADO

i. El predicado se pondrá en NOMINATIVO — cuando el sujeto de la subordinada es también sujeto de la principal:

Lycurgus voluit esse ferreus Licurgo quiso ser férreo

2. Se pondrá en ACUSATIVO: — si el sujeto de la subordinada no entra en la principal — si entra en la principal en genitivo o acusativo:

Legis auctoris est esse provídum Es propio del legislador ser prudente

3. En ocasiones se dan a la vez ACUSATIVO y DATIVO:

Expédit nobis Romanis esse spartanae institutionis e x „ e r t í s

A nosotros Romanos, nos conviene experimentar la formación espartana

202

Page 202: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. VALOR DE LOS ESPARTANOS

i. El valor y la fortaleza fue tenida en grande honor entre los espartanos. Incluso la muerte misma solía ser despreciada entre ellos. Los cobardes eran odiados de todos. Los que buscaban su salvación en la huida eran reputados como enemigos de la patria. En verdad, en aquellos tiempos de guerras era a los espartanos necesario ser valientes. Los que estaban en la edad militar, ni siquiera un solo día tenían libre de ejercicios, con los que robustecían su cuerpo y su espíritu. Carecían de convites, se tendían al sereno sobre el suelo.

2. Ni siquiera querían circundar sus ciudades con muros, porque decían que el valor de los ciudadanos servía de muro a las mismas. Desde la niñez eran formados por los preceptores de tal forma en los ejercicios del cuerpo, que todos, insensiblemente, se preparaban para la guerra. Se cuenta entre los espartanos una muy conocida historia: Cierto niño había robado una zorra, a la que ocultó bajo sus vestidos. Pero ella, que de­seaba huir y no podía hacerlo, comenzó a despedazar a dentelladas al niño. Este, sin embargo, no lloró ni gritó; pero cayó exánime.

espartano incluso reputar robustecer al sereno

spartanus, i, m. i m m o habére f irmare sub dio

desde la niñez conocido despedazar a dentelladas exánime

a pueris notus, a, um lacerare ( = con sus dientes) exanimis, e

i . Juventus spartana exer- >•__ *• Los espartanos solían reT

ce... debebat multa tole- S^~ ~7 correr descalzos las 11a-rando. <T c ° M p L E / miras.

2. Non licebat lacedaemo- ^ " V ^ V 2- Todos los ciudadanos de-niis in alienam urbem \ V E R T E ^ > bían estar siempre ar-discede... \S mados.

3. Spartani a pueritia coept... sunt fier... 3. No era lícito a ningún espartano asistir ferrei. a los banquetes.

4. Necesse erat civibus esse strenu... 4. Los niños de Esparta debían entrenarse.

2. SPARTANARUM FEMINARUM VIRTUS

Haec virtus et fortitudo in femínas etiam sunt translatae. In cetéris urbibus —Thebis, Athénis, Corinthi...— femínae mollissímo cultu (porte exterior) vivére assues-cébant. Femínas vero spartanas — ab hac vita remotas—, palaestra, sol, pulvis, lassitüdo, sudor, militia delectabant. Malebant ultro labores sufferre quam mollíter vivére. Ex eo tempóre femínae spartanae fortitudíne coeptae sunt celebrari. Lacedaemoniarum matro-narum fuit semper fortiter filiorum vulnera inspicére. Numquam eas decuit esse ignavas. Mater quaedam filium in proelio intefectum esse audiens: «Ad id —inquit— eum ge-nuéram ut mortem pro patria strenue occumbére non dubitaret.»

203

Page 203: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. RESPUESTA DE UNA MADRE ESPARTANA

Cuando la madre de Brasidas, general espartano, recibió la noticia de la muerte de su hijo, no lloró a su hijo perdido; por el contrario, soportólo con valor, mostrándose al mismo tiempo orgullosa de ser madre de un tan grande héroe. Pocos días después se presentaron en Esparta algunos soldados que volvían de Anfípolis y que deseaban hablar con la madre del general:

—No te duela —dijeron— que haya muerto tu hijo; no debes llorar. Sábete que siempre fue prudente, digno y amante de su patria; por eso ha muerto gloriosamente. Ningún otro de los espartanos puede ser comparado con él.

A lo que la madre de Brasidas respondió: — Oh huéspedes: valiente, en verdad, fue mi hijo, porque propio es de todo buen

ciudadano ser valiente y digno; pero sabed que en Esparta hay muchos hombres,más valientes que él. ¡ SEPTEM SAPIENTES GRAECIAE 1

hoc disticho continentur

Cum SOLONE THALES, CLEOBULUS cum PERIANDRO, CHILON SPARTANUS, PITTACUS atque BIAS

— Ut legere potes, Chilon fuit spartanus; • nosce te ipsum sed memor es quas protulerit sententias? Lege: • ne quid nimis

4. HERCULIS FÁBULA Secundus labor: «Lernae hydra»

Eo tempóre, habitabat in palüde Lernae (Lerna) immanis serpens, cui erant capita novem. Qui serpens Hercülem, loca percurrentem, aggressus est; et quamquam in gravi discrimine pericüli fuit, dum sinistra hydram opprimit, dextra — sese provídum prae-bens— novem caplta abscidere coepit. Attámen quotiens aliud sectum erat, aliud nas-cebatur. Diu sudavit lassitudíne confectus, sed tándem, monstri membris incensis, id interficére potuit. Deinde Hercules sagittas suas serpentis mortuae sanguíne imbuens,, eas mortíferas effécit eique in postérum licuit esse audácem.

T e m a de imitac ión

Haz un breve tema sobre el valor de los espartanos.

Ubi sita erat Sparta? Quid de Eurota? Quis fuit primus spartanorum moderátor? Quid Spartae Lucius et Quintus fecerunt? Ad quid Lycurgi leges tendébant? Nonnulla recordaris de spartanorum virtüte? Narra vulpis a puero raptae fabulam. Quid feminas spartanas delectabat? Memor es quas sententias Chilon protulerit? Quae erat Lernae hydra? Quomodo eam necavit Hercules?

? •

MAGISTRO INTERROGAN!! DA RESPONSUM

204

Page 204: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Qui Corinthum videret monu-mentis ornatissimam, magno-

pere animo commoveretur.

32. Iter ad urbem Corinthum

Cum frigus instaret, tepídas Corinthi oras Lucius et Quintus petere statuerunt. Per Tegéam ergo, iter facientes, Argos urbem adventarunt. Templa quinqué in Junonis honorem, quae dea Graeciaeque bellátrix fuerat, candida exsurgebant. Columnae aliaque monumenta Romana exsta-bant, quippe quae Argi urbs ab anno 146 a. Ch. n. summissa esset.

Lucio ridenti Quintus: —Quae tanti risus causa? Nemo est qui immeríto rideat... Quidquid est, amabo,

mihi apéri. Sed Lucius: —Nonne, optíme frater, recordaris virum illum Cnejum Sejum nomine, qui equum

Argis natum, mira magnitudíne, cervíce ardua, habébat? Quicumque eum emérat, in-teribat. Dominus ejus Cnejus capite est damnatus; postea Cornelius Dolabella cónsul, de equo certior factus, Argos venit ut equum eméret; pauloque post Dolabella interfectus est. Sed accidit ut quidam equi emptor, utpote qui mortem valde timéret, equum sa-gitta trajicéret. Ex eo tempore hoc proverbium, homini infelíci accommodátum, ortum est: «Ule homo habet equum Sejánum...» Lucius et Quintus risum tenére non potérant.

Tribus post diébus Mycénas devenérunt. Hercülis statuam spectans, Quintus: —Haec est —inquit— statua quae primum Hercülis laborem — leónem clava con-

fractum— in memoriam revocat. Mycenárum acropolim lustrarunt urbemque percurrérunt cujus antiqua aedificia et

moenia Lucii et Quinti admirati5nem movérunt. Digna fuit etiam quae inviseretur Janua cui nomen erat Leonum, quippe quae ex lapidibus immaníbus exstructa esset.

Ineunte mense Decembri, Corinthum accesserunt. Quam qui vidéret monumentis ornatissimam hominibusque celébrem qui in foro et in viis animóse colloquebantur, magnopére animo commoveretur. Póstero die templum Venéris, Acrocorinthi arcem, fontem illum Pirénem Musarum sacrum, moenia ingentia, portumque Lechaeum Lucius et Quintus admirati sunt.

insto, as, are, stiti acosar, apretar exstare sobresalir, subsistir summittére someter, reducir interire perecer, morir trajicio, is , ere, jéci, jectum herir, atravesar collóquor, éris, qui, cutus sum conversar devenire llegar commovére impresionar

arduus, a, um erguido, elevado immanis , e enorme, descomunal

bellátrix, icis, f. guerrera cervix, icis , f. cerviz, pescuezo aedificium, ii, n. edificación

immeri to sin razón

Tegéa, ae, f. Tegea Argi, órum,'m. pl. Argos Mycénae, arum, f. pl. Micenas Acrocorinthus, i, f. Acrocorinto Pirene, es, f. Pirene Lechaeus, a, um de Lequeo

205

Page 205: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES RELATIVAE

Son aquellas proposiciones subordinadas que se unen a la principal mediante

— pronombres relativos: qui, quae, quod, quisquís... — o adverbios relativos: quocumque, ubicumque...

para explicarlas o determinarlas:

Quicumque equum emérat, perlbat Todo el que compraba el caballo, perecía

a) RELATIVAS CON INDICATIVO

Llevarán indicativo:

— cuando tienen la función de un simple atributo:

Templa Junonis —quae Graeciae dea erat— candida exsurgébant Los templos de Juno —que era diosa de Grecia— se alzaban blancos

— cuando van introducidas por adverbios o pronombres reduplicados: quisquís, quotquot... o acabados en -cumque: ubicumque, quicumque...

Quocumque iéris, ibi Romanorum cultus florebit A donde quiera que vayas, allí florecerá la cultura Romana

b) RELATIVAS CON SUBJUNTIVO

Van en subjuntivo las relativas cuando asumen el valor de una proposición circunstancial.

i. Relativa FINAL:

Argórum cives colébant déos a quibus protegerentur Los ciudadanos de Argos daban culto a los dioses para ser por ellos defendidos

A QUIBUS protegerentur = UT AB US protegerentur

2. Relativa CONSECUTIVA:

Nemo est qui immerito rideat Nadie hay que ría sin fundamento

r "i QUI rideat = TALIS UT rideat

206

Page 206: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Este relativo se encuentra principalmente en estos casos:

— Después de dignus, indignus, aptus, idoneus:

Leonum Janua digna fuit quae inviserétur La Puerta de los Leones fue digna de ser visitada

— Después de las expresiones afirmativas:

Est qui, hay quien; sunt qui, hay quienes; invenitur qui, se encuentra quien; reperiuntur qui, se encuentran quienes; multi sunt qui, hay muchos que; nonnulli sunt qui, hay algunos que...

Sunt qui dicant omnium Graeciae urbium Corinthum esse opulentissimam Hay quienes dicen que Corinto es la más floreciente de todas las ciudades de Grecia

1 CÁVETE!

Sunt qui DICUNT: Hay algunos (personas CONCRETAS) que dicen Sunt qui DICANT: Hay algunos (personas INDETERMINADAS) que dicen

— Después de las expresiones negativas e interrogativas:

Nemo est qui, nadie hay que; non desunt qui, no faltan quienes; nihil habeo quod, no tengo nada que; nemo reperitur qui, no se encuentra nadie que; quis est qui, quién hay que...

Quis est qui Corinthum non laudet? ¿Quién hay que no elogie a Corinto}

3. Relativa CAUSAL:

Janua dicebatur Leonum quippe quae ex lapidíbus immanibus exstructa esset Se llamaba Puerta de los Leones porque estaba construida de enormes piedras

QUIPPE QUAE... exstructa esset = QUOD exstructa esset

NOTA.: El sentido causal de qui, quae, quod, va reforzado con frecuencia por los adverbios quippe, utpote, ut.

Relativa HIPOTÉTICA:

Corinthum qui vidéret, animo commoveretur Si alguno viera a Corinto, quedaría impresionado

1 QUI vidéret = SI QUIS videret

207

Page 207: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i . D E FONTE PIRENE

Certiores omnes facti estis hunc fontem ex Acrocorinthi arce fluxisse; sed scitis a quo fons Pirene origínem duxérit? Res digna est quae a vobis comperiatur.

Tradunt Medüsam monstrum saevissímum fuisse, cujus capilli a Posidone serpentes facti sunt. Haec Medusa tam horribíli fuit aspectu ut quicumque eam conspiciebant, interírent. Perseus ergo —Athena adjuvante— animum induxit eam necare. Itáque narrant Perseum in Medusae dormientis antrum devenisse, immánem Medüsae cervl-cem secuisse et ex sanguíne fluente equum, cui nomen Pegásus — alis praedítum— natum esse. Quem equum nascentem fama fert ungülae ictu terram percussisse, ex quo ictu fontem Pirénem, tota Graecia celébrem, erupisse. Nonnulli sunt qui dicant virtütes sanandi fonti illi permultae fuisse utpote qui ex Medusa manasset.

Entreno de s intaxis

Haz tres frases según los tres tipos de relativas consecutivas.

TRADUCE BIEN

2. Aclara el texto

Más de una vez te ocurrirá que, a pesar de haber hallado luz en el diccionario y examinado y sopesado las frases, el sentido del fragmento permanece oscuro. Quizá sea la gramática la que te descubra la verdadera claridad.

• Fíjate en la construcción gramatical del párrafo oscuro; aisla las varias proposiciones y analiza detalladamente sus funciones sintácticas.

• Presta esmerada atención a la sintaxis de subordinación: frecuentemente radica ahí toda la dificultad. Te encontrarás con formas vertíales de sobra conocidas, pero cuyo papel o función sintáctica desconoces. Sobre todo en los períodos o frases largas trata de localizar cada oración concre­tamente —principal, partícula, subordinada—, sin involucrarlas o con­fundirlas entre sí. En una palabra: debes clasificar distintamente cada proposición subordinada.

• No descuides la morfología, cosa, a simple vista, de poca monta; pero te sucederá a las veces que la formación de una palabra, su desinencia, un tiempo verbal, te traerá más desazón que toda una frase.

208

Page 208: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. ¿QUIÉN F U E TIMOLEÓN

(Hay en este relato seis oraciones de relativo, con indicativo o subjuntivo. Localízalas. Para ello repasa bien la lección anterior.)

Pocos hay que no hayan oído (hablar) de Timoleón, famoso general corintio que murió el año 337 a. de C. Fue enviado a Siracusa para pacificarla cuando por todos lados la acosaban los enemigos. En efecto, hizo que se rindiera el tirano Dionisio, destruyó las murallas levantadas por el mismo tirano, repobló la ciudad con los emigrados y diez mil Griegos que llegaron de Grecia. Cartago, empero —que quería, sin razón, apoderarse de la isla de Sicilia—, se alarmó al ver la obra de Timoleón. Fueron enviados, pues, sesenta mil africanos para combatir contra Timoleón; pero perecieron la mayor parte. Por eso Timoleón fue considerado digno de que se le tuviera como fundador de la nueva Sicilia, puesto que por él fue restaurada.

En sus últimos años quedó ciego y los siracusanos le llevaban en un carrito a las asambleas para que les diese su opinión.

Timoleón corintio Dionisio levantar repoblar emigrado

Timoleón, ontis, m. corinthius, a, u m Dionysius, ii, m. tollére novis incólis urbem emígrans, antis, m.

augere

alarmarse restaurar quedar ciego carrito asamblea dar la opinión

perturbari instaurare oculos amittere curriculus, i, m. conventus, us, m. sententiam aperire

3. LA LEYENDA D E HERCULES Tercer trabajo: «Hércules captura una cierva»

Hércules, no sólo estaba dotado de grande fuerza, sino que también de admirable rapidez. Por eso fue digno de que fuera celebrado por los Griegos. Andaba errante ( = erraba) por los bosques una enorme cierva, que tenía cuernos de oro y pezuñas de bronce (aereus, a, um). Quien la veía quedaba impresionado por su rapidez. No fal­taban quienes decían que era un animal divino.

Hércules, tan pronto como (ubi) vio al animal, se lanzó (con) ímpetu sobre él; pero la cierva, que era más veloz que Hércules, se escapó (effugére) de sus manos. Hércules estuvo persiguiéndola ( = persiguióla) hasta la tarde. Ni siquiera el tiempo de la noche se lo reservó (relinquére) para su (dat.) descanso. Adonde quiera huía la cierva, allí volaba Hércules. Pasaron los días, las semanas. La acosaba y muchas veces estuvo a punto de reducirla (in eo fuit ut seguido de imperf. de subjunt.), pero nunca le fue posible, puesto que era más rápida que él. Al fin, después de perseguirla duran­te todo el año, la capturó viva y se la llevó (referre) a Euris'teo.

(No te olvides de clasificar los relativos.)

209

Page 209: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4- EL GENERAL PAUSANIAS

(A ver cómo traduces las frases: a cuantos enviara... y fuera el que fuera...)

Tegea se hizo famosa por su general Pausanias. Después de someter éste al ejército de Mardonio en Platea, fue acusado de tener relaciones con los persas, puesto que reci­bía de ellos mucho dinero. Sin embargo, no se encontró ninguno que le condenara. Pero de nuevo entró en amistad de Artabaces, a quien Pausanias mandó que matara a cuantos legados le enviara para que le llevaran cartas. Pero uno de esos emisarios, sospe­chando de Pausanias, abrió la carta que éste enviaba al rey Artabaces y quedó impresio­nado al advertir que Pausanias era un traidor. Los éforos trataron de encarcelarlo; pero él se escondió en el templo de Minerva.

Y como era sacrilegio sacar de allí a reo alguno, fuera el que fuera, se ordenó que se tapiara la puerta del templo, para que muriera de hambre. Se dice que la propia madre de Pausanias llevó la primera piedra para cerrar la puerta.

tener relaciones amicitiam habere (cum aliquo) encarcelar in vincula demittere Artabaces Artabazus, i, m. Minerva Minerva, ae, f. llevar cartas deferre epistulas tapiar parietibus claudére

Exercitium celeritatis Forma cinco frases de las que tres comiencen así: No fue digno de que... y dos:

No faltan quienes digan que... Todo en cinco minutos solamente.

Tema de imitación

Lucio y Quinto, en su camino a Corinto, pasaron por Tegea y Argos, en donde sobre­salían los cinco templos en honor de Juno. Al pasar por Micenas pudieron contemplar sus edificaciones y murallas célebres y la Puerta de los Leones. Eran verdaderamente dignas de ser visitadas. A principios de diciembre llega­ron a las tibias costas de Corinto. Allí pu­dieron admirar el puerto, el Acrocorinto y otros monumentos.

Per quas urbes transierunt adulescentes? Quare Corinthus adulescentes commóvit? Seis historiam illius equi Argis nati? Quid de fonte Pirene? A quo origínem ducit? Quis fuit Perséus? Quae Medusa? Quo Timoléon missus est? Quid Syracüsis egit? Quid extrema senectüte ei accidit? Quis tertius Hercülis labor fuit?

9 MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

210

Page 210: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Ecce Delphorum aedes a poétis laudata.

33. Deorum dearumque, pater caelestis, Juppiter, salve!

— Cras — inquit Quíntus— Phocídis regio nobis obeunda est. Ubi sinum Corinthiacum ex Lechaeo tran-sierímus, Parnassum montem —Apollínis et Musarum sedem— invisuri pergémus. Gelídus per ima ossa currére vidétur mihi tremor!

— Sinus reverá pericülis non caret, sed illius senten-tiae memores nos esse oportet: «in ómnibus réspice fi­nan», et «audaces fortuna juyat».

Nauta navem, Phocídis oras petitum, securus in al-tum impülit et ad Cirrham appulérunt. Saepe in naviga-tione, «experto, inquiebat, credite nautae».

Mons Parnassus altissímus, nive candídus, perspicuus surgebat. Dum iter facié-bant, nunc Quintus, nunc Lucius lepidam Apollínis historiam, ut anímum reficérent, in memoriam revocabant:

—lilis temporibus vallis haec a pastoribus exterrítis relicta erat, quia turpissíma serpens Python regionem vastabat fontemque Castaliam custodiebat. Apollo dicitur puer, alacritate plenus, ex Olympo descendisse atque in hanc vallem — serpentem ne-candi vel summovendi causa— venisse. Python autem, ut ApoUínem vidit, ignem e centum capitíbus vomuit. Sed deus arco argénteo sagittas ejiciens draconem interfécit. Postea Apollo Pythius appellatus est, aedemque struxit ad quam ex universa Graecia peregrxni, qui oracülum consulérent, veniebant.

Tune Lucius sermonan Quinti interpellans: —Ecce —inquit— Delphorum aedes a poetis laudata, ecce Stadium ubi Ludi Pythi-

ci crebro agebantur, vide portícum marmoream; en fastigium Apollínis, en Solis currus novemque Musarum imagines in Delphorum aede sculptae; lege memoriaque teñe septem Graeciae sapientium sententias quo rectius vitam agas.

Dies adventabat. Postquam nigra Nox mortales oppressérat, refulgens in currum, ab albis equis vectum, ascendebat Phoebus. Omnia splendido lumíne nitebant laetantes-que homínes ad labores conficiendos redibant.

¡ V O C A B U L A 1

oblre recorrer, atravesar summovére apartar, alejar impeliere impulsar vomo, is, ere, muí, m í t u m vomitar reficére distraer, reparar ejicére lanzar, disparar vastare asolar, devastar opprímo, is , ere, essi, essum sujetar, oprimir

ut tan pronto como crebro frecuentemente

gelídus, a, u m gélido, helado lepídus, a, u m gracioso, chistoso ¡mus, a, u m lo más hondo, profundo exterrítus, a, u m aterrorizado expertas, a, u m experimentado turpis, e feo, deforme, torpe

tremor, óris, m. temblor alacrítas, átis, f. brío, fogosidad arcus, us, m. arco fastigium, ii, n. altura, cumbre

Phocis, idis , f. Fócida Cirrha, ae, f. Cirra (ciudad) Python, onis, m. Pitón Castalia, ae, f. Castalia

211

Page 211: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

PROPOSICIONES CIRCUNSTANCIALES

Son proposiciones subordinadas que expresan una circunstancia de

TIEMPO, CAUSA, FIN, etc.

Pueden llevar

INDICATIVO o SUBJUNTIVO

FINALES

CAUSALES 3 CONSECUTIVAS 1 CONDICIONALES u CONCESIVAS

f) COMPARATIVAS

g) TEMPORALES

a) FINALES

Indican el fin por el que se realiza la acción de la principal.

FINAL AFIRMATIVA

— Llevará UT: Nauta navem u t Phocidis oras peteret, impulit El navegante impulsó la nave para dirigirse a las costas de la Fócida

— Podrá llevar QUO cuando en la subordinada hay sentido comparativo:

Memoria teñe septem sapientium sententias, quo rectius v i tam agas Recuerda las sentencias de los siete sabios para que vivas más ajustadamente

FINAL NEGATIVA

— Llevará NE: Apollo draconem interfécit ne regiónem vas t a re t Apolo mató al dragón para que no asolara la región

NOTA: Si hay coordinación de finales consúltese la lección 27.

212

Page 212: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

OTROS GIROS

Las finales ofrecen estas variantes:

i. Por RELATIVO seguido de SUBJUNTIVO:

Peregríni qui oracülum consulérent, ex universa Graecia veniébant Los peregrinos acudían de toda Grecia para consultar el oráculo

2. Por SUPINO después de VERBOS DE MOVIMIENTO:

Nauta navem, Phocídis oras petltum, impülit El navegante impulsó la nave para dirigirse a las costas de la Fócida

3. Por PARTICIPIO en «-URUS»:

Parnassum monten invisüri iter faciémus Haremos el viaje para visitar el monte Parnaso

4. Por «CAUSA» o «GRATIA» precedido del GENITIVO del GERUNDIO o GERUNDIVO: Apollo ex Olympo descendit serpentem necandi causa Apolo bajó del Olimpo para dar muerte a la serpiente

5. Por «AD» y ACUSATIVO del GERUNDIO o GERUNDIVO

Homines ad labores conficiendos redibant Los hombres volvían a realizar sus trabajos

A MAYOR CIRCUNFE­

RENCIA, MAYOR USO.

A MENOR CIRCUNFE­

RENCIA,MENOR USO.

213

Page 213: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. ¿QUIEN FUE APOLO?

Apolo —llamado también Febo (Phoebus, i)—, nació de Latona y de Zeus. Se dice que Latona, huyendo de la ira de Juno, se refugió (confugére) en Délos (Delus, i), en donde dio a luz a Apolo y a Diana (Diana, ae). Zeus adornó a su hijo de muchas dotes (virtus, ütis) de alma y cuerpo y le puso al frente (praeficére) de las bellas artes, para así alejar a los hombres de la ignorancia y de las feas costumbres e impulsar su espíritu a la divina sabiduría.

En los antiguos tiempos era venerado (colére) especialmente en su magnífico templo de Delfos y en la cima del Parnaso. Todos acudían a él de todas partes para consultarle-

Apolo era representado como un joven imberbe (imberbis, e), hermoso, con el arco y la cítara, para más fácilmente atraer a los hombres al cultivo de las letras y de las artes.

(Las palabras que no sepas las encontrarás en el siguiente vocabulario)

litterae, arum, f. ars, artis, f. bonae ) honestae > artes ingenuae) humanitas, átis, f. studia, orum scientia, ae, f. ingenium, ii, n. humanus, a, um eruditus, a, um rudis, e cultus, us, m. scriptor, óris, m. vir litterátus littéras colére in littéris elaborare

PER VERBA AD IMAGINEM —

" > LITTERAE ET ARTES

letras ' abdére se in littéris arte litterarum scientia

componére bellas artes poética, ae, f.

historia, ae, f. cultura eloquentia, ae, f. estudios artifex, icis, m. conocimiento effigies, éi, f. ) talento simulácrum, i, n. \ cultivado pictor, óris, m. erudito, sabio pictüra, ae, f. inculto, rústico pingendi ars cultivo effingére escritor canere fidíbus hombre de letras pellére ñervos in fidíbus

\ cultivar las letras sculptüra, ae; f.

consagrarse a las letras conocimiento literario componer poesía historia elocuencia artista imagen, figura

pintor pintura arte de pintar reproducir, representar tocar la cítara hacer sonar la citara música escultura

2. LAS LETRAS EN LA ANTIGÜEDAD

Antiguamente todos los pueblos preferían los juegos del circo a los negocios del espíritu. Por eso la poesía, la elocuencia, la historia y la filosofía eran apenas cono­cidas. Los hombres eran incultos. Había pocos hombres que se dedicaran a las letras. A lo más (ad summum) algunos, para distraer su espíritu, se dedicaban a la pintura y a la música. Pero poco a poco fueron los pueblos cambiando de mentalidad (mentem mutare); una tragedia o una comedia gustaba más al pueblo que un combate de gla­diadores. Comenzaron a ser cultivadas las letras y las artes. Florecieron los grandes poe-

01 ±

Page 214: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

tas, escritores, artistas de la música y de la escultura. La elocuencia cambió la vida de los hombres. Con la Historia se fomentó el conocimiento de las gestas de la patria. Sófocles, Esquilo, Safo, Tucídides, Platón, Sócrates impresionaron a los hombres antiguos por su talento y obras literarias. Virgilio, Horacio, Livio, Plauto, Cicerón, César, fueron los maestros y guías del espíritu de Roma.

Sófocles Sophócles, is, m. Tucídides Thucydides, is, m. Esquilo Aeschylus, i, m. Platón Plato, onis, m. Safo Sappho, us, f. Sócrates Sócrates, is, m.

Ejercicio de revisión

Traduce de cinco maneras —no más ni menos— esta frase final: Lucio y Quinto pasaron el golfo de Corinto para visitar el templo de Delfos.

QUOT ERANT MUSAE? 1

Musae erant nymphae quae ad fontes, ilumina, montes, silvas habitabant, quaeque, progrediente tempóre, deae putátae sunt. Novem erant Musae:

THALIA: Comoediae dea URANIA: Astronomiae dea MELPOMENE: Tragoediae et Iyricae dea TERPSICHORE: Saltationis dea CALLIOPE: Poésis epicae dea ERATO: Lyrici et poésis amatoriae dea CLIO: Historiae dea POLYHYMNIA: Hymnorum dea EUTERPE: Musicae dea

3. LA LEYENDA DE HERCULES Cuarto trabajo: «El jabalí de Erimanto»

Capturada la cierva, Hércules no descansó, sino que cogió vivo a un jabalí que asolaba los campos de Erimanto y mataba a los habitantes de aquella región. En efecto, después de entrar ( = después que entró) cautamente en lo más hondo de la selva para no espantarlo, atacó lleno de fogosidad al jabalí. Este, tan pronto como vio a Hércules, huyó aterrorizado, pero cayó en una profunda fosa preparada para él. Al momento Hércules, para sujetarlo más rápidamente, le echó el lazo, lo extrajo de la fosa y se lo llevó a su amo. De esta manera alejó Hércules de la región de Erimanto aquel tan grave peligro.

Erimanto Erimanthus, i, m. echar el lazo injicére laqueum (dat.) fosa fossa, ae, f. extraer de educére (aUquem) ab

Exercitium celeritatis

Toma una oración final de las que tienes en el tema latino, por ejemplo esta: Septem sapientium sententias memor ia teñe quo rectius v i tam agas, y en el menor tiempo posible, cambíala según los distintos tipos.

215

Page 215: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

4- APOLO Y MERCURIO (Cada oración final debes construirla de dos formas)

Un día, Mercurio —aún infante—, mientras su madre estaba ausente, saltó (salire) de la cuna (cunae, arum, salió de su casa y se fue a escondidas a los divinos valles y bosques donde Apolo apacentaba (pascére) su rebaño (armentum, i) de bueyes; y, robándole cincuenta, los escondió en una gruta y se volvió a su cuna, para no ser des­cubierto (detegére). Levantóse de nuevo, con intención de robarle también el oro y riquezas que tenía en el templo de Delfos; pero Apolo, atravesando rápidamente los valles y bosques de Tesalia, e impulsado por su ira, le salió al encuentro y cogiéndole, le con­dujo a presencia de Zeus. Entonces Mercurio, para distraer a Apolo y calmarlo (sedare) más fácilmente, tomó (sumére) la cítara que se había fabricado (exstruére) con una concha (concha, ae) de tortuga y comenzó a tocarla suavísimamente. Apolo le perdonó, y a cambio (pro y ablat.) de aquella divina cítara, le regaló el rebaño de bueyes. .

ORACULUM APOLLINIS

Utilius nobis quid sit, dic, Phoebe, obsecro, qui Delphos et fbrmosum Parnassum incolis... Quid o!, sacratae vatis horrescunt comae tremuntque lauri, et ipse pallescít dies... «Audite, gentes, Delii monitus dei: pietatem colite; vota supéris reddíte; patriam, parentes, natos, castas conjüges defendite armis; hostem ferro pelllte; amicos sublévate; miseris parcíte...

pallescére, palidecer; Delii... dei, del dios de Délos

T e m a de imitac ión ,

Lucio y Quinto, después de atravesar el golfo de Corinto, se dirigieron a Delfos —ciudad de la Fócida—, para visitar el templo de Apolo y ver el monte Parnaso. Sé dice que en este monte —siempre nevado— habitaban antiguamente Apolo y las nueve musas. Mientras se acercaban, traían a la memoria la historia del dragón que devastaba el valle, de la fuente Castalia y de Apolo, que descendió desde el Olimpo a aquel valle para dar muerte al dragón. Cuando llegaron al templo de Delfos, vieron en él esculpidas las sen­tencias de los siete sabios de Grecia y las figuras del carro del Sol y de las nueve musas.

Quid erat Parnassus? Quid de draconis historia? Quomodo Apollo dracónem necavit;? Quae in Delphorum templo sculptae erant? Ubi Apollo natus est? Quomódo Apollo fingebatur? Colebantur antiquítus littérae?' Floruérunt poetae et artífices? QuomSdo Hercules aprum necavit? Apollinis et Mercurii historiam reminiscéris?

Hoc Phaedri carmen Apollíni dicatum verte

? MAGISTRO • INTERROGANTI DA RESPONSUM

216

Page 216: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Graecia Leonidae duci fortissi-mo, hoc posuit monumcntum.

m

34. Lucius et Quiníus ad Thermopylarum fauces

Cum Lucium et Quintum magnopére Leonidae historiam in memoriam reducére juvaret, viam ingressi sunt ad Thermo-pylas seu fauces ínter sinum Maliacum et montem Callidrómum coactas, quo unus erat ad Atticam transitus. Thermopylae a Graecis appellabantur quia calídi fontes e rupíbus excurrébant.

Adulescentes, comité ductore, post longum iter ad Ther­mopylarum adítum venerunt, unde simplici conspectu fauces cerní potérant. Aquae, quae in praeceps decidebant, solitu-dínem sonitu suo implébant.

Dux Lucio quaerenti ut Leonidae historiam narraret: —Cum Xerxes — inquit— persarum rex Graeciam, quod

ea potíri cupiebat, peteret, missi sunt delecti milites cum Leo-nída, Spartae rege, ut Thermopylas defendérent. In hoc loco angusto, cum trecentis spartanis Leónidas barbaros exspecta-bat, quoniam hac Persae oppugnarent. Quorum ruentium per quattuor dies ferocissímos ímpetus intrepídus fregit. At tránsfuga quídam Ephialtes qui ad persas defecérat, quia odio a Graecis afficeretur, secrétam semitam in monte Oeta barbáris ostendit. Leó­nidas a tergo deprehensus cum sociis strenue pugnans periit et, ut per jocum prae-dixérat, «apud Plutonem cenavérunt».

Tum dux: —Nunc ad lapideum leonem eamus. Est quod Graecia Leonidae hoc posuerit monu-

mentum. Tumülum videte et titülum legíte. • . Lucius permota voce legit: — Spartam, viator, abi. Nostris dic civíbus nos hic pro patria, legibus parentes,

cecidisse. Lucius et Quintus, íter perrexerunt ad mare, ut alíquot dies ibi agérent.

voc fauces, ium, f. pl. desfiladero, garganta transitus, us, m. paso, tránsito ductor, oris, m. guía aditus, us, m. acceso, entrada solitudo, inis, f. soledad sonitus, us, m. sonido, rumor tránsfuga, ae, m. desertor semita, ae, f. senda, sendero tumülus, i, m. túmulo, sepulcro

C A B U L A 1

Maliácus sinus golfo Maliaco Callidrómus, i, m. Calidromo (cum­

bre del Eta) Ephialtes, ae, m. Enaltes Oeta, ae, f. Eta (monte de Tesalia)

delectus, a, u m elegido, selecto

1 in praeceps hacia abajo, rápido

reducére traer, devolver ruó, is , ere, rui, "" . cogeré juntar, estrechar rutum lanzarse excurro, is, ere, curri, def icio, is , ere, feci,

cursum fluir, correr fectutn pasarse cerno , i s , ere , crevi , deprehendére sorprender, coger

eretum divisar, distinguir permovére conmover, emocionar

217

Page 217: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

b) CAUSALES

Las causales son proposiciones subordinadas que expresan el motivo o causa de la acción enunciada en la principal.

PARTÍCULAS

quod, quia, quoniam porque, puesto que siquidem, quando, quandoquidem ya que, desde el momento que cuín puesto que, dado que, como quiera que

Podrán llevar indicativo o subjuntivo

i. QUOD, QUIA, QUONIAM

— llevarán indicativo cuando la causa es objetiva o real: Xerxes Graeciam petivit, quod ea potiri cupiebat Jerjes se dirigió a Grecia, porque deseaba apoderarse de ella

quod... cupiebat: se trata de una causa real

— llevarán subjuntivo cuando la causa es subjetiva o no real; Ephialtes ad persas defecit quia odio a Graecis afficerétur Efialtes se pasó a los persas porque era odiado por los Griegos -

2. SIQUIDEM, QUANDO, QUANDOQUIDEM

Se construyen generalmente con indicativo, aunque también se encuentran en subjuntivo:

Leónidas bene meritus est de patria siquidem pro ea animam edidit Leónidas mereció bien de la patria ya que murió por ella.

3. CUM

Se construye siempre con subjuntivo. Indica una consecuencia lógica de la acción de la proposición principal:

Cum adulescentes visére Thermopylas juvaret, ad eas viam ingressi sunt Dado que los jóvenes tuvieran gusto en ver las Termopilas, se dirigieron a ellas

EST QUOD: Hay motivo para... La subordinada se pone en SUBJUNTIVO

Est quod Graecia Leonidae hoc posuérit monumentum Hay motivo para que Grecia haya levantado a Leónidas este monumento.

218

Page 218: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. LEÓNIDAS

I. Leónidas ad Thermopylas.—Leónidas, nobílis spartanus, frater fuit et heres regis Cleoménis. Cum Graecis in animo esset Thermopylarum fauces adversus persas summa ope defenderé, quoniam adítus erat Graeciae, Leónidas — trecentis spartanis comitantibus, quadringentis corinthiis, octoginta mycenaeis, quingentis thebanis aliis-que multis sociis—Callidromo, ubi magna erat solitüdo et unde cerneré omnia pote-rat, consedit (acampó). Angustus transitus erat tantum ad persas. Xerxes per quattuor dies exspectavit, quod Leónidas cum sociis deditiónem faceret (se entregaría).

Ejercicio de revisión

¿Sabrías formar dos frases con quod, dos con quandoquidem y dos más con cum?

II. Jerjes ataca a los Griegos.—Jerjes envió a Leónidas una carta en la que había •escrito: «Entrégame tus armas.» Pero Leónidas, como quisiera burlarse de él, le devolvió la misma carta con estas palabras escritas debajo: «Ven aquí y te apoderarás de ellas.» Esto fue motivo para que Jerjes se llenase de ira contra Leónidas y enviara soldados para que cogieran por sorpresa a Leónidas y se lo trajeran vivo. El paso hacia los Griegos era muy difícil. Los Persas se lanzaron contra Leónidas con todas sus fuerzas. La lucha fue terrible. Pero al fin fueron rechazados los persas con una gran matanza. Jerjes cayó en la cuenta de que tenía una gran cantidad de hombres, pero no de soldados..., y que los soldados de Leónidas eran selectos y valientes.

III. El traidor Efialtes.—Cuando Jerjes dudaba qué podría hacer, se le presentó el traidor Efialtes. Conducido por éste, el ejército persa se apoderó del Calidromo y luego descendió para sorprender a Leónidas y a los esparta­nos. Cuando Leónidas vio que sus soldados estaban vencidos, mandó a los aliados que huyeran y se salvaran. El, empero, quedó en las Termopilas con los trescientos héroes espartanos, porque quería detener el avance de Jerjes ( = a Jerjes que avanzaba). Al día siguiente Jerjes atacóle de frente. Se dice que los espartanos lucharon hasta romper sus picas; luego, con las espadas, lucharon cuerpo a cuerpo. Pero, al fin —como quiera que no podían recibir auxilios—, sucumbieron valientemente. Jerjes tuvo la vileza de cortar la cabeza a Leónidas, su odiado enemigo, y de crucificar su cuerpo.

burlarse de uno devolver escribir debajo llenarse matanza presentarse salvarse

illudére alicui remitiere suscribére affici (ablat.) strages, is , f. adesse (dat.) salvum fieri

detener de frente cuerpo a cuerpo sucumbir tuvo la vileza de... vil crucificar a uno

morari (acus.) adversus, a, u m comminus succumbére ( = fue tan vil que...) sordidus, a, u m alíquem cruci affigére

219

Page 219: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. H E R C U L I S F Á B U L A Quintus labor: «Augéae stabüla»

Postquam ad Eurystheum aprum detülit Hercules, operosiorem et molestiorem la-borem suscepit. Augeas rex, qui tune in Elide (en la Elide) regnabat, cum tempus illi non vacaret, nunquam stabülum, in quo tria milia boum inclüsi erant, purgabat. Omnis ergo regio pestilentia laborabat. Locum illum Hercules uno die purgare statuit. Itáque fossam viginti pedes altam fecit, stabüli muros clava praerrüpit, flumemque de montibus immittens —quod ad stabülum decurrebat—, munda fecit stabula.

Gimnasia gramatical

Si no lo has hecho ya, repasa todas las oraciones causales que se te han propuesto en el tema latino anterior a la lección, Luego forma tres oraciones con el giro est quod o fuit quod...

CICERONIS EPIGRAMMA .

Quod epigramma Simonídes poeta Leonídae et spartanis fecit, e graeco in latinum sermonem Cicero convertit.

DIC, HOSPES, SPARTAE NOS TE VIDISSE JACENTES DUM SANCTIS PATRIAE LEGIBUS OBSEQUIMUR

te es sujeto de vidisse nos es complemento directo obséqui obedecer

Tema de imitación Lucio y Quinto, después de un largo viaje a través de las llanuras y montes de la

Fócida, divisaron el Calidromo. Sus ánimos se conmovieron. Era el lugar donde Leó­nidas y sus trescientos espartanos habían luchado valientemente y sucumbido al fin porque carecían de fuerzas. Enaltes, el traidor que se había pasado a los persas, les había mostrado un sendero oculto. Luego visitaron las Termopilas, que fueron en otro tiempo fuentes de aguas calientes. El león de piedra les trajo a la memoria la his­toria de Leónidas.

Quid erant Thermopylae? Quis fuit Ephialtes? Quid fecit? Quid legitur in monumento Leonídae pósito? Quid scriptum erat in epistula a Xerxe Leonídae scripta? Quam responsionem Leónidas dedit? Quid Xerxes animadvertit? Quomodo Xerxes Leonidam ultus est? Pugnarunt strenue Spartani? Laborem quintum Herculis recordaris? Ciceronis epigrammatis memor es?

• MAGISTRO INTERROGANTI DA RESPONSUM

220

Page 220: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

«Quod est animal quod mane quattuor pedibus ambula t , meridie duobus, vespere tribus?»

35. Thebae, urbs armis et virlute florens

Tempus erat ut Athenas, optímam terrae ur-bem, Lucius et Quintus petérent.

Lucius vero Quinto: —Thebas, urbem armis florentem a Cadmo

condítam, antea proficiscendum est. Virtus, fero-citas, patriae amor tanta in thebanis fuerunt ut persarum multitudmem dissiparent. Ñeque tamen eis tanta fuit fortitüdo ut Alexandrum Magnum vicérint.

Iter ergo per Chaeroneam et Thespias, Thebas fecerunt.

Cum Thebas venerunt clamores, música carminaque bellíca audiebantur. Festa anniversaria ad persarum victoriam commemorandam sollemni reli-gione celebrabantur. Senum chorus primus canebat: «Nos fuimus juvénes et strenui. Pro patria gladio et hasta cum hostibus conflixímus; magna pernicie saepe eos fugavimus.»

Quibus juvénum chorus respondébat: «Nos sumus fortes. Sicüti patrum, ita pectora nostra virtüte flagrant ut si hostes in patrios fines incurrérint, audacter vincamus, aut si patriam afflictam viderímus, prompto animo eam sublevemus.»

Tertius cantábat puerórum chorus: «Nos adhuc tenéri sumus et armórum non periti. Pro patria vero, si necesse est, non ignávi certabímus.»

Ad urbis adítum locus erat ubi sphinx thebanis aenigma illud proponebat: «Quod est animal quod mane quattuor pedibus ambulat, meridie duobus, ves­pere tribus?» Qui non solvebat, a sphinge lacerabátur. Statua quoque erat Oedipo Thebarum regi erecta, qui aenigma solvit sphingemque necavit. Ad Epaminondae monumentum Lucius Quinto:

—Hic quidem dux fuit adeo patriae suae studiosissimus ut pro Thebis de-fendendis extrema pertulérit.

V O C A B U L A

dissipare malbaratar confligo, is, ere, xi, ctutn combatir, luchar

religio, onts, f. pernicies, éi, f.

culto, religión ruina, desastre

fugare flagrare incurrére affligére sublevare solvere lacerare

ahuyentar, hacer huir arder, encenderse acometer, atacar abatir, maltratar sostener, aliviar solucionar, resolver despedazar

ignávus, a, u m cobarde, perezoso promptus, a, u m decidido, resuelto

audacter intrépidamente

Cadmus, i, m. Oedipus, i, m.

Cadmo Edipo

991

Page 221: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

c) CONSECUTIVAS

Indican el efecto o consecuencia de la proposición principal. Van introducidas por las expresiones tanto que, de tal modo que...

PARTÍCULAS

— de la principal: — de la secundaria:

talis, is, tal ut, que / ut non, que no tantus, a, um, tan grande (ut nemo, que ninguno) sic, ita, tam, adeo, tan (ut nihil, que nada)

Tanta virtus fuit in thebanis ut et Spartam et Atticam vincérent Fue tan grande el valor de los tebanos que vencieron a Esparta y a Ática

TIEMPOS Y MODOS

El modo de la consecutiva es siempre el SUBJUNTIVO Los tiempos serán el PRESENTE, PERFECTO e IMPERFECTO

— Presente: Indica que la consecuencia se realiza ACTUALMENTE:

Ita virtüte flagramus, ut hostes vincamus De tal modo ardemos en valor, que vencemos a los enemigos

— Perfecto: Indica un hecho HISTÓRICO que se realiza en un momento dado. No hay conexión entre la acción de la principal y de la secundaria:

Epaminondas tantus fuit dux ut pro thebanis extrema pertulerit Epaminondas fue tan gran general, que por los tebanos soportó las mayores

desgracias

— Imperfecto: Indica la SIMULTANEIDAD de acción entre la principal y la secundaria:

Tanta fuit ferocítas in thebanis ut persarum multitudínem deterrerent

Hubo en los tebanos tan grande ferocidad, que aterraban a la turba persa

NORMA PRACTICA ¡

para traducir al latín las consecutivas: • Se pondrán en el mismo tiempo que en CASTELLANO. • Pero —¡atención!— siempre en SUBJUNTIVO. • Ten en cuenta que sólo caben el PRESENTE, PER­

FECTO e IMPERFECTO.

222

Page 222: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. URBS THEBAE BELLATRIX

Thebani ita peritissími in re militari fuerunt, ut fortuna saepe eis feliciter evenérit. Muro circumdáta urbs erat, quo ab hostium petitionibus se defendéret. Fama fert eam septem ostia habuisse apud quae magna vi septem Eteoclis exercítus decertarunt contra alios septem Polynícis fratris exercítus. Varia eis fuit belli fortuna:

— bello plataeensi, thebani ab atheniensibus afflicti sunt; — bello adversus medos, foedus cum persis fecérunt ut Athenas incurrérent; postea

vero adversus eos pugnarunt eosque saepe fugarunt; — bello peloponnesiáco foedus adversus Athenas cum Sparta junxit; — Epaminonda et Pelopída strenuissímis ducibus, adeo Sparta et Athenae a the-

banis magna pernicie afflictae sunt, ut summum imperium in universa Graecia obtinuerint;

— anno vero 335 a. Ch. n. cum tumultum non ignavi contra Philippum macedo-num regem movérent, tanta vi ab Alexandro Magno thebani incursi sunt ut urbs Thebae eversa sit.

res militaris Eteócles, is, m. Polynices, is, m. plataeensis, is

arte de guerra Etéocles Polinices de Platea

medí, orutn, m. peloponnesiácus, a, u m Pelopidas, ae s u m m u m imperium obtinére

medos del Peloponeso Pelopidas conseguir la hegemonía

- TRADUCE BIEN

3. Obstáculos

Aún después de haber consultado el diccionario y haber analizado y aislado sintácticamente las proposiciones que encuentras en el texto, te saldrán al paso obstáculos que te dificulten la inteligencia del autor.

• La obscuridad del texto puede, a las veces, nacer de que siendo la lengua algo vivo y, por tanto, sujeta a evolución, una palabra latina puede cam­biar de sentido de una época a otra y adoptar un significado distinto del que tuvo originariamente.

• Otra ocasión de obscuridad se deriva de que una misma palabra latina puede admitir distintos significados. Y esto te constituirá, sin duda, una verdadera encrucijada. Para saber elegir con propiedad debes tener lo que se llama sentido latino, que te guíe en cada momento para inter­pretar rectamente el significado de la palabra en cuestión.

• Este sentido latino lo conseguirás a base de fomentar tu familiaridad con el mundo clásico y concretamente con la cultura latina: su arte, su religión, instituciones, vida...

223

Page 223: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. HERCULIS FÁBULA Sextus labor: «Stymphali aves»

Formidolosa quidem animalia aves non sunt. Attámen tempore antiquo Stymphali laci Íncolas perterrebant aves quae, rostris aeréis praedítae eos usque incurrébant car-neque humana vescebantur. In lacu tenebricoso et limoso latébant, in quem nemo unquam nec pedíbus nec lintre ingressus erat.

Hercules autem negotium audacter suscépit, Minervaeque auxilio rem incólis felíci exítu solvit. Dea enim cymbála aenéa a Vulcáno fabricáta ei comparávit, quorum stre-pítu ita deterrítae sunt aves ut ex silva cito fugarentur atque sagittis omnes transfixae sint.

Stymphalum, i, n. Estinfalo linter, tris, m. chalupa, barco cymbálum, i, n. címbalo

Ejercicio de revisión

Recuerda la norma práctica para la traducción de las consecutivas y traduce sin fallo esta frase:

(AHUYENTAN a los persas Los tebanos atacaron de tal forma que ] AHUYENTARON a los persas

(AHUYENTABAN a los persas

3. INTEGRIDAD D E EPAMINONDAS

Epaminondas, general tebano, que había combatido muchas veces contra los persas, fue un hombre de ánimo resuelto, valiente, experto en el arte de la guerra, amante de la verdad; de tal suerte, que era querido por sus amigos y enemigos. Su amor a la patria —sobre todo cuando ésta necesitaba fuera sostenida— fue puesta a prueba cuando Dio-medonte de Cícico, por orden del rey Artajerjes, se presentó con una gran cantidad de oro a Epaminondas para corromperle. Pero advirtió que Epaminondas amaba de tal forma a su patria, que no podía intimidarle ni atraerle con dinero. Por eso Epaminondas le devolvió el oro y mandóle salir pronto de Tebas.

poner a prueba tentare por orden jussu (gen.) Diomedonte Diomédon, ontis, m. Artajerjes Ar taxerxes , is, m. de Cícico cyzicénus, a, u m corromper corrumpére

Gimnasia gramatical

Forma tres frases latinas consecutivas de sentido negativo.

4. EPAMINONDAS Y MENECLIDES

Epaminondas fue siempre tan sincero (probus, a, um) y sencillo, que ningún tebano pudo jamás acusarle de arrogancia (arrogantia, ae). Entre los difamadores (detrectator, oris) de Epaminondas es digno de citarse (memorare) un tal (quídam) Menéclides (Meneclides, is), tebano. Era Epaminondas tan envidiado de él —por­que superaba a todos en el arte militar— que procuraba oscurecer (imminuére) su

224

Page 224: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

fama para intimidarle. Una vez, echándoselo en cara (aliquid alicui exprobrare) Menéclides, y comparándole con Agamenón (Agamenón, ónis), «Te equivocas —res­pondió—: Agamenón, con la ayuda de ( = ayudándole) toda Grecia, apenas pudo con­quistar una sola ciudad en diez años; yo, sin embargo, con una sola batalla y con las fuerzas (copiae, arum) de una sola ciudad, he vencido a Esparta y he libertado (liberare) a toda Grecia.»

i. Epaminondas adeo parcus fuit ut sumptus funeri ejus defuerunt (faltaron).

2. Epaminondas scutum —gloriae socium— ita amaret (amó) ut, semianímis osculatus est (besó).

3. Tantum Epaminondas rei publicae studium habuit ut persae omnes mirabantur (se admiraban).

1. Somos tan fuertes, que ninguno puede intimidarnos.

2. Los tebanos tenían tanto valor, que nada podían temer.

3. Fue tan valiente Pelópidas, que a nadie temió durante su vida.

Tema de imitación

Tenían Lucio y Quinto plan de ir cuanto antes a Atenas; pero como Lucio tenía interés (stu­dium, ii,) de ver Tebas —ciudad famosa por su valor y arte en las armas—, allí se dirigieron. Preci­samente en aquel momento (eo ipso tempóre) se celebraba el aniversario de la victoria de Tebas sobre los persas. Los gritos, la música y los poemas bélicos reso­naban por todas partes. Un coro de jóvenes cantaba: «Nuestros pe­chos arden en tan gran deseo de lucha, que si vinieran los enemigos, los venceríamos intrépidamente.»

MAGISTRO * INTERROGANTI D A RESPONSUM

Quos thebani vicerunt? Quid adulescentes in urbem ingressi audierunt? Quod aenigma sphinx thebanis proponebat? Quis solvit? Erant saevissimae aves quas Hercules necavit? Recordaris quomodo Hercules eas interfecérit? Patriae erat amans Epaminondas? Sivit Epaminondas ut Diomédon auro eum corrumpéret? Quod responsum Epaminondas Meneclidi dedit?

225

Page 225: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

T I T O L I V I O

• El escritor más ilustre de la Historia Romana fue Tito Livio. Nacido en Padua el 695 de la fundación de Roma 1 , el 59 a. de C. se fue a Roma, donde permaneció hasta sus últimos días. Fue siempre muy amigo de Augusto, quien solía llamarle «el Pompeyano», porque al narrar 2 las guerras civiles exaltaba3 excesivamente 4

a Pompeyo. Escribió la Historia de Roma, desde la fundación de la ciudad hasta la batalla de Accio. Después de la muerte de Augusto se retiró a Padua, donde murió el año 17 d. de C , a los setenta y seis años de edad.

• Muchos, y aun opuestos5 , son los juicios que se han dado 6 entre los escri­tores antiguos y modernos7 respecto de 8

Tito Livio. Los antiguos escritores le col­maron de alabanzas. Tácito escribe: «Que no se moleste 9 Heródoto de que Livio le iguale tanto en la narración10 sencilla y

agradable como en los discursos...» Los modernos, en cambio, tratan de quitarle n

casi toda su autoridad, afirmando temera­riamente que no ha examinado 12 bien los antiguos monumentos históricos, que ca­rece de erudición, que no conoce bien las instituciones Romanas y que a veces se contradice13.

• Sin embargo —aunque Livio caiga14

en algún error o tenga alguna contradic­ción—, no es esto motivo 15 para despres­tigiarlo 16. Tito Livio, con sus dotes 17 por­tentosas l s , parecía ser el hombre más apto para describir las grandezas19 de Roma y dejar a los siglos futuros una ima­gen viva 20 de sus gestas. Su estilo es gran­dioso 21, limpio, noble, lleno de pureza 22

y de energía. Por eso, cuando se lee la Historia de Livio se llena el espíritu de admiración y de un noble afecto hacia Roma.

1. De la fundación de Roma, a Roma condita. 2. Al narrar ( = cuando narraba). 3. Exaltar a uno, aliqucm ferré laudibus. 4. Excesivamente, nimis. 5. Opuesto, adversus, a, um, 6. Dar un juicio, sententiam dicere. 7. Moderno, recentior, oris. 8. Respecto de, de (ablat.). 9. Molestarse, indignan. 10. En la narración (ponió en ablativo con in del gerundio). I I . Quitar, d e t r a h é r e . 12. Examinar, e x q u i r e r e . 13. Contradecirse, s ib i c o n t r a d l c é r e . 14. Caer en, incidére in (acus.). 15. No es motivo, non est quod (sub.). 16. Despresti­giar, contemnére. 17. Dote, virtus, ütis. 18. Portentoso, mirabílis, e. 19. Grandeza, potentia, ae. 20. Vivo, vivídus, a, um, 21. Grandioso, subllmis, e. 22. Pureza, pers-picuitas Stis, f.

LOS GANSOS SALVAN EL CAPITOLIO

Dum haec Vejis 1 agebantur, interim ad nocturnos strepitus, excitarent. Anséres Arx Romae Capitoliumque in ingenti pe- non fefellere, quibus a sacris Junónis, in r i cu lo fu i t . N a m q u e Ga l l i , s e u v e s t i g i o s u m m a i n o p i a c ibi 1 0 , t a m e n abstinebantu.r. notato 2 humano qua nuntius a Vejis per- Quae res saluti fuit; namque clangore 11

venérat, seu sua sponte animadverso 3 eorum alarumque crepítu excítus M. Man-ascensu aequo 4, nocte sublustri5 , cum Mus, qui triennio ante cónsul fuerat, vir primo inermem 6, qui tentaret viam, prae-misissent, tradentes inde arma, ubi quid

bello egregius, armis arreptis, simul ad arma cetéros ciens 12, vadit et, dum ceté-

iníqui 7 esset, alterni innixi sublevantes- ri trepídant, gallum qui jam in summo que invícem et trahentes alii alios, prout constitérat, umbonis i a ictu deturbat1 4 . postularet locus, tanto silentio in summum Jamque et alii congregati telis, missilíbus, evasére ut non custodes solum fallérent, saxis proturbare 15 hostes. sed ne canes quidem, sollicítum 8 animal (Historias, Lib. V., c. XlVII.)

1. Veji, orum, Vayas (ciudad). 2. Notare, advertir. 3. Animadvertére, descubrir. 4. Ae-quus, a, um, fácil. 5. Sublustris, e, claro. 6. Inermem (hominem). 7. Iniquus, a, um, peligroso. 8. Animal ad nocturnos strepitus sollicítum. 9. Quibus... abstinebantur. 10. In summa inopia cibi, a pesar de la suma carestía de víveres. II. Clangor, Óris, m., graz­nido. 12. Ciéro, llamar. 13. Umbo, ónis, va.., escudo. 14. Deturbare, derribar. 15. Protur­bare ( = proturbarunt), rechazar.

9,9.fi

Page 226: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Vide, Quinte, mirificam Periclis ex marmorc imaginern.

36. En Alhenae, omnium arlium fecundae inventrices

Idoneam tempestátem nacti, Lucius et Quintus Eleuslne ad portum Piraeum profecti, urbem Athenas, meridiano perfüsam lumíne, ad montis Hymetti radices lucíde conspe-xerunt. E navi exeuntibus, Quintus:

— ínter omnes non modo Graeciae sed, paene dixi, Impe-rii Romani urbes, illustrissimae Athénae fuérunt. Nihil ju-cundius, nihil pulchrius, licet nonnulli Spartam aut Romam maluérint.

Urbem ingressi, ad Theséi statuam constitérunt. —Theséus — inquit Lucius— Athenárum fuit conditor.

eamque prospere temperavit. Post Theseum vero alii nobi-lissími fuérunt viri qui quamvis multa a civibus mala per-ferrent, ad Athenárum tamen profectum felíci exítu laborá-runt: Codrus, Draco, Solón, Miltiádes, Themistócles, Aris-tídes; qui totis viribus rem publícam dilexérunt hostesque omnes patriam petentes profligarunt. Ita illis temporibus Athénae fortes fuérunt ut etiamsi ex universa Asia hostes adorti essent, eas tamen millo modo vicissent.

Ante eorum conspectum forum, quo athenienses deambulabant, patebat, et Lucius: —Vide, Quinte, mirificam Periclis ex marmore imaginem cujus artifex Cresilas

fuisse credítur. Nemo unquam melius Perícle, ad patriae gloriam suum imperium usur-pavit. Illo favente, monumenta facta sunt quae diutissime stabunt. En Parthénon a Callicráte et Ictíno aedificatus, en Propylaea quae quinquennio Mnesicles struxit, vide Minervae aureum signum — Phidiae opus— quod nullum aliud forma antecellit...

Post prandium, raeda vecti, principaliora urbis monumenta invisérunt: Stadium, Athenaeum ubi poésis certamína celebrabantur, Odéum seu aedificium rotundum ubi athenienses vocum et instrumentorum cantu delectabantur

In reditu Lucius verba illa repetebat quae Perícles civibus suis dicére consueverat: «Manebítis vos in omne tempus immortales.»

V O C A B U L A

nanciscor, eris, ci, nanctus sum

consistére temperare profligare a d o r i o r , i r i s , i r i ,

ortus sum usurpare antecello, is, ere, lni repetere consuesco, is , ere, évi, é tum

aprovechar, alcanzar pararse gobernar, dirigir, regir derrotar, desbaratar

atacar emplear, ejercitar, usar aventajar, superar traer a la memoria, recordar

acostumbrar

tempestas, atis, f. inventrix, icis, f. profectus, us, m. forma, ae, f.

tiempo, clima inventora progreso belleza

Propylaeum, i, n. Mnesicles, is , m. Athenaeum, i, n. Odéum, i, n.

Propileo Mnesicles Ateneo Odeón

lucide clara, distintamente prospere felizmente, con fortuna

Page 227: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

d) CONCESIVAS

Expresan una circunstancia adversa, a pesar de la cual se cumple el enunciado de la proposición principal:

Quamquam Draco fuit severus, tamen magnopére Athenis profécit

Circunstancia adversa

Aunque Dracónfue severo, sin embargo fue de mucho provecho para Atenas

— En español van introducidas por aunque, si bien, aun cuando... — La principal suele llevar la conjunción sin embargo (tamen).

PARTÍCULAS Y MODOS

I . QUAMQUAM: aunque. Lleva INDICATIVO: Quamquam theátrum Dionysii triginta milia spectantium excipére poterat,

tamen a summo mane spectantium plenae erant sedes

Aunque el teatro de Dionisio podía albergar a treinta mil espectadores, sin em­bargo desde muy de mañana los asientos estaban llenos de espectadores

z. QUAMVIS, LICET, UT, CUM: aunque, a pesar de, si bien. Llevan SUB­JUNTIVO: Nihil Athénis pulchrius, licet nonnulli Spartam aut Romam maluérint Nada más hermoso que Atenas, aunque algunos hayan preferido a Esparta o Roma

3. ETSI, TAMETSI, ETIAMSI: si bien, aunque, a pesar de, aun cuando

Por tratarse de concesivas matizadas de condición, se regirán por las leyes expuestas para las condicionales (lección 37).

Por tanto, — si expresan un hecho real llevarán INDICATIVO — si expresan un hecho posible llevarán PRESENTE de SUBJUNTIVO

í IMPERFECTO — si expresan un hecho imposible llevarán o PLUSCUAMPERF. de SUBJUN-

( TIVO Etiamsi Athénas hostes adorti essent, eas tamen non vicissent Aunque hubieran atacado los enemigos a Atenas, no la hubieran sin embargo vencido

v . \ ETSI y TAMETSI llevarán INDICATIVO un general, j E T I A M S I I l e v a r á SUBJUNTIVO

NEGACIÓN: NON

Page 228: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. TESEO, FUNDADOR DE ATENAS Vivía en aquellos remotos tiempos en Creta un animal fabuloso llamado Minotauro.

Cada año acostumbraba a devorar siete muchachos y siete muchachas atenienses. Teseo, pues —aunque estuvo en grave peligro—, dio muerte al Minotauro y luego volvió vencedor a Atenas. Pero excitado por la alegría de la victoria, pues la cosa le había resultado felizmente, no recordó las palabras que su padre le había dicho cuando marchó, a Creta: «Si vences, hijo mío, cambia las velas negras de la nave por las blancas.» Egeo, el padre, viendo, pues, desde el puerto que la nave volvía con las velas negras, creyó que su hijo había muerto, y, aunque dejaba huérfana a Atenas, se echó al mar. Enton­ces Teseo fue hecho rey de Atenas. Juntó las aldeas vecinas, acogió a cuantos ciuda­danos lo quisieron y así fundó una nueva república, llamada Atenas.

remoto Creta fabuloso

longinquus, a, u m Creta, ae, f. fabulosus, a, u m

resultar a uno Egeo huérfano echarse en

cederé alicui Aegéus, i, m. orbus, a, um se mittére in (acusat.)

Ejercicio de revisión

Con el vocabulario propuesto antes de la lección, haz tres frases concesivas con licet, quamquam y quamvis.

, SEPTEM MUNDI MIRACULA i. Aegypti PIRÁMIDES 2. Semiramidis PENSILES HORTI 3. DIANAE TEMPLUM quod erat Ephesi. 4. JOVIS OLYMPICI IMAGO 5. MAUSOLI SEPULCRUM (Mausolus rcx Cariac

in Graecia vixit) 6. COLOSSUS RHODIUS (seu Apollínis simulS-

crum trigínta metra altum) 7. Alexandriae PHARUS (qui in ínsula Graeca

Pharo crat)

2. ATENAS Y ROMA Aunque Atenas y Roma estuvieron muy distanciadas, sin embargo fueron semejan­

tes en la cultura. Por eso ambas son consideradas como las capitales de la antigüedad; Atenas gobernó a Oriente, Roma a Occidente. Hubo muchos poetas y artistas que ayu­daron en gran manera al progreso de la cultura. Los dioses gobernaban a los pueblos y desbarataban a los enemigos, aunque fuesen fuertes. Roma era invencible por tierra; Atenas lo fue por mar. El pueblo Romano pasaba el tiempo oyendo las comedias de Plauto; los atenienses disfrutaban oyendo las tragedias de Sófocles y Esquilo. Los Ro­manos vencieron a los cartagineses; los atenienses derrotaron a los persas. Con todo, hemos de afirmar que Atenas aventajó a Roma, pues es la inventora de las artes y la maestra de Europa.

Quartum miracülum seu Jovis Olympici imago venustissimum ex ómnibus fuisse dicítur. Quae a statuario atheniensi

Phidia est facta

229

Page 229: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. SAECULUM QUINTUM, PERICLIS SAECULUM

i. Pericles qui oratoria, música, phílosophia, littéris institutus erat, qui-que et se et alios temperare didicérat, voluit Athenas omnes civitates forma antecellére. Urbem ergo Athenas, decorare statuit ut Graeciae et Orientis caput decébat.

2. Aunque las obras de Pericles fueron hechas en breve espacio de tiempo, merecen la máxima admiración. Por su belleza, parecen haber sido hechas hace poco, aunque en verdad fueron modeladas (fingere) hace veinticinco siglos. Fidias fue el maestro que estuvo al frente (praeficére con dat.) de ellas. Fueron compañeros de su trabajo Calícrates, Ictino y otros artistas.

3. En aquel siglo floreció la.elocuencia, la astronomía, las matemáticas, la música y la historia. Heródoto, aun cuando no escribió la historia de Grecia con profundidad (gravitas, átis), lo hizo con tal sencillez que encantó s los Griegos, y por eso sus nueve libros fueron llamados con nombres de musas. Fueron también muy famosos Tucídides y Jenofonte. Por eso ningún siglo vio Atenas tan ilustre en las letras y en las artes como aquél, llamado con propiedad (plañe) el siglo de oro de Atenas.

4. LA LEYENDA DE HERCULES Séptimo trabajo: «El toro de Creta»

Había en la isla de Creta un toro que superaba en fuerza a todos los demás animales. Hércules se propuso traerlo vivo a Euristeo su amo. Así, pues, aprovechando la ocasión en que (qua) una nave iba a Creta, embarcó en ella; pero se produjo (cooriri) una vio­lenta (saevus, a, um) tempestad, que atemorizó a los navegantes. Hércules, sin em­bargo, no perdió (deponere) la esperanza de salvación y aunque no conocía el arte de navegar, guió incólume la nave a Creta. Luego, habiendo salido de la nave, se encami­nó a los montes por donde vagaba el toro, y aunque el monstruo le atacó furiosamente, sin embargo lo cogió por los cuernos y después de grandes trabajos lo arrastró hasta la nave y lo transportó (transportare) a Grecia.

Tema de imitación ¿Sabrías hacer un breve tema sobre la visita de Lucio y Quinto a Atenas?

Quis fuit Theseus? Recordaris viros qui Athenas moderati sunt? Qui artífices Parthenónem aedificarunt? Quot cives theátrum Dionysii excipere poterat? Quare Aegeus se in mare fnisit? Qua de causa Athenae Romae praestiterunt? Quis artifex ómnibus operibus praefuit? Aliquot historiae scriptóres recordaris? Quid de sexto Hercülis labore?

MAGISTRO / INTERROGANTI • DA RESPONSUM

O Q A

Page 230: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Athenienses ludos scaeni-cos quotannis in Dionysü

theatro agebant.

37. Lucius et Quin­tus Dionysiacis ludís adsunt

•—«•A-íi-iflfli

Ad victoriam salaminiam, quam ex persis adepti sunt, commemorandam, athe­nienses ludos scaenícos quotannis in Dionysü theatro agebant.

Lucius Quinto: — Si eras primo mane surrexerímus, fabülam in theatro spectáre poterímus. Omnia

ego feram dum fabulam videam. Quintus, quamquam magis monumentis delectabatur, fratri indulsit. Ad theátrum

ergo iter Lucius et Quintus habuérunt ut dulcedine carmínum mulcerentur. In medio circulo dei Dionysü ara et statua erat. Prope stabat orchestra; in imo theatro proscae-nium ad fábulas agendas et scaena. In hemieyelio disposlta erant sedilia.

Lucius et Quintus fabülam summa voluptáte spectábant: Chorus senum.—Ecce venit persárum cursor qui nuntium fert: si jucundum, lae-

titia efferémur, si luctuósum, maestitia afficiémur. Nuntius.—O urbes Asiae! Totus exercitus persárum interiit. O nomen Salamínis

auditu acerbissimum! O res cognítu atrox! Regina.—Misera furo deterrita malis... Dic vero nobis, o vir, quis non periit? Si Xer­

xes vivat, gaudium magnum nunties. Nuntius.—Xerxes ipse vivit et lucem videt. Graecis decies triginta naves fuérunt,

Xerxi autem mille erant et bis centum celerrímae naves... Regina.—Di Palládis urbem servant. Quod vero initium concursus fuit navíbus? Nuntius.—Initium mali, regina, mala fuit Fortuna. Si ea non adfuisset, Xerxes

vicisset. Temistoclis dolo deceptus, Xerxes naves duxit circa Salamina insülam. At ubi sol fulsit, trirémes Graecae undíque hostium naves obsedérunt, in eas irrupérunt rostris-que perforarunt. Xerxes furore abreptus, fugam capessivit.

Chorus senum.—Nunc tota Asia gemit; heu! Xerxes victus discessit!

1 V O C A B U L A

adipiscor, éris, ci, adep- fulgeo, es, ere, si tus sum alcanzar obsidére

indulgeo, es, ere, si condescender, (dat). irrumpére mulceo, es, ere, si, sum cautivar, encantar furo, is , ere estar furioso, desvariar abripére

capessere fugam

dum

fábula, ae scaena, ae, f. concursus, us,

con tal que

obra de teatro teatro, escena

m. choque, encuentro

fulgir, brillar sitiar, rodear lanzarse, pre­

cipitarse arrebatar huir

Pallas, ádis Minerva, Atenea

luctuosus, a, u m triste acerbus, a, u m cruel, atrox, ócis atroz,

doloroso duro, penoso

Page 231: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

e) CONDICIONALES

La frase condicional consta de dos miembros:

— la proposición subordinada, o prótasis, en la que va Si theátrum adierimus enunciada la condición: Si vamos al teatro

— la proposición principal, o apódosis, en la que se ex- ludos spectabímus presa el resultado o consecuencia de la condición: veremos los juegos .

CONJUNCIONES

SI: si... Suele encabezar la frase condicional. NISI: Sirve para presentar la condición como una excepción a la afirmación de la

principal. Equivale a a no ser que. SI NON: Se usa para introducir una condicional negativa. Se traduce por si no. SIN: Introduce un segundo miembro contrario al primero. Equivale a si por el con­

trario. Se usa en las condicionales compuestas. MODO, DUMMODO, DUM (NE): Se usan cuando la condicional tiene matiz

final. Significa con tal que. Se construyen siempre con subjuntivo.

CONDICIÓN REAL

En la condición real hay una relación cierta entre la prótasis y la apódosis, pres­cindiendo de que la condición se realice o no. La condición se supone realizada.

- M o d o de la prótasis: INDICATIVO Modo de la apódosis: INDICATIVO, aunque cabe el SUBJUNTIVO

Si tibí placet, eámus in theátrum Si te place, vayamos al teatro

I CONDICIONAL DE FUTURO: Esta condicional se enuncia como un suceso

futuro. Suele conocerse en castellano porque la prótasis está en futuro.

En latín, . la prótasis suele llevar FUTURO PERFECTO . la apódosis llevará FUTURO IMPERFECTO

Si summo mane surrexerímus, fabülam spectare poterímus Si nos levantamos muy de mañana, podremos ver la obra teatral

CONDICIONAL ITERATIVA: La principal se realiza siempre que se realiza la secundaria.

Modo de la prótasis y apódosis: INDICATIVO

Si Lucius theátrum adibat, summa voluptáte fruebátur Siempre que Lucio iba al teatro, disfrutaba de grandísimo placer

232

Page 232: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

CONDICIONAL POTENCIAL

La prótasis es presentada por el que escribe o habla como realizable.

Modo de la prótasis y apódosis: PRESENTE de SUBJUNTIVO

Si Xerxes vivat, gaudium magnum nunties Si viviere Jerjes, me darías una gran noticia

ANIMUM ATTENDE!

La dificultad que a menudo se encuentra en la práctica para discernir bien este tipo de condicionales proviene en gran parte del uso poco recto de la condicional en castellano

En buen castellano: • la forma verbal en -ere (viniere, viviere...), contiene un pen­

samiento POTENCIAL • la forma verbal en -era (viniera, viviera...), contiene un pen­

samiento IRREAL Si viviere Jerjes...: condicional POTENCIAL: Si vivat... Si viviera Jerjes...: condicional IRREAL: Si viveret...

CONDICIONAL IRREAL

La prótasis es presentada como contraria a la realidad; es decir, no puede realizarse.

- Si la irrealidad es de PRESENTE: prótasis y apódosis irán en IMPERFECTO DE SUBJUNTIVO

— Si la irrealidad es de PASADO: prótasis y apódosis irán en PLUSCUAMPERFECTO de SUBJUNTIVO

Si Fortuna non adfuisset, Xerxes vicisset Si la Fortuna no hubiera asistido, Jerjes hubiera vencido

LA CONDICIONAL DOBLE

se rige por las mismas normas que las simples: í si non i

Si jucundum nuntium attuleris, gaudébo; j si minus (attuleris), tristábor ( sin minus )

Si traes una agradable noticia, me alegraré; si no (la traes), me entristeceré

• En los dilemas sive, sive... (ya, ya...) los verbos irán en INDICATIVO, aunque en castellano lleven SUBJUNTIVO

Sive venis, sive non, theatrum plenum erit spectantium Ya vengas, ya no, el teatro estará lleno de espectadores

233

Page 233: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. LUCIO Y QUINTO EN EL TEATRO

I.—Lucio y Quinto habían vis­to los juegos del circo; pero no ha­bían asistido a los espectáculos escénicos. Si querían verlos, de­bían madrugar (prima luce sur-gére). Por eso muy de mañana se levantaron y se dirigieron al teatro de Dionisio. Este teatro po­día acoger a treinta mil espectadores. La multitud, que irrumpía en el teatro, ocupó rápi­damente los graderíos inferiores; los magistrados ocuparon los graderíos de junto a la orquesta. Por fin, el heraldo impuso silencio y el director del grupo escénico anunció que iba a ser puesto en escena el drama titulado (cui erat índex) Los persas.

« PER VERBA AD IMAGINEM i

T H E A T R U M

ludi, 5rum, m. pl. theátrum, i, n. cavéa, ae, f. ima cavea summa cavea vomitorium, ii, n. orchestra, ae, f.

spectátor, oris, m. aulaeUm, i, n. grex, gregis, m. magister scaenae histrio, ónis, m. partes, ium, f. pl. tragoedus, i, m. comoedus, i, m. persona, ae, f.

juegos escénicos teatro graderíos graderíos inferiores graderíos superiores puerta, salida orquesta, lugar del

coro espectador telón, velo grupo, compañía director actor papel trágico cómico máscara, disfraz

cothurnus, i, m.

socáis, i, m. tibia, ae, f. tragoedia, ae, f. comoedia, ae, f. praeco, ónis, m. in scaenam prodire silentium faceré mittére tollére in scaenam poneré,

daré, cdére, agére, inducére

de scaena secedére aliquem plauslbus

prosequi

coturno (calzado alto para la tragedia)

zueco (zapato de comedia) flauta tragedia comedia heraldo, pregonero salir a escena imponer silencio bajar (el telón) subir (el telón)

) \ poner en escena )

retirarse de la escena • tributar aplausos a uno

II.—Toda la multitud, arrastrada por la emoción, apludía. Admiraba a los actores, adornados de coturnos y de máscaras, cubiertos de magníficos vestidos; se sentía cauti­vada por los dulces versos de Esquilo, recitados (declamare) al son de la flauta ( — a la flauta: ad con acusat.). Siempre que el coro de ancianos salía a escena, Lucio y Quinto se levantaban para verlos mejor. A continuación se puso en escena una comedia de Aristó­fanes titulada Las Nubes. ¡Cómo reía la multitud! Cuando los actores se retiraron de la escena, todo el público, de pie, tributó, tanto a los actores trágicos como cómicos, un gran aplauso. Los espectadores comenzaron a salir por las diez puertas del teatro. Lucio y Quinto sufrieron muchas molestias (molestias tolerare) durante el espectáculo; pero no les importaba, con tal de ver los juegos escénicos.

234

Page 234: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

DII GRAECI

BACCHUS Appellabatur Dionysius seu Liber. Filius fuit Jovis Thebisque est natus; vineae, vini, chorearum deus habebatur.

JANUS Priscus fuit déus temporis, duplíci capíte ornatus: senis altero, quo témpora praeterita respiciébat, altero adulescentis, quo aetátem futüram perspiciébat.

MARS Jovis et Junonis fuit filius. Antiquissimo tempóre gregum et silvae erat deus; postea factus belli deus, Romae populique Romani fuit pater.

Gimnasia gramatical Forma dos condicionales iterativas, otras dos de futuro y dos más irreales de

pasado. Toma las palabras del vocabulario del teatro.

2. LA L E Y E N D A D E H E R C U L E S Octavo trabajo: «Los caballos de Diómedes»

De la isla de Creta, Hércules fue enviado a Tracia (Thracia, ae). Allí había unos caballos a los que el rey Diómedes (Diomédes, is), si no tenía qué darles ( = qué les diera), los alimentaba de carne humana. De esta manera, muchos morían de muerte atroz. Hércules se dirigió, pues, a Diómedes y le pidió los caballos. Como se lo negara el rey, Hércules, encendido en ira y armado de su maza, se precipitó sobre Diómedes, y, habiéndolo muerto, lo dio a los caballos para que lo comieran. De este modo alcanzó la victoria sobre el rey. Y así sucedió que el que antes mataba a muchos, pereció con el mismo suplicio. Si le hubiese dado los caballos, no hubiese perecido. Los habitantes de la región quisieron hacer rey a Hércules; pero, aunque hubiera deseado complacerles, llamado por Euristeo, volvió a Argos.

Tema de imitación Con el vocabulario y los datos abundantes de que dispones intenta un breve tema

sobre el teatro. Imita, no copies...

Quare athenienses ludos scaenlcos agébant? Theátrum brevíter describe. De quibus nuntius senum chorum et reginam certióres facit? A quo Xerxes deceptus est? Quis in theatro silentium fecit? Quibus histriones ornáti erant? Quando Lucius et Quintus e sedlbus surgébant? Seis quis esset Bacchus? Quis fuit Diomédes? Quid faciébat? Recordaris quid regi evenérit?

MAGISTRO INTERROGAN!! DA RESPONSUM

235

Page 235: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Omnia in Acropnli, Propylaea, Erechthei aedes, Parthenon —seu Minervae templum, quod ante oculos prostat—, ex aere, ex marinore, ex e&iire, ex auro erant llluc ascende-bant nomines arf dfeos deprecantfos, illinc in ur&em tfeorum

henevulentia desrendetot...

Page 236: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

38. Acrópolis divae Minervae sedes

—Hodie —inquit Quintus— in Minervae arcern, in Acropólim ibímus et in deae templum intrabímus; monumenta potius lustrare cupio quam theatro adsim.

—Acrópolis vero —interpellavít Lucius— altior est quam ut eam pedibus superare posslmus.

—Minime, Luci, potius jucundum quam incommódum per viam sacram erit iter... Omnia in ea ex aere sunt, ex marmore, ex ebüre, ex auro. Acrópolis • deorum mons est: illic di et deae resídent, illuc ascendunt nomines ad déos de-precandos, illinc descendit in urbem deorum benevolentia. Athenienses potius e vita discedére volunt quam vitam agant quin Acropólim vidérint... Quare omnes per annum in Acropólim ventltant. Facultatem ergo eam visendi ne praetereamus.

Hominum itáque terram Lucius et Quintus dereliquerunt et in deorum sedes, tanquam si déos vivos, aeternos invisérent, intrarunt. Ingens porticus ante oculos prostabat marmoreis columnis sustentata, quibus Propylaea nomen erat. Paulo post templum Minervae seu Parthenonem adierunt. Bracchia deae et facies ebúrnea; vestís, galea, clipeus áurea erant.

Lucius Quinto: —Illa —inquit— est grandis Minervae statua quam Phidias artifex finxit.

Quo propius spectatur, eo formosior videtur. Ad Erechthéi templum, ubi Minerva adorabatur, oleam et fontem viderunt.

Illam Minerva sevit, hunc Neptunus tridentis ictu ad lucem protülit; aedis tectum a sex virginibus sustentabatur quae Caryatides dicebantur. Passim deorum imagines erant quasi Minervae Athenarum reginae reverentiam prae-berent. Ex Acropoli universae conspíci poterant Athenae, solis luce fulgentes: mare caeruleum, Piraeum unde classis altum petebat, Salamis ubi Graeci a persis victoriam reportarunt.

Nocte jam appetente, juvenes reversi sunt. Luna vero, ut si deorum oculus esset, candídum in Acropólim lumen fundebat, ex qua Minerva dea homines speculabatur...

i V O C A B U L A

resídeo, es, ere, scdi sustentare _ sustentar, soportar sessum residir, permanecer sero, is, ere, sevi, satum sembrar

deprecari rogar, interceder proferre publicar, producir ventitare venir con frecuencia reportare conseguir, alcanzar despido, is , ere, exi, revertor, éris, ti, versus volver

ectum despreciar speculari vigilar, acechar

incommódus, a, um molesto, fastidioso grandis, e grande, sublime, magnífico

propius (comparat. de prope), más cerca passim por diversas partes

Propylaeum, i, n. Propileo Erechtheus, i, m. Erecteo Caryatides, dum, f. Cariátides

facultas, átis, f. oportunidad, ocasión

237

Page 237: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOSITIONES CIRCUMSTANTIALES

f) COMPARATIVAS

La comparación puede tener lugar entre adverbios, adjetivos y nombres. Cuando ésta se da entre proposiciones —de las que una hace de regente y la otra de subor­dinada—, tendremos las proposiciones comparativas

Lucius malebat monumenta invisére quam theatro adesse Lucio prefería visitar los monumentos que asistir al teatro

— Lucius malebat... invisére, constituye el primer término de la comparación

— quam... adesse, constituye el segundo término o comparación propiamente tal

COMPARATIVAS DE IGUALDAD Y SEMEJANZA

PARTÍCULAS

quemadmódum... sic, como... asi sic... velut (veluti, sicut, sicuti), así... como tam... quam, tanto... como tot... quot, tantos... cuantos talis... qualis, tal... cual similis, par, paríter... atque, igual... que dissimilis, alíter, secus, contra... atque, distintamente... que

Modo del Verbo

La comparativa —segundo término— llevará el modo y tiempo que reclame su sen­tido. Normalmente va en INDICATIVO:

Caryatldes aliter erant atque Lucius et Quintus legerant Las Cariátides eran distintas de lo que habían leído Lucio y Quinto

CUANTO... TANTO... seguido de comparativo se traducen al latín por

QUANTO... TANTO.../ QUO... EO... > seguido de comparativo UT... ITA... \

Quo propius Minervae statua spectatur, eo formosior videtur Cuanto más de cerca se mira la estatua de Minerva, tanto más

hermosa parece

Page 238: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

COMPARATIVAS DE SUPERIORIDAD E INFERIORIDAD

En la principal podrá haber:

— un adverbio o adjetivo comparativo — el verbo MALLE (preferir) o PRAESTAT (es mejor, vale más) — las partículas MAGIS o MINUS

En la subordinada, la partícula QUAM.

Modo del verbo: generalmente, INDICATIVO

Magnificentior erat Acrópolis quam Capitolium La Acrópolis era más grandiosa que el Capitolio

POTIUS... QUAM: ANTES... QUE

Cuando la comparación contiene una alternativa entre dos acciones — una de las cuales se prefiere y la otra se desecha— la subordinada se pondrá en SUBJUNTIVO.

Monumenta potius lustrare cupio quam theatro adsim Deseo visitar los monumentos antes que asistir al teatro

• Este SUBJUNTIVO podrá cambiarse por el tiempo de la principal cuando éste sea el

— infinitivo — o el verbal en -ndus, a, um

Según esto, en el ejemplo que antecede, — en vez de... potius quam ADSIM, — podemos decir... potius quam ADESSE

COMPARATIVAS DE MATIZ CONSECUTIVO

La principal va encabezada por un COMPARATIVO (adverbio o adjetivo). La subordinada, por las partículas QUAM UT (NON). — El comparativo lo traducirás por «demasiado...» seguido del adjetivo. — Las partículas, por «para que (no)...»

Modo del verbo: SUBJUNTIVO Acrópolis altior est quam ut eam pedibus superare possimus La Acrópolis es demasiado alta para que podamos subirla a pie

COMPARATIVAS DE MATIZ CONDICIONAL

Van introducidas en español por «como si...», que se traduce al latín por

- QUASI, TAMQ - UT SI, VELUT

Modo del verbo: SUBJUNTIVO

- QUASI, TAMQUAM SI - UT SI, VELUT SI, PERINDE AC SI

9 3 0

Page 239: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

E X E R C I T A T I O N E S i . MINERVA Y NEPTUNO

Ática era una península pequeña y de suelo poco fértil. Cuanto mayor era el trabajo, tanto menor el fruto que conseguían los atenienses. Sin embargo, el suelo se hizo fecundo y el trabajo, que antes era duro y fastidioso, nieles ahora agradable. En efecto, Nep-tuno y Minerva deseaban ser patronos de Ática. Pero para que no hubiese rivalidad (inter se concertare), decidieron (constituére ut) los dioses dar (que fuese dada) la victoria a aquel que ofreciera un regalo mejor. Neptuno —dios de los mares— dio un caballo, símbolo (signum, i) de la fortaleza; pero el don fue juzgado demasiado pobre para que fuese aceptado. Minerva, en cambio, golpeó el suelo con su lanza y nació la oliva, símbolo de la paz. Minerva, pues, que alcanzó la victoria, fue nombrada patrona de Atenas. Desde entonces (ex illo tempore), reside en la Acrópolis de Atenas como si allí estuviese su única mansión (sedes, is). Desde su magnífico templo vigila y de­fiende al pueblo ateniense.

TRADUCE BIEN

4. A la hora de traducir.

Te he propuesto, hasta ahora, algunas reglas que te servirán para comprender los textos literarios; pero aún no te he hablado apenas de la traducción propia­mente tal. En realidad, la traducción implica un delicado problema de gusto, de estética.

• Se trata de traspasar a nuestra lengua, de reproducir de la manera más perfecta posible, el pensamiento del autor latino, mirando de ex­presarlo con igual fuerza, claridad y veracidad.

• Por otro lado, nos encontramos con dos lenguas —una latina y espa­ñola la otra— cuyas características y recursos estilísticos son muy di­versos; pues mientras la latina busca la expresión del pensamiento basada en un ritmo o andadura de tendencia retórica, el español lo hace a base de proposiciones breves, buscando el camino más rec­to para la expresión de la idea.

• De aquí se sigue que el traductor no puede ceñirse a reproducir en español palabra a palabra las correspondientes latinas. Es necesario mantener el tono y colorido nativos.

• La fidelidad de una traducción no consiste en reproducir mecánica­mente una frase o una palabra, sino en saber utilizar el medio más apto para traducir con viveza y autenticidad el texto.

• El que no conoce la tendencia fundamental del latín — a concatenar las proposiciones en el período, — a agrupar las ideas en torno al verbo regente, — a dar entrada a ciertas exigencias de armonía, — a buscar el ritmo amplio, solemne, complejo,

no puede darnos una traducción de legítima clase y calidad. • En consecuencia, atiende primordialmente a reproducir el pensamien­

to del escritor, ciñéndote en cuanto puedas al texto.

240

Page 240: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Exercitium celeritatis

En diez minutos, y con el libro cerrado, forma una frase de potius... quam; otra de ut... ita; una tercera con quasi; otra más con tot... quot; y una quinta con el verbo praestat.

2. PRAXITELES ENGAÑADO

Cuentan que Praxiteles —famoso escultor ateniense— prometió a un amigo suyo, que venía con frecuencia a su casa, darle la estatua que le pidiera; pero no quiso comunicarle cuál era la más bella de todas. Su amigo, demasía- • do astuto para despreciar la ocasión, encontró un medio (ratio, onis) fácil para engañarle.

Mientras Praxiteles paseaba por el foro, aquél, como si quisiera mostrarle su dolor, le envió un siervo para anunciarle que el fuego había prendido (in-vadére con acus.) en su casa por diversas partes y que se habían salvado muy pocas de sus obras. Al oir esto, Praxiteles lé preguntó si al menos se había salvado su más bella estatua, el Sátiro (Satyrus, i). Cuando Praxiteles volvió a casa, cayó en la cuenta (sentiré) que había sido engañado por su amigo, quien había querido saber cuál de sus obras era la más bella.

Ejercicio de revisión

Analiza —si no lo has hecho— todas las oraciones comparativas que encuentres en el tema latino anterior a la lección. Distingue los dos miembros de cada una y su clase.

Gimnasia gramatical

Haz la frase comparativa siguiente con tres clases de partículas distintas:' «CUANTO MÁS famoso era Fidias, TANTO MÁS modestamente (modestus, a, mu) se

comportaba (tractare aliquem) con los que le alababan.»

(Primum alumnorum qui hanc sententiam in latinum optime converterit, praemio bonus donavit magister.)

3. HERCULIS FÁBULA Nonus labor: «Proelium adversus Amazones»

Amazónes mulieres erant quae rei militaris peritissimae, viris etiam virtute praes-tabant. Totum diem acriter adversus illas Hercules ejusque comités pugnarunt. Sed cum fortiores Amazones essent quam ut metu deterrerentur, virorum impétum pe-riculum despicientes sustinuerunt, multosque eorum occiderunt. Hercules tamen fugatis militibus qui, potius vitam salvam reddere quam Amazonibus repugnarent cupiebant, proelium sustentavit. Ad solis tamen occasum, perinde ac si mulieres Herculis ultionem timerent, terga verterunt et Hercules magnam victoriam reportavit. Multae autem vulneribus fessae, dum fugiunt captae sunt; inter quas ipsa erat regina Hippolyta. Quam humiliter deprecantem, Hercules clementissime tractavit et postquam balteum (balteus, i, cinturón) mirum accépit, libertatem captivis reddídit.

241

Page 241: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

MINERVA

AMP

Dea erat Athenarum fautrix (favorecedora) quae ex Jovis capite CULTUM armis ornata orta est. Humanae mentís signum, artes ingenuas et

JFICA disciplinas favebat.

Proverbia haec lege:

• Invita Minerva: sin vocación o habilidad • Crassa Minerva: sin arte o formación • Sus Minervam docet: el cerdo enseña a Minerva ( = el huevo

quiere saber más que la gallina)

4. APUESTA ENTRE ZEUXIS Y PARRASIO

Se cuenta que Zeuxis (Zeuxis, is) hizo (habére) una apuesta (certamen, ínis) sobre pintura (pictura, ae) con Parrasio (Parrhasius, ii). Zeuxis, como si pensara obtener el triunfo, pintó un niño llevando una canastilla (cista, ae) de uvas (uva, ae), con tal arte, que las aves volaban a comerlas. Parrasio no despreció el cuadro (tabula picta); por el contrario, lo alabó, y puesto que se le ofrecía oportunidad, quiso de­mostrar su gran arte. Así, pues, pintó con tanta realidad (veritas, átis) un lienzo (linteum, i), que Zeuxis fue a levantarlo (tollére) para ver qué había detrás.

Engañado Zeuxis, dio la palma a su amigo (palmam daré alicui) Parrasio, porque él había engañado a los pájaros, pero Parrasio le había engañado a él mismo. Y como la cosa era demasiado clara (insignis, e) para que pudiese ser ocultada (latére, en pasiva), quedó demostrado ( = se demostró, patefacére) publicamente que Parrasio era mejor artista que Zeuxis.

Tema de imitación

Quinto, a quien gustaba más ver los monumentos que asistir al teatro, propuso visitar la Acrópolis, el monte donde residían los dioses y desde donde Minerva vigilaba a los atenienses. Admiraron los Propileos, el Partenón y el Erecteo, en donde Minerva —vestida de su casco y escudo— era adorada por los buenos ciudadanos. Era ésta una obra magnífica de Fidias. Llamaron sobre todo su atención (oculos in se convertére) las seis Cariátides que sostenían el Erecteo. Había, además, por diversas partes, estatuas de dioses, como si hicieran honor a Minerva.

MAGISTRO INTERROGANTI D A RESPONSUM

Quo Lucius et Quintus ascendcrunt? Quid erat Acrópolis? Quid Minerva? Recordaris quid juvenes in Acropoli viderint? Quae ex Acropoli Lucius et Quintus spectarunt? Qui di Athenarum patroni esse cupiebant? Quid acciderit reminiscéris? Quis fuit Praxitéles? Quid amico promisit? Qua ratione amicus a Praxitele Satyrum obtinuit? Seis quae AmazSnes essent? A quo victae sunt? Meministine aliqua de Zeuxis cum Praxitele certamine?

2-12

Page 242: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Marathonis descriptio ubi Graeci

persas vicerunt.

39. In campo Marathonio

Haud multum temporis Lucio et Quinto supererat ut Athenis commorarentur. Constituérunt ergo antequam Athenis discedérent, Marathona contenderé.

—Nulla unquam — inquit Lucius— tan parva Graecorum manus tantam perniciem persis attülit!

Tum Quintus: — Quid vero de persarum itinére, quid, Luci, de bello? Et Lucius: —Tabulam geographícam explica... Cum Darius in Graeciam inferre bellum statuit

per mare Aegaeum ad Euboeam primum appülit et improviso Eretriam vastavit. Postea ad Attícam, priusquam id athenienses animadvertérent, accessit et ad campum Mara-thonium —ab Athenis decem milia passuum distantem— pervénit ut athenienses pro-vocaret. Miltiadis consilio impulsi, athenienses, dum Darius petitionem parat, sub Pentelico monte castra posuerunt. Mox, acie instructa, multitudine plus quam arte mi­litan freti, prodire coeperunt. Graeci vero credentes Theséum deum sibi adesse, acri-ter pugnaverunt et ideo ubi processerant, a Graecis recedére cogebantur. Tantaque vi et audacia dimicaverunt ut persae non castra sed naves, incolumitati suae consulentes, petierint. Athenienses e campo Marathonio non concesserunt dum barban e conspectu evolarent. Postquam vero se fugae persae dederunt plurima hominum et equorum cada-vera in campo jacebant. Ex atheniensibus multi etiam pro patria vitam profuderunt.

Quintus exsultans: —Magna fuit quidem Graeciae victoria, aureáque gloriae corona Athenarum témpora

sunt viñeta! —Ñeque vero rem praeclarissimam —inquit Quintus —ignorare possumus. Cum

Graeci hostes fugassent, cito Athenas cursor missus est ut victoriam nuntiaret. Qui lon-gam viam uno ímpetu cucurrit. Tándem ad Athenarum moenia pervénit et civibus ve-nientibus exclámans: «Victoria nostra est...», labore ferventique solé fractus, procubuit animamque efflavit...

, V O C A B U L A

campus, i, m. campo, llanura pernicies, éi, f. ruina, calamidad petitio, ónis, f. ataque, embestida Ímpetus, us, m. arremetida inco lumitas , atis , f. salud, salvación

Marathón, ónis, f. (m.) Maratón Pentelícus mons monte Pentelico

improviso inesperadamente j fretus, a, u m confiado

MARATHÓN ( • ) *

PENTELÍCUS M. ^

SINUS MARATHONIUS

superesse quedar, restar explicare desplegar, desarrollar provocare retar, provocar, excitar prodire avanzar, aparecer concederé retirarse, irse evolare volar, desaparecer profundére derramar, lanzar p r o c u m b é r e derrumbarse, caer

243

Page 243: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PROPOS1TIONES CIRCUMSTANTIALES

g) TEMPORALES

Las temporales son proposiciones subordinadas que expresan la circunstancia de tiempo en que fue realizada la acción del verbo. La relación entre subordinada y prin­cipal puede ser de simultaneidad, anterioridad y posterioridad

PARTÍCULAS

a) Con solo INDICATIVO:

postquam, después que, desde que...

ubi, ubi primum, \ simul, I tan pronto como... simul atque, simul ac, \ en cuanto... cum primum, l en el momento en que... statim ut, ut '

b) Con INDICATIVO o SUBJUNTIVO:

cum, cuando, como... antequam, priusquam, antes que... dum, quandiu, doñee, mientras, hasta que...

POSTQUAM

Se emplea para expresar los hechos pasados. El tiempo más común es el PRETÉRITO PERFECTO:

Postquam se fugae persae dederunt, plurima cadavéra in campo jacébant Después que los persas huyeron, yacían en la llanura muchos cadáveres

POSTQUAM SUMUS Athenis, dies jucundissime agimus DESDE QUE ESTAMOS en Atenas pasamos los días gratísimamente

• POSTQUAM seguido de presente de indicativo expresa una acción que dura en el presente. Equivale a desde que...

14A

Page 244: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

UT, UBI, UBI PRIMUM, SIMUL, SIMUL AC, SIMUL ATQUE, STATIM UT

Indican la precedencia inmediata de una acción temporal.

Tiempos:

a) usarás el PERFECTO si se trata de un hecho realizado en el pasado:

Ubi primum hostes Graecos conspexerunt, impetum in eos fecerunt Tan pronto como los enemigos vieron a los Griegos, les atacaron

b) usarás el FUTURO PERFECTO si se trata de un hecho considerado como realizado en el futuro:

Statim ut Marathona venerímus, Themistóclis tumülum videbimus En cuanto lleguemos a Maratón, veremos el sepulcro de Temístocles

c) usarás los TIEMPOS PERFECTOS (perfecto, pluscuamperfecto, futuro perfecto), si se trata de una acción repetida (siempre que...)

CUM Con INDICATIVO:

Sirve para indicar una circunstancia meramente temporal.

a) CUM TEMPORAL: Indica puramente el tiempo de la acción principal:

Cum Daríus inferre bellum statuit, improviso Eretriam vastavit Cuando Darío determinó hacer la guerra, de repente devastó Eretria

b) CUM DECLARATIVO: Sirve para explicar el hecho principal. Se usa en los giros fuit annus, dies, tempus cum...:

Fuit tempus cum nuntii a cursoribus afferebantur Hubo un tiempo en que las noticias eran trasmitidas por corredores

Con SUBJUNTIVO

Es el CUM HISTÓRICO que sirve para concatenar los episodios. La proposición subordinada influye eficazmente en la acción de la principal.

Tiempos:

' a) usarás el IMPERFECTO de SUBJUNTIVO si las acciones son simultáneas.

b) usarás el PLUSCUAMPERFECTO de SUBJUNTIVO si la acción de la su­bordinada es anterior a la acción principal:

Cum Graeci hostes fugassent, cursor Athenas missus est Cuando los Griegos ahuyentaron a los enemigos, fue enviado a Atenas un corredor

Page 245: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PRIUSQUAM, ANTEQUAM

Sirven para indicar que una acción temporal sigue inmediatamente a otra.

- Si el verbo regente es TIEMPO PRIMARIO

a) usarás el PRESENTE de INDICATIVO si la acción es real;

b) usarás el PRESENTE de SUBJUNTIVO si la acción es incierta o posible:

Priusquam Athenis proficiscimur3 campum Marathonium videbimus, Antes de marchar de Atenas, visitaremos la llanura de Maratón

c) usarás el FUTURO PERFECTO si la acción de la subordinada es anterior a la de la.principal.

- Si el verbo regente es TIEMPO SECUNDARIO

a) usarás el PERFECTO de INDICATIVO si se trata de acción ya rea­lizada:

Cursor antequam animam efflavit, victoriam nuntiavit El corredor anunció la victoria antes de exhalar su espíritu

b) usarás el IMPERFECTO o PLUSCUAMPERFECTO de SUBJUN­TIVO cuando se intenta presentar la acción, no como real, sino como posible o incierta:

Darius priusquam id athenienses animadverterent, ad Atticam accessit Darío se acercó a Ática antes de que lo advirtiesen los atenienses

DUM, DONEC, QUOAD

Sirven para indicar una concomitancia de acción temporalentre la subordinada y la principal.

Tiempos:

Para el recto uso de los tiempos atiende a estas normas:

a) Si las acciones de ambas proposiciones son de igual extensión se cons­truirán tal como están en castellano.

b) Si las acciones son de distinta extensión la SECUNDARIA se pondrá en PRESENTE de INDICATIVO:

Dum Darius petitionem parat, athenienses sub Pentélico monte constiterunt Mientras Darío preparaba el ataque, los atenienses se apostaron al pie del monte Pentélico

c) Si DUM tiene sentido de hasta que... se construirá generalmente con SUBJUNTIVO.

Page 246: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

E X E R C I T A T I O N E S

i . TEMISTOCLES Y ARTAJERJES

Habiendo sucedido en el trono a Jerjes su hijo Artajerjes (Artaxerxes, is), Te-místocles envióle esta carta: «Yo, Temístocles, confiado en tu bondad, deseo aco­germe (me recipére) a ti. Cuando fue necesario salvar mi patria, luché contra Jerjes, causé (afierre) muchas calamidades a tu padre y le provoqué con frecuencia a la guerra. Pero también miré por su salvación, después que mi patria estuvo libre de todo peligro. . Como se retirase a Asia —vencido en la batalla de (apud) Salamina, y le quedara poca esperanza de salvación, le hice sabedor de que el puente de Helesponto había sido roto por mis soldados. Así, antes de que fuese cogido, pudo huir por otro camino a Asia. Ahora yo, perseguido por toda Grecia, y para evitar los ataques de mis enemigos, pido tu amistad. Si la consiguiere, tendrías en mí ( = a mi) un buen amigo.» Al leer esto Artajerjes, lo acogió benignamente en su palacio.

Ejercicio de revisión

Repasa las oraciones temporales del tema propuesto antes de la lección y ana­liza sus diferentes tipos.

Gimnasia de sintaxis

Forma tres oraciones con cada una de estas conjunciones: priusquam, ubi iterativo, postquam y cum histórico

2 . H E R C U L I S F Á B U L A Decimus labor: «Geryonis boves»

(¡ATENCIÓN! ¿Están puestos en su debido tiempo los verbos a que se refieren las partículas temporales?)

Postquam Hercules Geryonem (Geryon, ónis: Gerión), tribus corporibus mons-trum interfecisset, boves istlus insecutus est. Quos perséquens, cum Italiam perlus-travisset ad flumen Tibérim quodam die pervénit. Quo tempore Roma nondum con­dita erat, sed ibi vasti campi patebant.

Hercules ergo, itinere fessus, recubuit; sed dum dormivit, pastor quídam, cui no-men erat Cacus — insignis Latii latro—, quattuor boves pulchritudine eximios abripuit, eosque a cauda trahentes, in spelunca abdidit. Ubi primum Hercules furtum animad-verteret, boum mugitu monítus, in speluncam in quam concesserat impetum fecit, et Cacum tenens, eum strangulavit bovesque recuperatos ad Eurysthéum adduxit.

PROVERBIA BELLICA • Dum Mars est anceps, déos deprecare. • Ubi hostem coram te vidéris, gladium siringe. • Dum dimicatur, armis non artibus stude.

247

Page 247: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Xerxes rex

Persarum imperium erat inmensum. Prae-ter Asiam universam, colonias Graecas in potestatem suam barbari redegérant. Athe-nienses opem tulérunt incolis Miléti, qúi ad-versus Darium rebellaverant. Darius autem atheniensibus iratus, Graeciam ipsam in-vadére decrévit. Classe igitur sexcentarum navium comparata, profectus est adversus Graecos et Attica potitus, ad campum Ma-rathonium haud procul ab Athenis, pro-gressus est.

Athenienses, Miltiade duce, proelium com-miserunt et persas vicerunt. Nihil nobilius fuit pugna Marathonia in qua decem milia milítum atheniensium ducenta milia persa­rum fugaverunt. In hoc proelio emicuit for-titudo Aristidis et Themistoclis et Cynegiri, Aeschyli poétae fratris. Ex eo tempore Mil-tiadis ducis gloria in ore omnium fuit. Sed quod athenienses finem belli esse censebant, Themistocles initium majorum pugnarum esse putavit.

Darius hac clade accepta, novum bellum adversus Graecos parabat, cum e vita de-cessit. Regno successit filius Xerxes, qui patris consilia secutus est. Rex tamen nullius pru-dentiae erat, in periculis timidus, primus in fuga, postremus in proelio. Xerxes ergo, cum Graeciam invadére vellet, Hellesponto tra-jecto, cum ingenti exercitu ad Thermopylas se contülit, quo via una angusta ad Grae­ciam erat.

At Leónidas, spartanorum rex, in Ther-mopylarum fauces cum trecentis militibus virtute praestantibus contendit. Finitimorum quoque gentium milites fortitudine potius quam multitudjne nobiles, cum parva Leoni-dae manu se conjunxerunt. Omnes in Ther-mopylarum faucibus consedérunt, praeter mi-lle phocios qui in summo monte collocati sunt.

Page 248: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Graeciam aggreditur

Xerxes, ut Leonidae exercitus numerum cognosceret, equítem misit ad eorum castra spectanda. Qui reversus ad Xerxem, ei nun-tiavit Graecos paucissimos esse. Rex Graeco-rum audaciam vel potius insaniam miratus est. Epistulam ergo ad Leonídam ducem scrip-sit ut arma sibi tradéret. Leónidas vero ean-dem epistulam remisit, eum indücens ad Thermopylas occupandas et ad arma eorum capienda.

Xerxes hoc accepto responso, ira motus est; milites tamen suos in castris sese exer-citantes aliquot dies continuit. Sperabat enim Graecos sponte se tradituros. Cum vero Graeci ea mente essent ut ad persas non de-ficérent, Xerxes cum hoste dimicare jussit. Acérrima fuit pugna. Spartiátae aliquando pedem referebant, aut fugam simulabant. Sed paulo post repente in barbaros irruerunt plurimosque hostes trucidarunt.

A proditore vero, cui nomen Ephialtes, barbari ducti, per Thermopylas transierunt, Graecosque circumventos, a tergo impugna-verunt. Leónidas cum persas ruentes vidisset, socios suos, praeter spartiatas, domum diml-sit u t patriae salüti consulérent. Spartiátae strenue impetum in hostes fecerunt multos-que occiderunt; sed tándem cum undíque tenerentur, telorum multitudine oppressi sunt. Hic fuit illorum virorum exitus quo­rum memorabile facínus omnirun semper admiratiónem movébit.

Persae, Thermopylis expugnatis, Atticam occupaverunt. Urbem Athenas, a nullis de-fensoribus munltam, deleverunt; et non modo privatorum aedes sed etiam templa incen-derunt. Socii qui cum atheniensibus foedus conjunxérant, ut Athenas a persis liberarent, persarum adventu perterriti, domum fuge-runt. Sed Themistócles magna industria prae-ditus, insidias molítus est: noctu servum fide-lem ad Xerxem regem misit qui nuntiaret classem Graecam ad Salamina se abdidisse.

Page 249: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Xerxes rex Graeciam aggrediíur

Xerxes nullum dolum suspicatus, statuit adversus Graecos procederé et ideo ad Sala-mina classem duxit. Attámen naves Xerxis innumerae, vix in angusto loco explican po-terant, dumGraeci levioribus trirremibus, eas adoriebantur. Itáque multae persarum na­ves aut captae aut obrütae suntj tándem bar­ban fuga salütem petierunt.

Hac re visa, Xerxes qui in solio sedens de litóre pugnam spectabat, quam citissime fu-git et Hellespontum petiit. Sed cum pons tempestate ruptus esset, in Asiam piscatoris navi Magnus ille Rex, cujus classes paulo ante mare operiebant fugit. Barbari, ut pri-mum regem fugientem viderunt, metu per-territi, ad Asiam fusi se contulerunt.

Attámen terrestris exercitus erat incolü-mis. Duce Mardonio, iterum Attlcam vasta-vit et Athenas incendit; postea vero in Boeo-tiam recessit, cujus caput —Thebae— ad barbaros defecerat. Graeci, duce Pausania, illum secuti sunt. Ad Plataeas cum persis congressi sunt. Atrox iterum fuit certamen in quo Mardonius ipse cecidit et copiae ejus sunt fusae.

Miltiádi qui Athenas totamque Graeciam, a persis liberaverat— hoc unum praemium tributum est: in porticu atheniensi, cui no-men Poeclle, picta est imago ejus ad Maratho-na pugnantis. Paulo post Miltiades, prodi-tionis accusatus et in vincula conjectus, in carcére —ob vulnus acceptum— mortuus est. Cives tamen poenitentia moti, sepulcrum in campo Marathonio ei exstruxerunt.

250

Page 250: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

«Nascetw pulchra Trojanus origine Caesar.»

40. «Fuimus Troes, fuií Ilium»

Lucius et Quintus —belli Trojani recolendi cupídi— ad promunturium Sunium navem conscenderunt et —insulis Andró, Chio Lesbo invisis—, Ilium, urbem nobilissimam perlustratum profecti sunt.

Quintus ruinas tantum videns: —Ubi, LUCÍ, moenia superbissima, ubi urbs Ilium

opulentissima quam Vergilius carminibus immortalem reddidit?

—Non quod est, sed quod fuit, tecum, Quinte, meditare.

—Recte de re cum animo disséris. Ad bellum ergo, care Luci, veniamus et certamen primum Achillis et Hectóris —memoratu dignum— quod máxime me juvat, narrabo...

Mortuo Patróclo, Antilochus nuntius ad Achillis tabernaculum venit et «jacet Patróclus —inquit— ejus-que arma habet Héctor». Achules maerore confectus ad urbem Trojam insánus ruit. Héctor ante portas stabat. Ingens accessit Achules hastam quatiens terribilem. Non te amplius fugiam, te interficiam vel interficiar». Quibus Héctor strinxit gladium acutum. «Achules vero — mirabile visu— hastam vibravit et cervicem divini Hectóris transfixit».

Quintus Hectóris nece permotus: — «Mihi Priámi casus subit lugendus... Ilii vero exitum in memoriam reducamus.

Cum per multos annos Graecia Trojam oppugnasset et diu anceps fuisset bellum, Uli-xes dux ex arboribus ingentem equum —insidiis parandi instrumentum aptissimum— struxit, militibus complevit noctuque ad Trojae portas collocavit. Quo dolo decepti Trojani, equum in urbem intrarunt. Belli remissio canticis acta est. Equus jam in medio oppido stabat et vino somnoque soluti viri jacebant. Tum signo dato, Graeci ab equo erumpentes, Trojam funditus everterunt.»

—Vergilii verba, Quinte, commemoremus:

Venit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. Fuimus Troes, fuit Ilium et ingens gloria Teucrorum...

— Cum animo vero cogita, Luci, ex fumo Iliique ruinis Romam illam natam esse quae, a Romulo fundata, sub divi Augusti imperio invicta, vigens, immortalis facta est.

V O C A B U L A disserére cum animo discurrir, pensar transfigére conficére agotar subiré quatio, is, ere, quassum sacudir, destruir decipére stringére desenvainar evertére

maeror, oris, f. nex, necis, f. casus, us, m.

insanus, a, u m

aflicción, tristeza muerte (violenta) acontecimiento

loco, furioso

exitus, us, m. dolus, i, m. remissio, onis, f. anceps, ipitis

traspasar venir a la memoria engañar, sorprender derribar, destruir

desenlace, fin engaño, astucia, fraude interrupción

dudoso, incierto

Page 251: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

FORMAE VERBI NOMINALES

Las formas nominales del verbo son:

INFINITIVO PARTICIPIO GERUNDIO Y GERUNDIVO SUPINO

INFINITIVO

El infinitivo expresa la acción del verbo de un modo indefinido, sin concretar el nú­mero, las personas y el tiempo. Distingue las siguientes clases:

a) Infinitivo SUJETO: El infinitivo sirve de sujeto

— al verbo esse — a verbos impersonales: licet, oportet, necesse est, opus est, decet,

juvat, refert, me poenitet, me piget...

Me juvat Vergilii verba commemorare Me gusta recordar las palabras de Virgilio

b) Infinitivo COMPLEMENTO: El infinitivo sirve de complemento

— a verbos de deseo: velle, nolle, malle, cupére, studére — a verbos de esfuerzo: contenderé, conari, festinare — a verbos de poder, deber: posse, deberé, nequire

Lucius et Quintus Ilium lustrare cupiébant Lucio y Quinto deseaban ver Troya

PARTICIPIO

El participio equivale a un adjetivo; tiene, pues, género, número y caso.

a) CLASES

Presente: Indica que la acción es simultánea. Tiene sentido activo:

Hastam quatiens, Achules accessit Agitando el asta, se acercó Aquiles

Page 252: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Perfecto: Indica que la acción es anterior. Tiene sentido pasivo:

Achules, dolore confectus, ad urbem Trojam ruit Agutíes, consumido por el dolor, se lanza contra la ciudad de Troya

NOTA: Tienen significación activa: potatus (potare), el que ha bebido; cenatus (cenare), el que ha cenado; pransus (prandere), el que ha comido.

Futuro: Indica que la acción está para realizarse. Se usa principalmente en la perifrástica activa.

Participio en -ndus Indica obligación. Se usa en la perifrástica pasiva:

Troja Lucio et Quinto visenda erat Troya debía ser visitada por Lucio y Quinto

b) TRADUCCIÓN AL LATÍN DE LOS PARTICIPIOS CASTELLANOS

Atiende a estas cuatro normas:

i . El participio de PRESENTE (tipo amans) y el de PERFECTO ACTIVO (tipo locutus) los pondrás en el caso en que se halle representado en la PRINCIPAL el SUJETO del participio:

Quintus ruinas videns, exclamavit... Quinto, viendo las ruinas, exclamó...

El sujeto de videns —Quintus— se halla representado en nominativo (él exclamó); por tanto, el participio se pondrá en nominativo.

2. El participio PASADO de un verbo TRANSITIVO PASIVO (tipo amatus) lo pondrás en el caso en que se halle representado en la PRINCIPAL el OBJETO del participio:

Quinto permoto Lucius dixit... Lucio dijo a Quinto que se había emocionado

3. Si ni el SUJETO ni el OBJETO están representados en la oración principal, uno y otro, junto con su participio, irán a ablativo. Este ablativo se llama absoluto.

ABLATIVO ABSOLUTO es, pues, el caso en que se pone aquella propo­sición participal (causal, condicional, temporal) cuyo SUJETO u OBJETO no se hallan representados en la proposición principal.

4. Como el participio de perfecto es pasivo, no podrás usarlo con los verbos in­transitivos activos (v. g.: con venire), a no ser en la forma impersonal (v. g. ventum est, se vino); en su lugar emplearás la partícula temporal (cum, ubi, postquam) y el verbo con el tiempo que le corresponda:

Postquam Lucius et Quintus per mare Aegaeum navigarunt, Trojam venerunt Habiendo Lucio y Quinto navegado por el Egeo, llegaron a Troya

253

Page 253: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

GERUNDIO y GERUNDIVO

a) GERUNDIO: Es un sustantivo verbal.

— Como sustantivo, es declinable. — Como verbo, tiene régimen.

b) GERUNDIVO: Es el mismo gerundio, pero en su forma adjetivada.

La frase: Tengo ganas de ver Troya, admite en latín dos variantes:

— Por gerundio:

Studium est mihi VIDENDI Trojam: Aquí VIDENDI es sustantivo

— Por gerundivo:

Studium est mihi VIDENDAE Trojae: Aquí VIDENDAE es adjetivo.

c) TRANSFORMACIÓN DEL GERUNDIO EN GERUNDIVO

Se realiza así: — El OBJETO se pone en el caso del gerundio. — El GERUNDIO toma el género y número del objeto:

Lucius et Quintus cupídi erant bellum Trojanum recolendi Lucio y Quinto estaban deseosos de recordar la guerra de Troya

ANIMUM ATTENDITE!

Esta transformación del gerundio en gerundivo - obliga en el DATIVO, ACUSATIVO y ABLATIVO

con preposición; — no obliga —aunque el latín lo prefiere— en GENITIVO

y ABLATIVO sin PREPOSICIÓN

Equus instrumentum erat insidiis parandis aptissimum El caballo era un instrumento aptísimo para tramar engaños

• No puede decirse: ...aptissimum parando insidias

SUPINO

Es un sustantivo verbal usado en acusativo y ablativo.

a) SUPINO EN -UM: Tiene sentido activo. Indica ./m o destino:

Urbem lustratum profecti sunt Fueron a ver la ciudad

b) SUPINO EN -U: Tiene sentido pasivo. Se emplea en dependencia de adjeti­vos como: facilis, difficilis, mirabilis, optimus, dignus, etc.

Certamen Hectóris fuit memoratu dignum El combate de Héctor fue digno de ser recordado

254

T

Page 254: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

EXERCITATIONES

i. ORIGEN DE LA GUERRA DE TROYA

I. El robo de Elena.—Se dice que Paris (París, idis), hijo de Príamo (Pria-mus, i) —rey de Troya— robó a Elena (Helena, ae), esposa de Menelao (Mene-láus, i); por lo cual todos los Griegos, enojados y deseosos de vengar la ofensa recibida, se decidieron a hacer la guerra contra Príamo. Como jefe supremo del ejército fue ele­gido Agamenón (Agamemnon, ónis), hermano de Menelao, quien se preocupó (opé-ram daré) de preparar (hágase por gerundivo) la armada. Bajo su dirección ( = siendo el jefe) lucharon los principales héroes Griegos: Ulises, Diómedes (Díomédes, is), Ayax (Ajax, ácis, m.) y Aquiles. Estos, pues, se propusieron —aunque fuera con astucia-destruir Troya si Helena no les era devuelta.

Ejercicio de revisión Analiza y clasifica —si no lo has hecho ya—todas las formas nominales del verbo

que encuentres en el tema anterior a la lección.

II. El sacrificio de Ifigenia.—Sed cum Graeci navem conscensuri essent in portu Aulíde (en el puerto de Aulide) —res ad exítum perductu facilis, ut credebant— iea Diana irata Agamemnoni, naves in litóre retinuit. Hac remissione facta, Agamem­non vatem consuluit, qui respondit: «Virginis regii generis nece, deae ira placabitur.» Agamemnon ergo ad uxdrem scripsit ut filiam Iphigeniam (Ifigenia) mittéret. Cum filia id patrem venisset, hic maerore confectus sed deae oboediens, eam accépit et ad aram iccédens sese ad mactandam paravit. Dea vero misericordia mota, eam cerva repOSllit , ^sustituyó) quae supra aram immolata est. Ita, ventis secundis, Graeci navem ad Trojam :onscenderunt.

ejercicio gramatical

¿Sabrías dar con las nueve formas nominales del verbo que se encuentran en la arración anterior?

• DISSENSIONIS MALUM

lULTUM Eris — dissensionis dea— «noctis filia», cum ulcisci vellet quia MPLIFICA invitata non erat ad Peléi — Achillis patris— et Thetidis nuptiales

epülas, in convivii mensam malum aureum jecit hac inscriptione: <iOmnium formosissimae.))

Juno, Pallas et Venus de eo disceptarunt. Tándem cum certamen solvi non posset, Paris Priami filius statuit ut malum Venéri esset. Quare Juno et Pallas iratae effecerunt ut Ilium igne deleretur funditusque everteretur.

dissensio, onis, f. discordia Thetis, idis, f. Tetis Eris, idis, f. Eris nuptiales epülae boda nupcial

o^n

Page 255: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

2. AQUILES

De todos los Griegos que fueron a combatir (a combatir: hazlo por par-tic, en -urus) a Troya, Aquiles fue el más fuerte, valiente y apuesto ( formo-sus, a, um) , Su madre Tetis, a quien venían a la mente las hazañas de otros héroes, le había anunciado: «Hijo mío, la suerte ha decidido que (tíbi evenit ut...) tengas (agére) una vida larga, pero oscura, o una vida breve, pero glo­riosa. ¿Cuál de las dos eliges?« Aquiles, afanoso de conseguir (gerundivo) fama, escogió la vida gloriosa, despreciando la muerte y la vida oscura. Por eso,, des­pués de la muerte de Héctor, su vida llegó pronto a su fin; pero fue inmortal y gloriosa.

I TRADUCE BIEN ¡

5. Texto literario

Te presento un breve fragmento de Cicerón (De senectute, 16, $5). Te daré de él tres traducciones:

• En la primera se trata de salvar el texto. • En la segunda se atiende a salvar el pensamiento. • En la tercera se aborda el texto en función del pensamiento.

Texto latino:

«Curio ad focum sedenti magnum auri pondus Samnltes cum attulissent, repudiati sunt; non enim aurum habére praeclarum sibi vidéri dixit, sed eis, qui habérent aurum, imperare.»

Primera traducción: LITERAL. Está PASABLE.

«Como los Samnitas ofrecieran a Curio, que estaba sentado en su hogar, gran suma de oro, fueron rechazados; díjoles, en efecto, que no le parecía bello poseer oro, sino mandar a los que poseían oro.»

Segunda traducción: LIBRE. Está ACEPTABLE.

«Curio estaba sentado junto a su hogar cuando vinieron algunos Samnitas a ofrendarle cuantioso dinero; pero él los rechazó, diciéndoles que no le parecía bello poseer dinero, sino el poder mandar a los que lo tenían.»

Tercera traducción: LIBRE. Es EXCELENTE.

«Mientras Curio estaba sentado junto a su hogar, llegaron unos Samnitas para ofrendarle una gran suma de dinero; Curio empero, rechazólos, pues —decía c i ­ño le parecía digno poseer dinero, sino dominar a cuantos lo poseían.»

256

Page 256: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3- MUERTE DE HÉCTOR

Héctor era admirado de los Griegos por su fortaleza. Por eso ninguno osaba pelear (congrédi) con el general troyano. Sólo Patroclo, doliéndose de la suerte de los Griegos —aunque incierto (de) si vencería—, vistióse las armas de Aqui-les y se aproximó a Héctor, para matarlo. Héctor, desenvainada la espada, salióle al encuentro, y atacándole, lo mató y le despojó (nudare) de las armas de Aquiles. Entonces, éste, impulsado por su cólera y ansioso de vengarse, persiguió a Héctor, y agitando su lanza, se la arrojó y atravesó con ella. Luego —cosa triste para ser vista—, atándolo (alligare ad) a su carro de guerra, lo arrastró (construye así: arrastró el cuerpo de él atado a su carro) alrededor de los muros de Troya.

4. PRIAMUS ET ACHILLES (Después de traducir esta narración analiza y clasifica las formas

nominales del verbo que encuentres.)

Senex Priámus nece Hectoris maeróre confectus, statuit venire ad Achillis taber-naculum, confisus eum sibi redditürum Hectoris Corpus. Juppíter misit Mercurium ut Priámo comes esset in itinere, et densa nébula regem obtexit (cubrió) ne hostes eum vidérent. Ita Priamus deum secutus, ad Achillis tabernaculum pervenire potuit, multa dona portans, quibus sperabat se posse facilius animum insáni Achillis flectére (doblegar). Sed jam mater Thetis — casus memoratu dignus— animum ferum juvénis commovérat; quare Achules benigne senem accepit, ejus preces exaudivit eique Corpus Hectoris transfixum restituit.

Gimnasia gramatical

Completa y traduce las frases siguientes: 1. Cenat... amic..., deambulatum ierunt (Participio pasado). 2. Patrocl... subeunt..., Héctor necavit (Participio de presente). 3. Lucius et Quintus tempus insumebant vidend... monument... (Gerundivo). 4. Héctor... fugient..., Achules hasta transfixit (Participio de presente). 5. Priamus operam dedit Héctor... recuperand... (Gerundivo).

5. LA LEYENDA DE HERCULES Trabajo undécimo: «Hércules y Atlas»

No lejos del lugar donde muere (occidére) el sol, había una isla habitada por las hijas de Atlas (Atlas, antis) y Hesperia (Hesperia, ae), llena de árboles, que duran­te todo el año producían (afferre) manzanas doradas. Hércules, deseoso de gustar aquellas manzanas, se dirigió a Atlas, y habiéndole pedido algunas, las consiguió (impe­trare). Pero mientras se ausentó, Hércules hubo de (deberé) aguantar (sustinere) en sus hombros el cielo. Pero, agotado de cansancio, pronto se libró de este peso. Habien­do llamado fpor participio) a Atlas, le dijo: «Aguanta un poco el mundo para que me ponga (imponére) en el cuello un rodete (arcülus, i).» Pero librado del peso con esta astucia, huyó.

257

Page 257: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

6. PROFECÍA D E ANQUISES

Cuando Eneas bajó al Orco, le fue revelada (patefiéri) por su padre Anquises (Anchlses, ae,) la gloria de Roma. Anquises profetizó (vaticinia canére), pues, a Eneas:

— «Mira, hijo mío, a aquel bajo cuyos auspicios (auspicium, ii.) Roma famosa extenderá (proferre) su imperio hasta los confines (ultimus termínus) de la tierra y será, reinando él, fecunda en héroes... Vuelve ahora tus ojos hacia aquí. Contempla este pueblo digno de ser admirado—, mira a tus Romanos: César y la descendencia (progenies, ei) de Julo, que ha de venir (hazlo por partic. en -urus, a, um) un día a la luz (in lucem prodire) para someter a los pueblos. Éste es el héroe que te fue tantas veces prometido: Augusto César, hijo de un dios que restaurará de nueVo los siglos de oro en el Lacio y en los campos en donde en otro tiempo reinó Saturno; y que extenderá, invicto, su imperio y su gloria sobre la región que está más allá (extra) de las estrellas...»

¡ NASCETUR TROJANUS CAESAR!

Nascetur pulchra Trojanus origine Caesar imperium Océano, famam qui terminet astris

Hoc Vergilii de Augusto mi- Julius, a magno demissum nomen Julo. rabile vaticinium, quod Jup-piter Veneri cecínit, lege, Hunc tu olim cáelo, spoliis Orientia onustum

verte accipies secura; vocabitur hic quoque votis. Áspera tum positis mitescent saecula bellis.

terminare, limitar; demittére, derivar; spolium, ii: botín; votum, i, plegaria; áspera..., ordena asi; tum áspera, (duro) saecula, (vida) mitescent, (suavizarse) bellis posi­

tis, (cesar, acabar).

7. LA LEYENDA D E HERCULES Trabajo duodécimo: «Desciende al Orco»

Euristeo —dudoso de si Hércules le obedecería—, determinó enviarlo al Orco (Orcus, i) lugar de donde dicen que nadie puede volver. Por eso, habiéndole llamado, le dijo:

—Vete al Orco, captura a Cerbero (Cerbérus, i) y sácalo fuera. Es éste un trabajo dificilísimo de realizar (hazlo por supino), pues Cerbero —custodio del Orco— es un monstruo de tres cabezas envueltas (contegére) en serpientes. Ya ves que corres peli­gro de ser atacado y de tener un terrible desenlace.

Hércules, pronto a obedecer, se vistió su piel de león y tranquilo descendió al Orco; y habiendo apresado (aprehenderé) con una astucia a Cerbero por su cuello, lo sacó fuera.

8. HERCULIS MORS

Postquam Centaurum Nessum (Neso) sagitta venenata vulneratum Hercules debella-verat, atrox dolor heróis corpus occupavit. Dolóre victus, in rogum invectus est ut com-bureretur. Tum repente de cáelo ingens nubes descendit, heroemque ad Olympum deduxit. Ibi Jovis filius beatam immortalium vitam agit. Qui invictus vixérat, secürus in Olympo vivit.

258

Page 258: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

9. DESTINO DE ROMA

Si la guerra de las Galias puede ser considerada como una empresa personal de César y no como una decisión del Senado, sin embargo, la mayor parte de las conquistas de los ejércitos Romanos han sido resultado de una sabia política. Si es cierto que Roma con­quistó España, África, Asia y otros pueblos, para aumentar su gloria y poderío, también es cierto que ella —madre fecunda—, después de componer la paz con ellos, introdujo en todos estos territorios conquistados la cultura y las letras. Roma cambió por entero la situación de los pueblos. Por eso Virgilio escribió: «... unos tallarán en el mármol semblantes vivos; otros medirán con el compás los movimientos del cielo; pero tú, Roma­no, gobierna con tu imperio al mundo, dicta condiciones de paz, trata con benignidad a los vencidos y domina a los altaneros.»

Tema de imitación

Lucio y Quinto, des­pués de embarcar en Su-nión y navegar por el Egeo, llegaron a Troya, la ciudad en otro tiempo famosa. Pero deseosos de ver Troya, sólo pudieron contemplar sus ruinas. Junto a aquellos muros recordaron el fin de Pa-troclo, a quien Héctor despojó de sus armas. Digna también de recor­dar era la muerte de Héc­tor, traspasado por el asta del furioso Aquiles, la muerte del anciano Pría-mo y el desenlace fatal y últimos días de Troya.

9 MAGISTRO « INTERROGANTI D A RESPONSUM

Quo Lucius et Quintus iter fecerunt? Quis fuit Helena? Quid Paris fecit? Nonnullos duces Graecos clarissimos enumerare potes? Dea Diana Graecos adjuvit? Quid fuit de Iphigenia? Num recordaris quis Eris sit? Quis Patroclum necavit? Quis fuit Achules? Quis Thetis? Quis Priamus? Memor es exitus Hectóris? Undecimum et duodecimum Hectóris laborem meministi?

Page 259: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PUBLIO VIRGILIO MARÓN

• Publio Virgilio Marón —número uno1

de los poetas latinos— nació en Andes 2, cerca de Mantua, el año 70 a. de C. For­mado 3 en las letras primeramente en Cre-mona y luego en Milán, pasó 4 a Roma para oír al retórico 5 Epidio. En Ñapóles se entregó a los estudios de filosofía y de las ciencias naturales.

• Vuelto a su patria, se dedicó a la poe­sía, y habiendo sido alabados sus versos por Mecenas —amigo de Augusto—, vol­vió a Roma, donde contrajo amistad K con famosísimos escritores. Pasó los últimos años 7 de su vida en una quinta que le ha­bía regalado César Augusto. La muer­te le sobrevino8 el 21 de septiembre del 19 a. de C , en Brindis, cuando volvía

1. Número uno, princeps, ipís. 2. Andes, Andes, itim. 3. Formado, excultus, a, utn. 4. Pa­sar, venire. 5. Retórico, rhetor, óris. 6. Contraer amistad, jungére amicitiam cutn ali-quo. 7. Últimos años, extrema actas. 8. Sobrevenir, aliquid alicui supervenire. 9. Llevar, asportare. 10. Parthenope, es, Parthenope (una sirena). 11. Geórgica Geórgica, on. 12. Bucólicas, Bucólica, on. 13. Eneida, Acncis, eidos. 14. Ti atar, agere.

LAUS VITAE RUSTICAE

O fortunatos nimium, sua si bona norint, agrícolas! 1

J quibus ipsa2 , procul discordibus armis 3, fundit humo facilem victum justissima tellus. S i 4 non ingentem foribus domus alta superbis mane salutantum totis vomit aedibus undam nec varios inhíant5 pulchra testudíne 6 postes.

At secura quies 7, et nescia fallére vita 8, dives opum variorum; at latís otia fundís, speluncae, vivique lacus; at frígida Tempe 9

mugitusque boum, mollesque sub arbore somni non absunt. IUic saltus ac lustra l n ferarum et patiens operarum parvoque assueta n juventus, sacra deum 12, sanctique 13 patres: extrema per illos justitia excédens terris vestigia fecit l 4 .

(Georg., Lib. II, v. 458-463-; 467"4740

1. O fortunatos... agrícolas! 2. Ipsa... justissima tellus. 3. Procul discordibus armis, lejos de las armas en discordia. 4. Ordena asi: Si domus alta foribus superbis non vomit mane totis aedibus ingentem undam salutantum. 5. Inhiare, extasirase. 6. Testudo, inis, concha. 7. Se suple el verbo esse. 8. Vita nescia fallere, vida que ignora el engaño. 9. Tempe, famoso valle de Tesalia. 10. Lustrum, i, cueva. II. Parvo assueta, acostumbrada a la sobriedad. 12. Sacra deum, el culto de los dioses. 13. Sanctus, a, um, reverenciado. 14. Ordena así: justitia excédens (emigrando) terris (de la tierra) fecit vestigia extrema (puso sus postreros pasos) per (entrs) illos.

de Grecia. Su cuerpo fue llevado 9 a Ña­póles y enterrado allí. Sobre su sepulcro fueron escritos estos versos:

Mantua me genuit, Calábn rapuére, tenet nunc Parthenope™; cecini pascua, rura, duces.

• Las obras de Virgilio son éstas: las Bucólicas u , las Geórgicas12 y la Eneida.13

Las Bucólicas son diez poemas, en las que imitando a Teócrito, canta con estilo lleno de sencillez la vida y costumbres de los pastores. En las Geórgicas, que constan de cuatro libros, trata1 4 del cultivo de los campos y de los árboles, de los reba­ños y del cuidado de las abejas. Su obra principal es la Eneida. En ella celebra los triunfos de César Augusto y la gloria de Roma.

Page 260: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

P r o s o d i a

i . La prosodia enseña a conocer la cantidad de las sílabas.

2. Cantidad es la duración mínima de tiempo empleado en la pronunciación de una sílaba. Estas pueden ser:

LARGAS: ( - ) BREVES: (u) INDIFERENTES: (o)

3. Las sílabas largas requieren doble tiempo que las breves. Equiparándolas con la

música, la larga equivale a una negra \/L <» = y la breve a una corchea fi J> —

4. Las sílabas se dividen en:

Breves.

Son aquellas cuya vocal es breve y dura un tiempo:

á-mát, lé-git, pü-ér Largas.

Por naturaleza: aquellas cuya vocal es larga o diptongo:

Aügüstus, laudo, Roma

Por posición: aquellas cuya vocal es breve, pero que se alarga por ir seguida de dos consonantes:

cónsules, fórnix, témplum, missum Indiferentes:

Para que una sílaba sea indiferente se requiere: — que la vocal sea breve; — que vaya seguida de muda (c, g, t, d, b, p) y líquida (l, m, n, r); — que las consonantes pertenezcan a la misma sílaba;

u u u u

ágrestis, pátribus, tenébrae, réplere

261

Page 261: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

PRINCIPIOS GENERALES

i. Diptongos.

Son largas

— las sílabas formadas por los diptongos (au, ae, oe, ui), — o por una vocal resultante de la contracción de dos vocales:

poéna, caelum, occldo (de ob-cado), cogo (de co-ago)

NOTA: Sólo el dictongo prae es breve cuando va seguido de vocal: práeacutus.

2. Doble consonante.

Una sílaba es larga

— cuando va seguida de doble consonante, , — o de una consonante naturalmente doble (x, z,j).

NOTA: No se alarga la última sílaba de una palabra terminada en vocal breve cuando las dos consonantes o la doble consonante se hallan en la palabra siguiente:

tégmen, ágrestis, audáx, ín prato, acutá spina (nomin.)

3. Vocal ante vocal.

Es breve una vocal cuando va seguida de otra vocal.

Excepciones:

— El verbo fio alarga la i seguida de vocal; pero es breve en las formas que llevan r. — Se alarga la desinencia éi de la quinta declinación, menos en spéi, réi, fidéi. — La h no afecta a la cantidad:

püeri, viola, Déus, fíerem, fíam, fíebam, níhil, tráhimus

4. La penúltima sílaba.

La posición del acento de una palabra latina de dos o tres sílabas depende de la can­tidad de la penúltima sílaba. De aquí se deduce que en una palabra de tres o más sílabas

— la penúltima sílaba es larga SI CAE EL ACENTO SOBRE ELLA; — es breve SI EL ACENTO CAE SOBRE LA PENÚLTIMA:

cónsulis: por tanto, la u es breve: consülis tétigi: por tanto, la i de ti es breve: tetigi regina: por tanto, la i es larga: regina

262

Page 262: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

SILABAS RADICALES

Radical es la parte de la palabra que en la flexión no cambia.

i. Las radicales latinas son breves, por regla general, a no ser que se trate de una vocal larga o diptongo:

cano, ágere, ámat, laudo, moenia

2. Los pretéritos perfectos bisílabos tienen la radical larga, aunque sea breve el presente. Se exceptúan:

stéti tüli bíbi fldi dédi

3. Los supinos bisílabos son largos, excepto los siguientes:

dátum (do), rátum (reor), sátum (sero), cltum (cieo), ítum (eo), lltum (lino), sítum (sino), rütum (ruó) y el tema de füturus.

4. Los pretéritos que reduplican tienen breve la sílaba de reduplicación y la radical, a no ser que sea larga por posición:

tétigi, cücürri, cécíni, cécidit

SILABAS FINALES

1. TERMINADAS EN CONSONANTE:

Si terminan en consonante que no sea s, son breves. Si terminan en s, son largas.

Excepciones:

Son breves: — Los casos en -is de la tercera declinación. — El nominativo y vocativo en -us de la'cuarta declinación. — Campos e impos:

illüm, dóminos, arbór, audís, nolis, turrís, vidít

2. TERMINADAS EN VOCAL:

Las terminadas en «a» son breves, menos el ablativo de la primera declinación y el imperativo de la primera conjugación:

ama, regina (nom.), rosa (ablat.), témpora, corporá

Los terminados en «e» son breves, excepto:

— El ablativo de la quinta declinación. — El imperativo de la segunda conjugación. — Los adverbios derivados de la segunda declinación:

cupidé, dié, dominé, patré, saepé, moné, loqueré

263

Page 263: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Las terminadas en «i» son generalmente largas, excepto la segunda i de (_> U <J

nisi y quasi, y la de mihi, tibí, sibl, que son indiferentes:

patrl, dominí, audiví, amavl, pueri

Las terminadas en «o» son largas, menos en ego, dúo, octd, modo.

Las terminadas en «u» son largas: auditü, cornü, diü, visü

M O N O S Í L A B O S

I . Los monosílabos que acaban en vocal son generalmente largos.

dé, sé, me, né, quo, pro, é, á Excepciones:

Las enclíticas -qué, -vé, -né, -pté

2. Los monosílabos que acaban en consonante son generalmente breves.

Excepciones:

Son largos los sustantivos y adjetivos, menos cor, fél, mel:

sal, ver, 5s (boca), pés, par, sol, mos, res, rus

264

Page 264: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

M é t r i c a

Estudia las leyes de la composición y combinación de versos.

i. Pie métrico.—Está formado por la unión de dos o más sílabas. El pie métrico está constituido por una parte acentuada llamada arsis y por otra no acentuada, tesis.

2. Ictus.—Es el acento métrico, que no siempre coincide con el acento propio de la palabra.

3. Verso.—Está constituido por la combinación fija de varios pies.

4. Clases de pies.—Los pies más usados en métrica son estos:

a) De dos sílabas: b) De tres sílabas:

YAMBO: u — amant DÁCTILO: - o o dicere TROQUEO: - o lumen ANAPESTO: u u - pietas ESPONDEO: duces

5. Cesura.—Los versos largos no podían ser leídos de un tirón. Se requerían ciertas pausas a lo largo del verso que sirviesen de descanso y de armonía a la vez. Se las llamaba cesuras. La cesura debe ser de tal forma que nunca divida la palabra por la mitad.

6. Elisión.—Cuando una palabra del verso termina en vocal o por -m (am, -em, -um) y la siguiente comienza también por vocal, se elide la última sílaba de la primera palabra; es decir, no cuenta para la cantidad.

E X Á M E T R O

1. Es un verso compuesto de seis pies:

— Los cuatro primeros pueden ser dáctilos o espondeos — El quinto es siempre dáctilo. — El sexto puede ser espondeo o troqueo:

Et jám1 [ súmmá pro2 ¡ cül vil3 \ lárüm4 i culmina51 fümánt61

2fí:í

Page 265: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

El ictus o tiempo fuerte de cada pie cae en la primera silaba larga de todos los pies:

Hic támén ¡ hác mé 1 cüm poté ¡ ras réqui ! éscéré ¡ nocté

Cesuras en el exámetro.—Pueden darse estas cuatro:

— La SEMITERNARIA: se halla después del segundo semipié. — La SEQUINARIA: es la principal del exámetro. Se halla después del

quinto semipié. — La SEMISEPTENARIA: se halla después del séptimo semipié. — La BUCÓLICA: se halla inmediatamente antes del quinto pie y se. usa

en la poesia pastoril. NOTA: Sólo la semiquinaria es cesura principal; puede, por tanto, estar sola. Las restantes son

secundarias; habrán de ir acompañadas de la semiquinaria o de otra secundaria.

En este ejemplo están curiosamente las cuatro cesuras:

Ite me [ ae,. fe | lix2 quon | dam3 pecus4 ¡ ite, ca j pellae

i, semiternaria; 2, semiquinaria; 3, semiseptenaria; 4, bucólica.

P E N T Á M E T R O

Es un verso formado de dos partes:

— La primera parte consta de dos dáctilos o espondeos (en cualquier combi­nación) y de una sílaba de cesura.

— La segunda parte es fija: dos dáctilos y una sílaba final.

— U y I — ü~u I — // — U U I — O U / <J-

Labitur 1 ex ocu | lis // nunc quoque ! gutta m: ¡ is-

La unión de un exámetro y de un pentámetro forman un dístico:

Quis fuit I horren | dos // pri | mus qui ¡ protulit | enses?

Quam ferus ' et ve ¡ re // | ferreus • ille fu | it! -

2GG

Page 266: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Orden de las palabras en latín

ORDEN DE LAS PALABRAS EN EL GRUPO

Por regla general, el determinante precede a lo determinado:

a) El adverbio precede al verbo: Fundítus vincit Vence completamente

b) El adjetivo o complemento del nombre precede al nombre:' Insignia officia Servicios importantes Tironis officia Los servicios de Tirón

c) Si al nombre acompaña un segundo determinante, éste se intercala i) entre el adjetivo y el pronombre, ó 2) entre el complemento de nombre y el nombre: i) Insignia in Ciceronem officia Servicios importantes a Cicerón 2) Tironis in Ciceronem officia Servicios de Tirón a Cicerón NOTA: Este orden básico puede ser modificado siempre que se quiere resaltar algún término:

Tironis in Ciceronem officia insignia (Aquí resaltamos la palabra insignia: importantes).

ORDEN DE LOS GRUPOS EN LA PROPOSICIÓN

Los grupos se distribuyen según el orden siguiente: Tironis in Ciceronem officia innumerabilia erant

Primer caso: Los servicios de Tirón a Cicerón innumerables eran (sujeto) (atributo) (verbo)

Los servicios de Tirón a Cicerón eran innumerables Augustus in Asia Antonium funditus vincit

Segundo caso: Augusto en Asia a Antonio completamente vence (sujeto) (c. circunst.) (c. direc.) (verbo)

Augusto vence completamente a Antonio en Asia NOTA: Este orden puede modificarse cuando lo requiera algún elemento que se pone de relieve.

2 6 7

Page 267: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

3. ORDEN DE LAS PROPOSICIONES EN LA FRASE

a) Si la frase está formada por dos proposiciones,

LA PRINCIPAL PODRA SEGUIR O PRECEDER A LA SUBORDINADA

Cum Imperium a barbáris perturbatum esset, Augustus universam pacem composuit Cuando el Imperio estaba trastornado por los bárbaros, Augusto concertó la paz universal

b) Si la frase está formada por más de dos proposiciones,

LA PRINCIPAL SE COLOCARA GENERALMENTE EN EL CENTRO

Cum Xerxes, persarum rex, Atticam occupare vellet legatos ad athenienses misit qui sese persis quamprímum darent

Como Jerjes —rey de los persas — quisiera apoderarse de Ática, envío legados a los atenienses para que se entregaran cuanto antes a los persas

Como puedes advertir,

— el hecho principal va emplazado en el centro de la frase, — precedido de una circunstancia de tiempo-causa — y. seguido de otra circunstancia de finalidad.

NOTA: El orden cronológico suele ser al mismo tiempo un orden lógico.

4. ORDEN DE LAS PALABRAS DENTRO DE UNA FRASE

Es, generalmente, el siguiente:

1. SUJETO 2. DETERMINACIONES DEL SUJETO 3. COMPLEMENTOS CIRCUNSTANCIALES 4. COMPLEMENTO DIRECTO 5. VERBO PRINCIPAL

Aunque por razones de realce puede cambiar fácilmente:

Postquam Lucius et Quintus Cornelii et Aemiliae filii— Imperium Romanum fere totum perlustraverunt, plurimasque gentes cognoverunt, Trojam tándem inviserunt.

Después que Lucio y Quinto —hijos de Cornelio y de Emilia— recorrieron casi todo el Imperio Romano y entraron en conocimiento de muchos pueblos, finalmente visitaron Troya.

208

Page 268: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

NUNC ANIMUS EST RELAXANDUS

Cum música puerorum potissimum animis sedationem afferat, has praebeo cantilenas quae -magistro mode­rante- in scholis concini possunt. Sedatio enim animique

relaxatio máxime ad studium proficit.

IN TURRI PER A U R A S

Pueri in tres-choros A-B-C distribuuntur.

S 1 3 i In tu- rri per a¿/- ms Cdm--/?d-ne con-ü--nunt et-/* •j»

^S ^ ^ J j> J> J * ¿i 4 clinpue linyue tinp d dingue /ingite lenp et cJinpue //npae 'wp so-

B i i1J J J ; i í ±

nant. ln--ter -dum ptd a-- — U VOK choro tfrd - vi - or Ms -

P] j I J. ) \ Á. ¡\ J. j | J. ffl * " * -+—*

te^T^^tur: Oinp din dmp din dmp din don. £t t/n-t/is C/'r-

i J i J • j w - £/> ¿ -tm-pi - ne

^ (3^/- c¿ - du¿- ci — cumsorii <*t

i l o:--̂—r </«/- c¿ - - ter.

269

Page 269: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

NUNC GALLI CONCINUNT DIEM

Hoña g a l - l i concinunt di-em. Eat cur lae— t e - -BJUT*1 Ham

lucem mu- t u - a novam p r a e d i c a n t T"O- —ce. Prir-mo

I ¡i i l t \ i > JJJ .i J.JÍ ;¡>N J, ü f l l i V * ne s u r g e e l e o t o I Ne d i - - - u - t i - ua nao r e - r i s 1 Jam e a e - l i r©~

a por^tam pu l aa t a»—ro-

T E N T O R I A M O V A M U S !

Pueri in tres choros A-B-C distribuuntur.

j* i \ iU -' •' Ji-' J Ju-^-J-J Tea to r i a an t e l u can mo va nnig gnavr

- teT; mon t i s que su pere mus oul men a l a c r i t e r ;

m * i e I i I .1 i i jg=p=i ¿ * = * = * dor mi re non l i oet, sur ga mus im pi gre ; o l i -

m r f f i •• ' •• f i ' • "3Z.

c t e l l a s , o bo n i , t o l l a mus, co mi t es

ovn

Page 270: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

F U I T I N A E T H I O P I A

Pa- i t i n Ae- t h i - o - p i - a rex o - l im Rae-Se-yum, Ras-Se

iití f.ir i1] n r f ' / i r t i Í H J J J / t -un>,RaaSe-yuai Bar- bam magnam ha- be- bat v o - ca-bant Baxba—pumlBarbapum^Bax-ba

ii J j.Ir f ' ^ i )?\)1})}} \ l.r^h i.-pum. Barbapum, Bar—ba— pum, B&rba-pumjíarba-puiii Barbapum, Barba- puní

A N C O R A S E X S O L V I T E !

Pueri in quattuor choros A-B-C-D distribuuntur.

i>3 j j j ; i J ; .i- I , I ; ,i ;M j l i l Anco-raa ex- a o l - v i - t e ! Vela ven-te pan-di- te 1

l " M l l h ñ P^E í b r t i - t e r , r e a i g e a , na vem i icpel l i te ! A-tra subi t QOX !

N U M Q U I S L I N G U A M L A T I N A M A M A T ?

Pueri in tres choros A-B-C distribuuntur.

pi §m. ± ¡ i J. ." J i i i

± Num guie lln guam l a t i nam a mat?

S i J l J I s * *

ñus ma gis t e r Ne mo n i s i

M n n u ñ JT !•' J|)'É qui si ne dabi o ca zet sa pi en t i

271

Page 271: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

V o c a b u l a r i o s

Page 272: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

VOCABULARIO LATINO - CASTELLANO

Abdo -is -ere -didi -ditum : esconder, ocultar Abhorréo -es -ere -horrui : apartarse con horror, sen­

tir aversión hacia (ablat. con o sin ab) ablüo -is -ere -luí -lütum : bañar, limpiar abripio -is -ere -ripui -réptum : arrancar, arrebatar abscido -is -ere -cidi -cisum : cortar, dividir absolvo -is -ere -solvi -solütum : absolver, libertar accedo -is -ere -cessi -cessum : acercarse, añadirse accingo -is -ere -cinxi -cinctum: ceñirse, armarse accuráte : cuidadosamente

acer -cris -ere : agudo, fogoso. Acriter : fogosamente acetuin -i, n. : vinagre. Achules -is, m. : Aquiles acies -ei, f. : ejército; filo de la espada Achaeus -i, m. : aqueo (habitante de Acaya) Acrocorinthus -i, f. : Acrocorinto (ciudadela de Corinto) Acrópolis -is, f. : Acrópolis Actium -ii, n. : Accio. addo -is -ere -didi -ditum : añadir addüco -is -ere -dfixi -düetum : llevar, conducir adhibéo -es -ere -büi -bitum : aplicar, emplear adipiscor -éris -ci, adeptus sum : alcanzar, conseguir adéo -is -iré -ii -ítum : ir a ver, visitar adjacéo -es -ere -jacüi: confinar, yacer cerca de (dat.

o acus.) adorior -iris -iri -ortus sum : atacar, emprender aedes -is, f. : templo aeneus -a -um : de bronce, de cobre aequor -óris, n. : llanura, mar aerümna ae, f. : miseria, tribulación afféro -ers -ferré -tüli -látum : traer, ocasionar afficio -is -ere -féci -féctum : afectar, impresionar

(a. praemio : premiar) afligo -is -ere flixi -flictum : abatir, maltratar agger -éris, m. : terraplén, montón alácris -e : alegre, gozoso, vivo. Alacritas -atis, f. :

brío, fogosidad almus -a -um : fecundo, fértil Alpheus -i, m. : Alfeo (río de la Elida) altercári: disputar, debatir alveus -i , m. : cavidad, lecho de río, vientre amabo : por favor

amitto -is -ere -misi -missum : perder amplectári: abrazar amplificare : acrecentar anceps -cipítis : de dos cabezas, incierto ango -is -ere, anxi : estrangular, atormentar. Angor

-oris, m. : quebranto, pena angustiae -arum, f. pl. : garganta, desfiladero antecapére : prevenir antecello -is -ere -lüi : aventajar, superar Antilóchus -i, m. : Antíloco (hijo de Néstor) apodyterium, ii, n. : vestuario appéto -is -ere -ivi (-ii) -itum : aproximarse, atacar;

apetecer Arausio -onis, f. : Orange Arimínum -i, n. : Rímini arduus -a -um : elevado, difícil área -ae, f. : patio, plaza Arélate (n. indeclinable): Arles Argi -orum, m. pl. : Argos Armentum -i, n . : rebaño, manada arripio -is -ere -ripüi -reptum: agarrar, apoderarse

de (a. viam : tomar el camino) artifex -icis, m. : artista arvum -i, n. : sembrado, mies aspicio -is -ere -spéxi -spéctum : mirar, considerar asservare: guardar Athenaeum -i, n. - Ateneo atrox -ocis : atroz, duro attollo -is -ere : levantar, elevar audeo -es -ere, ausus sum : atreverse. Audacter : in­

trépidamente auscultare : oir a uno (acus.), obedecer (dat.)

Bacchus -i, m. : Baco (dios del vino) Baetis -is, m. : Guadalquivir balnéum -i, n. : baño, sala de baño bellátrix -icis, f. : guerrera belle: primorosamente, bellamente. Bellus -a -um

bonito, bello blandiméntum -i, n. : caricia Brundisium -i, n . : Brindis (ciudad y puerto de Calabria)

Page 273: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Cacumen -Inis, n. : punta, cabeza Cacus -i, m. : Caco (hijo de Vulcano) Caecúbum -i, n. : vino de Cécubo (c. de Campania) calámus -i, m. : pluma calcéus -i, m. : zapato Callicrátes -is, m. : Calícrates calliditas -átis, f. : astucia, habilidad Callidrómus -i, m. : Calidromo (cumbre del Eta) Campania -ae, f. : Campania (región de Italia) campus -i, m. : campo, llanura, planicie capesso -is -ere -ivi -Jtum : coger; tender a carcer -éris, n. : cárcel, cuadra carina -ae, f. : quilla casa -ae, f.: cabana Castalia -ae, f. : Castalia (fuente de Beoda) castanea -ae, f. : castaña casus -us, m. : acontecimiento; ruina caveo -es -ere -caví, cautum : precaverse, guardarse

(de uno : aliquem) celare : ocultar (aliquem de aliquo: a alguno algo) celébris -e : concurrido, célebre cenacülum -i, n . : comedor censéo -es -ere -süi -sum : opinar, juzgar Ceres -éris, f. : Ceres (diosa de los frutos) cerno -is -ere, crevi, cretum : divisar, distinguir certamen -inis, n. : combate, disputa certus -a -um : seguro, fiel cervix -ícis, f. : cerviz, pescuezo cessáre : terminar, cesar, dejar de (inf.) Chaeronea -ae, f.: Queronea (c. de Beoda) cibaria -orum, n. pl. : víveres cicada -ae, f.: cigarra cieo -es -ere, civi, citum : llamar, provocar cingo -is -ere, cinxi, cinctum : rodear, ceñir, proteger circumeo -is -iré -ivi -ítum : recorrer, circundar circumsilio -is -iré : saltar en torno cista -ae, f. : cesta clades -is, f. : desastre, calamidad (alicui cladem af­

ierre: infligir una derrota a uno) clam : a escondidas claudus -a -um : cojo clava -ae, f. : maza clavus -i, m. : botón (de los senadores) Cleomenes -is, m. : Cleomene clivus -i, m. : pendiente, colina cogo -is -ere, coégi, coáctum : recoger, forzar a (ut) collis -is, m. : colina, collado collóquor -éris -qui -cütus sum : conversar collustráre : iluminar comis -e : cortés, afable comitütus -us, m. : séquito, acompañamiento comminus : de cerca, cuerpo a cuerpo committo -is -ere -misi -missum : entregar, unir, en­

frentar commoratio -onis, f. : permanencia commovéo -es -ere -moví -mótum : impresionar,

conmover comperio -is -iré -péri -pértum : descubrir, saber

compléo -es -ere -évi -etum : llenar, completar compóno -is -ere -posüi -posítum : hacer, concertar comprimo -is -ere -pressi -pressum : aplastar, re­

primir concido -is -ere -cídi : sucumbir, abatirse, caer concitare : espolear, excitar. Concitatus -a -um : rápido conculcare : maltratar, pisar concurro -is -ere -cürri -cürsum : atacar, ir al choque

Concürsus -us, m. : choque condo -is -ere, condídi, condítum : fundar condüco -is -ere -düxi -dúctum : alquilar, conducir

(exercitum) conféro -ers -f erre -tüli -látum : llevar, comparar

(se conferre : dirigirse) confertüs -a -um : apiñado, denso conf icio -is -ere -f eci -f éctum : acabar, hacer confido -is -ere -fisus sum : confiar (dat.) confligo -is -ere -xi -ctum : combatir (con uno : cum

aliquo conformare : formar, educar confugío -is -ere -fügi : refugiarse, acudir a congredior -éris -édi -gressus sum : encontrarse con,

luchar consensio -onis, f.: armonía, acuerdo conscendo -is -ere -céndi -cénsum : subir (c. navem :

embarcar) conséro -is -ere -serüi -sértum : enlazar, juntar (con-

serere bellum : trabar batalla) consido -is -ere -sédi -sesum : sentarse, acampar, esta­

blecerse consisto -is -ere, constiti : detenerse conspicio -is -ere -spexi -spéctum : ver, contemplar,

considerar consuetudo -inis, f. : costumbre, uso consülo -is -ere -sulüi- sültum : deliberar (de aliqua

re); mirar por contégo -is -ere -téxi -téctum : cubrir, ocultar contendo -is -ere -téndi -téntum ; esforzarse, luchar

por (ut), dirigirse a contumelia -ae, f. : baldón, afrenta conviva -ae, f.: invitado conveníentia -ae, f.; equilibrio converto -is -ere -vérti -vérsum : volverse, dar la es­

palda; atraer crassus -a -um : gordo, grueso creber -bra -brum : espeso, frecuente. Crebro : fre­

cuentemente crepitus -us, m. : ruido, estrépito cruciare : atormentar, torturar culmen -inis, n. : techo, cima coló -is -ere, colüi, cultum : educar, instruir r crúor -oris, m. : sangre Cumae -arum, f. pl.: Cumas cuneus -i, m. : cuña cunicülum -i, n. : conejo; foso cupio -is -ere -ivi (-ii) -itum : desear currus -us, m. : coche, carro triunfal cursim : de prisa, al vuelo

Page 274: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Daps -apis, f. : convite, festín Dardanía -ae, f.: Dardania (Troya) debelláre : vencer, dominar decerno -is -ere -crévi -crétum : decretar, encargar decertáre : disputar, reñir decipio -is -ere -cépi -céptum : engañar, burlar deditio -onis, f. : rendición, capitulación (deditionem

faceré : rendirse) deduco -is -ere -dfixi -düctum : sacar, llevar def icio -is -ere -f éci -f éctum : faltar; separarse (ad

aliquem : desertar) dego -is -ere : vivir, pasar el tiempo dejicío -is -ere -jéci -jéctum : derribar delectare : deleitar, gustar deleo -es -ere -évi -etum : destruir, exterminar Delphi -orum, m. pl. : Delfos demitto -is -ere -misi -missum : echar (se demittere :

bajar, descender) demo -is -ere, dempsi, demptum : arrancar, sustraer depóno -is -ere -posüi -positum : dejar, perder deprecari: rogar, interceder deprehendo -is -ere -endi -énsum : capturar, sor­

prender deripío -is -ere -ripüi -reptum : arrancar, sacar Dertosa -ae, f. : Tortosa desideráre : añorar, echar de menos. Desiderium -ii,

n. : añoranza desino -is -ere -sii -situm : dejar, dejar de (inf.) despicio -is -ere -spéxi -spectum : despreciar detégo -is -ere -texi -téctum : desenmascarar, poner al

descubierto deterreo -es -ere -terrui -territum : aterrar, intimidar detruncáre : cortar, tronchar deturbare : derribar devenlo -is -iré -véni -véntum : llegar, venir devého -is -ere -véxi -véctum - llevar, transportar dimitto -is -ere -misi -missum : soltar diripío -is -ere -ripüi -reptum : saquear disceptare : discutir, decidir discrimen -inis, n. : trance crucial, peligro, riesgo discürsus -us, m. : acción de correr de una a otra parte dissensio -onis, f.: discordia, disensión disséro -is -ere -serüi -sertum : tratar, discurrir distare : estar alejado, distar (de : ab) dissipare : malbaratar; poner en fuga divinltus : por inspiración divina, del cielo documentum -i, n. : muestra, lección dolus -i, m. : engaño, astucia Dórica -ae, f. : Soria dorsum -i : dorso, lomo ductor -dris, m. : guía, conductor

Ebur -óris, n. : marfil efficio -is -ere -f éci -féctum : hacer, conseguir effingo -is -ere -finxi -fictum : representar, expresar eff láre : exhalar effodio -is -ere -fódi -fóssum : excavar, extraer, sacar

effugium -ii, n . : huida, escapatoria ejicio -is -ere -jéci -jéctum : lanzar, disparar Eleusin -inis, f. : Eleusis (c. de Ática) emendare : corregir Emporium -ii, n. : Ampurias Epaminondas -ae, m. : Epaminondas Ephésus -i, f. : Efeso epistula -ae, f. : carta; (epistulam accipére : recibir

una carta) equitatus -us, m. : caballería Erechtheus -i, m. : Erecteo erigo -is -ere -réxi -réctum : levantar, erigir errare : extraviarse erudio -is -iré -ivi -itum : enseñar, educar erumpo -is -ere -rflpi -rüptum : romper, brotar Eurotas -ae, f. : Eurotas (río de Esparta) evenio -is -iré -veni -véntum : suceder, realizarse.

Eventus -us, m. : suceso, resultado everto -is -ere -vérti -vérsum : trastornar, derribar evoláre : volar, desaparecer excido -is -ere -cidi -cisum : cortar, destruir, arrancar.

Excidium -ii, n. : caída, ruina excipio -is -ere -cépi -céptum : albergar; exceptuar;

tomar; saber excitare : despertar excogitare : concebir, descubrir excultus -a -um : culto, cultivado excutio -is -ere -cfissi -cüssum : sacudir, arrancar exemplar -aris, m. : modelo, ejemplar exerceo -es -ere -cüi -cítum : ejercitar, adiestrar exigo -is -ere -égi -áctum : levantar, alzar eximius -a -um : extraordinario, distinguido exitus -us, m. : salida, muerte, desenlace expédit: es útil, conviene expeditus -a -um : libre, desembarazado experior -iris -iri, expértum sum : experimentar, in­

tentar (acus.) explicare : desplegar, desenrollar explorare : indagar, buscar exsisto -is -ere -stlti : ser, presentarse; resultar exsto -as -are: sobresalir, subsistir

Facultas -átis, f. : oportunidad, ocasión fallo -is -ere, fef Slli, falsum : engañar, fracasar familiares -ium : amigos. Familiariter : amistosamente fastigíum -ii, n. : altura, cumbre fauces -ium, f. pl.: desfiladero, garganta fautor -oris, rn. : fomentador, impulsor fémur -óris, n. : muslo ferax -ácis : fecundo, fértil fervidus -a -um : fogoso, impetuoso fistüla -ae, f. : nauta flagrare : arder, encender, abrasar flecto -is -ere, fléxi, fléxum : doblegar, ablandar; girar fluctus -us, m.: ola fluo -is -ere -xi -xum : correr foeditas -atis, f. : fealdad, aspecto horrible

277

Page 275: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

forma -ae, f. : belleza fossa -ae, f. : trinchera, foso foveo -es -ere, fovi, fotum : fomentar, favorecer fretus -a -um : confiado (ablat.) frons -ndis, f. : fronda, follaje fugare : ahuyentar, poner en fuga fulgéo -es -ere, fulsi : fulgir, brillar fundítor -oris, m. : hondero fundítus : de raíz, desde los cimientos fundo -is -ere, fudi, fusum : derramar, esparcir. Fusus

-a -um : disperso

Galea -ae, f. : casco garrulitas -atis, f. : charla, gorgeo. Garrülus -i, m. :

charlatán gemma -ae, f. : botón, yema glarea -ae, f. : cascajo, grava gnavíter : sin pereza, diligentemente gracilis -e : grácil, esbelto grandis -e : sublime, magnífico gratulári : felicitar (a alguno por algo : alicui de ali-

qua re) gravis -e : grave, ponderado gremium -ii, n. : falda, regazo gubernacülum -i, n. : timón gymnasium -ii, n, : gimnasio gymnicus -a -um : gimnástico

Ilabltus -us, m. : actitud, aspecto (h. oris : fisonomía) ha mus -i, m. : anzuelo hastile -is, n. : mango o madera de las lanzas Herculaneum -i, n. : Herculano hiberna -orum : campamento de invierno horréum -i, n. : granero honestare : distinguir, honrar hospititum -i, : posada Hymettus -i, m. : Himeto (monte de Ática)

Ictinus -i, m. : Ictino ignavia -ae, f. : pereza. Ignávus -a -um : perezoso, co­

barde IHum -ii, n. : Troya imber -bris, m. : lluvia, borrasca imbüo -is -ere -büi -bfltum : humedecer, impregnar immanis -e : enorme, descomunal immémor -oris: olvidadizo (genit.J immerito : sin 'fundamento, sin razón immiscéo -es -ere -miscüi -míxtum : mezclar, con­

fundir immito -is -ere -misi -missum : lanzar, introducir

• impatiens -entis : incapaz de (genit.) impedio -is -iré -ivi -itum : impedir, estorbar. Im-

peditus -a -um : impedido, cargado impelió -is -ere -püli -pülsum : impulsar, empujar impetrare : conseguir, obtener (que : ut)

incédo -is -ere -céssi -cessum : avanzar, adelantar incido -is -ere -cidi -cisutn : podar, cortar, grabar incitamentum -i, n. : aliciente, estímulo incólo -is -ere -colüi -cültum : habitar, vivir en. ín­

cola -ae, m. y f. : habitante incommódus -a -um : molesto, fastidioso incumbo -is -ere -cubüi -cubitum : recostarse, apo­

yarse (en : dat.) Indi -orum, m. pl. : Indios indüco -is -ere -düxi -düetum : meter, introducir

(animum i. : determinarse) indulgéo -es -ere -s i : condescender con (dat.) indüo -is -ere, indüi, indütum : vestir, cubrir (induere

aliquem veste) ineluctabilis -e : inevitable inéo -is -iré -íi -ítum : entrar, empezar inexplorato : sin informarse previamente inf énsus -a -um : hostil, enemigo infero -ers -ferré -tüli - látum : meter, achacar (i.

bellum : hacer la guerra) informare : formar, educar ingenium -ii, n. : carácter, natural, talento injicio -is -ere -jéci -jectum : meter, introducir injuria -ae, f. : adversidad innitor -eris -niti -nixus (-nisus) sum : apoyarse, sus­

tentarse inopia -ae, f. : carestía, falta insania -ae, f. : locura. Insanus -a -um : loco, furioso inséquor -éris -qui -cütus sum : seguir, proseguir insidiári : acosar, acechar (dat.) insimulare : acusar, reprochar instare : acosar, apretar institüo -is -ere -tüi -tum : educar, instituir, establecer institütum -i, n. : uso, modo de vivir instrüctus -a -um : provisto, equipado interéo -is -iré -H -itum : perderse, morir, perecer • interpellare : interrumpir intonsus -a -um : intonso, rústico, sin cortar el cabello invado -is -ere -vSsi -vásum : invadir, apoderarse inveho -is -ere -véxi -vectum : importar, introducir inventrix -icis, f. : inventora invidéo -es -ere -vidi -visum : envidiar, mirar con ma- .

los ojos (alicui). Invisus -a -um: odiado, detestable inviso -is -ere -visi -visum : visitar, ir a ver invitus : de mala gana irrumpo -is -ere -rüpi -rüptum : lanzarse, precipitarse irrüo -is -ere -rüi : arrojarse, precipitarse (in aliquem)

Jactare : envanecerse; arrojar. Jactatio -onls, f. : sa­cudida

jamdudum : hace tiempo jentacülum -i, n. : desayuno , Jonicus -a -um : Jónico jugum -i, n. : cumbre, cima; yugo Julus -i, m. : Julo (ó Ascanio, hijo de Eneas) jungo -is -ere -nxi -nctum : juntar, concertar, reunir juvare : gustar (acusat.); ayudar

278

Page 276: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

^«uurare : trabajar, afanarse por, sufrir de (febri, ex capite)

lac, lactis, n. : leche. Lac pressum : queso lacerare : desgarrar, despedazar Iacertus -i, m . : brazo, músculo; lagarto Lacedaemonii -orum, m. pl. : Lacedemonios lancea -ae, f. : lanza largíor -iris -iri -ítus sum : dar copiosamente, dis­

pensar lascívus -a -um : juguetón, retozón lassitüdo -inis, f. : fatiga, cansancio lateo -es -ere, latüi : ocultarse, estar escondido laurus -i, f. : laurel; triunfo lavare : bañar, lavar, limpiar legado -onis, f. : informe lego -is -ere -gi -ctum : recoger, leer; rozar lenlo -is -Iré -íi -itum : ablandar, mitigar Lechaeus -a -um : de Lequeo lectica -ae, f. : litera, silla de manos lepídus -a -um : gracioso, ingenioso lepus -óris, m. : liebre Leónidas -ae, m. : Leónidas lenítas -atis, f. : benignidad, blandura Lesbus -i, f.: Lesbos (isla del Egeo) levare : levantar lictor -óris, m. : lictor limes -itis, m. ; límite limus -i, m. : lodo, barro linteum -ii, n. : vela, lienzo, pañuelo litare : sacrificar locupletare : enriquecer locus -i, m. : lugar, sitio (pl. loca -orum, n. o Ioci

-orum, m.) loquax -acis : hablador Lucentium -ii, n. : Alicante ludo -is -ere -si -sum : jugar, divertirse. Ludus -i,

m. : juego; escuela lustrare : recorrer, visitar luxuriáre : retozar Lycurgus -i, m. : Licurgo (legislador ateniense) lyra -ae, f. : lira

Macédo -ónis, m. : Macedonio mactáre : sacrificar maeror -óris, m. : aflicción, tristeza majores -orum, m. pl. : antepasados mandare : confiar manipülus -i, m. : pelotón, tropa manus -us, f. : mano, tropa (manum faceré : reunir

tropas) Marathón -onis, f. : Maratón (c. de Ática) Mardonius -ii, m. : Mardonio (general persa) matfire : pronto, prematuramente memorare : recordar, mencionar mérito : con razón merüla -ae, f. : mirlo tnerx, mercis, f. : bagaje

micáre : brillar minae -árum, f. pl. : amenazas Minotaurus -i, m. : Minotauro mitesco -is -ere : ablandarse. Mitis -e : blando, suave Mnesicles -is, m. : Mnesicles moderari : regir, dirigir, gobernar. Moderator -óris :

director, guía molior -iris -iri -ítus sum : tramar, maquinar, edificar mollis -e : suave, blando, delicado morbidus -a -um : enfermizo mulcéo -es -ere -si -sum : cautivar, encantar Munda -ae, f. : Munda (hoy Ronda) munditia -ae, f. : limpieza, elegancia munido -onis, f. : defensa Mycenae -árum, f. pl. : Micenas

Nanciscor -éris -ci, nanctus sum : encontrar, alcanzar Narbo -ónis, f. : Narbona navis -is, f. : nave nex -nécis, f.: muerte (violenta) nidus -i, m . : estante; nido nitor -éris, niti, nixus (nisus) sum : apoyarse, esfor­

zarse nobilitáre : celebrar, alabar nondum : aún no, todavía no notare : advertir, notar Numidae -arum, m. pl. : Númidas (famosos por su

caballería) nux, nucis, f. : nuez

Obéo -is -Iré -ii -ítum : (obire mortem) morir; re­correr, atravesar ,

obíter : de paso, ocasionalmente oblecrare ; deleitar. Oblectamentum -i, n. : deleite,

placer obruo -is -ere -rüi -rütum : abrumar, cubrir, sumergir obséquor -éris -qui -cfitus sum : obedecer (dat.) obsidéo -es -ere -sedi -sessum : sitiar, bloquear obstare : estorbar, impedir obtemperare : obedecer (dat.) obtégo -is -ere -téxi -tectum : cubrir, proteger obvíus -a -um : encontradizo (obviam alicui venire :

encontrarse con uno) occOmbo -is -ere -cubui -cubitum : sucumbir, morir Odeum -i, n. : Odeón (pequeño teatro) officío -is -ere -féci -féctum : obstaculizar objicío -is -ere -jéci -jéctum : oponer, echar obsecrare : pedir, suplicar (qije : ut) Olympia -ae, f.: Olimpia. Olympia -orum, n. pl. :

juegos Olímpicos opera -ae, f. : cuidado, solicitud opifex -icis, m. trabajador, obrero opprimo -is -ere -préssi -pressum : sujetar, oprimir oratio -ónis, f. : discurso; oración (orationem habere

pronunciar un discurso)

279

Page 277: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

orbus -a -um : privado (ablat.) osculári : besar otium -ii, n. : descanso, ocio

Pabülum -i, n. : pasto, forraje pacare : pacificar, somoter Pallas -ádis, f. : Minerva palpare : palpar, acariciar palus -fidis, f. : pantano, laguna pando -is -ere, pandi, pansum : abrir, publicar par, paris : igual, adecuado parco -is -ere, pepgrci, parsum : perdonar (alicui),

ahorrar parietinae -árum, f. pl. : ruinas Parthenon -ónis, n.: Partenón particeps -icipis : partícipe. P. fieri: tomar parte (genit.) parümper : por poco tiempo, un poco pasco -is -ere, pavi, pastum : apacentar, alimentar pateo -es -ere, patüi : extenderse, ofrecerse a los ojos passim : por diversas partes Patavium -ii, n. : Padua (patria de Livio) patefacio -is -ere -factus sum : poner de manifiesto,

descubrir Patróclus -i, m. Patroclo (amigo de Aquiles) pedeténtim (-temptim) : paso a paso, lentamente Pegásus -i, m. : Pegaso (caballo mitológico) pensum -i, n. : tarea, deber Pentelícus -i, m. : Pentélico perágo -is -ere -Egi actum : realizar, cumplir (cursum

peragére : acabar el curso) peragrare : recorrer percontári : preguntar percutió -is -ere -cüssi -cüssum - herir, golpear perdfico -is -ere -düxi -düctum : llevar, continuar perféro -ers -ferré -tüli -látum : soportar, aguantar perfringo -is -ere -frggi -fráctum : estrellar, hacer pe­

dazos, quebrantar perfusus -a -um : inundado pergo -is -ere, perréxi, perrectum : proseguir (p. di­

ciendo : p. dicere) periclitar! : peligrar, correr peligro pericúlum -i, n. : peligro (p. suscipere : arriesgarse) pernicies -ei, f. : ruina, desastre permmpo -is -ere -rúpi -rüptum : romper, abrir una

brecha perspicio -is -ere -spexi -spéctum : mirar, examinar pertimésco -is -ere, pertimüi : temblar, temer mucho perturbare : transtornar, perturbar petitio -onis, f. : ataque, embestida Phidias -ae, m. : Fidias (escultor Griego) Phoebus -i, m. : Febo (Apolo, Sol) pilum -i, n. : dardo, pica, lanza Piraeus -i, m. : Pireo (puerto ateniense) planities -ei, f. : llanura pocúlum -i, n. : copa podium -ii, n. : tribuna PomSna -ae, f. : Pomona (diosa de los frutos)

pompa -ae, f. : desfile pomum -i, n. : fruta pono -is -ere, posüi, positum : poner, erigir, alzar popülus -i, f. : álamo; chopo pórrigo -is -ere -rexi -rectum : alargar potens -entis : poderoso, influyente potissimum : principalmente, sobre todo praebéo -es -ere -büi -bitum : ofrecer, dar praeceps -cipítis : de cabeza, rápido (in praeceps : al

abismo) praedicáre : celebrar, alabar praedium -ii, n. : heredad praeficio -is -ere -fgci -fgctum : poner al frente (de

algo : dat.) praesto -as -are -stiti : dar, ofrecer; aventajar (alicui

aliqua re) praeter : además de (acus.) praeteréo -is -iré -ivi (-ii) -itum : omitir, silenciar.

Praeteríens -eüntis : transeúnte precari : rogar, suplicar (acus.) premo -is -ere, pressi, pressum : apretar, cubrir princeps -ipis, m. : principal, primero procella -ae, f. : tempestad, tormenta procümbo -is -ere -cübui -cubitum : postrarse, de­

rrumbarse procuratio -onis, f. : administracción prodéo -is -iré -ii -itum : avanzar, aparecer prodo -is -ere -didi -ditum : descubrir, traicionar profectus -us, m. : progreso profligare : desbaratar, derrotar profundo -is -ere -fudí -fusum : derramar, verter progredior -éris -édi -gressus sum : avanzar, progresar projicio -is -ere -jéci -jectum : arrojar, lanzar promptus -a -um : resuelto (r. a : promptus ad) propositum -i, n. : plan, proyecto Propylaeum -i, n. : Propileo (pórtico de la Acrópolis) prorüo -is -ere -rüi -rütum : lanzarse, precipitarse prospere : felizmente prorripio -is -ere -ripüi -reptum : precipitarse, es­

caparse prospicio -is -ere -spexi -spectum : ver a lo lejos,

descubrir providéo -es -ere -vidi -visum : prever, cuidar de

Providus -a -um : cauto provocare : excitar, retar publicare : confiscar pudor -oris, m, : vergüenza pulchéllus -a -um : bonito, bello, lindo pulsare : golpear purgare: limpiar, purgar putref ácio -is -ere -f eci -factum : pudrir, disolver Python -onis, m. ; Pitón. Pytíus -a -um ; Pitio (título

de Apolo)

Quaestor -oris, m. : cuestor quamprimum : cuanto antes quatio -is -ere, quássum ; sacudir, destruir

280

Page 278: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

quercus -us, f. : encina quotiens : cuantas veces, siempre que

Raeda -ae, f. : carro (de cuatro ruedas). Raedarius -ii, m. : cochero

raptim : rápidamente, en seguida ratis -is, f.: nave, barca recédo -is -ere -céssi -céssum : desistir, retroceder reciplo -is -ere -cépi -céptum : recibir, acoger. Se

recipére : acogerse recoló -is -ere -colüi -cültum : cultivar; recordar recübo -as -are, recubui : estar acostado, tumbado reddo -is -ere, reddidi, redditum : devolver, traducir redigo -is -ere -égi -actum : hacer volver; obligar redfico -is -ere -dfixi -düctum : traer, replegar (eter-

citum r. in castra) refértus -a -um : lleno, abundante (ablat.) ref icio-is-ere -féci -fectum : reparar, recobrar (spem) regredior -éris -grédi -gressus sum : volver religio -onis, f. : culto, religión remigáre : remar. Remex -ígis, m. : remero. Remi-

gíum -ii, n. : remos remissío -onis, f. : cesación, interrupción remotus -a -um : alejado, apartado. Removeré : apar­

tar renovare : restaurar, renovar repéto -is -ere -ivi (-íi) -ítum : recuperar; evocar el

recuerdo reponére : sustituir, restaurar reportare : conseguir, alcanzar reprimo is -ere -préssi -préssum : contener, detener repugnare : contraatacar rescindo -is -ere -scidi -scissum : desgarrar, abrir residéo -es -ere -sedi -séssum : residir, permanecer,

estar en respicío -is -ere -spéxi -spéctum : mirar atrás, volverse

hacia restitüo -is -ere -üi -ütum : restablecer, devolver rete -is, n.: red (r. poneré : extender la red) retráho -is -ere -tráxi -tractum : retirar, apartar, sacar reverá : en verdad, realmente reverto -is -ere -vérti -vérsum : volver, regresar revocare : volver a llamar, apartar, recordar rima -ae, f. : hendidura, rendija rivalis -is, m. : competidor rogus -i, m. : hoguera, pira rostrum -i, n. ; pico, tribuna, espolón rubésco -is -ere -rubüi: enrojecerse, ruborizarse

Sacra -órum, n. pl. : sacrificios saeptum -i, n. : recinto, cerca sagülum -i, n. : capote Salámis -inis, f. : Salamina salió -is -iré, salüi, saltum : saltar, brincar sapidus -a -um : sabroso satélles -itis, m. : secretario, acompañante

saucius -a -um : herido, golpeado scaena -ae, f.: escena, teatro sceleratus -a -um : criminal, impío scindo -is -ere, scidi, scissum : cortar, rasgar, dividir sculpo -is -ere -psi -ptum : esculpir, grabar secare : abrir, cortar secérno -is -ere -crévi -crétum : separar, apartar sectari : seguir, perseguir secündus -a -um : segundo; favorable sedes -is, f. : asiento, lugar seditio -onis, f. : revolución, sublevación semita -ae, f. : senda, sendero semoveo -es -ere -movi -motum : apartar, alejar

(aliquem ex, a) sensim : insensiblemente sententia -ae, f. : opinión, parecer sentio -is -iré, sensí, sensum : advertir signum -i, n. : estatua, pintura; señal singültus -us, m. : sollozo sino -is -ere, sivi, situm : permitir solitüdo -inis, f. : soledad solvo -is -ere, solvi, solütum : solucionar, desatar.

Solutus -a -um : libre sordidus -a -um : sucio Spartiátae -arum, m. pl. : Espartanos spectáre ; ver, mirar, contemplar speculári : vigilar, acechar spelünca -ae, f. : cueva spérno -is -ere, sprévi, sprétum : despreciar spissus -a -um : espeso, denso spolium -ii, n. : botín, despojo sponte : espontáneamente statío -onis, f. : centinela stativa -órum, n. pl. : campamento, cuarteles sterno -is -ere, stravi, strátum : tenderse, empedrar,

allanar stolídus -a -um : necio, estúpido strenüus -a -um : valiente. Strenue : valientemente strépo -is -ere -püi -pítum : hacer ruido, resonar stringo -is -ere, strlnxi -strictum : estrechar; des­

envainar (gladium) strües -is, f. : montón, hacinamiento studeo -es -ere -düi : dedicarse, consagrarse (alicui rei) suadéo -es -ere, suási, suásum : persuadir (dat.) subeo -is -iré -íi -ítum : aproximarse, venir a la mente

(dat.) subígo -is -ere -égi -actum : someter, subyugar sublevare : ayudar, aliviar subsidium -ii, n. : línea de reserva, auxilio subvenio -is -iré -véni -véntum : socorrer, auxiliar

(dat.) sulcáre : surcar, atravesar Sulmo -onis, m. : Sulmona (patria de Ovidio) summitto -is -ere -misi -missum : someter, reducir sumptus -us, m. : gasto, coste (s. faceré : hacer gastos) Suníum -ii, n. : Sunión (promontorio de Atenas) superare : escalar, subir supérsum -es -esse -fui: quedar, sobrar

281

Page 279: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

suplicíum -ii, n. : castigo, pena (s. surtiere de aliquo : castigar a uno)

suscipío -is -ere -cépi -ceptum : emprender; aceptar suspicio -onis, f- : sospecha. Suspicári : conjeturar, sos­

pechar

Tabella -ae, f. : tablilla (para escribir). Tabellarius -ii, m. : cartero

Tegéa -ae, f. : Tegea. Tegeaeus -a -um : de Tegea temperare : gobernar, regir tempestas -átis, f. : clima, tempestad testudo -ínis, f. : concha, tortuga teneo -es -ere, tenüi, tentum : tener, coger, asir tentorium -ii, n.: tienda Thebae -árum, f. pl. : Tebas Thermopylae -árum, f. pl. : Termopilas tibia -ae, f. : flauta toga -ae, f. : toga (vestido senatorial) tolerare : sufrir, aguantar

tollo -is -ere, sustüli, sublátum : levantar, elevar tormentum -i, n. : máquina de guerra torpesco -is -ere, torpüi : paralizarse trabs -trabis, f. : viga trajicio -is -ere -jéci -jéctum : arrojar, atravesar transféro -ers -ferré -tüli -látum : trasladar; demorar transfigo -is -ere -flxi -fixum : traspasar, a:ravesar

(corpus) tránsfuga -ae, f. : desertor. Transfugére ad : desertar.

Transfugium -ii, n. : deserción transitus -us, m. : paso, tránsito transmitió -is -ere -misi -missum : pasar, atravesar transvého -is -ere -vexi -vectum : trasladar, transportar Trasumennus -i, m. : Trasimeno (lago de Etruria) Troes -um, m. pl. : Troyanos tueor -éris -eri, tuitus sum : defender; ver tumülus -i, m. : túmulo, sepulcro turpis -e : vergonzoso

Ubertas -átis, f. : fecundidad. Ubertim : con fecundidad ultio -onis, f. : venganza ulmus -i, f. : olmo ultro : espontáneamente uro -is -ere, ussi, ustum : quemar, abrasar usurpare : emplear, usar usus -us, m. : manejo, uso

Vacare : estar vacío, ocioso; dedicarse a (dat.) vale (imperat. de valere) : pásalo bien, adiós. V. dicere :

dar el adiós valetüdo -ínis, f. : salud (buena o mala) vastare : asolar vastitüdo -ínis, f. : magnitud veho -is -ere, vexi, vectum : llevar, transportar venabülum -i, n. : venablo ventitare : ir, venir con frecuencia Venusia -ae, f. : Venusia (patria de Horacio) venüstus -a -um : gracioso, elegante verbera -érum, n. : correa, latigazo veréor, -éris -eri, veritus sum : temer, reverenciar verto -is -ere, verti, versum : traducir, volver; achacar

a (dat.) vestío -is -íre -ivi -itum : cubrir, vestir victus -us, m. : sustento, víveres vigeo -es -ere -güi : tener fuerza, florecer virga -ae, f. : vara, bastón viridarium -ii, n. : jardín viso -is -ere, visi, vísum : visitar, ir a ver vividus -a -um : vivo, actual vixdum - apenas volüptas -átis, f. : placer volvo -is -ere, volvi, volutum : revolver, girar, pre­

cipitar vomer -éris, m. : arado vomo -is -ere -müi -mitum : vomitar votum -i, n. : voto, plegaria (v. faceré : hacer votos)

282

Page 280: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

VOCABULARIO CASTELLANO - LATINO

A b a t i r : deprimo -is -ere -pressi -pressum; frangere acabar : finiré, perficére a c a m p a r : castra poneré, considere

a c o m p a ñ a r : comitari (aliquem) ; comitem esse (alicui) acosar : insectari (aliquem), instare (alicui) acostarse : cubo -as -are, cubui, cubitum acudir : adire; accurro -is -ere -curri -cursum acueducto : aquae ductus -us, m.

advert ir : animadverto -is -ere -verti -versum; monere, sentiré

af i c ión : studium -ii, n., oblectatio -onis, f. agradable : lepidus, jucundus, gratus -a -um agradecer : gratiam habere, referre (alicui); gratias age-

re, grates persolvére (alicui) aguantar : sustineo -es -ere -tinui -tentum agudeza : mentís sollertia, acumen -inis, n. agujero : foramen -ínis, n. ajo : alium -ii, n.

ajusticiar: supplicio afficére (aliquem) a l a r g a r : pórrigo -is -ere -rexi -rectum; protendo -is

-ere -tendi -tensum a l a r m a r s e : per turban alcanzar : asséqui alejar : summovére (aliquid ab aliqua re). Alejarse :

discedere, abire al iado : socius -ii, m. Al ianza : societas -átis, f. al iv io : levamen -inis, n. Alpes : Alpes -ium, f. pl. alzarse : véase l evantarse a m e n a z a r : minitari (con algo a a lguno : aliqua re

alicui; con hacer : faceré) a n i m a d o : concitátus -a -um Anquises : Anchises -ae, m. (padre de Eneas) añadir : addo -is -ere, addidi, additum apagar : exstinguo -is -ere -stinxi -stinctum aparecer : appareo -es -ere -rui; Aparecerse : se osten-

dere aplaudir : plaudo -is -ere -si -sum. Aplauso : plausus

-us , m. apoderarse : potiri (aliqua re o aliquam rem) ; occupare

(acus.) a p r e s a r : aprehenderé, capére

apuesto : formosus -a -um aquietar : lenire, sedare Argonautas : Argonautae -arum, m. pl.

Argos (ciudad) : Argi -orum, m. pl. Arles : Arélate (indeclinable) a r m a r : armare

Arpiño : Arpinum -i, n. (patria de Cicerón) arrasar.: solo aequári arrastrar : veno -is, vehére, vexi, vectum; trahere

arriesgarse : periculum suscipére arte : ars, artis, f. (bel las artes : bonae, ingenuae, ho -

nestae artes) asalto : Ímpetus -us, m.; petitio -onis, f. a s a m b l e a : conventus -us, m.; consilium -ii, n . asediar : obsidére, circumdáre, cingére. Ased io : ob-

sidio -onis, f. asistir : adesse, interesse (a algo : alicui rei) aspecto : species -ei, f. aspereza : asperitas -átis, f.; (a . de esti lo) : austeritas

-atis, f. asunto : negotium -ii, n. asustarse : paveo -es -ere, pavi ataque : véase asalto a tracar : navem appellére ad atraer : alucio -is -ere -lexi -lectum atravesar : (un río) transiré; (un cuerpo) transfigo -is

-ere -fixi -fixum aventajar : praestare (alicui aliqua re), antecellére

Baluarte : ars -arcis, f. bañar - abluo -is -ere -lui -lutum. B a ñ a r s e : se abluere

(ablui), lavari bañista : natator -oris, m. belleza : forma -ae, f., venustas -átis, f. bloquear : véase asediar bolsi l lo : cruména -ae, f. • b r a m a r : fremo -is -ere, fremui, fremitum bril lar : niteo -es -ere, nitui; fulgeo -es -ere, fulsi. B r i ­

l lo : nitor -oris, m . Bri l lante : fulgidus -a -um, micans -antis

B r i n d i s : Brundisium -ii, n.

283

Page 281: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

bronce : aes, aeris, n. D e bronce : aereus -a -um b u r l a r : deludo -is -ere -lusi -lusum. Burlarse : nidi­

ficare, illudére (aliquem). Burla : irrisio -onis, f.

C a b a l g a r : equitare cabana : casa -ae, f., tugurium -ii, n.

calentar : calefacére. Calentarse : tepesco -is -ere, tepui cal iente : calidus -a -um

c a m b i a r : mutare, commutare. Cambiarse : mutari (en algo : in con acus.)

c a m p a m e n t o : castra -orum, n. ( levantar el c a m p a ­m e n t o : c. moveré; sentar el c a m p a m e n t o : c. poneré)

c a m p a ñ a : expeditio -5nis, f.

campes tre : rusticus -a -um capaz : aptus -a -um (para : ad y acus.) c a p i t a l : caput -itis, n.

capote : sagülum -i , n. capturar : vi capére, aprehenderé Capua : Capua -ae, f.

c á r c e l : carcer -éris, n., custodia -ae, f., vincula -orum, n. Encarcelar : in vincula demittére, conjicére

carro : carrus - i , m . C. agr íco la : plustrum -i, n. Ca­rrito : carricülus -i, m.

carta : epistüla -ae, litterae -arum f. pl. Cartero : ta-bellarius -ii, m.

Caudio : Caudium -ii, n. (c. del Samnio) cautamente : caute, prudenter. Cautela : cautio -onis, f.

cautivar : (atraer) allicére; (reducir a cautiverio : in servitutem redigere)

celebrar : laudare

cent inela : custodia -ae, vigil -ilis cert i f icar : certiorem (aliquem) faceré cítara : fides -ium, f. pl., cithara -ae, f. ( tocar la c. :

canere fidíbus)

ciudadela : véase baluarte cobarde : ignavus -a -um, imbellis -e coche : raeda -ae, f. (c. de cuatro ruedas : carruca -ae,

f., c. abierto : pertorrítum -i, n.) coetáneo : aequalis -e col ina : collis -is, m., tumulus -i, m. c o l m a r : cumulare

combat i r : pugnare (contra uno : cum aliquo); dimicare comenzar (dar principio) : incipere; ( emprender) :

inire

c o m p a r a r : comparare (a uno con otro : aliquem cum aliquo)

compet ic ión : certamen -inis, n.

concertar : jungére, componére condenar a uno a muer te : damnare aliquem capitis

o capite. Condena : damnatio -onis, f.

conductor : auriga -ae, f, raedarius -ii, m. conquistar : expugnare, capere, occupare, potiri. Con­

quista : occupatio -onis

conseguir : conséqui, comparare, obtinére; (c. con rue­gos : impetrare)

continuo : diuturnus -a -um

conversar : collóquor -éris -qui -locOtus sum (cum aliquo)

coronar : saepio -is -íre -psi -ptum; cingére, coronar correspondencia ; commercium epistulare c o r r o m p e r : corümpo -is -ere -rupi -ruptum criar : nutriré, alére cruci f icar : cruci afligere (aliquem) cuidar : curare (que : ut) culpable : sons, sontis, m.

cult ivar : excolo -is -ere -colui -cultum; colére. Cul­t ivo : cultus -us, m.

c u m b r e : jugum -i , n., culmen -inis, n. curar : sanare; medéri (alicuij

D e b a t e : deliberatio -onis, f. decapitar : caput abscidére (alicui) decidir : constituére, proponére, animum inducére (ut)

defensa : praesidium -ii, n. Delfos : Delphi -orum, m. d e n o m i n a r : vocare, appelláre, dicere

derrota : clades, -is, f. Derrotar : profligare descendencia : progenies -ei, f. desconf iar : diffidére (de uno : alicui)

descubrir : detegére, comperire desenrol lar : volvere, explicare

desenvainar : stringo -is -ere, strinxi, strictum desesperar : desperare (de algo : de aliqua re)

desf i ladero : angustiae -arum, f. pl., fauces -ium, f. pl. desgracia : res adversae, f. pl., casus -us, m. desnudar : nudare, exuére. Desnudarse : vestimenta de-

ponere, nudari despedazar : lanire, lacerare despertar : excitare despreciar : contemno -is -ere -psi -ptum; sperno -is

-ere, sprévi, sprétum. Desprec io : contemptus -us, m. desterrar : in exsilium ejicére. Dest ierro : exsilium

-ii, n. detener : morari (aliquem) devolver : reddere »

di famador : detractor -5ris, m. director : rector -oris, m., moderator -oris, m. discurso : oratio -onis, f. disfrutar : fruor -éris, fruitus sum disparar : véase lanzar distar : abesse (de R o m a : a Roma) distraerse : animum relaxare. Distracción : laxamentum

-i, n., ludus -i, m. distribuir : dispertio -is -iré -ii -itum; distribuére divertirse : oblectári

dolerse : doleré (de algo : aliquid o de aliqua re) doncel la : virgo -inis, f. dotado : ornatus, -a -um, instructus -a -um dote : virtus -utis, f. duro : ferreus -a -um, firmus -a -um

Echar : j acere, mittére

educación : institutio -onis, f.

ef icacia : efficientia -ae, f.

oe/i

Page 282: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

ejercicio : exercitatio -Onis, f., exercitium -ii, n.

elefante : elephantus - i , m., barrus - i , m. elegancia : elegantia -ae, f., concinnitas -átis, f. Elena : Helena -ae, f. elogio : laus, laudis, f.

e m b a r c a r : conscendére navem e m p r e s a : inceptum -i, n. energía : vis -is, f., fortitudo ínis, f. e n f e r m a r : in morbum incidére; aegrotare. E n f e r m o :

aeger -a -um, aegrotus -a -um enojar : irritare, exacerbare. Enojo : iracundia -ae, f.

Enojado : ira incensus enriquecer : ditare, locupletare. Enriquecerse : ditescére enseres : -res -rei f.

enterrar : sepelio -is -iré -ivi -itum; térra condére entregar : dedére, donare, tradére; (consagrarse) : in-

cumbére in (acus.), vacare (dat.) envainar : condo -is -ere, condidi, conditum E p a m i n o n d a s : Epaminondas -ae, m. equipado : instructus -a -um; ornatus -a -um (de algo :

aliqíia re) equivocarse : errare; fallor -eris, fallí, falsus sum. E q u i ­

vocación : error -oris escaparse : effugére e s c a r a m u z a : velitatio -onis, f. escasez : inopia -ae, f. esc lavi tud : servitus -utis, f. e s c r i b i r : scribére. E. c o r r e c t a m e n t e : eméndate s.

Escri to : scriptum -i, n. e scu l tor : Sculptor -oris, m. esforzarse : niti , conari

espantoso : horrendus -a -um, horridus -a -um espectador : spectator -oris, m. esplendor : véase br i l lo Esqui lo : Aeschylus -i, m. establecer : véase dec idir es tac ión : tempus -óris, n. estandarte : vexillum -i, n. estrago : strages -is, f., populatio -5nis, f. estúpido : stultus -a -um

Euristeo : Eurystheus -ei, m. (rey de Micenas) e x a m i n a r : probare, exquirére, perpendére e x á n i m e : exanimis -e excepto : praeter, extra (acus.) exces ivamente : nimis exc i tado : excitatus -a -um, accensus -a -um. Exci tar :

excitare; accendo -is -ere -di -sum excluir : excludére, excipére exponer : exponére, narrare extraordinario : eximius -a -um

Fábula : fábula -ae, f., fabella -ae, f. fal tar : restare, superesse, deesse; (no faltan quienes

non desunt qui; faltar las fuerzas : deficére vires; sólo falta que : tantum restat ut)

Farsal ia : Pharsalus - i , f. fast idioso : fastidiósus -a -um

favorable : prospérus -a -um, secundus -a -um fecundar : fecundare. Fecundo : almus -a -um, fecun-

dus -a -um fert i l idad : ubertas -atis, f. Fil ipos : Philippi -orum, m. pl. f lauta : tibia -ae, f., avena -ae, f., fístula -ae, f. fogosidad : alacritas -átis, f., vehementia -ae, f. fosa : fossa -ae, f., cavea -ae, f. fomentar : fovére formar (educar) : conformare frente : frons, frontis, f. (f. de bata l la : acies -ei, f.;

estar al f.: praeesse (dat.); de frente : adversus -a -um)

f r u g a l : parcus -a -um fuerza (vigor) : vis -is, f., robur -oris, n.; ( tropas) :

copiae -arum, f. pl. f u n d a r : condére. Desde la fundación de R o m a

a Roma condita. Fundador : condítor -oris, m.

Ganso : anser -éris, m. garganta : guttur -uris, n., gula -ae, f. gastar : impendo -is -ere -pendi -pensum gladiador : gladiator -óris, m. glor iosamente : praeclare gobernar : regó -is -ere, rexi, rectum; moderari

golpear : percutió -is -ere -cussi -cussum; verberare grabar : imprimo -is -ere -pressi -pressum; sculpo -is

-ere -psi -p tum gracia (favor) : gratia -ae; (agradec imiento) : gratiae

-arum, f. pl.; (donaire) : lepos -oris, m. gracioso : lepídus -a -um, venustus -a -um graderío : cavea -ae, f. gritar : clamare, clamitare, clamores edére, vociferan.

Grito : clamor -oris, m., vociferatio -onis, f. grupo : coetus -us , m., grex, gregis, m. guerrear : bellare, dimicáre (cum aliquo). Guerrero :

bellator -oris, m.

H á b i l : peritus -a -um (para : ablat. con in. o genit.) ; callídus -a -um, sollers -ertis

habi tac ión : celia -ae, f., conclave -is, n. hambriento : esuriens, -éntis hazaña : gesta -orum, n., facinus -óris, n. hera ldo : praeco -onis, m. héroe : heros -ois, m. herramienta : ferramentum -i, n. h i é l : fel, fellis, n. honor : honor (nonos) -óris, m. En honor de : in hono-

rem (gen.) horca : furca -ae, f. hospedar : hospitio recipére aliquem. Hospital idad :

hospitium -ii, n. Huésped : hospes -itis, m. huel la : vestigium -ii, n . huérfano : orbus -a -um; (sust.) orbus -i, m. h u m o r : animus -i , m.

9Rñ

Page 283: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Imi tar : aemulári, imitári facus.J

i m p o r t a r : interest (patris, Ulitis, nostra)

inaugurar : dedicare. Inauguración : dedicatio -onis, f. i n c o m o d i d a d : incommoditas -atis, f. increpar : objurgáre inculto : rudis -e, agrestis -e inexperiencia : inscitia -ae, f.

in famante : sordidus -a -um injuriar : maledicére (alicui), objurgáre

insensato : stultus -a -um insens ib lemente : sensim, paulatim, pedetentim inst igar : incitare, impeliere, moveré. I n s t i g a d o : mo­

ras -a -um

inst i tuir : instituere, constituere intel igencia : mens, mentís, f., inteüectus -us , m. intel igente : instructus -a -um

intérprete : conjectator -óris, m. intervenir : interesse (dat. o ablat. con in) in t imidar : terreo -es -ere, terrui, terri tum inv i tar : invitare (ad cenam). Invitación : invitatio

-ónis, f.

invocar : implorare

Jactancioso : gloriosus -a -um jardín : hortus -i, m., viridarium -ii, n.

Jasón : Jason -onis, m. j inete : eques -itis, m . juguetón : ludibundus -a -um juntar : adjungo -is -ere -junxi -junctum

Lanzar : jacére, mittére, emittcre, projicére. Lanzarse : irruo -is -ere -rui -rürum (in con acus.)

lazo : laqueum -ii, n. Echar el 1. : injicére laqueum

(dat.) l ecc ión : schola -ae, f., documentum -i, n. l enguaje : oratio -onis, f., genus dicendi le tras : litterae -arum, f. pl. ( h o m b r e de 1. : vir litte-

ratus; cult ivar las letras : in litteris elaborare, utre­ras colere)

levantar : levare, tollere. Levantarse : surgo -is -ere,

surrexi, surrectum l ícito (ser) : licere (alicui) l impiar : mundare, abluére; tergo -is -ere, tersi, tersum.

Limpiarse : mundari l i tera : lectica -ae, f. l ibrar : liberare, eripére. L ibrarse : se avocare (con

a y ablat.). Libre : liber -a -um, vacuus -a -um. Libertad : libertas -atis, f.

Manchar : maculare m a n d o : imperium -ii, n. maniobra : decursio -onis, f.

m a ñ a n a : mane; m u y de m a ñ a n a : summo mane, pri­ma luce

maravi l lar : admirationem moveré (alicui) m a r f i l : ebur -óris, n.

Marsel la : Massilia -ae, f. m a s a j i s t a : unctor -óris, m.

m a t a n z a : strages -is, f., clades -is, f. m a z a : clava -ae, f.

m e c h a : ellychnium -ii, n. mediano : mediocris -e

medi tar : cum animo volvere, cogitare; secum cogitare mejorar : melius faceré mercancía : merx, mercis, f., venale -is, n. M é r i d a : Emérita -ae, f. m é r i t o : meri tum -i , n., virtus -mis, f. m e t e r : inducére, immittére (in con acus.) m é t o d o : ratio -onis, f., methodus -i, f., via -ae, f. m i r a r : aspicere, intuéri, spectáre. M . por uno : consu-

lére alicui m i s i ó n : munus -éris, n. mode lar : fingo -is -ere, finxi, fictum. M o d e l o : speci-

men -inis, n., exemplar -aris

moderno : hodiernus -a -um, recentior -oris

m o j a d o : madefactus -a -um moles tar : molestiam affere (alicui). M o l e s t a r s e : in­

dignan. Molest ia : vexatio -onis, f. Moles to : incom-modatus -a -um

m o n t a r (a cabal lo , en una nave) : ascenderé (in) equum, navetn

mostrar : ostendére, indicare. Mostrarse : se praeber : (con adjet.), se gerere (con adverbio)

m o t i v a r : moveré. Motivo : causa -ae, f., ratio -onis, f.

mult ip l i car : multiplicare

N a c i m i e n t o : ortus -us, m-, origo -inis, f.; ( cond i c ión ) : locus -i; (día de l n a c i m i e n t o ) : dies natalis, n a u -

le -is, n. negocio : negotium -ii, n. N i m e s : Nemausus -i, f. niñez : pueritia -ae, f. (desde la n i ñ e z : a puirit ia, a

puero) n o m b r a r : nominare, nuncupare; ( d e s i g n a r ) crear;,

faceré, designare N u m a n c i a : Numantia -ae, f.

Obligar : cogo -is -ere, coegi, coactum (ut con subj.) ocupación : negotium -ii, n. olivo : oliva -ae, f., olea -ae, f. opinar : censére, sententiam aperire. O p i n i ó n : senten-

tia -ae, f. opuesto : adversus -a -um o r d e n : jussus -us, m. (por orden : jussu (gen.) organizar : constituere, praeparare orgul loso : superbus -a -um origen : véase nac imiento Ostia : Ostia -ae, f. •

Pac i f i car : pacarc, pacificare pacto : foedus -éris, n. Padua ; Patavium -ii, n.

2 8 6

Page 284: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

palacio : regia -ae, aedes regia paraje : loca -orum, n. pl. París : JLutetia -ae, f. patrimonio : patrimonium -ii, n., res familiaris pavimento : pavimentum -i, n. pelea : pugna -ae, f., proelium -ii, n. Pelear : pugnare,

dimicáre, cenare (cum aliquo) peligrar : periclitan pena : angor -óris, m., aegritudo -ínis, f., dolor -oris, m. perder : perdo -is -ere, perdídi, perditum; amittere perdonar : ignoscere (alicui); parco -is -ere, pepérci,

parsum (alicui). Perdón : remissio -onis, f., venia -ae, f.

pereza : ignavia -ae, f., pigritia -ae, f. permiso : venia -ae, f. pernil: perna -ae, f. persuadir : suadeo -es -ere, suasi, suasum (de que : ut) pesado : gravis -e, onerosus -a -um picante : acer, acris, acre Pirineos : Pyrenaei montes plato : catinus -i, m. poblado : (adj.) : celéber -bre; (sust.) vicus -i, m.

pagus -i, m. poder : posse, valere; (potencia) : vis -is, potentia -ae, f. poema : carmen -inis, n. poesía : poética -ae, f., poésis -is, f. (acus. con in) Pompeya : Pompeji -orum, m. pl. ponderado : gravis -e portarse : se gerere portentoso ; mirabilis -e posteridad: postéri -orum posesión : praedium -ii, n. plan : consilium -ii, n., propositum -i, n. plaza : forum -i, n., área -ae, f.; (plaza fortificada :

oppidum -i, n.) plegaria : preces -um, f. pl., precario -onis, f. pluma : calamus- -i, m. precipitarse : ruó -is -ere, rui, rutum; irruere (in con

acus.) predilecto : dilectus -a -um pregonar : edico -is -ere -dixi -dictum. Pregonero :

praeco -onis, rh. preocuparse: sollicitum esse, laborare, anxium esse.

Preocupación : cura -ae preparativo : apparatus belli presenciar : adesse (dat. o in con ablat.) presidir : praesum -es -esse -fui (dat.) proceso : causa -ae, f, lis, litis, f. proclamar : pronuntiáre procurar : curare, contenderé, vidére (que : ut) profesión : munus -éris, n. prosa : prosa -ae, f., soluta oratio, f. proseguir : pergo -is -ere, perréxi, perréctum (el ca­

mino : iter) profetizar : vaticinium edere, canére proponer : proponere. Proponerse : habere in animo,

consilium capére, sibi proponere proteger : muñiré, tutári (acus.), protegeré

provisto : véase equipado prueba : tentamen -inis, n. Poner a p . : tentare (acus .) publicar : edere, in lucem edére, evulgare puesto : sedes -is, f. puñal: pugio -onis, f., sica -ae, f. puñalada ; pugionis ictus pureza : pudicitia -ae, f.; (de estilo): perspicuitas -átis, f.

Rabioso : rabidus -a -um rapidez : celeritas -atis, f. realidad : veritas -atis, f., res, rei, f. realizar : faceré, perficere rechazar : repeliere recitar : recitare recobrar : recuperare recoger : colligére. Recogerse : se recipere recompensar ; muñeran reconocer : agnoscére, recognoscere recostarse : recumbo -is -ere -bui; incumbére (dat.) recuerdo : memoria -ae, f., recordatio -onis, f. recurso : ratio -onis, f. regar : irrigare, rigare, abluére rehacer : reficere, instaurare rehén : obses -idis, m. y f. remoto : longinquus -a -um rendido : defatigatus -a -um rendirse : se dedére, se tradére (alicui) reñir : objurgáre repartir : partior -iris -íri -itus sum; distribuere repetir : iterare, repetiré representar : effingo -is -ere -finxi -fictum reputar : habere, ducére, aestimáre respeto : veneratio -onis, f. restaurar : instaurare resto : reliquiae -arum, f. pl. resultar : evado -is -ere -vasi -vasum retardar : morari (acus.), tardare retirada : receptus -us, m.; (tocar a retirada: receptui

canere) Rímini : Ariminum -i, n. Rin : Rhenus -i, m. robustecer : firmare rodear : circumdáre, circumvenire, cingére rostro : os -oris, n., vultus -us, m., facies -ei, f. Rubicón : Rubico -onis, m.

Sacrificar : sacrificare, immolare, mactare, litare. Sa­crificio : sacrificium -ii, n., immolatio -onis, f.; (víc­tima); hostia -ae, f.

salida : exitus -us, m. saludar : salutare (aliquem), salutem daré (alicui). Sa­

ludo : salutatio -onis, f. salvar : servare, salvum faceré saquear : diripére sarmiento : palmes -itis, m. sediento : avidus -a -um (gen.), sitiens, entis (acus.)

287

Page 285: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

sentimiento : sensus -us, m. señal: signum -i, n. Dar una señal: signum daré sincero : probus -a -um situación : sors, sortis, discrimen -inis, n. situado : situs -a -um sobresaliente : praestans -antis sobrevenir : supervenire (aliquid alicui) sobrevivir : superesse sofocar : opprímo -is -ere -préssi -pressum soledad : solitudo -inis, f., secessus -us, m. sonar : sonare, resonare; (sonar a : tinnire (actis.) sonreír : arrideo -es -ere -risi -risum sorprender : deprehendere (aliquem) sospechar : suspicere (de aliquo o aliquem). Sospecha :

suspicio -onis, f. (inspirar s. : moveré suspicionem) suceder : accidére, evenire, contingére. Suceso : even-

tum, -i n., eventus -us, m. sucumbir : succumbere (a algo : dat.) sujetar : subjicio, -is -ere -jeci -jectum; (atar) : ligare,

vincire superar : superare, praestare (a alguno en algo : alicui

aliqua re) suscitar : moveré, concitare

Taberna : popina -ae, f. tallar : exprimére tardar : morari (acus.). Tardanza : mora -ae, f. Tebas : Thebae -arum, f. pl. temerariamente : temeré templo : aedes -is, f., templum -i, n. terraplén : agger -éris, m. territorio : fines -ium, m. pl. Teseo : Theseüs -Si, m. tibio : tcpidus -a -um, egelídus -a -um tiempo : tempus -oris, n.; (pasar el t. : tempus consu­

mere, agere) titular : inscribere. Título : titulus -i, m., nomen -inis,

n., inscriptio -onis, f. tortura : tormentum -i, n.

transportar : veho -is -ere, vexi, vectum -Tucidides : Thucydides -is, m. Túsculo : Tüsculum -i, n. traducir : transferre (de lingua Latina ad Graecam);

verto -is -ere, versi, versum (ex lingua Latina in Grae­cam)

tratar (manejar) : tractare; (tratar de) : disputare, age-re, disserére; (esforzarse) : conari, niti (inf.)

tregua : indutiae -arum, f. pl. tribuna : rostra -orum, n. pl., suggestus -us, m. trono : solium -ii, n. tropa : milites -um, m. pl., copiae -arum, f. pl. Troya : Troja -ae, f., Ilium -ii, n.

Vacación : feriae -arum, f. pl. vanguardia : agmen primum vela (de nave) : velum -i, n.; (candela) : candela -ae, f. vellocino : vellus -éris, n. Venecia : Venetiae -arum, f. pl. vengador : ultor -óris, m. venero : fodina -ae, f. ventilar : agere Venus : Venus -éris, f. verdugo : carnifex -ícis, m. vergonzosamente : turpíter. Vergonzoso : turpis -e vestir : induere vestem. Vestirse : vestiri, indui. Ves­

tido : vestís -is, f., vestimentum -i, n. vestigio : reliquae -arum, f. pl. viajar : iter faceré, conficére, inire; se daré in viam.

Viaje : iter, itinéris, n. víctima : véase sacrificio victoria : victoria -ae, f. (conseguir la v. : victoriam

reportare) vil : sordidus -a -um, vilis -e. Vileza : dcdccus -óris, m. visitar : adire, lustrare, perlustráre, visitare víveres : commeatus -us, m., cibaria -orum, n. pl. volcar : everto -is -ere -vertí -versum vomitar : vomo -is -ere, vomui, vomitum voto : votum -i, n.

288

Page 286: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Í N D I C E

Páginas

Presentación c

Acentuación del Latín 7

1. Roma, gentium domina 9 Partículas: copulativas, negativas, disyuntivas, adversativas, consecutivas, causales . . . 10

T I T O M. PLAUTO 1 7

2. In Sicilia 19 Relaciones de lugar 20

3. Post mensem in África 27 Relaciones de tiempo 28

4. Hannibal Carthaginiensium dux 33 Relaciones de tiempo 34

5. Carthago Nova 37 Concordancia del predicado 38

6. Munda, magni proelii theatrum , 4 3 Concordancia: aposición, atracción, «ad sensum» 44

7. Corduba, Baeticae caput 49 Concordancia del relativo 5 o

Lucio ANNEO SÉNECA 54

8. Adulescentes circensibus Emeritae adsunt 55 Vocativo y Nominativo 56

9. Lucius et Quintus Segoviae aquae ductum invisunt 61 Acusativo simple 62

10. Numantia, urbs virtute praestans, salve! 67 Acusativo: extensión, distancia, edad 68

11. Lucius et Quintus Tarracone, de itinere parentes certiores faciunt 73 Doble acusativo 74

MARCO VALERIO MARCIAL 7 8

12. Lucius et Quintus Dertosae vil lam lustrant 79 Genitivo: posesivo, cualidad, objetivo y subjetivo, partitivo 80

13. Lucius et Quintus Galliam petunt 87 Genitivo: aprecio, precio, culpa, pena 88

CAYO JULIO CESAR 92

289

Page 287: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Páqir.a^

14. In quadam Arélate área 93 Genitivo: recuerdo y olvido, «refert» e «interest» 94

15. Salve, Roma, Imperii caput 101 Dativo con verbos 102

HANNIBAL DUX ACERRIMUS 107

16. Adulescentes Forum Romanum invisunt I I I Dativo con adjetivos ¡ ¡2

MARCO TULIO CICERÓN 116

17. Lucius et Quintus in thermis lavantur 117 Dativo: ético, agente, relación, fin, doble dativo, posesión ' 1 1 8

18. Lucius et Quintus pugnis gladiatorum abhorrent 125 Ablativo: separación, origen 126

19. Cornelius servos, quibus ei opus est, emit 129 Ablativo: materia, «opus est», comparación 130

20. Spartacus seditionem inter servos excitat 135 Ablativo: instrumental, compañía, modo, abundancia y escasez 136

21. Lucius et Quintus Sassinam et Ariminum petunt 141 Ablativo: causa, relación, medida 142.

CORNELIO NEPOTE 146

22. Julia litteras parentibus mittit 147 Tiempos del verbo: presente, imperfecto, perfecto, futuro 148

23. Nonne Veronam oppidum nobiscum venies? 153 Modo indicativo: interrogativa indirecta, imperativo 154

24. Ad Patavium, T. Livii patriam, iter 159 Modo subjuntivo: deliberativo, exhortativo, prohibitivo, potencial, desiderativo . . . . 160

25. Quo modo Cicero Catilinae conjurationem detexerit. . 165 Correspondencia de tiempos 166

CAYO SALUSTIO CRISPO 17°

26. Cornelio gratum fuit quod liberi Tusculum adierunt 171 Quod explicativo, consecutivas ut/ut non 172

27. Cávete ne erretis viam ad Sulmonem 177 Finales ut ne 178

28. Aemilia recusavit ne Julia in Graeciam iret 183 Verbos de impedimento y temor 184

QUINTO HORACIO FLACO • 188

29. Graecia capta, agresti Latió artes intulit 189 Interrogativa indirecta 190

30. Olympiam, in urbem Jovis sacram . 195 Infinitivo con sujeto-acusativo 196

CAYO VALERIO CATULO , 200

31. Lucius et Quintus diem spartanorum more agunt 201 Infinitivo simple 203

32. Iter ad urbem Corinthum 205 Proposiciones relativas 206

290

Page 288: Aramendia Segura Jesus - Roma Gentium Domina - 3er Curso de Latin - 1964

Páqinas

33. Deorum dearumque pater caelestis, Juppiter, salve! 21 r Proposiciones finales 212

34. Lucius et Quintus ad Thermopylarum fauces 217 Proposiciones causales 218.

35. Thebae, urbs armis et virtute florens 221 Proposiciones consecutivas 222

T I T O LIVIO 226

36. En Athenae, omnium artium fecundae inventrices. 227 Proposiciones concesivas 228

37. Lucius et Quintus Dionysiacis ludis adsunt 231 Proposiciones condicionales 232

38. Acrópolis divae Minervae sedes 237 Proposiciones comparativas • 238

39. In campo Marathonio 243 Proposiciones temporales 244

XERXES REX GRAECIAM AGGREDITUR 248

40. «Fuimus Troes, fuit Ilium» 251 Formas nominales del verbo 252

PUBLIO VIRGILIO MARÓN 260

Prosodia 261

Métrica 265

Orden de las palabras en latín 267

Nunc animus est relaxandus (cánticos) 269

Vocabularios 273 Vocabulario latino-castellano 275 Vocabulario castellano-latino 283

í 291