artaud ve Şiddet
TRANSCRIPT
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
1/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1253
ANTONN ARTAUD VE DDET
ANTONN ARTAUD AND VIOLENCE
idem KILI*
ZET
Ac, insann iinde varoluundan beri vardr. nsan acyla gelir dnyaya, acyla
biimlenir, acyla deiir, acyla byr. Tpk bir bebein adm adm byrken kemiklerinde,
vcudunun her yerinde duyduu fiziksel acnn, ruhun deiiminde de ayn zelliklerigstermesi gibi. Deiim acyla olur. Ruhu, bedeni actarak gelitirir. te bu noktada Antonin
Artaudnun grleri kar ortaya. ada tiyatroya bir anlamda nclk etmi, kendinden
sonra gelen ynetmenleri etkilemi, ac ve iddet zerine bu yaptm edebiyat deildir diye
yazlar yazm bir insandr Antonin Artaud. Bu yaz Antonin Artaudnun acnn ve vahetin
yzn tiyatroyla, iirle ve yazyla dile getiriini anlatmaktadr.
Anahtar szckler: Antonin Artaud, tiyatro, iddet, ac.
ABSTRACT
Pain has been ingrained in an individual since the moment of his birth. The individual
was born and moulded, and he grows up with pain. Akin to the physical and spiritual pain felt
while a baby is growing up gradually, changes also occur along with pain. Changes take place
giving pain to human soul. At this point, the views of Antonin Artaud emerge. In a way, he is
celebrated as one of the pioneers of the contemporary theater. He had a great influence upon
the succeeding stage-directors, and he stated that the materical he produced on pain and
violence should not be taken as a literary product. This article indicates how Antonin Artaud
expresses the aspects of both pain and violence through theater.
Key Words: Antonin Artaud, theatre, violence, pain.
* YaarniversitesiretimGrevlisi
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
2/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1254
Tiyatro, seyircinin cinayete yatkn eilimlerini, erotik saplantlarn, yabanlln,
karabasanlarn, yaam ve nesneler karsnda topik duyumunu, hatta kana susamln
ieren dlerini gerekten sergileyemedii, onun dzmece ve aldatc bir dzlemde deil,
iinden geldiince arnmasn salayamad srece kendini bulamaz, yani, gerek bir
yanlsama arac olmaz.1
Artaudnun bu szleri, onun tiyatroya bakn, yapmak istediklerini, tiyatronun ne
olmas gerektiini ak ve net olarak ortaya koyan szlerdir. O, insan tm plaklyla, tm
irkinliiyle, tm o doyumsuz istekleriyle ortaya koyan bir tiyatrodan bahseder. O, insann
toplum kurallaryla epeevre sarlm cinsel isteklerini, saldrganlk eilimlerini srekli
bastrdn ve bu nedenle de hibir zaman kendi olamadn anlatr. Kendi olamayan
insanlarn oluturduu bir toplulukta sahte, skc, basit bir topluluktur. Asl maske insanlarn
yzlerinde deil beyinlerindedir. Durum bu kadar acdr. Yze yansyan maskeler
bilinaltmzn estetize edilmi hallerinden bakalar deildir. O halde bu maskeleri
kartmamz, var olabilmek iin gerei kabul etmemiz, bilinaltmzn derinliklerine
inebilmemiz gerekir.
Artaudnun bilinaltmza inebilmemiz iin nerdii tiyatro, doal olarak tm kalplar
ykan, tm duvarlar aan, insana engel tekil edecek tm yaam aralarn ortadan kaldran
bir tiyatrodur. Sosyal kurumlar, literatr, dil, etrafmzdaki hemen hemen her ey bizi
kendimiz olmaktan alkoymaktadr. O topluma ve dzene bakaldrr. Hatta Artaud, akln bile
bizi engellediinden bahseder ve nsan akl, kavramlarn ortasnda hastadr1der. Artaud
iin beden bile ulamak istediimiz gereklik iin yeterli deildir : Beden bedendir, kendine
yeterlidir, organlara gereksinmesi yoktur. Beden, organlardan olumu bir yap deildir.
Organik yaplar, bedenin ykmdr. Olan biten herey, hibir organn aracl olmadan
gerekleir. Her organ bir asalaktr. Asalaklarla ilgili bir ilevi vardr. Orada var olmamasgereken bir varl yaatmak iin.3
Yaamda akl ve bedenin allagelmi tm kalplarn reddeden Artaud, sahnedeki
bilinen beden dilini de ykmak ister : Ben, jest ve davran dilinin, dansn, mziin bir
kiilii amlamasnn, bir oyuncunun insanlarla ilgili dnceleri anlatmasnn, bilincin ak
1 Antonin Artaud, Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 28.2
Antonin Artaud, Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995, s. 17.3 Artaud, Yaayan Mumya, s. 14.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
3/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1255
ve kesin durumlarn sergilemesinin szl dile gre daha zor olduunu elbette biliyorum, ama
tiyatronun, bir kiilii amlamak, insansal ve tutkusal, gncel ve ruhsal nitelikli sorunlarn
zm iin varolduunu syleyen kim? Zaten gnmz tiyatrosu bu sorunlarla doludur.4
Artaudnun bu jestlere, bedende bilinaltnn gsterimine ilikin grleri Bali
tiyatrosunu seyretmesi ve bundan etkilenmesi ile ekillenmitir.
an kentsoylu tiyatrosunu reddeden Artaud, bunun yerine bysel ve metafizik
tiyatroyu nermi, tiyatro kaynandaki ritellere ynelerek Bali tiyatrosunun hareket
kodlarn iaret edip szckler yerine gstergelerden oluan yeni bir beden dilini ne
srmtr5 : Dans, ark, pandomim, mzik niteliinde olan, ama bizim burada, Avrupada
anladmz biimiyle ruhbilimsel tiyatroya son derece az benzeyen Bali tiyatrosunun ilk
gsterisi, tiyatroyu yeniden, sanr ve korku ynyle, zerk ve ar yaratma dzlemine tar.6
Bali tiyatrosunun ayin nitelii Artaudyu etkiler. Danslarn bysel gc, insann ilkel
yaamna, doal olarak da kkenlerine, asl varolu sebeplerinin biimlerine gtrr.
Oluturulan bu beden dili her trl sz ortadan kaldrr ve kendini kendisiyle yaratr.
Artaud, amalarnn aklsal dnmeye bavurarak gerekleemeyeceinden emindi. Tersine(bilinli akl bir ok insan gdsn gidermeye koullandndan dolay) dorudan anlamlar
zerinde bir etki yaratmak ve seyircinin direncini krmak gerekmekteydi. Artaud bunu
gerekletirebilmek iin Vahet Tiyatrosuna ba vurdu. nk amacna gerek anlamda u
noktada ulaabilmesi iin seyirciyi kendisiyle yzlemeye zorlamas gerekmekteydi. Onun
savunduu vahet ncelikle fiziksel anlamda deil, ahlaksal ve ruhsal anlamdayd7:Ben,
tiyatronun deimesi iin uygarln deimesi gerektiine inananlardan deilim; ancak,
stn ve dnebilecek en zor anlamda kullan
lan tiyatronun, nesnelerin grnmn veoluumunu etkileme gc olduuna inanyorum ve iki tutkusal eylemin, iki canl odan, iki
sinirsel manyetizmann sahnede birbirleriyle bulumas denli btnsel, gerek ve hatta
belirleyici bireydir. te bu nedenle bir vahet tiyatrosu neriyorum. Vahet diyorum ya,
herkes nce, hepimize zg o hereyi aalama alkanlyla kan anlamna geldiini
4 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 37.5 Bkz. zdemir Nutku, Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul, 1998, s. 187.6 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 47.7
Bkz. Oscar G. Brockett, Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam, Semih elenk, SeldaB. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 542.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
4/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1256
dnyor. Ama bence, Vahet Tiyatrosuzor tiyatro ve ncelikle yabanl tiyatro demektir.
Ayrca, gsterim dzeyinde, yle birbirimizin gvdesini paralayarak, testere ile
organlarmz bierek ya da baz Asur imparatorlarnn yapt gibi ulakla kutularda insan
kula, kylm insan burnu ya da boaz gndererek, birbirimize kar giriebilecei bir
vahet sz konusu deil, bundan daha korkun ve zorunlu, nesnelerin ve olaylarn bize kar
giriebilecei bir vahet sz konusudur. Bizler zgr deiliz. Ve gkyz bamzn stne
debilir. Tiyatroda bize nce bunu retmek iin yaratlmtr.8
Artaudnun Vahet Tiyatrosunda iddet kavram, byk bir zgrleme dncesi
olarak ele alnm, vahet ve iddetle arnmamz nerilmitir.9 Artaud, vahet szyle, ruhun
kendi i hesaplamasn anlatr. Bu hesaplama ac dolu, ruhu kanatan bir hesaplamadr,
tensel bir ac deildir. Bu iddet bizi kendi z benliimize gtrr ve bizim tm
kalplarmzdan syrlmamz salar.
Bununla birlikte Artaud sadece saldry deil, bir tedavi dncesini de ngryordu.
Seyircinin ilkel trenlerde, by uygulamalarnda, erginlik trenlerinde olduu gibi
korkutularak, artlarak, kutsallkla ilgili tedavisinden yanayd. Ama bu tedavi ada
topluma uyum salamas iin deil, bu toplumsal yapda kendi gizil gcn grmesi iindi.
Artaud, bu iyilemeyi salamak iin ritellere, eski inanlara ve onlarda varolan metafizik
elere dnerek, bu elerle yeni bir dil oluturma ve mitle, ritelle zdeleerek, ada bir
kutsal tiyatro yaratlmasn ngrmtr.10
Artaudya gre, bat dnyasnn tiyatrosu, insan yaantsnn ok dar bir yelpazesine,
zellikle de bireylerin ruhsal sorunlaryla, topluluklarn toplumsal sorunlarna adanmt.
Oysa ki, varoluun daha nemli yzleri ite bu bilinaltnda bastrlanlardr. te bunlar,
insanlarn iinde ve insanlar arsnda blnmelere yol aar ve insanlar nefrete, iddete vefelakete srklerler. Artaud inanmaktadr ki, eer iyi tiyatro rnekleri karsa, insanlar
vahilikten zgrleebilirler ve uygarln onlar bastrmaya zorlad sevinci ifade edebilirler
ve tiyatroda, genellikle ykc yollarla ifade edilen bu duygular boaltabilir.11
8 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 71.9 Bkz. Adnan Tnel, Sanat Refleksi Happening veiddet, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say: 6-7,
stanbul, 2005, s. 46.10 Bkz. Erhan Tuna,amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000, s. 255.11 Bkz. Brockett, a.g.e., s. 542
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
5/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1257
Bu noktada Artaudnun tiyatroyu vebaya benzetme dncesi ortaya kar. Toplumun
yaratt kurallar, insan basklamakta, bedenine, aklna eziyet etmekte, duygularn
boaltmn engellemektedir. Veba gibi, tiyatro da nce insann tm benliini saracak, onu
actacak, onu kendisiyle kar karya getirecek ve bir nevi i hesaplamay salayacak
sonunda da bu aclardan hibir iz kalmayacaktr.
Bunun yannda Artaud, tiyatronun vebaya benzemesini ; (...) bulac olduundan
deil, veba gibi bir kii ya da kitle zerinde ruhun tm sapkn olanaklarn younlatran gizil
bir acmaszln derinliinden darya doru fkrmasndan ve anlama, ne k
olmasndandr. Veba gibi tiyatro da ktlk zamandr, karanlk glerin utkusudur, bu
gleri, daha da derin bir g snnceye dek besler.12 szleriyle aklar. Tiyatro ile veba
arasndaki alegorik ilikiyi, jestlerde anlamn ve anlatmn bulan, iirin simgeleriyle
bulumamz salayan bir dil olarak alglar : Tiyatro vebaya benziyorsa, bu onun geni
topluluklar zerinde etkili olmasndan ve onlarn yaamn ayn ynde altst etmesinden
deildir yalnzca. Tiyatroda da, vebada olduu gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein
bir eyler vardr. Vebann getii her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi
sezinlendii gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein bireyler vardr. Vebann getii
her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi sezinlendii gibi, geni bir tasviyedenbaka birey deildir. Veba, uyuyan imgeleri, sinsi bir dzensizlii alr, onlar anszn en
lsz jestlere dek vardrr; tiyatro da jestleri alr ve onlar ileden karr; veba gibi o da
var olanla olmayan, olabilirliin gcyle maddelemi doada var olan ey arasndaki zinciri
yeniden yaratrnk tiyatro, ancak olanaksz olann grnr biimde olas klnd ve
sahneye geen iirin gerekletirilen simgeleri beslemeye ve kztrmaya balad anda
gerekleir.13
Bu kuramsal balamla Artaud, tiyatronun toplumu iyiletirecek bir gc olduuna
inanr. Kitlelere seslenen bu sanat, insann cokularna gizemsel vahi kimliine dnn
salayacaktr. Artaudya gre, Gerek bir tiyatro oyunu, duyularn dinginliini sarsar,
bastrlm bilinaltn zgr klar ve ancak gcl kaldnda gerek deerini kazanan gcl
bir bakaldrya iter, seyircileri kahramanlara zg, zor bir tutum yaknmaya zorlar.14
12
Artaud, Tiyatro vekizi, s. 28.13 Y.a.g.e., s. 26.14 Y.a.g.e., s. 26.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
6/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1258
Tm bunlarn nda Artaudnun yeni bir dil anlay getirir. Geleneksel dili ykmak
ister. Bu tiyatro dili, dle gerek arasnda gidip gelen bir dildir. Dilde bilinaltnn ilkel
kimliini vermeye alr ve Gerek bir dil anlalmazdr. Dillerini ustalkla kullananlar,
szcklerin bir anlam olduunu sananlar, domuzdurlar15 gibi keskin ifadeler kullanmaktan
kanmaz : Sz konusu olan, sz tiyatrodan silmek deil, onun varolu nedenini ve
kullanl amacn deitirmektir. zellikle de yerini kltmek, onu kiilikleri tiyatro
dndaki amalarna gtrme arac olarak deil, baka birey olarak ele almaktr, nk
yaamda, insann insanla kar karya geldii gibi, tiyatroda da, duygularla tutkular kar
karya geldii biiminden baka birey sz konusu deildir.16
Tiyaro ve kizinde bu yeni sahne dilinin aray grlr. nsan gvdesinin gizemli
anlatmlarn, varolmann kozmik yaslarn, ayinlerin grkemliliini, sanrlar, vaheti
sahnenin fiziksel dili olarak adlandrd bir erevede tasarlar. Jest, lk, soluk, k, ses
gibi eler bu dili sahne uzamnda maddeletirir. Tiyatronun ikizini oluturan eler, drama
metninin dndaki elerdir. Tiyatro olanaksz olanakl klacak ve sahne kendi iirselliini
yanstacaktr. Bunu yaparken de dilin anlatm olanaklarn zorlayacak, bizi alk olmadmz
bir sylemin iine srkleyecektir. Bu dil kiiyi byleyen gte bir dildir.17
Derrida, Artaud okumalarnda, burada talep edilen dilin, kavram ncesi bir dil oluuna
dikkat eker. Kendi grntsn kendi oluturan bu dil, temsilin mantna hizmet eden,
telaffuzu dilbilgisi kurallarna uyan yazl kelimelerin dilinden farkldr. Dil araclyla
salanan uzamlatrma, yeni bir uzam kavramna ve zel bir zaman tasavvuruna yaplan bir
ardr. Bu uzamlatrma, tmyle dilin fiziksel-somut varlna baldr ve teolojik deildir.
Derrida, teolojik uzam, geleneksel-kavramsal dil tarafndan tiyatro alan dndaki bir uzama
iaret eden ve bu uzam baskn klan anlayta grmektedir. Derrida'ya gre, olmayan bir
yaratc (yazar), uzaktan bir metni kuanarak (metinle silahlanarak), zaman ya da temsilinanlamn gzetler, birletirir ve ynetir. Temsilde, temsil edilenler, dorudan onun (yazarn)
dncelerini, hedeflerini adlandrmakla ykmldr. Temsil ediciler araclyla temsil
edilenler -rejisr ya da oyuncular- boyunduruk altndaki kiilerdir, demek ki, buna gre az ya
da ok 'yaratc'nn dncelerini temsil ederler.18
15 Artaud, Yaayan Mumya, s. 1816 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 64.17
Bkz. Y.a.g.e., s. 8.18 Bkz. Sreyya Karacabey elik, Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
7/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1259
Sahneye yeni bir dil getiren Artaud, sahnenin ve seyircinin kalplarn da ykar.
zleyici yerini de sahneyi de ortadan kaldrr. Bo alanlar, hangarlar kullanr : () bu gnki
tiyatro salonlarndan vazgeip, usulne uygun olarak yapsn deitirebileceimiz, belli
kilise ya da kutsal yerleri, Tibet tapna mimarisine alan depo ya da benzeri yerleri
kullanacaz.19 Seyirciyi de gsteriye dahil eder. Seyirci ile oyuncu arasnda balant
kurulmak istenir. Seyirci drt etraf duvarla evrili olan bir alanda, salonun ortasnda, oyunu
her yerden seyredebilecektir. Artaud, sahnede dekorunda olmayacan belirtir : Bu ama
dorultusunda, hiyeroglif figrler, trensi kostmler, Kral Learn sakaln frtnada gsteren
on metre yksekliinde kuklalar, adam boyunda mzik aralar, bilinmeyen biim ve yapda
nesneler yer alacaktr. Kuklalar, dev maskeler, allmadk boyutlarda nesneler, devimsel
resimler gibi ortada yer alacak, her grntnn, her anlatmn somut yann
vurgulayacaklardr; buna kart nesnel resimsel bir anlatm gerektiren eylerin ustaca
gizlenmesi ya da stnn rtlmesi gerekecektir.20
Artaudnun tiyatrosu, seyircinin kendini aa kartmas adna seyirci ve oyuncu iin
gerek birer deneyimdir. Artaud, bu isel yzlemenin gerekleebilmesi iin sahnede bunu,
hem kendi iinde hem seyirciye yaatan, kendini bu uurda gerekten feda edebilecek
oyunculara ihtiya duyar. Bu yzden Artaud iin oyuncular diri diri yanan, bal olduklarkazklardan sinyaller yollamay srdren martir gibi olmaldr. Seyircide yaanmas istenen
yzlemeden nce, oyuncu bunu sahnede kendi iinde yaamal, devinimleri ve elektriiyle
bunu seyirciye de geirebilmelidir.21
Oyuncu, hem ok nemli bir e- gsterinin baars oyuncunun etkinliine bal
olduundan- hem de bir eit edilgin ve yansz edir. nk kesinlikle hibir kiisel
giriimde bulunamaz. Zaten bu, kesin kural
n olmad
bir alnad
r ve kendisinden basit birhkrk nitelii istenen oyuncu ile kiisel inandrma niteliklerini kullanarak bir sylev
Say: 15, Ankara, 2003, s. s. 47-48. Bkz. . Derrida, Das Theater der Grausamkeit und die Geschlossenheit der
Reprasentaion,Schrifft und Differenz, Frankfurt/M., 1976, s. 359.
19 Aziz allar, 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993, s. 322.
20
Y.a.g.e., s. 330.21 Bkz. Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701 .html.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
8/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1260
yapmas gereken oyuncu arasnda, bir insan, bir aletten ayran btn uzaklk vardr.22
Artaudnun etkisi hemen hemen ou ada ynetmende grlr. Artaudyu
uygulamaya kalkarsanz ona ihanet edersiniz gibi grlerin yannda, onun tiyatrosundan
etkilenen, aratrmalarn bu yn dorultusunda yrten bir ok topluluk, ynetmen olmutur.
Grotowski, Barba, Robert Wilson, Peter Brook, Living Theatre bunlarn banda gelir.
Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl kitabnda bu konuyla ilgili unlar
sylemektedir ; dn aldklar dnceleri, kendilerine ait biimlere katarak melezletiren
ve bylece kendi tarzlarn oluturan Schechner ya da Beck ve Malina gibi takipilerinden
farkl olarak Peter Brook ve Charles Marowitz zel olarak Artaudnun yazlarn 1964te
yaptklar almaya temel olarak almlardr. Onlarn Vahet Tiyatrosu deneyi oyuncular
iin bir eitim olarak tasarlanmtr ve ilerinde Artaudnun gerekstc oyuncuyu Kan
Fkrmasnda bulduu bir dizi gsteriyle sonulanmtr. Bu almann sonular Genetnin
Paravanlar ve Brookun sahneledii Weissin Marat/Sade oyununun arpc
prodksiyonunda yansmtr. 23
Tm bunlarn dnda Artaudnun sinemayla olan ilikisi (ou zaman ayr ayr
deerlendirse de) onun tiyatro alannda yapmak istediklerine bir anlamda katk salamtr.
Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl yaptnda, Artaudnun sinemaya bysel bir
g vererek, gerei farkl bir yapya dntren sinematografik eleri sahneye transfer
etmeye altn syler : Onun Kabuk ve Papaza ilikin olarak bir dn mekanii
zmlemesi, ayn ekilde onun teatral gsterimlerinin yapsna da uygulanabilirdir.
Hayaletler Sonatnda nesnelerin spotla aydnlatlmasnda ya da Trafalgar Savanda
duvardaki bir oyuk yoluyla verilen perspektif kamerann kullanmyla edeerdir. Cencide
hareketin tartmlar ya da Meksikann Fethinde imgelerin uarak dnmeleri, sinemadakikesme ve montaj ile ayn efekti elde etmek iin kullanlmtr. Aynekilde sesle ilgili plastik
yaklamnda bile (sesin ok yksekten dt ve ykseldii geni bir alan kemerler,
emsiyeler oluturduu eklindeki tanmlama Ve Baka Cennet Yok! iin yazlan sahne
aklamalar) onun sinema deneyimi ile ilgilidir.24
22 Artaud,Su Ortaklar vekenceler, s. 75.23 Christopher Innes,Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V. Kahraman, DostKitabevi, Ankara, 2004, s. 92.24 Y.a.g.e., s. 113.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
9/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1261
Artaudnun, ister tiyatro, ister sinema, isterse yazn alannda ortaya koyduu
almalar olsun, birbirleriyle etkileim halinde olan ve ayn amaca hizmet eden yaratlardr.
Dilin farkl kullanmndan, grsel elerin kullanmna, sesin kullanmna kadar kurallar
ykma, bilinaltna inme, ruhun kendiyle yzlemesi, acy yaama ve tm snrlarn dnda
var olabilme abas Artaudnun araynn, kendini sorgulamasnn yansmalardr.
iirleri ve Yazlaryla Antonin Artaud :
Kimim?
Nereden geliyorum?
Antonin Artaudyum
ve bunu syleyeyim
sylemesini bildiim gibi
o anda
imdiki bedenimin
paralara daldn
ve belli on bin grn altnda
kendini topladn
greceksiniz.Artk hibir zaman
Beni unutamayacanz Bir yeni beden.25
Artaudnun iirlerinde dncelerinde ki danklklar, kopmalar, ilk okuyuunuzda
dikkatini eken eylerdir. O bunlar; iirlerimin yapsndaki bu danklk, bu biim
bozukluklar, dncemdeki arplmalar; btn bunlar, deneyim eksikliine, kullandm
araca egemen olamayma, zihinsel durumumun geriliine balamamak gerekir; ruhun temel
kne,aklmn byk lde ama geici olarak urad erozyona, gelimemin somut
kazanlarn bir an iin elimden karm olmam, dnce elerimin ar lde birbirinden
kopukluuna baldr bunlar.26eklinde aklar.
Artoudnun iirleri onun acsn anlatr. Bilin altna yapt yolculuklar, ektii aclar
ruhundaki kopmalariirlerinde yansmalarn bulur.
25 Antonin Artaud, Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992, s. 31.26 Artaud, Yaayan Mumya, s. 9.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
10/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1262
O sinir sistemini sarsan dilini iirlerinde de kullanr. Kopuk kafalar, yanan eller onun
anlatmnda acy gsterir. O hereye ba kaldrd gibi iirin diline de, edebiyata bakaldrr.
Hatta edebiyat reddeder. Tm metinler domuzluktur. Hem edebiyatla, hem aklla tm
ilikileri kesmek gerekir.27 ifadesi bunun ak bir gstergesidir.
Bununla birlikte o dilindeki kopukluun, anlatmndaki ini klarn farkndadr.
Bunu fark etmesini ve sebeplerini de u szlerle ifade eder; iirlerimdeki kopukluun bende
farkndaym; esinlenmeyle ilgili bu kopukluklar, kendimi bir nesne zerinde younlatrma
konusunda, are bulunmaz gszlmden kaynaklanmaktadr. Fizyolojik bir zayflk bu;
nesnelerin evresinde sinirsel gcmzn younlamasnn rn olan ve bizim hep birlikte
ruh diye adlandrdmz tzle ilgili bir zayflk.28
Onun iindeki tiyatro kendini iir olarak yanstmaktadr. Kimi eletirmenler onun en
uzun son iirinin (Tanr Yargsnn ini Bitirmek in) onun Vahet Tiyatrosunun tek
gerek rnei olduunu iddia etmilerdir.29 Metnin yazl yks, Kasm 1947de Fransz
radyosundan Fernard Poueyin Antonin Artaudya bir radyo program sipari etmesiyle
balyor ve 7 aralk 1947de gerekli anlama imzalanyor. Metinler 22 ile 29 Kasm tarihleri
arasnda kaydediliyor. Daha sonra sesler ve grltler iinde bir kayt yaplyor. Program,
radyoda 2 ubat 1948de yaynlanacakken, son anda radyo mdr tarafndan yayndan
kaldrlyor ve bu olay basnda bir ok yank uyandryor.30
Burada topluma bakaldrs, isyan, huzursuzluu net olarak grlr. Kulland dil,
szckler sanki sadece onun dili ve szckleri gibidirler :
()
Bok kokan yerde
varlk kokar.
nsan pekl smayabilirdi,
Ama smay tercih etti
Yaamay setii gibi
l yaamaya raz olmak yerine.
27 Artaud, Yaayan Mumya, s. 18.28 Y.a.g.e., s. 10.29
Bkz. Cristopher Innes, s. 91.30 Bkz. Antonin Artaud, Tanr Yargsnnini Bitirmekin, ev: Ahmet Soysal, Nisan Yaynlar, stanbul,1999, s. 75.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
11/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1263
nk bok yapmamak iin, Raz olmas gerekirdi
Var olmamaya,
Ama varl kaybetmeye,
yani canl lmeye
karar vermedi.
Varlkta
nsan iin zellikle ekici birey vardr Ve buey de bizzat
BOKtur.
()31
Yukardaki iirinde de grld gibi, Artaud insanla ve kendisiyle urar, varlk
olabilmek ya da olamamak dncesiyle doludur. Ayn zamanda iirlerinde dikkat eken bir
nokta da Tanrya kar olan isyandr. Tanr dncesinin insanlar silikletirdiini, kendisini
engellediini dnr. Allen Thiher, Artaud iin, onun tiyatral olan en son yazar dolduunu,
yaratan bir yazar olduunu ve byk bir metafiziksel hrsz olduunu Tanrnn da onun
kiisel dman
olduunu syler.32
Tanr
y
hie say
, ona olan k
zg
nl
, onun eytan gibiadice dksal birey olduunu syleyecek kadar ileri boyuttadr ; tanr ve onun varl
Yrein zar evrensel hayalin alaltc dii domuzu salyal memeleriyle
bize hilikten baka birey gizlememi olan EYTANn yks kadar Adice dksal bir
biliyor musunuz?33
Radyo program olan Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, eitli isimler tarafndan
seslendirilmitir. Bu seslendirmeleri dinlediinizde szcklerin kullanlan ses zellikleriyle
nasl bu kadar uygun dt grebiliyorsunuz. nsann sinirlerini geren, beyni trmalayan bu
tiz, baz yerlerde sanki vcudun ya da ruhun deiik yerlerinden geliyormu gibi bir duygu
uyandran bu sesler Artaudnun sesle, dille ilgili yapmak istediklerini gstermesi asndan
olduka nemlidirler. Fransz dilinin grtlaktan gelen ses zellikleri dnldnde
Artaudnun iirleri seilen szckleri en etkili ekilde verebilmektedir. Artaudnun
tiyatrosunun insana saldrp, onu sarst gibi, iirleri ve yazlar da sinir sitemimize saldrp
31
Artaud, Tanr Yargsnnini Bitirmekin, s. 23.32Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason_DE/Colin.html.33 Artaud, Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, s. 51.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
12/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1264
bizi sarsabilmektedir.
Onun iirlerinde kendisiyle olan, bedeniyle olan sava yansmaktadr. O hem hayata,
hem bedenine hem aklna ba kaldrmaktadr. Onun yaamak ya da lmek gibi bir derdi
yoktur. Bu noktada zellikle intiharla ilgili yazdklar dikkat ekicidir. ntihar zerine 1 adl
yazsnda Artaud, yaam hissetmediini, deer yarglaryla ilgili her kavramn onun iin
kurumu bir rmak olduunu, yaamn onun iin bir biim olmadn bir dizi mantk
yrtmesi olduunu syler ve bu durumla ilgili dncelerini aktarr; Buradan intihar
durumuna gemem iin de benliimin bana geri dnmesini beklemeliyim, varlmn tm
eklemlerini zgrce oynatabilmeliyim. Tanr beni, umutsuzluun iine brakt, sanki klar
bana ulaan kmazlar burcunun ortasna brakt. Ben artk ne lebiliyorum, ne
yaayabiliyorum, ne de lm ya da yaam istememezlik edebiliyorum.nsanlarn tm de
benim gibi.34
Yine Artaud, 1 Ocak 1925te Uyuturucu Yasasn karan Beyefendiye Ak
Mektupbalkl bu yazda i skntsnn insana neler yaptn anlatr. Aslnda onun bu
tarifleri bir bakma yaamnn ona yaptrdeylerin tarifi gibidir. Onun yazlarn ya da
iirlerini okurken de iinizi skan, sizi rahatsz eden bireyler hissedersiniz. sknts
delirtir. sknts intihar ettirir. sknts lanetler. skntsn tp bilmez. skntsn
doktorunuz duymamtr. sknts yaam yaralar. sknts yaamn gbek kordonunu
dmler.
Yine Artaud, uyuturucunun serbest braklmasn istedii bu yazsnda bu i
skntsn kendine zg o sert diyebileceimiz szcklerle anlatr : Haktan hukuktan uzak
yasanzla benim i skntm, cehennemin tm pusula ineleri kadar ince bir i skntsn en
ufak bir gven duymadm insanlarn, tbbi salaklarn, gbre eczaclarnn, adaletsizyarglarn, doktorlarn, ebelerin, tp mfettilerinin eline braktnz.
Artaudnun szckleri bizlere sert gelir. Ama sert olan onun yaadklar, yaamda
grdkleri, onu bu gne kadar actan, yaam anlamsz klan eylerdir. Tm dzene, kalplara
kar duran, tm kurallar reddeden bir insan bu yaam dorultusunda kendini ifade ederken
doal olarak baka anlatm yollarn semekte, en azndan kendini ortaya koyabilecei
szcklerin seiminde zgr ve rahat davranmaktadr : Van Goghun akl salndan sz34 Artaud, Yaayan Mumya, s. s. 25-26.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
13/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1265
edilebilir, o ki, hayat boyunca sadece bir elini piirmi ve bundan baka da bir kez sol
kulan kesmekten teye gitmemitir, her gn, yeil salada piirilmi vajina ya da ana
rahminden ktnda toplanm krbalanp azdrlan yeni domu bebek organ yenilen bir
dnyada. Ve bu bir imge deildir ama btn yeryz boyunca sk sk ve gncel olarak
tekrarlanan ve desteklenen bir olgudur.35
Yukardaki satrlar okuduunuzda, iinizin rpermemesi ya da ireti duymamanz
mmkn deildir. Bu bizim alageldiimiz kalplarn dnda bir anlatmdr. Ama bunu
Artaudnun yapmak istedii eyler erevesinde dnrseniz amacn gerekletirdiini,
yaamn irkinliini ve insanln yaad irenlii en etkili yollarla anlattn grrsnz.
Pimi, kulak, bebek, sala vb. gibi szckleri dndmzde ya da sylediimizde hite
kt anlamlar aklmza getirmemekteyiz. Oysa yukarda okuduumuz paragraf bizi iten,
tiksindiren bir anlatma sahiptir. Szckler bildiimiz szcklerdir, ama biz yine de ilk
okuduumuzda irkilmekteyiz. Bu da Artaud, gelenei ykan, szcklerelere neredeyse yeni
anlamlar veren, onlar istediini anlatmak iin kullanabilme gcnden gelmektedir.
SONU
Ac, vahet, kym, iddet, saldrganlk gibi var oluumuzdan beri varlklarn
srdren, iimizde bizimle birlikte byyen bu duygular bu gn dnyan n drt bir yanndan
gelen lklarla artarak srmektedir. Sadece fiziksel deil ruhsal anlamda da kar karya
kaldmz iddet bizi basklamakta, gerek benliimizden uzaklatrmaktadr. Bunun altnda
da kendimize, bedenimize ve ruhumuza olan uzaklmz, yabanclmz yatmaktadr.
Ne gariptir ki, insann damarlarnda dolaan ve hayati sv olan kan vcudumuzun
dna ktnda tiksindirici, korkutucu, insan rkten bir zellilie brnmektedir.
Vcudumuzun yapt bu svnn rengi, bu gn iddetin, cinselliin, gcn ve hareketin rengi
olarak grlr. Sahnede kullanlan krmzktan, kyafetlerimizdeki deiik tonlarna kadar
bu anlamlar iinde barndran bu renk, bizi rktr, korkutur. O grnmedii,
damarlarmzda sessizce dolat srece hibir sorun yoktur. Dar ktnda ise
gzlerimizde irendiimizi gsteren bizi rkten bir ifade olur. nsan kendi bedenine bile bu
35 Bkz. Van Gogh, Eriim: 30.11.2005, http://epigraf.fisek.com.tr/index.php.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
14/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1266
denli yabac, bize ait bu svya bile bu denli uzaktr. Tpk bilin altmzda bastrdmz
duygularmzn orada ylece su yzne kmad zaman bizi rahatsz etmeyen tavr gibi.
Oysa bu bizim kendimizi kandrmamzdr.
Bilin altna ittiimiz her ey biz farkna varmadan bize, bizi biz yapan her
dncemize, duygumuza, hareketlerimize yansr. Ama biz onu grmezden gelmeyi tercih
ederiz. Yok sayarz.
te Artaudnun fikirleri bu noktada devreye girer. Kendimizle, bilinaltmza
attklarmzla yzlemek. Onlar oradan karp karmza koyabilmek, bunu kendimize
gsterebilmek. Gerek varolu buradadr. Kamak deil, yzlemek. Tedavi etmek, onarmak.
Kendimiz olabilme srecini her trl acy gz nne alarak yaamak. nk bu bilinaltna
yaplacak olan yolculuk, ac dolu bir yolculuktur. nsann yaratt sahte evrenden gerek
dnyaya gidii uzun, actan, sarsan bir yoldan gemektedir. Ama yzleme ve tedavi ancak bu
yollardan geerek olabilmektedir.
Bu noktada tiyatro, Artaudnun ifade ettii gibi ayn zamanda tedavi edicidir. Tiyatro
bu ac dolu yolu bize gsterebilir. Bu yolda yrmemizi, daha dorusu bu yolun giriini
bulabilmemizi salayabilir. Bizi allagelen sahte dnyadan karp gerek dnyaya davet
eder. Bu da tm bilindik kalplarn yklmasndan geer. nk kurduumuz dzen, tabi
olduumuz kurumlar ve kimi zaman Artaudnun belirttii gibi akl bile biz insanlar iin bir
engeldir.
Kimi zaman aklmz kurcalamas gereken Dnyada gnde ka litre kan
akmaktadr? sorusunun yant srp giden savalar dnlrse korkun rakamlara
ulaacaktr. Ve akan bu kanlar nereye gitmektedir? Yant basittir. Elbette ki yerin altna. Hepdaha altna. Tm pislikleri topraa gmdmz gibi, kendi cesetlerimizi topraa
gmdmz gibi, bunu bir bakma da rtbas edip, kapattmz gibi kanlarmz da yerin en
derin katmanlarna aktyoruz. Tpk bizi rahatsz eden her eyi bilinaltmza akttmz,
stn rtp saklamaya altmz gibi. Fakat hibirey sakland yerde kalmyor, mutlaka
bir yol bulup, bir yerlerden szp yzeye kyor. O halde u an bizler kendi pisliklerimizi,
kendi cesetlerimizi yiyor ve kendi kanlarmz iiyoruz.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
15/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1267
Biz topraktan beslenmek zorundayz. Hereyi oradan alyoruz. Ve hereyi yine oraya
atyoruz. Bu bir dng eklinde devam etmektedir. Dnyada savalar, saldrlar yznden
akan kanlarla beslenen toprak yine bize ayn eyleri veriyor. Biz ona ne verirsek o da bizi
onunla besliyor. Ve bu dng byle srp gidiyor. Tpk bilin altmza attmz ve hi
kmayacan sandmz eylerin hayatmz belirlemesi, ruhumuzu beslemesi, bizi yine
rahatsz etmesi ve bundan haberimiz yokmu gibi yaamamz gibi.
Artaudnun anlatt tiyatro, insann bilinaltna inen, onu sorgulayan ona kendini
gsteren bir tiyatrodur. O topran altnda olanlar hi ekinmeden sunar; rm cesetler,
kaynak sularna karm kanlar
te asl tedavi burada balar. Bunu kabullenip bunlarn bize ait olduunu gerekten
kabul edip onlar onarmakla. Bu da nce iimizi kaldran, bizi irendiren bir grnmdedir.
Ama her grmezden geldiimizde iddeti artmaktadr.
nsann anlamak iin grme duyusunu kullanmas, grerek idrak etmesi dier duyu
organlarnn alglamasndan daha yksektir. Tiyatronun ise tm duyu organlarna hitap eden,
zellikle de grsellik tayan yn bizim bir ok eyi anlayabilmemizi ya daanlamlandrabilmemizi salayacak bir etkiye sahiptir. Bu yolla bilinaltmza inebilir, kendi
z benliimizle yzleebilir, neyi, neden yaptmz grebiliriz. nk bu gn kullandmz
maskelerimiz, hrslarmz, nefretlerimizi, ykma, yok etme duygularmz en sevimli hale
getirip, hatta bizi bile kandrp dzenin adamlar olarak hareket etmemize sebep olmaktadr.
Tiyatro ise bu dzenin, bu akn karsnda duran bir harekettir.
Teknolojinin bu denli gelitii, bir yandan da bize kolayl
k m
getirdii yoksa bizitutsak m ettii dncelerinin artt, savan gelien teknoloji ile daha vahi bir boyut
kazand ve hi bitmek bilmedii bu ada seyirciyi sarsmak, farknda olabilme yetisini
artrmak iin tiyatro gibi bir gten yararlanmalyz.
ada tiyatronun bugnk oluumu, yaptklar gz nne alndnda ise, bu kar hareketin
netlii, allmn dnda duran tavr, bilinaltmza, alglarmza seslenen yn bizi
sradanlktan karp, bilin dzeyimizi ykselten bir hale sokmaktadr. Bunun temelinde
yatan kiinin modern avant-garde tiyatronun babas ya da ada tiyatronun peygamberi
olarak anlan Antonin Artaudnun olduu bir gerektir. Bilinaltn bu denli sorgulayan,
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
16/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1268
yaam yznden okunabilen, iddeti seyirciyi sarsmak iin kullanan, tiyatronun eski alarda
olduu gibi yaamsal bir zorunluluk ve metafiziksel bir gc olduu dnen Artaudnun
tiyatro tekniklerinin, sunduu farkl dilin bu gn anlatmak istediimiz bir ok eyi dile
getirmemizde yine yn gsterici bir rol oynayaca grlebilmektedir.
Psikiyatrkriye Kaplan, komada olan bir insann bilincinin ak olup olmadn, ne
dzeyde ak olduunu lmek iin trnak diplerine kalem gibi bir cisimle bask
uyguladklarn (nk sinirlerin youn olduu blgelerden biri trnak dipleridir.), hastann
verdii tepkiye gre, yani acy hissedip hissetmediine gre bunu anladklarn belirtiyor.36
Bu bilgi aklmza u soruyu getiriyor. O halde ayakta uyuyan insanlarn bilinlerini amak
iinde acy kullanmak bir yntem olabilir mi? Bu dnceden hareketle, belki de Artaudnun,
tiyatrosunun farknda olarak ya da olmayarak sinir sistemine saldrarak, bilinaltna inerek,
acy kullanarak bilinci amay ngrmekle, tbbn kulland bir yolu tiyatro yntemiyle
kullanmtr diyebiliriz.
36 Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile 23.12.2005 tarihli grmenin notlar.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
17/18
Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270
1269
KAYNAKA
ARTAUD, Antonin., Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992.
ARTAUD, Antonin., Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, ev: Ahmet Soysal, Nisan
Yaynlar, stanbul, 1999.
ARTAUD, Antonin., Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
1993.
ARTAUD, Antonin., Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995.
BROCKETT, Oscar G.., Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam,
Semih elenk, Selda B. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000.
BROWN-NOBLET, Katleen Marilyn., Antonin Artaud and Ontology, Requirements for the
degree of Doctor of Philosophy in French, University of California, 1999.
CANDAN, Ayin., Yirminci Yzylda nc Tiyatro, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994.
CASSIRER, Ernest, nsan stine Bir Deneme, ev.: Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul,
1980.
ALILAR, Aziz., 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993.
DEMRERG, Nalan. (Dr.), can, Cneyt. (Dr.), T. ngren, Mahmut., Yank, Figen., Bu Ne
iddet!, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994.
FROMM, Erich., Sevgi ve iddetin Kayna, teki Yaynevi, Ankara, 2000.INNES, Christopher., Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V.
Kahraman, Dost Kitabevi, Ankara, 2004.
KARACABEY ELK, Sreyya.,Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro
Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara, 2003.
KKNEL, zcan. (Prf. Dr), Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi,
stanbul, 1982.
MOSES, Rafael., iddet Nerede Bal
yor?, Cogito, Yap
Kredi Yay
nlar
, Say
: 6-7,stanbul, 2005.
NUTKU, zdemir.(Prof. Dr.), Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul,
1998.
Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile yaplan 23.12.2005 tarihli grme notlar.
TUNA, Erhan., amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
TNEL, Adnan., Sanat Refleksi Happening veiddet, Cogito, Say: 6-7, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2005.
-
8/2/2019 Artaud ve iddet
18/18
ANTONN ARTAUD VEDDET
Kl, 2008
1270
Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason DE/Colin.html.
Tiyatronun Gereklilii, Eriim: 20.12.2005, http://www.tiyatronline.com/yozdemir.html.
Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701.html.