brf 87419 ec diuron def - circabc.europa.eu · zijn gemeten bij st. pieter, iets ten zuiden van...

Dear Mr. D’Eugenio, Herewith the Netherlands Waterworks Association (VEWIN) wants to comment on what we see as an important omission in the final draft of the fact sheet on Diuron of 15 October 2002. Under III “Production and use” it is stated under point 2 that the field of application of Diuron is ‘herbicide in cotton and citrus fruit’. We would like to add an application of Diuron which is responsible for the major part of the emissions to surface water in Western Europe and therefore for the problems that several drinking water-utilities in the Netherlands are facing with Diuron. In The Netherlands about forty percent of the drinking water is produced from surface water. Most of the abstracted surface water originates from the European rivers Meuse and Rhine. The areas, which are supplied with drinking water, originating from these rivers, include the country’s three major cities Amsterdam, Rotterdam and The Hague. In 1993 the intake of surface water from the river Meuse for the city of Rotterdam had to stop for 49 days, because levels of Diuron were exceeding the intake criterion (1 microgram per litre). Drinking water production for the Rotterdam region had to rely on what was left in the reservoirs. At the end of this unprecedented incident, the reservoirs were drained to a 17-day reserve. Immediately after this event had occurred intensive research was started. One of the objectives was to find out how this problem could occur and where most of the pollution was coming from. Surprisingly it was not the agricultural use that was responsible for the main part of the high levels that were found. Next to agricultural uses, Diuron is also a very popular herbicide amongst municipalities and other organisations that manage paved areas. It is used for preventive weed control, sprayed on hard surfaces. However, with the first shower of rain after application, a significant part of the active ingredient ends up in the river Meuse. Diuron was banned in The Netherlands in June of 1999, after which the Dutch contribution to Diuron load in the river Meuse dropped considerably, as is shown in table 1.

Environment Directorate-General of the European Commission B1 - Unit for Water, the Marine and Soil Mr. J. D'Eugenio Rue de la Loi 200 B-1049 Bruxelles BELGIË

subjec t ~ Diuron our re ference ~ 87419/AB date ~ October 30, 2002

projec tnumber ~ 4212 your re ference ~ for information ~ Ing. A.D. Bannink, +31 70 4144791,

[email protected] annex ~ 1

pagina ~ 2 ons kenmerk ~ 87419/AB

Table 1: Calculated Contributions To The Seasonal Load Of Diuron In The River Meuse (April To August, In Kilograms, Source: Schrap, 2001). River 1998 1999 2000 Meuse (when entering The Netherlands) 374 651 570 Jeker 25 31 68 Geul 24 10 16 Geleenbeek 34 35 10 Roer 28 28 47 Neerbeek 4 3 6 Groote Moolenbeek 3 1 1 Niers 15 17 13 Other Limburg streams 24 13 15 Dieze 120 242 66 Keizersveer Pumpingstation 5 24 4 Total

• From Belgium • From The Netherlands • From Germany

656 405 212 39

62% 32% 6%

1055 816 638 123 55

78% 15% 7%

Figure 1: Presence of Diuron in the River Meuse at the Intake Point for the Rotterdam Water Supply.

Diuron in the River Meuseat the Intake Point for the Rotterdam Water Supply

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Con

cent

ratio

n [µ

g/L

]

pagina ~ 3 ons kenmerk ~ 87419/AB

Despite this improvement, the yearly load of Diuron in the river Meuse at the intake point for the Rotterdam water supply showed only little reduction as is shown in figure 1. The use of Diuron in countries upstream has not shown a similar decrease as in The Netherlands, but rather an increase (table 1). It seems unlikely that the application of Diuron as a herbicide in cotton and citrus fruit is contributing to the problems, which Dutch Water Companies are facing. We would like the European Commission to take into account that the use of Diuron use for weed control on hard surfaces is probably a far greater source of pollution of surface waters with Diuron. We have included a copy of the latest report on Diuron in the River Meuse (in Dutch). We are at your disposal for any further questions or comments you might have. Yours sincerely, Ir. E.J.J. Cals, Director

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

RIZA Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling

Diuron in NederlandseMaas en haar zijrivieren2000

RIZA rapport 2001.022ISBN 9036953766

Auteur: S.M. Schrap

RIZALelystad, juli 2001

jklmnopqMinisterie van Verkeer en Waterstaat

RIZA Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling

jklmnopq

1 Inleiding 3

2 Werkwijze diurononderzoek 1999 42.1 Meetprogramma 42.2 Vrachtberekeningen 4

3 Resultaten 63.1 Afvoer van de Maas - periode 1991 t/m 2000 63.2 Diuronconcentraties 63.3 Seizoensvrachten en jaarvrachten 73.4 Lozingen via RWZI’s 9

4 Discussie 104.1 Relatie seizoens- en jaarvrachten 104.2 Vergelijk 2000 met voorgaande jaren 114.3 Toekomstverwachtingen en alternatieven voor diuron 13

5 Conclusies en aanbevelingen 155.1 Conclusies 155.2 Aanbevelingen 15

Literatuur 16

BijlagenI Berekening van vrachten 17II Afwateringsweg van de verschillende Limburgse RWZI’s met gemiddelde

diuronconcentraties en diuronvrachten in de effluenten 18III Glyfosaat en AMPA 19

Diuron in Nederlandse Maas en haar

zijrivieren 200

Inhoudsopgave

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

In dit rapport worden de resultaten gepresenteerd van het diurononderzoekin het Nederlandse deel van de Maas en haar zijrivieren dat in 2000 heeftplaatsgevonden. Dit onderzoek is een voortzetting van het onderzoek naarde verontreiniging van de Maas door diuron dat in 1993 is gestart [1] enstemt qua uitvoering in grote lijnen overeen met de vorige onderzoeken[2,3,4,5].

Wederom is de bundeling van de resultaten verricht door de in 1993 in hetleven geroepen werkgroep Diuron, waarin in 2000 zijn vertegenwoordigd:

- Rijkswaterstaat directie Limburg (RWS LB) Ing. P.F.P.M. Warnier- Rijkswaterstaat directie Noord-Brabant Ing. M.G.J.A. van den

(RWS NB) Meerendonk- RIZA Dr. S.M. Schrap- N.V. Waterwinningbedrijf Brabantse A.J. van Beek en

Biesbosch (WBB) J.S. Dits- Waterschap De Maaskant Drs. R.H.C. van den Heuvel- Zuiveringschap Limburg (ZL) Drs. H.Kessels en

Ir. A.P.W.M. Engelen- Hoogheemraadschap van West-Brabant Dr. J.B.M. Somers

(HWB)

In mei 1993 heeft WBB, als gevolg van hoge concentraties van hetbestrijdingsmiddel diuron in het Maaswater, 49 dagen haar inname moetenstaken. In reactie op de alarmerende resultaten van de daaropvolgende onderzoeken zijn diverse campagnes gehouden om de aandacht tevestigen op de problemen die bestrijdingsmiddelen met zich mee brengenmet betrekking tot de drinkwatervoorziening. Door diverse instanties inNederland zijn initiatieven genomen, die hebben geleid tot het overschake-len op andere methoden voor de bestrijding van onkruid, zoals branden,borstelen, maar ook op het alternatief glyfosaat (zoals bijvoorbeeld inRoundup). Sinds juni 1999 is het gebruik van diuron als onkruidbestrijdings-middel in Nederland verboden. Het gebruik van diuron in een twaalftal antifouling- en houtconserveringsmiddelen is nog wel toegelaten [6].

De onderzoeksresultaten van 1999 [5] lieten zien dat de jaarvrachten vandiuron al jaren onverminderd hoog waren. Het grensoverschrijdende aan-deel vanuit het Frans-Belgische stroomgebied bleef veruit het grootst, enhet Duitse aandeel was niet afgenomen. Daarbij moet worden opgemerktdat het grootste deel van het stroomgebied van de Maas buiten Nederlandligt, zodat het grensoverschrijdende aandeel van de totaal vracht in Nederlandapart bekeken dient te worden. In 1999 bleek de Nederlandse zowel als deBelgische bijdrage aan de diuronbelasting in het meetseizoen in 1999 hogerte zijn dan in 1998.Per 1 juni 1999 is het gebruik van diuron als herbicide in Nederland verbo-den. Om het effect van dit verbod in kaart te brengen, zijn -vergelijkbaarmet de voorgaande jaren- ook in 2000 meetinspanningen verricht. Hetvoorliggende diuronrapport laat de situatie voor de Nederlandse Maas enzijrivieren na het verbod zien, en is daarmee de laatste in de serie.


zijrivieren 200

1 Inleiding

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

2.1 Meetprogramma

Het meetprogramma van 2000 komt in hoge mate overeen met het pro-gramma dat in de voorgaande jaren is uitgevoerd. De Maas bij Eijsden ishet gehele jaar door dagelijks op diuron onderzocht door het RIZA [7] (SAMOS-meetsysteem). De afvoergegevens van de Maas in Zuid-Limburgzijn gemeten bij St. Pieter, iets ten zuiden van Maastricht (RijkswaterstaatDirectie Limburg (RWS LB)).Het Zuiveringschap Limburg (ZL) heeft ook in 2000 weer 15 zijrivieren enbeken in haar programma opgenomen. Het onderzoek in de zijrivieren enbeken is 2x per maand verricht in de periode half april t/m half augustus,de periode waarin het middel veelvuldig wordt toegepast. De bemonsterin-gen hebben nabij de monding in de Maas plaatsgevonden. Het gaat hierbijom de Geleenbeek, Geul, Groote Molenbeek, Jeker, Neerbeek, Niers enRoer. En daarnaast om de Eckeltsebeek, Everlosebeek, Lingsforterbeek,Oostrumschebeek, Swalm, Thornerbeek, Vlootbeek en Voer. Deze laatstegroep wordt, gezien hun kleine afzonderlijke bijdrage, als som "overige beken Limburg" in beeld gebracht.De Dieze is in 2000 door Waterschap de Maaskant in samenwerking metWBB van begin mei t/m eind augustus 2 wekelijks onderzocht.Bij Keizersveer (Gat van de Kerksloot/Ingenomen Water) is de Maas hetgehele jaar door wekelijks door WBB bemonsterd voor diuronanalyses. Hetonderzoek bij het gemaal Keizersveer (afvoer Zuiderafwateringskanaal) isdoor HWB in de periode half april t/m eind augustus wekelijks verzorgd.De Donge levert een deel van het water in dit kanaal.Van verschillende Limburgse RWZI’s (zie bijlage II) zijn door ZL de effluentenin de maanden mei, juni en juli (elke maand 1x) onderzocht op het voor-komen van diuron, als inventarisatie van diuronlozingen via RWZI’s.

2.2 Vrachtberekeningen

De diuronvrachten zijn op vergelijkbare wijze berekend als in de vorige onderzoeksperiode [5] (zie bijlage I).De vrachten in de Maas bij Eijsden zijn berekend uit diuronconcentraties bijEijsden gemeten door RIZA en de afvoergegevens van de Maas bij ‘SintPieter’ even ten zuiden van Maastricht (RWS LB). Er is gecorrigeerd voorhet water dat er tussen Eijsden en St.Pieter bijkomt (ca. 10m3/sec).Op basis van metingen in 2000 in de Limburgse rivieren en beken (Geul,Jeker, Niers, Roer) aan de grenzen met Duitsland en België en bij de mon-dingen in de Maas, zijn de percentuele bijdragen van de vrachten vanuithet buitenland berekend: respectievelijk Jeker 96%, Geul 15%, Roer 94%,Niers 84%. Deze percentages zijn vrijwel onveranderd ten opzichte van1998 [8]. Eventuele (kleine) bijdragen vanuit het buitenland van de andererivieren en beken worden niet meegenomen, omdat hierover geen gegevensbekend zijn. Voor de Roer moet opgemerkt worden dat een klein deel vanhet berekende percentage oorspronkelijk uit Nederland komt. Voor de Roerdefinitief vanuit Duitsland Nederland binnenkomt, stroomde zij al eerderdoor een klein stukje Nederland.


zijrivieren 200

2 Werkwijze diurononderzoek 2000

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

Voor de berekening van de jaar- en seizoensvracht bij Keizersveer is gebruikgemaakt van de diuronanalyses bij Keizersveer (WBB) en de afvoergege-vens van de Maas bij Megen/Lith in combinatie met de afvoergegevensvan de Dieze en de Donge.Diuronvrachten in de effluenten van de Limburgse RWZI’s zijn berekend uitde diuronconcentraties en de daggemiddelde debieten van de RWZI’s.


zijrivieren 200

5

3.1 Afvoer van de Maas -periode 1991 t/m 2000

De afvoer van de Maas in 2000 was niet opmerkelijk hoog of laag in vergelijkmet voorgaande jaren (figuur 1). In de afgelopen jaren valt vooral de lageafvoer in 1996 op. Eind juli/begin augustus 2000 (rond week 30) was een periode met relatiefhoge afvoer (figuur 2). Deze periode valt in het seizoen dat diuron hetmeest wordt toegepast. De jaarlijkse winterse afvoer was relatief laag ditjaar.

3.2 Diuronconcentraties

Concentraties van diuron in verschillende Limburgse beken staan weer-gegeven in figuur 3. Net als vorig jaar komen vooral de concentraties in deJeker en de Thornerbeek regelmatig boven de 1 µg/l uit, met piekconcen-traties van enkele µg/l. Voor de andere Limburgse beken komt de diuron-concentratie zelden boven de 1 µg/l uit. Ditzelfde geldt voor de diuroncon-centraties in de Maas bij Keizersveer en in het uitslagwater van het gemaalbij Keizersveer, en in de Dieze.


zijrivieren 200

3 Resultaten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 1Afvoer Maas - 1991 t/m 2000 gemetente Megen (Lith).

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Afv

oer:

m3 /

s

jaar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 2Afvoer Maas te Megen (Lith) in 1996t/m 2000.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53

Week

1996 19971998 1999

2000

Afv

oer:

m3 /

s

Het verloop van de diuronconcentraties in de Maas bij Keizersveer/IngenomenWater WBB sedert de aanvang van de metingen in 1991, is afgebeeld in figuur 4. De laatste jaren laten min of meer eenzelfde beeld zien, ongeachthet debiet van de Maas. De ontbrekende gedeeltes in de grafiek zijn de periodes waarin de inname van water gestaakt werd. In 2000 heeft deWBB eenmaal de inlaat moeten sluiten voor diuron. Deze stop was nood-zakelijk omdat door onderhoudswerkzaamheden direct werd ingenomenop een tweede bekken waarvoor een lager inlaatcriterium geldt (0,5 µg/lipv 1 µg/l).

3.3 Seizoensvrachten en jaarvrachten

Voor de periode april t/m augustus 2000 (week 16 t/m 35) zijn diuron-seizoensvrachten berekend (zie paragraaf 2.1) voor de de Maas bij Eijsdenen Keizersveer en voor de zijrivieren/beken die op het Nederlandse deel vande Maas uitkomen (figuur 5). Deze staan weergegeven in tabel 1 samenmet de resultaten over 1998 en 1999 [4,5].De seizoensvracht weergegeven voor ‘overige beken Limburg’ bestaat voorruim 40% uit de bijdrage van de Thornerbeek en 25% van de Swalm. In deOostrumschebeek en Everlosebeek wordt diuron vaak wel aangetoond,maar is de vracht verwaarloosbaar.Het aandeel uit België en Duitsland is berekend met behulp van de percen-tuele buitenland-bijdrage van iedere zijrivier (zie 2.1).


zijrivieren 200

7

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4Diuron- Ingenomen Water WBB.

0

0,5

1

1,5

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Ingenomen Water WBB

Inname-criterium WBB

ug/l

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 3Diuronconcentraties in de Limburgsebeken 2000.

0

1

2

3

4

5

6

ug/l

1 8 12 16 17 18 20 22 24 26 28 30 32 37 40 45week

Groote MolenbeekJeker Lingsforterbeek Neerbeek Niers OostrumschebeekRoer

Eckeltsebeek Everlosebeek Geleenbeek Geul

Swalm Thornerbeek Vlootbeek Voer

Locatie seizoensvracht (kg diuron)1998 1999 2000(week 18-33) (week 16-31) (week 16-35)#

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Maas te Eijsden 374 (100% uit B) 651 * 570 (100% uit B)Jeker 25 (100% uit B) 31 * 68 (96% uit B)Geul 24 (23% uit B) 10 * 16 (15% uit B)Geleenbeek 34 35 10Roer 28 (93% uit D) 28 * 47 (94% uit D)Neerbeek 4 3 6Groote Moolenbeek 3 1 1Niers 15 (88% uit D) 17 * 13 (84% uit D)Overige beken Limburg 24 13 15Dieze 120 242 66uitslagwater gemaal Keizersveer 5 24 4

_______________ ___________ ________________totaal opgeteld 656 1055 816

Maas Keizersveer 650 837 807(ingenomen water WBB)

Berekende aandeel Buitenland en NederlandGrensoverschrijdend Duitsland 39 41 55(Roer en Niers)Grensoverschrijdend België 405 684 638(Maas Eijsden + Jeker + Geul)Nederlandse zijrivieren 212 330 123(excl. Buitenlands aandeel)

_______________ ___________ ________________totaal opgeteld 656 1055 816

* Voor het jaar 1999 is het deel van de vracht dat afkomstig is uit het buitenland gelijk gesteld aan het percentage van 1998.

# meetperiode Limburgse beken: week 16 t/m 32; meetperiode Dieze: week 18 t/m 35;meetperiode uitslagwater gemaal Keizersveer en Maas bij Eijsden: week 16 t/m 35.


zijrivieren 200

8

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 5Seizoensvrachten (kg) diuron gemetenin de Maas en enkele zijrivieren.

Venlo

Luik

Arnhem

Grave

Rotterdam

Namur

Charleroi

Brussel

Antwerpen Maa

s

Sambre

Scheld

t

Vesdre

Amblève

Lesse

Semois

Ourthe

Chiers

Maas

Rijn

BELGIE

FRANKRIJK

LUX.

Viroin

NEDERLAND

Noordzee

Luxembourg

Nijmegen

Dom

mel

Chooz

Maastricht

Charleville - Mézières

Keulen

ArdennesMaas

Mehaigne

Stenay

DUITSLAND

664 13

47

10

1668

570

807

570 kg in de maas bij Eysden

68 kg in de Jeker

16 kg in de Geul

10 kg in de Geleenbeek

47 kg in de Roer

13 kg in de Niers

66 kg in de Dieze

4 kg bij Gemaal Keizersveer

807 kg in de Maas bij Keizersveer

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 1Seizoensvrachten in kg (april-augustus)voor diuron in de Maas en haar zijrivie-ren in 1998, 1999 en 2000. Seizoens-vrachten berekend uit gemeten debietenen diuronconcentraties staan vetgedrukt.

De jaarvracht van diuron in de Maas bij Keizersveer over 2000 is vergelijk-baar met voorgaande jaren (figuur 6). Alleen voor het jaar 1996 zijn veellagere jaarvrachten berekend, doordat dit een relatief droog jaar was (zie figuur 1).

3.4 Lozingen via RWZI’s

In 2000 zijn in de maanden mei, juni en juli effluenten van Limburgse RWZI’s onderzocht op diuron. Een aantal effluenten van de RWZI’s wordtvrijwel direct op de Geleenbeek, Roer, Geul, Niers of Maas geloosd (zie bijlage II). Voor alle onderzochte RWZI’s geldt echter dat de afwaterings-weg uiteindelijk in de Maas eindigt en de RWZI’s daarmee bijdragen aan dediuronbelasting van de Maas.De gemiddelde concentraties van diuron in de effluenten liggen over hetalgemeen in dezelfde grootteorde als de diuronconcentraties gemeten in de(meeste) Limburgse beken. De berekende vrachten over de drie maanden(mei, juni, juli) waarin de RWZI’s zijn onderzocht bedragen enkele kg perRWZI (zie bijlage II).


zijrivieren 200

9

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6Diuron jaarvrachten. Maas te Keizersveer/Ingenomen water WBB.

0

500

1000

1500

1992(820 kg)

1993(1300 kg)

1994(991 kg)

1995(1376 kg)

1996(624 kg)

1997(1125 kg)

1998(1390 kg)

1999(1170 kg)

2000(1141 kg)

kg/a

4.1 Relatie seizoens- en jaarvrachten

Zoals bekend is komt diuron na regenval door afspoeling, met name vanverhardingen, in het oppervlaktewater terecht. De mate van afspoeling isafhankelijk van het moment waarop het middel wordt gebruikt en van deomvang van de neerslag ter plaatse van de toepassing. Bij verhoogde neerslag zal meer diuron afspoelen en derhalve ook het oppervlaktewatersterker belasten, namelijk (vracht) = (concentratie) x (debiet) x (tijd).Bij het vergelijken van vrachten over verschillende jaren, zal dus ook de afvoer van de onderzoeksperioden vergeleken moeten worden, omdat deperioden met neerslag bepalen in welke mate diuron tijdens de onderzoeks-periode wordt aangetroffen in het water. In een jaar met een hoge afvoer-piek ín het meetseizoen zal de seizoensvracht ook hoger zijn, en een relatiefgroot deel van de jaarvracht uitmaken. De grote bijdrage van de seizoens-vracht aan de jaarvracht in 2000 kan zo door de natte periode in de meet-seizoen verklaart worden (figuur 2). Terwijl in 1998 natte periodes vooralbuiten het meetseizoen lagen, waardoor het aandeel van de seizoensvrachtvoor dat jaar laag is. Dit is weergegeven in figuur 7.

Een van de doelen van dit onderzoek is om de bijdragen van Nederland aande diuronvracht in het Maasstroomgebied ten opzichte van het buitenlandin beeld te brengen. Daarvoor is er alleen naar de seizoensvrachten van diuron gekeken, omdat voor die periode (half april t/m eind augustus) opalle locaties metingen verricht zijn. Opgemerkt dient te worden dat dit deperiode is waarin de afvoer van de Maas ieder jaar laag is (figuur 2). Daar-naast moet er bij het vergelijken van seizoensvrachten rekening gehoudenworden met kleine verschillen tussen de periodes waarin gemeten is op deverschillende locaties. Door een late start -pas in mei in plaats van april- zoueen belangrijk deel van het diuron gebruik aan het begin van het seizoengemist kunnen worden.


zijrivieren 200

4 Discussie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 7Seizoens- en jaarvrachten diuron in deMaas bij Keizersveer.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1998 1999 2000

jaar

jaarvrachtseizoensvracht

kg d

iuro

n

4.2 Diuron - vergelijk 2000 met voorgaande jaren

De hoogste concentraties diuron worden gevonden in de Jeker en de Thornerbeek (figuur 3), die beiden voor het grootste deel afkomstig zijn uitBelgië. Op de andere locaties in de Maas en in de zijrivieren van de Maaszijn overwegend lagere concentraties gevonden; in de meeste gevallen onder de 1 µg/l. Voor de Geleenbeek, de Dieze en het uitslagwater van hetgemaal bij Keizersveer is dit een duidelijke verbetering ten opzichte vanvoorgaande jaren. Dit is te zien in de figuren 8, 9 en 10, waar de concen-traties uit 2000 staan weergegeven samen met de concentraties uit 1999.In vorige jaren werden op deze plekken piekconcentraties van enkele µg/lgevonden [5], terwijl de metingen uit 2000 laten zien dat de concentratiesde hele meetperiode veel lager zijn en vrijwel overal onder de toegestaneconcentratie blijven (MTR diuron: 0,43 µg/l [10]).


zijrivieren 200

11

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 8Diuronconcentraties in de Geleenbeek.

0

1

2

3

4

5

6

1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52

week

1998 1999 MTR 2000

ug/l

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 9Diuronconcentraties in het uitslagwatergemaal Keizersveer.

0

1

2

3

4

5

6

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

week

1999 2000

ug/l

MTR

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 10Diuronconcentraties in de Dieze.

0

1

2

3

4

5

6

week

1999 2000

1

conc

diu

ron

(ug/

l)

MTR

4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52

Het concentratieverloop van diuron in de Maas bij het inname punt van WBBvertoont de laatste jaren hetzelfde beeld (figuur 4). Sinds 1994 blijven degemeten concentraties van het ingenomen water onder het inlaatcriteriumvan WBB (1 µg/l), hoewel er ieder jaar piekconcentraties dicht bij dit criteriumwaren. Hierbij moet worden opgemerkt dat dit beeld enigszins vertekendis, omdat de hoge concentraties meestal tijdens een innamestop vallen. Ditkunnen ook innamestops uit voorzorg zijn, zoals in 1998 op basis van modelberekeningen het geval was [4]. De innamestops zijn de ontbrekendeperiodes in de grafiek, en laten dus de hoge concentraties diuron gedurendede innamestops niet zien. In 2000 liggen de concentraties diuron over hetalgemeen lager dan in de voorgaande jaren, wat overeenkomt met de verbetering die in verschillende zijrivieren van de Maas is gevonden.

De bijdragen van de Maas en de verschillende zijrivieren aan de totale seizoensvracht bij Keizersveer geeft een vergelijkbaar beeld als op basis vande gemeten concentraties (tabel 1): voor de Geleenbeek, de Dieze en hetuitslagwater van het gemaal bij Keizersveer is de seizoensvracht aanmerke-lijk lager dan in de twee voorgaande jaren. Hierbij moet worden opgemerktdat de daling van de seizoensvracht in de Dieze voor een deel veroorzaaktkan worden door de late start van de metingen in 2000 ten opzichte van1999 (zie tabel 1). Omdat diuron vooral in het begin van het seizoen gebruiktwordt, wordt een deel van het gebruik door het laat starten van de metingenniet meegenomen. De seizoensvracht voor 2000 in de Dieze is echter ookaanzienlijk lager dan de vracht uit 1998, toen er wel in een vergelijkbareperiode in de Dieze bemonsterd is.Voor de Jeker en de Roer, beiden grensoverschrijdende rivieren, is de seizoens-vracht van 2000 echter flink hoger in vergelijk met voorgaande jaren. Ookvoor de Maas bij Eijsden is geen verlaging van de seizoensvracht in verge-lijk met voorgaande jaren geconstateerd.

Bovenstaande laat een toename van de vracht in de Jeker en de Roer in2000 zien in vergelijk met 1998 en 1999. De vracht in de Maas bij Eijsdenis vergelijkbaar met voorgaande jaren. Hiermee zijn België en Duitsland verantwoordelijk voor ruim drie kwart van de totale diuronbelasting van deMaas. De Nederlandse bijdrage in 2000 aan de diuronbelasting is, na hetverbod op het gebruik van diuron in 1999, juist aanzienlijk afgenomen (ziefiguur 11 en tabel 1).

De positieve trend in de Nederlandse diuronbelasting is helaas niet terug tezien in de jaarvracht diuron bij Keizersveer in de Maas (figuuur 6). In 2000is die vracht net zo hoog als de voorgaande jaren (ruim 1000 kg). Dit is te


zijrivieren 200

12

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 11Bijdragen van Nederland, Duitsland enBelgië aan de seizoensvrachten diuronin de Maas bij Keizersveer.

2000

Duitsland7%

België78%

Nederland15%

1998

Duitsland6%

België62%

Nederland32%

verklaren uit het feit dat de rivieren waar een verlaging van de diuron-vracht is geconstateerd slechts een kleine bijdrage hebben aan de totalevracht (zie tabel 1). Voor een waterwinningbedrijf als de WBB is er dus noggeen verbetering van de situatie.

Maar ook het Nederlandse gebruik is nog niet helemaal terug naar nul.Ondanks het verbod wordt diuron nog steeds aangetroffen in de Maas enhaar zijrivieren, en effluenten van RWZI’s in Limburg bevatten allemaal diuron.De seizoensvracht in de Geleenbeek kan voor het grootste deel toegeschre-ven worden aan de lozingen van de effluenten op deze rivier. De RWZI’svan Hoensbroek, Heerlen en Susteren lozen alle drie in de Geleenbeek (ziebijlage II). De gezamenlijke diuronvracht voor deze drie RWZI’s over demaanden mei, juni en juli (ruim 8 kg) is bijna de hele seizoensvracht diuron(half april t/m half augustus) bij de monding van de Geleenbeek in deMaas (10 kg).

4.3 Toekomstverwachtingen en alternatieven voor diuron

Uit bovenstaande beeld komt duidelijk naar voren dat de Nederlandse bij-drage in 2000 aan de diuronbelasting van de Maas is afgenomen. Dit zalongetwijfeld een direct gevolg zijn van het verbod op het gebruik van diuronals herbicide per 1 juni 1999 in Nederland. Dat de gevolgen van dit verbodnog niet te zien waren in de metingen van 1999 [5], heeft te maken methet feit dat het grootste deel van het spuitseizoen al was geweest toen hetverbod inging op 1 juni.

Het overgrote deel van diuron in de Maas blijft echter uit het buitenlandkomen. In EU-kader wordt diuron waarschijnlijk opgenomen in het EuropeseCommissievoorstel voor een lijst met prioritaire stoffen onder de Kader-richtlijn Water. Dat betekent dat er dan gewerkt moet worden aan het opstellen van een maatregelenpakket op communautair niveau voor eenverbetering van de waterkwaliteit.Ook in de Internationale Maascommissie is aandacht gevraagd voor deemissies van diuron. Er zal een voorlichtingsbrochure worden samengesteldvoor de lokale autoriteiten en het grote publiek over reductiemaatregelenvoor diuron en over het gebruik van alternatieve, niet chemische onkruid-bestrijdingsmethoden. Deze brochure zal naar verwachting in september2001 in concept gereed zijn.Ook in België zijn de laatste jaren al verschillende maatregelen genomen omhet gebruik van diuron terug te dringen. De federale regering heeft besloteneen milieubelasting te heffen op diuron bevattende bestrijdingsmiddelen ener bestaat een akkoord uit 1997 met de vergunninghouders over reductie-doelstellingen. Daarnaast zijn in 1999 door het Ministerie van Middenstanden Landbouw verdere beperkende maatregelen genomen voor een terug-dringing van het diurongebruik.Bovendien wordt ook in België gewerkt aan voorlichting aan de gebruikersover het gebruik van alternatieve, niet-chemische onkruidbestrijdings-methoden.

Het verbod op diuron in Nederland heeft echter tot gevolg dat er voor eengroot deel op het middel Roundup, met als actieve stof glyfosaat, zal wordenovergestapt. Ook het gebruik van glyfosaat kan een probleem betekenenvoor de waterkwaliteit, en dan met name vanwege het persistentere omzettingsproduct AMPA (aminomethylfosfonylzuur) (zie bijlage III). Sindsenkele jaren worden er regelmatig metingen naar glyfosaat en het omzettings-


zijrivieren 200

13

product AMPA verricht bij o.a. WBB en in het reguliere meetprogrammavan Rijkswaterstaat bij Eijsden en Lobith (MWTL).

In 2000 werden glyfosaat en AMPA door de WBB in de Maas bij Keizersveer1x per 4 weken gemeten. Voor glyfosaat varieerden de concentraties vanonder de detectiegrens (0,05 µg/l) tot 0,13 µg/l. De concentraties van AMPA daarentegen lagen in het algemeen beduidend hoger, tussen 0,20µg/l en 1,5 µg/l. Bij Eijsden en Lobith lagen de concentraties glyfosaat enAMPA in dezelfde ranges als de WBB metingen.

Het blijft belangrijk dat er wordt doorgegaan met het geven van voorlich-ting over en ontwikkelen van alternatieve, niet-chemische manieren vanonkruidbestrijding. Zeker gezien het feit dat er steeds meer geluiden vandiverse gemeenten komen dat de alternatieve methoden voor de bestrijdingvan onkruid (te) duur en (nog) niet altijd toereikend zijn. Hierdoor wordthet gebruik van bestrijdingsmiddelen opnieuw overwogen [11,12].Aan de andere kant zijn er ook verschillende gemeenten die (bijna) hele-maal geen gebruik meer maken van chemische onkruidbestrijding [13]. Eenvoorbeeld is de gemeente Waalwijk waar veel aan niet-chemische onkruid-bestrijding wordt gedaan [19]. Ook lopen er verschillende initiatieven omhet gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen terug te dringen. In NoordBrabant ligt er bij het Platform Diffuse Bronnen een plan van aanpak voorhet terugdringen van gebruik van bestrijdingsmiddelen [20]. Verder is ereen gezamenlijk project van het Zuiveringschap Limburg, RjikswaterstaatDirectie Limburg , de provincie Limburg met de gemeenten Echt, Heerlen,Helden, Horst a/d Maas, Maastricht, Roerdalen, Roermond en Venlo vanstart gegaan om het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen op gemeentelijke verhardingen en openbaar groen door gemeenten terug tedringen. Vanuit het Hoogheemraadschap van West-Brabant is er beleidvastgesteld om diffuse emissies van bestrijdingsmiddelen terug te dringenvia ondermeer de vergunning voor aansluiting van gemeentelijke riolerin-gen op zuiveringstechnische werken van het hoogheemraadschap en viaWVO-vergunningverlening voor gebruik van bestrijdingsmiddelen op bedrijventerreinen. Voorts stimuleert het hoogheemraadschap gemeententot het opstellen van een gemeentelijk waterplan waarin niet-chemischeonkruidbestrijding aan bod kan komen.


zijrivieren 200

14

5.1 Conclusies

Na het verbod van diuron als onkruidbestrijder in Nederland per 1 juni1999 is er in 2000 een duidelijke afname van de Nederlandse bijdrage aande diuronbelasting van de Maas geconstateerd.

De concentraties van diuron in verschillende zijrivieren van de Maas zijn in2000 aanmerkelijk lager dan in voorgaande jaren, en liggen in de meestegevallen onder de toegestane concentratie (MTR van 0,43 µg/l).De hoogste piekconcentraties (tot enkele µg per liter) worden nog gevon-den in de grensoverschrijdende rivieren de Jeker en de Thornerbeek.

De effluenten van de onderzochte RWZI’s in Limburg bevatten nog steedsdiuron. Voor de Geleenbeek, is het overgrote deel van de diuronvracht afkomstig uit de op de beek lozende RWZI’s.

De Belgische bijdrage en in mindere mate de Duitse bijdrage aan de diuron-belasting van de Maas (in het meetseizoen) zijn in 2000 hoger dan in voor-gaande jaren. Waarbij het grensoverschrijdende aandeel vanuit België veruit het grootst blijft (ongeveer drie kwart deel)

Ondanks de geconstateerde verbeteringen blijven de jaarvrachten van diuron in de Maas gemeten bij Keizersveer sinds 1992 onverminderd hoog(>1000 kg). De situatie voor de WBB is hierdoor niet verbeterd.

5.2 Aanbevelingen

Ondanks het verbod op diuron in Nederland en de lopende initiatieven tenaanzien van het verminderd gebruik in België, blijft diuron nog aanwezig inde Nederlandse Maas en haar zijrivieren. Met name voor de drinkwater-winning zal het voorlopig nog noodzakelijk blijven om de komende jarendiuron regelmatig te blijven meten.

Omdat glyfosaat al voor een groot deel als vervanger van diuron gebruiktwordt, lijkt het vooral in verband met de drinkwatervoorziening zinvol omglyfosaat, en met name het omzettingsproduct AMPA, te blijven/te gaanmeten.

De acties ter bevordering van het toepassen van niet-chemische methodenvan onkruidbestrijding in het gehele stroomgebied van de Maas dienen teworden voortgezet.


zijrivieren 200

5 Conclusies en aanbevelingen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

1. Huijser Ph.J. Verontreiniging van de Maas door diuron - periode: 28mei t/m 20 juli 1993. Lelystad, februari 1994. RIZA Nota nr.: 94.014.

2. Huijser Ph.J. Verontreiniging van de Maas en zijrivieren in 1994 en1995 door diuron. Lelystad, maart 1996. RIZA Nota nr.: 96.018.

3. Dits J.S. Diuron in de Nederlandse Maas en haar zijrivieren 1996 en1997. Lelystad, maart 1998, RIZA rapport nr.: 98.024

4. Dits J.S. Diuron in de Nederlandse Maas en haar zijrivieren 1998. Lelystad, juli 1999, RIZA rapport nr.: 99.058.

5. Schrap S.M. en J.S. Dits, Diuron in Nederlandse Maas en haar zijrivieren1999. Lelystad, oktober 2000, RIZA rapport nr.: 2000.028.

6. CTB, College Toelating Bestrijdingsmiddelen,http://www.agralin.nl/ctb/geel.html, 20 maart 2001.

7. Adriaens P en P. Brandt, Concentraties diuron en atrazine in de Maas2000, Eijsden en Keizersveer, persoonlijke mededeling.

8. Anoniem. Diurononderzoek 1998; de bijdrage van de Limburgse beken aan de diuronbelasting van de Maas. Zuiveringschap Limburg,april 1999.

9. Diurononderzoek 1996, Zuiveringschap Limburg.10. NW4, Vierde Nota Waterhuishouding, Regeringsbeslissing, Ministerie

van Verkeer en Waterstaat, 1998.11. Kerkhof I. en H. Heemsbergen. Evaluatie Meerjarenplan Gewas-

bescherming Openbaar Groen, evaluatie betreft 1998. WerkdocumentIKC Natuurbeheer nr. 184, Wageningen, 2000.

12. Ooms M. Problemen bij onkruidbestrijding nog niet opgelost. Vereniging Stadswerk Nederland, Verslag van discussiedag op initiatiefvan de VEWIN.

13. v.d.Heijden M., Gemeenten: uitbreiding ecologisch beheer. Tuin &Landschap, nr. 1, 24-27, 2000. Anoniem. De ernst van het convenantopenbaar groen. De Water (nieuwsbrief over integraal waterbeheer),no. 41, juni 1997.

14. Meerkerk M.A., Puijker L.M., Onderzoek naar de herkomst van AMPAin het oppervlaktewater. RIWA-rapport, februari 1997.

15. Puijker L.M., H.M.J. Jansen, Glyfosaat en AMPA, Eigenschappen enaanwezigheid drinkwaterbronnen. VEWIN/KIWA-rapport, december1999.

16. Van Rijn J.P., N.M. van Straalen en J.Willems, Handboek bestrijdings-middelen. Gebruik en milieueffecten, Vrije Universiteit Uitgeverij, Amsterdam, 1995.

17. Hopman R. en L.M. Puijker, Glyfosaat en AMPA: aanwezigheid in debronnen en verwijdering tijdens de drinkwaterbereiding, H2O, vol. 29,nr. 2, 42-44. 1996.

18. CIW, Commissie Integraal Waterbeheer, Het voorkomen van Bestrijdings-middelen in het Nederlandse oppervlaktewater in de periode 1997 en1998, Werkgroep V van de Commissie Integraal waterbeheer, maart2000.

19. Anoniem, Chemie tegen onkruid taboe, Brabants Dagblad- editieWaalwijk, 17 maart 2001.

20. Plan van Aanpak Bestrijdingsmiddelen Noord-Brabant 2000-2004, november 2000.


zijrivieren 200

Literatuur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

Vrachten in de Maas bij Keizersveer en de DiezeBij de vrachtberekeningen zijn de vrachten berekend aan de hand van deconcentraties van diuron in steekmonsters (Keizersveer minimaal wekelijks,Dieze twee wekelijks) en de gemeten daggemiddelde debieten. Voor dedagen dat er geen diuron is gemeten zijn geïnterpoleerde concentraties gebruikt. De seizoensvracht is de som van alle dagvrachten.

Vrachten in de Maas bij EijsdenDiuron is hier dagelijks gemeten. Met de daggemiddelde debieten van SintPieter zijn dagvrachten berekend. De som van alle dagvrachten geeft deseizoensvracht. Diuronconcentraties onder de detectiegrens zijn op nul gesteld voor de vrachtberekeningen.

Vrachten bij het uitslagwater van het gemaal KeizersveerDiuron is hier wekelijks gemeten, waarbij voor de tussenliggende dagengeinterpoleerde concentraties zijn gebruikt voor dagvrachten. Deze dag-vrachten zijn berekend met de gemeten dagdebieten. De seizoensvracht isde som van de berekende dagvrachten.

Vrachten in de Limburgse beken en rivierenIn de Limburgse beken en rivieren is diuron 1x per 14 dagen gemeten.Voor die dag is met het daggemiddeldedebiet de dagvracht berekend. Dezeis vervolgens met 14 vermenigvuldigd. De vracht voor het hele seizoen isde som van de 14-daagse periodevrachten samen. Diuronconcentraties onder de detectiegrens zijn op nul gesteld voor de vrachtberekeningen.

Vrachten in de effluenten van de RWZI’sIn de effluenten van de Limburgse RWZI’s is diuron 1x per maand gemetenin de maanden mei, juni en juli. Voor die dag is de dagvracht berekend uithet daggemiddelde debiet en de gemeten diuronconcentratie. Voor de totale vracht over deze drie maanden is het gemiddelde van deze drie dag-vrachten vermenigvuldigd met 92 dagen.


zijrivieren 200

Bijlage I Berekening van vrachten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Gemiddelde concentraties zijn het gemiddelde van 3 metingen (1 per maand in de maanden mei, juni en juli). Voor de vrachtberekeningen zie bijlage I.

RWZI afwateringsweg gemiddelde berekendeconcentratie totaal vrachtdiuron in over mei, juni,effluent (µg/l) juli (kg)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Meijel Haaglossing → Eeuwselseloop → Aa (N.-Br.) → Zuid 0.40 0.05

Willemsvaart → Dieze → Maas (N.-Br.)Venray Smakterveldlossing → Afleidingskanaal → Maas (N.-Br.) 0.44 1.0Hoensbroek Caumerbeek → Geleenbeek → Maas 0.50 2.9Kaffeberg Anselderbeek → Worm → Roer → Maas 0.58 0.8Rimburg Worm → Roer → Maas 0.75 1.2Bosscherveld Zuid-Willemsvaart → Maas 0.77 1.6Heerlen Geleenbeek → Maas 1.12 1.4Simpelveld Eyserbeek → Geul → Maas 1.28 0.6Susteren Vloedgraaf → Geleenbeek → Maas 0.71 4.0Wijlre Geul → Maas 1.19 1.9Stein Ur → Maas 3.04 2.3Heugem Zeep → Maas 0.25 0.4Gennep Niers → Maas 0.45 0.5Panheel Sleijebeek → Maas 0.45 0.2Venlo Maas 0.49 4.1Roermond Maasnielderbeek → Maas 0.73 3.4Limmel Maas 0.85 2.6Weert Zuid-Willemsvaart → Maas 0.46 0.4


zijrivieren 200

Bijlage II Afwateringsweg van de verschillendeLimburgse RWZI’s met gemiddelde diuronconcen-traties en diuronvrachten in de effluenten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

Glyfosaat (o.a. in het middel Roundup) is de belangrijkste vervanger vandiuron. Voor de waterkwaliteit kan vooral het veel persistentere omzettings-product van glyfosaat, AMPA (aminomethylfosfonylzuur), een probleemvormen.AMPA is echter niet alleen een omzettingsproduct van glyfosaat, het wordtook gevormd door de omzetting van fosfonaten [14]. Fosfonaten wordeno.a. gebruikt in koelwateradditieven en in wasmiddelen [14]. In koelwater,dat direct geloosd wordt op oppervlaktewater, wordt AMPA aangetroffentot concentraties van meer dan 10 µg/l [14]. Ook in effluenten van rwzi’sworden glyfosaat en AMPA aangetroffen in concentraties tot enkele µg perliter [14,15].

In een studie van het RIWA [14] laten vrachtberekeningen in de Maas bijEijsden zien dat er sprake is van een redelijk continue afvoer van AMPA gedurende het hele jaar. Er is geen duidelijke relatie met het gebruik vanglyfosaat op bijvoorbeeld verhardingen. Aan de andere kant is een directerelatie met een piek in de gebruiksperiode mogelijk ook niet zo duidelijk,omdat glyfosaat en AMPA redelijk sterk aan de bodemdeeltjes sorberen,waardoor ze weinig mobiel zijn in de bodem [15,16]. Beide stoffen wordenook niet in het grondwater aangetroffen [15,17].

De risico’s van AMPA voor de waterkwaliteit hebben vooral te maken metde drinkwaterwinning. De (eco)toxicitiet van glyfosaat en AMPA [17] lijkteen stuk lager dan voor diuron (ad-hoc MTR voor glyfosaat van 23 µg/l[18]). Als bestrijdingsmiddel moeten glyfosaat en AMPA voor de drink-waterwinning echter wel voldoen aan de drinkwaternorm van 0,1 µg/l.Omdat AMPA niet alleen als omzettingsproduct van glyfosaat afkomstig is,staat deze norm voor AMPA nog ter discussie.

Het gebruik (in kg) van glyfosaat was in 1995 verdrievoudigd ten opzichtevan 1992, en was in 1998 nog op vergelijkbaar niveau [11]. Het gebruikvan glyfosaat is in de landbouw en op verhardingen verlengd, en is nu nogtoegestaan tot 1 oktober 2001. De producent is hiertegen in beroep gegaan, omdat deze verlenging te kort zou zijn. Aan de andere kant loopter ook vanuit de VEWIN een procedure, maar dan tégen deze verlenging.


zijrivieren 200

Bijlage III Glyfosaat en AMPA(bewerking van kader uit diuron rapport 1999 [5])

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

brf 87419 ec diuron def - circabc.europa.eu · zijn gemeten bij st. pieter, iets ten zuiden van...

Documents