buku ajar utilitas
TRANSCRIPT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
1/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
1
KATA PENGANTAR
Puji syukur saya paja!ka k"#a$apa Tu#a Ya% Ma#a Esa kar"a a!as &"rka!
#ik'a! $a p"y"r!aaya, &uku Ajar (U!i)i!as 2* ii $apa! !"rsusu $a !"rs")"saika
$"%a &aik+ Tujua $isusuya &uku ajar ii a$a)a# '"ja$i p"$'a a-a) u!uk p"s"r!a'a!a ku)ia# U!i)i!as 2 $i Jurusa Arsi!"k!ur, .aku)!as T"kik Ui/"rsi!as War'a$"-a+
Susua $a 'a!"ri ya% a$a $i Buku Ajar ii jau# $ari s"'pura $a 'asi# &ayak
k"kura%a '"%i%a! &"!apa 0"pa!ya p"rk"'&a%a i)'u p"%"!a#ua $a !"k)%i
k#ususya $i &i$a% U!i)i!as Ba%ua+ K"'a$iria 'a#asis-a $a)a' '"")usuri !"ri
$a p"rk"'&a%a U!i)i!as Ba%ua $ari su'&"r su'&"r )ai aka sa%a! '"'&a!u
p"i%ka!a p"'a#a'a 'a#asis-a $a)a' prs"s p"rku)ia#a 'a!a ku)ia# ii+ A$apu
u!uk p"y"'puraa $a p"%"'&a%a 'a!"ri $i 'asa ya% aka $a!a%, s"%a)a kri!ik
$a sara &aik $ari 'a#asis-a $a 'aupu p"'&a0a &uku ajar ii sa%a! $i#arapka+
Da s"&a%ai ak#ir ka!a, pa$a k"s"'pa!a ii saya '"%u0apka &ayak
!"ri'akasi# a!as &a!ua, sara $a 'asuka &aik p"$apa! a!aupu !"a%a s"#i%%a &uku
ajar ii $apa! &"r'aaa! &a%i s"'ua ka)a%a aka$"'ika+
Tu#a '"'&"rka!i s"a!iasa+
D"pasar, Mar"! 2312
Ds" Ma!a Ku)ia# U!i)i!as 2
Ni Waya M"i$aya!i Mus!ika ST,MT
NIP+ 145136142336312332
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
2/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
2
DAFTAR ISI
KATA PEN7ANTAR 88888888888888888888888888888888888888888888881
DA.TAR ISI 88888888888888888888888888888888888888888888888888++2
BAB I PENDA9ULUAN 8888888888888888888888888888888888888888888++:BAB II SISTEM DRAINASE BAN7UNAN DAN LIN7KUN7AN 888888888888888888888886
2+1 J"is Air Bua%a 88888888888888888888888888888888888888888++6
2+2 Sis!"' P"ya)ura Air Bua%a 888888888888888888888888888888888++;
2+: Sis!"' Draias" 888888888888888888888888888888888888888888++;
2+< Draias" P"rk!aa 8888888888888888888888888888888888888888++5
2+6 Draias" 7"$u% 88888888888888888888888888888888888888888++1:
BAB III SISTEM PEN7EL=LAAN LIMBA9 DAN SAMPA9 88888888888888888888888881<
:+1+ P"%)a#a Li'&a# Ru'a# Ta%%a 888888888888888888888888888888++16
:+2+ P"%)a#a Li'&a# >air Ba%ua I$us!ri 8888888888888888888888888814
:+:+ P"%)a#a Li'&a# Pa$a! ?Sa'pa#@ 88888888888888888888888888888823BAB I SISTEM PEMADAM KEBAKARAN 88888888888888888888888888888888886
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
3/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:
BAB I
PENDAHULUAN
Pa$a &a#asa U!i)i!as I su$a# $isa'paika &"&"rapa sis!"' u!i)i!as ya% '"rupaka ura!
a$i $ari &"rja)aya u%si sua!u &a%ua s"p"r!i Sis!"' p"%a$aa air &"rsi#, p"'ipaa, sis!"'p"ya)ura air k!r, Sis!"' ")"k!rika), sis!"' p"0a#ayaa, sis!"' p"%#a-aa $a sis!"'
p"a%ka) p"!ir+ Pa$a &a#asa U!i)i!as II ii $i)aju!ka $"%a 'a!"ri sis!"' u!i)i!as ya%
'"%#u&u%ka u!i)i!as $i $a)a' &a%ua $"%a sis!"' p"$uku% ya% a$a $i )uar &a%ua
s"suai u%si ya% )"&i# k'p)"ks 'isa)ya sis!"' $raias", p"%)a#a )i'&a# $a sa'pa#+ S")ai
i!u ju%a $i!a'&a# 'a!"ri ya% '"'&a#as sis!"' u!i)i!as ya% &"rsia! )"&i# )aju! s"p"r!i Sis!"'
P"'a$a' K"&akara, Sis!"' K"a'aa Ba%ua, Akus!ika Ba%ua, Sis!"' Traspr!asi /"r!i0a)
$a P"ra-a!a $a p"'")i#araa &a%ua+
Sis!"' U!i)i!as $a)a' &a%ua $a Arsi!"k!ur sa%a! p"!i% p"raaya a%ar &a%ua
$apa! &"ru%si s"0ara 'aksi'a)+ A$apu p"raaya a$a)a# s"&a%ai &"riku!
- P"%%"rak $a)a' s"!iap u%si 'asi% 'asi% ui! karya arsi!"k!ur
- K'p" k'p" /i!a) $a)a' '"%#i$upka u%si u%si k"&u!u#a ya% $i-a$a#i
)"# arsi!"k!ur
- K"&u!u#a saraa prasaraa p"%%"rak arsi!"k!ur s"p"r!i a$aya air, u$ara, api ?k")is!rika@,
!raspr!asi, k'uikasi $a ir'asi
Maka $ari i!u Sis!"' U!i)i!as sa%a! '"'"r)uka p"r"0aaa $a p"ra0a%a &aik k"&u!u#a
'aupu p"r)"!akaya a%ar s"0ara "s!"!ika ju%a !i$ak '"%%a%%u+
P"r)"%kapa s"p"r!i p"0"%a# &a#aya k"&akara, su'&"r $aya )is!rik, jari%a air &"rsi#
$a k!r, !raspr!asi /"r!ika), p"ra-a!a &a%ua, Building Automation System $)) sa%a!
$ip"r)uka a%ar &a%ua $apa! $iu%sika s"0ara ""k!i $a p!i'a)+ P"rsyara!a p""rapa
u!i)i!as ya% $i%uaka aka &"r)aia s"suai $"%a k$isi, u%si, karak!"r $ari !iap !iap
&a%ua $a #u&u%aya $"%a k$isi !apak+ P"r!i'&a%a ya% #arus $ip"r#a!ika a$a)a#
• P"0"%a#a &a#aya k"&akara
9a) #a) ya% p"r)u $i0"r'a!i a$a)a#
- p""!ua jarak &a%ua
- sis!"' &)k &a%ua
- sis!"' is)asi api a!ar &a%ua
p"r!i'&a%a u!uk p"0"%a#a &a#aya k"&akara s"0ara pasi yai!u $ari $"sai &a%ua i!u
s"$iri a!ara )ai
- A$aya )u&a% p"ya)ura asap
- .asi)i!as sis!"' p"y")a'a!a p"%#ui s"p"r!i !a%%a $arura!, #")ipa$ $ia!ap &a%ua
?u!uk High-rise building@
- P"r)"%kapa p"0"%a#a k"&akara s"p"r!i a)ar', $"!"k!r asap, #i$ra! a!au sprik)"r
• Su'&"r $aya )is!rik
U!uk k"ya'aa $a k"a'aa &a%ua $ip"r)uka supp)y $aya )is!rik ya% !"rja'i, $a)a'
ar!i '""rapka p"r)"%kapa )is!rik s"suai ak!ii!as $a)a' &a%ua a!ara )ai
- !ra p"%u&a# $ari !"%a%a '""%a# k" !"%a%a r"$a#
- sis!"' pa") s"kri%
- 7"s"!
- UPS
Da)a' p"r"0aaa k")is!rika ya% &aik #"$akya s")a)u !"rs"$ia %a'&ar pa)i% !"rkii k$isi
jari%a ya% a$a pa$a &a%ua !"rs"&u! u!uk '"'u$a#ka p"%a-asa $a p"r&aika+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
4/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
<
• Jari%a air &"rsi# $a k!r
Jari%a air &"rsi# !"!u saja 'u!)ak u!uk '"uja% k"a'aa $a k"ya'aa &a%ua+
Su'&"r p"%a$aa air &isa $ari PDAM, su'ur $a)a' ya% $iprs"s a%ar )ayak pakai a!au #asi)
$aur u)a%+ P"r)u $ir"0aaka p"a'pu% 0a$a%a air &aik %ru$ r"s"r/ir a!au r !ak
u!uk su'&"r p"0"%a#a k"&akara+
• P"ra-a!a &a%uaD"sai p"r"0aa &a%ua !"ru!a'a &a%ua !i%%i #arus $i#u&u%ka $"%a p"ra)a!a
p"ra-a!a &a%ua s"p"r!i 7$)a ?&aik ya% p"r'a" a!aupu !i$ak p"r'a"@+
P"%%uaa %$)a $is"suaika $"%a k$isi &a%ua+ S")ai i!u p"ra-a!a ya% &"rsia!
ru!i s"p"r!i p"%"0"ka )is!rik, p"'")i#araa k"&"rsi#a ju%a '"rupaka #a) ya% p"!i%
$a)a' '"'p"r!a#aka k$isi &a%ua s"'aksi'a) 'u%ki u!uk '"-a$a#i ak!ii!as
p"%%uaya+
• Closed Circuit Television ?>>T@ $a Building Automation System ?BAS@
Pa$a &a%ua ya% '"'i)iki &ayak )a!ai $"%a sis!"' ya% ru'i! s"r!a ak!ii!as ya%
k'p)"k '"'"r)uka p"'a!aua k$isi &a%ua ya% i!"si+ Sa)a# sa!u upaya u!uk
p"%a-asa k"a'aa &a%ua a$a)a# a)a! p"%a-as !'a!is s"p"r!i >>T $"%a
'i!ri% p"ra)a!a ME s"0ara !"rpusa! &"rupa Building Automation System ?BAS@+
• P"a%ka) p"!ir
Sis!"' p"a%ka) p"!ir $a)a' p")aksaaa p"'&a%ua sua!u %"$u% '"rupaka !a%%u%
ja-a& $ari a#)i ME a'u s"ra% arsi!"k #arus '"'a#a'i j"is $a sis!"' p""'pa!aya
a%ar $apa! $i-a$a#i $a)a' &a%ua+ P"'i)i#a p"a%ka) p"!ir ju%a #arus $is"suaika $"%a
k$isi )i%ku%a kar"a apa&i)a p"'i)i#a kura% !"pa! 'aka aka '"i'&u)ka $a'pak
&uruk &a%i )i%ku%a+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
5/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
6
BAB II
SISTEM DRAINASE BANGUNAN DAN LINGKUNGAN
2.1 Jenis Air Buangan
Air &ua%a a!au s"ri% ju%a $is"&u! air )i'&a# a$a)a# s"'ua 0aira ya% $i&ua% &aik ya%'"%a$u% k!ra 'ausia, #"-a, &"kas !u'&u#!u'&u#a 'aupu ya% '"%a$u% sisa
sisa prs"s i$us!ri+ Air &ua%a $apa! $i&"$aka a!as ?SNI,2000@
A+ Air k!r
Air &ua%a ya% &"rasa) $ari k)s"!, p"!urasa, &i$"! $a air &ua%a '"%a$u% k!ra
'ausia ya% &"rasa) $ari a)a! p)a'&i% )aiya+
B+ Air &"kas
Air &ua%a ya% &"rasa) $ari a)a!a)a! p)a'&i% )aiya, s"p"r!i &ak 'a$i ?bath tub@, &ak
0u0i !a%a, &ak $apur, $a )ai)ai+
>+ Air #uja
Air #uja ya% ja!u# pa$a a!ap &a%ua+
D+ Air &ua%a k#usus
Air &ua%a ii '"%a$u% %as, ra0u a!au &a#a&a#a &"r&a#aya, s"p"r!i ya% &"rasa)
$ari pa&rik, air &ua%a $ari )a&ra!riu', !"'pa! p"%&a!a, ru'a# saki!, !"'pa!
p"'!%a #"-a, air &ua%a ya% &"rsia! ra$iak!i a!au '"%a$u% &a#a ra$iak!i,
$a air &ua%a ya% '"%a$u% )"'ak+
7a'&ar 1+ J"is Air &ua%a $ari &a%ua
2.2 Siste Pen!a"uran Air Buangan
Sis!"' p"'&ua%a air !"r$iri a!as
A. Siste #e$uangan air %&t&r 'an air $e%as
Sis!"' ii !"r$iri a!as 2 'a0a' yai!u Sis!"' !"r0a'pur sis!"' p"'&ua%a ya%
'"%u'pu)ka $a '"%a)irka air k!r $a air &"kas k"$a)a' sa!u sa)uraF
- Sis!"' !"rpisa# sis!"' p"'&ua%a ya% '"%u'pu)ka $a '"%a)irka air k!r $a air
&"kas k"$a)a' sa)ura ya% &"r&"$a+
B. Siste #en!a"uran air (u)an
Pa$a $asarya air #uja #arus $isa)urka '")a)ui sis!"' p"'&ua%a ya% !"rpisa# $arisis!"' p"'&ua%a air &"kas $a air k!r+ Jika $i0a'purka, 'aka apa&i)a sa)ura !"rs"&u!
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
6/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;
!"rsu'&a!, a$a k"'u%kia air #uja aka '"%a)ir &a)ik $a 'asuk k"$a)a' a)a! p)a'&i%
!"r"$a# $a)a' sis!"' !"rs"&u!+
2.* Siste Drainase
Draias" '"rupaka sa)a# sa!u asi)i!as $asar ya% $ira0a% s"&a%ai sis!"' %ua
'"'"u#i k"&u!u#a 'asyaraka! $a '"rupaka k'p" p"!i% $a)a' p"r"0aaa k!a
?p"r"0aaa iras!ruk!ur k#ususya@+
B"riku! &"&"rapa p"%"r!ia $raias"
- M"uru! Dr+ Ir+ Suripi, M+E%+ ?233
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
7/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
C
Ks"p Sis!"' $raias" &"r-a-asa )i%ku%a
- >ara R"!"si
o =si!" r"!"!i $"%a p"'&ua!a $a a!au p"'")i#araa $aau, k)a a!au -a$uk
$i'aa $aau a!au -a$uk !"rs"&u! $apa! $i'aaa!ka s"&a%ai &u$i $aya ika $a
!"'pa! r"kr"asi
o =si!" r"!"!i r"!"!i pa$a a!ap %"$u%, !a'a, !"'pa! parkir, )apa%a !"r&uka,
#a)a'a ru'a# $a &a%ua )aiya+
- >ara Ii)!rasi
Dapa! $i)aksaaka $"%a p"'&ua!a su'ur r"sapa, pari! r"sapa, -i)aya# r"sapa,
p"rk"rasa ya% ))s air ? !earmeble !avement @
Kriteria Peren+anaan
Da)a' '"r"0aaka sa)ura $raias" p"r)u $ip"r!i'&a%ka asp"k asp"k a!ara )ai
- Asp"k #i$r)%i '")ipu!i p"r#i!u%a $"&i! r"0aa, $"&i! $"sai $a !i%%i ja%aa s"r!a
p""!apa karak!"ris!ik $a"ra# a)ira- Asp"k #i$r)ik '")ipu!i k"0"pa!a 'aksi'u' a)ira $a &"!uk p"a'pu%
- Asp"k s!ruk!ur '")ipu!i j"is $a 'u!u &a#a s"r!a k"kua!a $a k"s!a&i)a &a%ua
- Asp"k &iaya
- Asp"k p"'")i#araa
Drainase 'a#at 'itera#%an 'a"a $e$era#a (a" se#erti ,
- Ru'a# $a 7"$u%
P"ra%ka! $raias" pa$a &a%ua '")ipu!i !a)a% $a!ar, !a)a% !"%ak $a s")uru# p"rsi)
&a%ua+ Ak#ir $ari s")uru# ra%kaia a$a)a# sa)ura ja)a+ .u%siya u!uk '"%a)irka air
#uja $ari a!ap &a%ua $a #a)a'a
- Ja)a Raya
Draias" ja)a raya &"ru%si a%ar &a$a ja)a !"!ap k"ri% $a p$asi ja)a !i$ak
!"rp"%aru# )"# a$aya air ya% '"r"sap k"$a)a'ya+
- Lapa%a !"r&a%
Draias" )apa%a !"r&a% &"ru%si u!uk '")i$u%i ks!ruksi )a$asa 'aupuk"a'aa p"$ara!a p"sa-a! !"r&a%+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
8/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
5
- Lapa%a )a#ra%a
Draias" &"ru%si u!uk '"ja%a a%ar )apa%a )a#ra%a !"!ap k"ri% k#ususya )apa%a
!"r&uka 'isa)ya )apa%a s"pak&)a
- La#a p"r!aia
Ti$ak s"'ua !aa'a '"'"r)uka air &ayak, a$aya )apisa air !aa# !i%%i $apa!
'"%%a%%u p"r!u'&u#a !aa'a s"#i%%a pr$uksi '"uru+ P"%a)ira air
p"r'ukaa k" s)uru# $raias" $i)akuka a%ar $"%a '"'&ua! $raias" p"r'ukaa+
2.- Drainase Per%&taan
Draias" p"rk!aa yai!u i)'u $raias" ya% '"%k#ususka p"%kajia pa$a ka-asa
p"rk!aa ya% "ra! kai!aya $"%a k$isi )i%ku%a ssia)&u$aya ya% a$a $i ka-asa
k!a+?9+A+ 9a)i' 9as'ar+23321@ Draias" p"rk!aa '"rupaka sis!"' p"%"ri%a $a
p"%a)ira air $ari -i)aya# p"rk!aa ya% '")ipu!i a+ P"r'uki'a+ &+ Ka-asa i$us!ri $a
p"r$a%a%a+ 0+ Ka'pus $a s"k)a#+ $+ Ru'a# saki! $a asi)i!as u'u'+ "+ Lapa%a )a#ra%a+
+ Lapa%a parkir+ %+ Is!a)asi 'i)i!"r, )is!rik, !")"k'uikasi+ #+ P")a&u#a u$ara+ ?9+A+ 9a)i'
9as'ar+23321@
Stan'ar 'an Siste Pen!e'iaan Drainase K&ta
Sis!"' p"y"$iaa jari%a $raias" !"r$iri $ari "'pa! 'a0a', yai!u
1+ Sis!"' Draias" U!a'a
Sis!"' $raias" p"rk!aa ya% '")ayai k"p"!i%a s"&a%ia &"sar -ar%a 'asyaraka! k!a+
2+ Sis!"' Draias" Lka)
Sis!"' $raias" p"rk!aa ya% '")ayai k"p"!i%a s"&a%ia k"0i) -ar%a 'asyaraka! k!a+
:+ Sis!"' Draias" T"rpisa#Sis!"' $raias" ya% '"'puyai jari%a sa)ura p"'&ua%a !"rpisa# u!uk air p"r'ukaa
a!au air )i'pasa+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
9/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
4
S!a$ar$isasi sis!"' p"y"$iaa $raias" u!uk p""'pa!a p"ru'a#a $i pi%%ira sa)ura
pri'"r a!au su%ai ya% '"%a0u pa$a "rovincial #ater $eclement ?PWR@ Ba& II pasa) 2 !"!a%
(P"'akaia B"&as $ari P"raira U'u'* ?Wa!"rr0i)ij@, ya% &"r&uyi (Di)ara% '""'pa!ka
s"&ua# &a%ua apapu, a!au '"'p"r&a#arui s")uru#ya a!au s"&a%ia $a)a' jarak $iukur $ari
kaki !a%kis s"paja% p"raira u'u' a!au &i)a'aa !i$ak a$a !a%kis, $ari pi%%ir a!as $ari
!a'pi% ?!a)u$@ p"raira u'u' kura% $ari
a+ 23 '"!"r u!uk su%aisu%ai !"rs"&u! $a)a' $a!ar 1 $ari /"rr$"i% ii+
&+ 6 '"!"r u!uk su%aisu%ai !"rs"&u! $a)a' $a!ar 2 $ari /"rr$"i% ii, $"'ikia ju%a u!uk
sa)ura p"%a)ira $a p"'&ua%a $"%a k"'a'pua ?kapasis!"!@ < '"!"r ku&ik$"!ik a!au
)"&i#+
0+ 0+ : '"!"r u!uk sa)urasa)ura p"%aira, p"%a'&i)a $a p"'&ua%a k"'a'pua r'a)
1 s$ < '"!"r ku&ik$"!ik+
$+ 2 '"!"r u!uk sa)urasa)ura p"%aira p"%a'&i)a $a p"'&ua%a k"'a'pua r'a)
kura% $ari 1 '"!"r ku&ik$"!ik+
* Batas Se#a'an Sungai Mii'u' &"r$asarka P"ra!ura M"!"ri PU RI 'r ;:PRT144:,
yai!u Ta&") 1 Ba!as S"'pa$a Su%ai Mii'u' Tip" su%ai Di)uar ka-asa P"rk!aa Di$a)a'
%aris s"'pa$a K"!"ra%a Kri!"ria S"'pa$a Kri!"ria S"'pa$a Su%ai &"r!a%%u) $iukur $ari kaki
!a%%u) !"r)uar 6 ' : 'F Pasa) ; Su%ai !ak &"r!a%%u) $iukur $ari !"pi su%ai Su%ai &"sar )uas DPS
G633 k'2 133 ' K"$a)a'a 'aksi'u' G23 ' :3 'F Pasa) C $a Pasa) 5 K"$a)a'a 'aks G: ' $a
H23 '16 ' Su%ai k"0i) )uas DPS H633 k' 263 ' K"$a)a'a 'aksi'u' H: '13 ' Daau-a$uk
63 ' 'F Pasa) 13
Siste Jaringan Drainase
Sis!"' jari%a $raias" p"rk!a u'u'ya $i&a%i a!as 2 &a%ia, yai!u
1+ Sis!"' Draias" Mayr
Sis!"' $raias" 'ayr yai!u sis!"' sa)ura&a$a air ya% '"a'pu% $a '"%a)irka air
$ari sua!u $a"ra# !a%kapa air #uja ?>a!0#'"! Ar"a@+ Pa$a u'u'ya sis!"' $raias" 'ayr
ii $is"&u! ju%a s"&a%ai sis!"' sa)ura p"'&ua%a u!a'a ?'ajr sys!"'@ a!au $raias"
pri'"r+ Sis!"' jari%a ii '"a'pu% a)ira ya% &"rska)a &"sar $a )uas s"p"r!i sa)ura
$raias" pri'"r, kaa)kaa) a!au su%aisu%ai+ P"r"0aaa $raias" 'akr ii u'u'ya
$ipakai $"%a p"ri$" u)a% a!ara 6 sa'pai 13 !a#u $a p"%ukura !p%rai ya% $"!ai)
'u!)ak $ip"r)uka $a)a' p"r"0aaa sis!"' $raias" ii+
2+
Sis!"' Draias" Mikr
Sis!"' $raias" '"kr yai!u sis!"' sa)ura $a &a%ua p")"%kap $raias" ya%
'"a'pu% $a '"%a)irka air $ari $a"ra# !a%kapa #uja+ S"0ara k"s")uru#a ya%
!"r'asuk $a)a' sis!"' $raias" 'ikr a$a)a# sa)ura $i s"paja% sisi ja)a, sa)uras")ka air
#uja $i s"ki!ar &a%ua, %r%%r%, sa)ura $raias" k!a $a )ai s"&a%aiya $i'aa
$"&i! air ya% $apa! $i!a'pu%ya !i$ak !"r)a)u &"sar+ Pa$a u'u'ya $raias" 'ikr ii
$ir"0aaka u!uk #uja $"%a 'asa u)a% 2, 6 a!au 13 !a#u !"r%a!u% pa$a !a!a %ua
)a#a ya% a$a+ Sis!"' $raias" u!uk )i%ku%a p"r'uki'a )"&i# 0"$"ru% s"&a%ai sis!"'
$raias" 'ikr+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
10/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
13
J"isj"is Draias"
1+ M"uru! s"jara# !"r&"!ukya
a+ Draias" a)a'ia# ?a!ura) $raia%"@, yai!u sis!"' $raias" ya% !"r&"!uk s"0ara a)a'i $a
!i$ak a$a usur 0a'pur !a%a 'ausia+
&+ Draias" &ua!a , yai!u sis!"' $raias" ya% $i&"!uk &"r$asarka aa)isis i)'u $raias",
u!uk '""!uka $"&i! aki&a! #uja, $a $i'"si sa)ura+
2+ M"uru! )"!ak sa)ura
a+ Draias" p"r'ukaa !aa# ?Sura0" Draia%"@, yai!u sa)ura $raias" ya% &"ra$a $i a!as
p"r'ukaa !aa# ya% &"ru%si '"%a)irka air )i'pasa p"r'ukaa+ Aa)isa a)iraya
'"rupaka aa)isa p" 0#a") )-+
&+ Draias" &a-a# !aa# ?Su& Sura0" Draia%"@, yai!u sa)ura $raias" ya% &"r!ujua
'"%a)irka air )i'pasa p"r'ukaa '")a)ui '"$ia $i &a-a# p"r'ukaa !aa# ?pipapipa@,
$ikar"aka a)asaa)asa !"r!"!u+ A)asa !"rs"&u! a!ara )ai !u!u!a ar!is!ik, !u!u!a
u%si p"r'ukaa !aa# ya% !i$ak '"'&)"#ka a$aya sa)ura $i p"r'ukaa !aa#
s"p"r!i )apa%a s"pak &)a, )apa%a !"r&a%, !a'a, $a )ai)ai+:+ M"uru! ks!ruksi
a+ Sa)ura !"r&uka, yai!u sis!"' sa)ura ya% &iasaya $ir"0aaka #aya u!uk '"a'pu%
$a '"%a)irka air #uja ?sis!"' !"rpisa#@, a'u k"&ayaka sis!"' sa)ura ii &"ru%si
s"&a%ai sa)ura 0a'pura+ Pa$a pi%%ira k!a, sa)ura !"r&uka ii &iasaya !i$ak $i&"ri
)ii% ?)apisa p")i$u%@+ Aka !"!api sa)ura !"r&uka $i $a)a' k!a #arus $i&"ri )ii%
$"%a &"!, pasa%a &a!u ?'asry@ a!aupu $"%a pasa%a &a!a+
&+ Sa)ura !"r!u!up, yai!u sa)ura u!uk air k!r ya% '"%%a%%u k"s"#a!a )i%ku%a+
Sis!" ii 0ukup &a%us $i%uaka $i $a"ra# p"rk!aa !"ru!a'a $"%a !i%ka! k"pa$a!a
p"$u$uk ya% !i%%i s"p"r!i k!a M"!rp)i!a $a k!ak!a &"sar )aiya+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
11/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
11
P&"a Jaringan Drainase
P)a jari%a $raias" '"uru! Si$#ar!a Kar'a-a ?144C15@ !"r$iri $ari "a' 'a0a', a!ara )ai
1+ Siku Di%uaka pa$a $a"ra# ya% '"'puyai !p%rai s"$iki! )"&i# !i%%i $aripa$a su%ai+
Su%ai s"&a%ai sa)ura p"'&ua%a ak#ir &"ra$a $i !"%a# k!a+
2+ Para)") Sa)ura u!a'a !"r)"!ak s"jajar $"%a sa)ura 0a&a%+ Apa&i)a !"rja$i p"rk"'&a%a
k!a, sa)urasa)ura aka $apa! '"y"suaika $iri+
:+ 7ri$ ir Di%uaka u!uk $a"ra# $"%a su%ai ya% !"r)"!ak $i pi%%ir k!a, s"#i%%a
sa)urasa)ura 0a&a% $iku'pu)ka $a#u)u pa$a sa)ura p"%u'pu)+
!# &a%ua s!ruk!ur a$a)a#
Pasa%a ?sa)ura >"0i) !"r!u!up, !"'&k !a)u$ sa)ura, 'a#)"&ak 0!r) ususra >"0i),
s!r""! i)"!@+
Tapa pasa%a sa)ura !aa# $a sa)ura !aa# &"r)apis ru'pu!+
:+ Ba%ua P")"%kap Sa)ura Draias"
Ba%ua p")"%kap sa)ura $raias" $ip"r)uka u!uk '")"%kapi sua!u sis"' sa)ura u!uk
u%siu%si !"r!"!u+ A$apu &a%ua&a%ua p")"%kap sis!"' $raias" a!ara )ai
>a!0# BasiWa!"rs#"$ Ba%ua $i'aa air 'asuk k" $a)a' sis!"' sa)ura !"r!u!up $a air
'"%a)ir &"&as $i a!as p"r'ukaa !aa# '"uju 'a!0# &asi+ >a!0# &asi $i&ua! pa$a !iapp"rsi'pa%a ja)a, pa$a !"pa!!"'pa! ya% r"$a#, !"'pa! parkir+ I)"! Apa&i)a !"r$apa!
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
12/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
12
sa)ura !"r&uka $i'aa p"'&ua%aya aka $i'asukka k" $a)a' sa)ura !"r!u!up ya% )"&i#
&"sar, 'aka $i&ua! sua!u ks!ruksi k#usus i)"!+ I)"! #arus $i&"ri sari%a a%ar sa'pa# !i$ak
asuk k" $a)a' sa)ura !"r!u!up+
B"&"rapa is!i)a# $a)a' sa)ura $raias"
Hea'/a"" 9"a$-a)) a$a)a# ks!ruksi k#usus pa$a u!)"! sa)ura !"r!u!up $a uju% %r%%r%
ya% $i'aksu$ka u!uk '")i$u%i $ari )%sr $a "rsi
S(i#&n S#ip $i&ua! &i)a'aa a$a p"rsi)a%a $"%a su%ai+ S#ip $i&a%u &a-a# $ari
p"a'pa% su%ai, kar"a !"r!aa' $i $a)a' !aa# 'aka pa$a -ak!u p"'&ua%aya #arus
$i&ua! s"0ara kua! s"#i%%a !i$ak !"rja$i k"r"!aka a!aupu k"rusaka ks!ruksi+ S"&aikya $a)a'
'"r"0aaka $raias" $i#i$arka p"r"0aaa $"%a '"%%uaka s#ip, $a s"&aikya
sa)ura ya% $"&i!ya )"&i# !i%%i !"!ap u!uk $i&ua! s#ip $a sa)ura $raias"ya ya% $i&ua!
sa)ura !"r&uka a!au %r%%r%+
Man(&"e U!uk k"p"r)ua p"'")i#araa sis!"' sa)ura $raias" !"r!u!up $i s"!iap sa)ura $i&"ri
'a#)" p"r!"'ua, p"ru&aa $i'"si, p"ru&a#a &"!uk s")ka pa$a s"!iap jarak 1326 '+Lu&a% 'a#)" $i&ua! s"k"0i) 'u%ki supaya "k'is, 0ukup, asa) $apa! $i'asuki )"# ra%
$"-asa+ Biasaya )u&a% 'a#)" &"r$ia'"!"r ;30' $"%a !u!up $ari &"si !u)a%+
Bentu% 'an 0ungsi sa"uran tertutu# se/erage
1+ Trap"siu' B"ru%si u!uk '"a'pu% $a '"ya)urka )i'pasa air #uja $"%a $"&i! ya%
&"sar+ Sia! a)iraya !"rus '""rus $"%a )uk!uas k"0i)+ B"!uk sa)ura ii $apa! $i%uaka
pa$a $a"ra# ya% 'asi# 0ukup !"rs"$ia )a#a +
2+ K'&iasi !rap"siu' $a s"%i "'pa! B"ru%si u!uk '"a'pu% $a '"ya)urka )i'pasa
air #uja $"%a $"&i! ya% &"sar $a k"0i)+ Sia! a)iraya &"r)uk!uasi &"sar $a !"rus '""rus
!api $"&i! 'ii'u'ya '"asi# 0ukup &"sar+
:+ K'&iasi !rap"iu' $"%a s"!"%a# )i%kara .u%siya sa'a $"%a &"!uk ?2@, sia!
a)iraya !"rus '""rus $a &"r)uk!uasi &"sar $"%a $"&i! 'ii'u' k"i)+ .u%si &"!uk
s"!"%a# )i%kara ii a$a)a# u!uk '"a'pu% $a '"%a)irka $"&i! 'ii'u' !"rs"&u!+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
13/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
1:
2+ P"i%ka!a ju')a# p"$u$uk '"i%ka!ya ju')a# p"$u$uk p"rk!aa ya% sa%a! 0"pa!,
aki&a! $ari p"r!u'&u#a 'aupu ur&aisasi+ P"i%kaya ju')a# p"$u$uk s")a)u $iiku!i )"#
p"a'&a# iras!ruk!ur p"rk!aa, $isa'pi% i!u p"i%ka! p"$u$uk ju%a s")a)u $iiku!i )"#
p"i%ka!a )i'&a#, &aik )i'&a# 0air 'aupu pa$a sa'pa#+
:+ A'&)"sa !aa# $is"&a&ka )"# p"%a'&i)a air !aa# ya% &"r)"&i#a, '"%aki&a!ka
&"&"rapa &a%ia k!a &"ra$a $i&a-a# 'uka air )au! pasa%+
k)as 13 &ar+
:+ R Drai
R Drai &"ru%si sa'a $"%a )r $rai, #ayap""'pa!aya $i a!ap &a%ua $a air ya% $ia)irka a$a)a# air
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
14/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
1<
#uja+ Ba#a ya% $ipakai a$a)a# 0as! ir $"%a $i&"ri sari%a &"r&"!uk ku&a# $i a!asya
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
15/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
16
BAB III
SISTEM PENGEL4LAAN LIMBAH DAN SAMPAH
*.1 Peng&"a(an Li$a( Rua( Tangga
Ak!ii!as pa$a s"&ua# &a%ua '"%#asi)ka &ayak &ua%a+ Dari &"r&a%ai &ua%a ii
&isa $i&"$aka '"ja$i &ua%a 0air ?li%uid &aste@ $a &ua!a pa$a! ?solid &aste@+ Ya% !"r'asuk
$a)a' p"'&ua%a 0air a$a)a#
- B)a0k -a!"r )i'&a# $ari -0 ?k!ra@
- 7r"y -a!"r )i'&a# $ari prs"s '"0u0i pakaia, sayura $a p"'&"rsi#a ru'a#
S"$a%ka solid &ast " a!au )i'&a# pa$a! &"rupa sa'pa# ru'a# !a%%a+
A+ P"%)a#a B)a0k Wa!"r
Da)a' sys!"' p"a%aa )i'&a# u!uk &)a0k -a!"r $ia)irka k" s"p!i0!ak $i'aa k!ra
aka $i"$apka $a !"rurai )"# &ak!"ri+
B"&"rapa #a) !"!a% S"p!i0!ak
1+ Syara!- K"$ap air, !"r$iri $ari &"&"rapa &a%ia rua%,
- '"'i)iki pipa u$ara 6 0', '"'i)iki )u&a% p"'"riksaa, pipa &ua%a $a pipa 'asuk
- Pa$a sa!u s"p!i0!ak !"r$apa! &"&"rapa rua% &"rs"ka! u!uk p"%"$apa )u'pur+- U!uk '"%a)irka air k!r 'aka s"p!i0!ak $i)"%kapi pipa
2+ L"!ak
M""!uka p")"!aka s"p!i0!ak #arus '"'p"r#a!ika p"ra-a!aya+ Bi)a $a)a' kuru
-ak!u !"r!"!u s"p!i0!ak p"u# $a #arus $is"$! 'aka k"%ia!a p"y"$!a !i$ak &)"#
'"%%a%%u ak!ii!as $i $a)a' &a%ua+
:+ Jarak
9arus $ia!ur jarak a!ara s"p!i0!ak, &i$a% r"sapa !"r#a$ap su'ur, &a%ua $a pipa air
&"rsi#+Jarak Dari S"p!i0!ak Bi$a% r"sapa
Ba%ua 1,6 ' 1,6 '
Su'ur su'&"r air 13 ' 13 '
Pipa air &"rsi# : ' : '
P"r'asa)a#a p"%a!ura jarak ii &iasaya '"ja$i 'asa)a# apa&i)a )uas )a#a &a%ua
k"0i) s"#i%%a su)i! '"%a!ur a%ar psisi su'ur $a s"p!i0!ak 'ii'a) 13 '+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
16/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
1;
Jenis 5 )enis se#ti+tan%
1+ S"p!i0!ak K/"sia)
S"p!i0!ak ii a$a)a# s"p!i0!ak ya% u'u' $i%uaka pa$a &a%ua $"%a &a#a &a!u
&a!a ya% $is")"saika $"%a p)"s!"ra $a $i!u!up $"%a &"! p"u!up+ T"r$iri $ari $ua
rua% yai!u ar"a p"r"sapa $a &ak p"%#a0ur ya% $i#u&u%ka $"%a pipa+ K!ra $ari
pipa '"%a)ir k" &ak p"%#a0ur $a k")"&i#a air s"!")a# k"!i%%ia !"r!"!u '"%a)ir k" &akp"r"sapa+ K!ra aka !"rurai )"# &ak!"ri pa$a &ak p"%#a0ur $a air $i &ak r"sapa aka
k"'&a)i k" !aa#+ S"p!i0!ak j"is ii '"'"r)uka p"y"$!a s"0ara &"rka)a+
U!uk '")ayai 13 ra% ukura i$"a)ya a$a)a# 1 3,6 3,6 ' $"%a /)u'" s"p!i0!ak
'ii'a) C6 )i!"r+ Ukura s"p!i0!ak &isa &"r/ariasi, u!uk 6 ra% &isa $"%a $ia'"!"r 'ii'a)
1,2 ' $a !i%%i 1 '"!"r+
B"riku! ii 0!# '"'&ua! &ak p"a'pu% k!ra $"%a ju')a# k")uar%a ; ra% $a
$a)a' ja%ka -ak!u 6 !a#u, s"$a%ka -ak!u !i%%a) $a)a' !a%ki $ir"0aaka 'ii'a) 2 #ari?2< ja'@+ U!uk '"$apa!ka %a'&ara &"sarya !a%ki ya% #arus $i&ua! 'aka $ip"r)"#
$"%a 0ara s"&a%ai &"riku!
a+ Ju')a# air )i'&a# ya% $i&ua% s"!iap #ari s"ki!ar 133 )i!"rra%#ari+
&+ B"sarya !a%ki p"0"ra $a)a' 1 !a#u 2 ; 133 )i!"r 1+233 )i!"r+
0+ Bayakya )u'pur s"&"sar :3 )i!"rra%!a#u+
$+ Bayakya )u'pur s")a'a 6 !a#u ; :3 )i!"r 6 433 )i!"r+
"+ Ja$i u!uk '")ayai k")uar%a !"rs"&u! $i a!as $ip"r)uka !a%ki p"0"ra 1,2 ': $"%a
rua% p"%u'pu) )u'pur s"&"sar 3,4 ':+
2+ S"p!i0!ak .i&"r%)ass
S"p!i0!ak ii !"r&ua! $ari &a#a i&"r%)ass $i)"%kapi $"%a '"$ia k!ak ?'"%a0"))@ ya%$ira0a%a k#usus $a $"si"k!a ya% p"%%uaa s"suai k"&u!u#a+ 9a) ya% #arus
$ip"r#a!ika a$a)a# k"&u!u#a p"%%uaa ya% $i#i!u% $ari ju')a# p"%#uiya ya%
'"'p"%aru#i ukura ya% $i&u!u#ka+ J"is s"p!i0!ak ii #asi) k"rjasa'a a!ara PT+ I$ur
I!"ra!ia) $"%a Pusa! Li!&a% P"r'uki'a, D"par!"'" Ki'pras-i)+
P"%#ui B"sar S"p!i0!ak
2 < r% 1333 )i!"r
< ; r% 1:33 )i!"r
; 5 r% 1;13 )i!"r
5 12 r% 22;3 )i!"r
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
17/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
1C
>ara k"rja
S"p!i0!ak j"is ii !"r$iri $ari !i%a rua% ya% '"%uraika k!ra s"0ara &i)%is $a
i)!"risasi s"0ara &"r!a#ap+
- K'par!"'" I )i'&a# 'asuk k" k'par!"'" I s"!")a# '")a)ui sari%a a-a) k"'u$ia
'"uju k'par!"'" II
- K'par!"'" II pa$a &a%ia ii )i'&a# aka $iuraika )"# &ak!"ri ya% a$a $i M"$iaK!ak A k"'u$ia $ii)!"risasi $a ak#irya '"uju k'par!"'" III
- K'par!"'" III $isii sisa )i'&a# aka $iurai k"'&a)i )"# &ak!"ri ya% a$a $i '"$ia
k!ak B $a $ii)!"risasi )a%i+ K"'u$ia )i'&a# $ia)irka k")uar '")a)ui u!)"!+ S"&")u'ya
a$a !a&u% $"si"k!a ya% &"r!ujua '"'&"rsi#ka sisa )i'&a# $ari &ak!"ri s"#i%%a
$apa! $ia)irka )a%su% k" $raias" u'u'+ Apa&i)a !a&u% $"si"k!a !i$ak $iak!ika
sisa air )i'&a# &isa $i%uaka u!uk '"uja% "ksis!"' ika a!au !aa'a+
"ermasalahan yang mung'in muncul adalah
- P"%%uaa s"p!i0!ak ya% kapasi!asya !i$ak s"suai $"%a k"&u!u#a- Masukya &ara% &ara% ya% !i$ak )aru! $a)a' air- Masukya 0aira ki'ia ya% $apa! '"'&uu# &ak!"ri p"%urai- Lu&a% /"!i)asi, i)"! $a u!)"! ya% !"r!u!up
- Sa)ura $raias" ya% p"u# s"#i%%a air &"r&a)ik 'asuk k" $a)a' p"a'pu%a
s"p!i0!ak
:+ S"p!i0!ak Bi .i)!"r
S"p!i0!ak j"is ii '"rupaka #asi) k"rjasa'a PT+ Du!a Saraa P"rkasa $"%a
Ui/"rsi!as I$"sia $a &iasa $is"&u! STB. ?S"p!i0!ak Bi .i)!"r@+ P"r&"$aa $"%a
s"p!i0!ak k/"sia) a$a)a# a$aya &i '"$ia $a $asar $ari STB. ya% !"r!u!up rapa!
$a !i$ak '"r"'&"s k" !aa#+
P"%)a#a $a)a' s"p!i0!ak ii aka '"%#asi)ka )i'&a# ya% a'a &a%i )i%ku%a+
9asi) )i'&a# su$a# s"suai $"%a s!a$ar &aku 'u!u p"'"ri!a# $a '"'"u#i Pr%ra'
ka)i B"rsi# ?Prkasi#@+ Syara! &aku 'u!u air ya% $i!"!apka a$a)a# Ka$ar >=D ?0#"'i0a)
y%" $"'a$@ !i$ak )"&i# $ari 133 '%L $i'aa jika !i$ak $i)a# $a)a' s"p!i0!ak ii
ka$ar >=D &isa '"0apai 163 '%L+ p"%ura%a ii kar"a $a)a' prs"s p"%)a#a
&i)%is ya% '")i&a!ka 'ikrr%ais'"+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
18/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
15
S"p!i0!ak ii ju%a !"r$iri $ari : k'par!"'" sa'a $"%a s"p!i0!ak i&"r%)ass $i'aa
prs"sya s"&a%ai &"riku!
- K'par!"'" I )i'&a# 'asuk k" $a)a' k'par!"'" ii k"'u$ia $isari% a%ar ya%
'asuk k"$a)a' #aya k!ra saja &uka sa'pa#2 )ai s"p"r!i k"r!as a!au p)as!ik+
- K'par!"'" II '"rupaka !"'pa! !"rja$iya prs"s &i)%is ya% $ia'aka
attached gro&th+ Attached gro&th a$a)a# prs"s p"%uraia )i'&a# )"#'ikrr%ais'" s"#i%%a )i'&a# &"ru&a# '"ja$i 0aira+
- K'par!"'" III !"'pa! p"%"$apa !"rak#ir $ari k"s")uru#a prs"s &i)%is $a
k"'u$ia $ia)irka k" pipa p"'&ua%a $raias" k!a+ A%ar #asi) p"%)a#a )"&i# &aik
s"&")u' $ia)irka s"&")u' '"uju ri) k!a, )i'&a# $ia)irka !"r)"&i# $a#u)u k" su'ur
Carbon Active ?>A@ a%ar air sisa )i'&a# ii '"ja$i )"&i# j"ri#+
B+ P"%)a#a Air Li'&a# (rey #ater Air )i'&a# &"rupa %r"y -a!"r aka '"%a)ir k" sa)ura $i $a)a' ru'a# ya% &"r'uara k"
ri) ?sa)ura p"'&ua%a@ k!a+ Air &"kas 0u0ia ya% &"rasa) $ari ik $apur, -as!a"), )r
$rai ka'ar 'a$i ?%r"y -a!"r@ &iasaya '"%a$u% )"'ak k#ususya ya% &"rasa) $ari$apur+ S"$a%ka ya% $ari ka'ar 'a$i &iasaya '"%a$u% sa&u+ L"'ak $a sa&u ii
&iasaya $a)a' &"&"rapa -ak!u aka '"%"$ap $a '"i'&u)ka k"rak pa$a sa)ura ya%
sa%a! su)i! u!uk $i#i)a%ka $a '"yu'&a! sa)ura p"'&ua%a+
S"&")u' %r"y -a!"r $i&ua% k" ri) k!a s"&aikya $i)akuka p"yari%a u!uk '"'isa#ka
a!ara sa'pa# pa$a! $"%a air k!rya+ 9a) #a) ya% $apa! $i)akuka a$a)a#
1+ M"yr!ir &ua%a )i'&a# &"kas 0u0ia $i $apur+ Ta'&a#ka sari%a pa$a $rai ik $ari
$apur u!uk '"0"%a# sa'pa# pa$a! 'asuk k" sa)ura p"'&ua%a+
2+ M"'&ua! &ak p"a%kap )"'ak+ L"'ak $a 'iyak !i$ak $apa! !"rsari% $i &ak 0u0iakar"a saa! $i $apur &"!ukya 0aira+ T"!api s"!")a# $i%i &iasaya '"%"ras $a &isa
'"yu'&a! sa)ura p"'&ua%a+ Bak p"a%kap )"'ak ii $i)"!akka pa$a sa)ura
p"'&ua%a $a )"'ak $apa! $ia'&i) '")a)ui &ukaa 0!r) ya% &iasaya $i!u!up $"%a!"%") )a!ai+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
19/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
14
Ka$u%a ya% !i$ak s"p"ka! &)a0k -a!"r '"'&ua! %r"y -a!"r 'asi# $i'u%kika u!uk $i)a#
k"'&a)i+ ;3 $ari air &ua%a ru'a# !a%%a a$a)a# 7r"y -a!"r+ P!"si p"%#"'a!a ya% &"sar
jika %r"y -a!"r $apa! $i)a# k"'&a)i+ A$a &"&"rapa a)!"ra!i/" y% $apa! $i)akuka
- La%su% $i'aaa!ka
Air &"kas 0u0ia &"sar, sayur $a &ua# $apa! )a%su% $i%uaka u!uk '"yira' !aa'a+
9a) ii kar"a air j"is ii !i$ak '"%a$u% $"!"rj"+ I$"a)ya $i&ua!ka p"a'pu%k#usus s"#i%%a &isa $i%uaka k"'&a)i+
- Di)a# a)a! k#usus
U!uk %r"y -a!"r )ai ya% '"%a$u% sa&u $a a! a! )ai $ip"r)uka a)a! k#usus
u!uk '"%)a#ya+ B"r!ujua u!uk '"'isa#ka usur $"!"rj" $a sa&u $ari air sisa
!"rs"&u!+
- Disari% !aa'a
B"&"rapa !aa'a !"r!"!u $apa! '"'&"rsi#ka ka$u%a %r"y -a!"r+ Li'&a# ii
$ia)irka k" s"&ua# &ak !aa' k"'u$ia usur" usur" ki'ia ya% a$a $is"rap )"#
!aa'a+ B"&"rapa usur" s"p"r!i Ni!r%" $a .sr $i&u!u#ka !aa'a u!uk
&"r!u'&u#+ S")aju!ya sisa air &ua%a $ia)irka k" sa)ura p"'&ua%a k!a+
*.2 Peng&"a(an Li$a( 6air Bangunan In'ustri
S"&a%ai arsi!"k p"r"0aa, rua% )i%kup p"r"0aaa !i$ak !"r&a!as pa$a p"r"0aaa
&a%ua #uia saja+ Na'u 'u%ki aka '"r"0aaka &a%ua i$us!ri $a k'"rsi)+ Maka
$ip"r)uka p"'a#a'a aka a$aya )i'&a# #asi) i$us!ry $a &a%ua k'"rsi) $"%a ska)a
ya% jau# )"&i# &"sar $aripa$a )i'&a# ru'a# !a%%a+ P"'a#a'a !"!a% k'p)"kya p"%)a#a
)i'&a# $a)a' ska)a &"sar aka '"'&"ri -a-asa u!uk p"y"$iaa rua% ya% '"-a$a#iya
$a)a' p"r"0aaa+
Mii'asi )i'&a# '"rupaka i'p)"'"!asi u!uk '"%ura%i ju')a# $a !i%ka! 0"'ara
)i'&a# ya% $i#asi)ka $ari sua!u prs"s pr$uksi $"%a 0ara p"%ura%a, p"'aaa!a $a
p"%)a#a )i'&a#+ S"!")a# $i)akuka p"%ura%a $a p"'aaa!a )i'&a#, 'aka )i'&a# ya%$i#asi)ka aka sa%a! 'ii'a) u!uk s")aju!ya $i)a# $a)a' is!a)asi p"%)a#a )i'&a#+
P"%)a#a )i'&a# $i'aksu$ka u!uk '"uruka !i%ka! 0"'ara ya% !"r$apa! $a)a' )i'&a#
s"#i%%a a'a u!uk $i&ua% k" )i%ku%a+Li'&a# ya% $ik")uarka $ari s"!iap k"%ia!a aka
'"'i)iki karak!"ris!ik ya% &"r)aia+ 9a) ii kar"a &a#a &aku, !"k)%i prs"s, $a p"ra)a!a
ya% $i%uaka ju%a &"r&"$a+ Karak!"ris!ik u!a'a )i'&a# $i$asarka pa$a ju')a# a!au /)u'"
)i'&a# $a ka$u%a &a#a p"0"'arya ya% !"r$iri $ari usur isik, &i)%i, ki'ia $a ra$iak!i+
Karak!"ris!ik ii aka '"ja$i $asar u!uk '""!uka prs"s $a a)a! ya% $i%uaka u!uk
'"%)a# air )i'&a#+
P"%)a#a air )i'&a# &iasaya '""rapka : !a#apa prs"s yai!u
1+ P"%)a#a p"$a#u)ua ? !re-treatment @,
P"%)a#a p"$a#u)ua $i!ujuka u!uk '"%k$isika a)i!a, &"&a )i'&a# $a karak!"r)aiya a%ar s"suai u!uk 'asuk k" p"%)a#a u!a'a+
2+ P"%)a#a u!a'a ? !rimary treatment @ a$a)a# prs"s ya% $ipi)i# u!uk '"uruka p"0"'ar
u!a'a $a)a' air )i'&a#+
:+ P"%)a#a ak#ir ?"ost-treatment @ $i)akuka prs"s )aju!a u!uk '"%)a# )i'&a# a%ar s"suai
$"%a &aku 'u!u ya% $i!"!apka+
T"r$apa! : ?!i%a@ j"is prs"s ya% $apa! $i)akuka u!uk '"%)a# air )i'&a# yai!u prs"s
s"0ara isik, &i)%i $a ki'ia+ Prs"s isik $i)akuka $"%a 0ara '"'&"rika p"r)akua isik pa$a
air )i'&a# s"p"r!i '"yari%, '"%"$apka, a!au '"%a!ur su#u prs"s $"%a '"%%uaka
a)a! s0r""i%, %ri! 0#a'&"r, s"!!)i% !aks"!!)i% p$, $))
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
20/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
23
+Prs"s &i)%i $"i)akuka $"%a 0ara '"'&"rika p"r)akua a!au prs"s &i)%i !"r#a$ap air
)i'&a# s"p"r!i p"%uraia a!au p"%%a&u%a su&s!asi &i)%i $"%a )u'pur ak!i ?a0!i/a!"$
s)u$%"@, a!!a0#"$ %r-!# i)!ra!i, a"r&i0 pr0"ss $a aa"r&i0 pr0"ss+
Prs"s ki'ia $i)akuka $"%a 0ara '"'&u&u#ka &a#a ki'ia a!au )aru!a ki'ia pa$a air
)i'&a# a%ar $i#asi)ka r"aksi !"r!"!u+ U!uk sua!u j"is air )i'&a# !"r!"!u, k"!i%a j"is prs"s $a
a)a! p"%)a#a !"rs"&u! $apa! $iap)ikasika s"0ara s"$iris"$iri a!au $ik'&iasika+ Pi)i#a'"%"ai !"k)%i p"%)a#a $a a)a! ya% $i%uaka s"#arusya $apa! '"'p"r!i'&a%ka
asp"k !"kis, "k'i $a p"%"))aaya+
Tr"a!'"! a-a) P"%)a#a )i'&a# P"'&ua%a Ak#ir
.isika Ki'ia Bi)%is
- P"%ura%asa'pa#
- P"%%uaa
k"'&a)i
- S"$i'"!asi- P"%apu%a
- P"yari%a
- Tras"r paas
?p"%a!ura su#u@
- R"$uksi ksi$asi- R"aksi ki'ia
- P"y"suaia p9
- P"%uraia $"%a)u'pur ak!i
- P"yari%a
&i)%is
- A"rasiak!iasi- K)a' ksi$asi
- P"0"raa
- P"a'pu%aak#ir
- A)ira iri%asi
- Ba-a# !aa#
- P"%uapa- P"'&akara
*.* Peng&"a(an Li$a( Pa'at Sa#a(
Sa'pa# '"ja$i p"r'asa)a#a ya% !i$ak !"r#i$arka $a)a' ak!ii!as 'ausia $a)a'
k"s"#ariaya+ Apa&i)a sa'pa# !i$ak $i!a%ai $"%a &aik aka '"%aki&a!ka
• M"i'&u)ka p"0"'ara, yai!u p"0"'ara !aa# ya% sa%a! '"%%a%%u )a#a
p"r!aia, kar"a aka '"'&a-a sia! !aa# !i$ak pr$uk!i+
• M"i'&u)ka p"0"'ara air, jika sa'pa# !"rs"&u! !"r&a-a air, ya% '"'&a-a aki&a!
p"$a%ka)a $a"ra# a)ira s"p"r!i su%ai+ 9a) ii ju%a &"ri'p)ikasi pa$a !uruya
pr$uk!i/i!as ika, kar"a aka !"rja$i $"k'psisi ya% '"%ura%i ju')a# ksi%" $a)a'
air+
• M"i'&u)ka &au ya% !i$ak s"$ap+
• Tu'puka sa'pa# ju%a '"ja$i sara% &ia!a% k!r, ya% '"rupaka su'&"r p"yaki!+
• M"%%a%%u k"i$a#a+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
21/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
21
J"is p"%"))aa sa'pa# ya% u'u' $i)akuka a$a)a# sys!"' )a$i)) $"%a syara! !"kis
ya% &"r!ujua u!uk '"%#i$ari p"0"'ara )i%ku%a s"ki!ar+ Biasaya '"'aaa!ka
k!ur !aa# ya% 0"ku%+ Na'u $i I$"sia k"ya!aaya )"&i# &ayak '")akuka sys!"'
p" $u'pi% a!au #aya $i!i'&u saja+ Ii '"'u0u)ka &ayak p"r'asa)a#a &a%i
)i%ku%a s"ki!ar s"p"r!i &au, )u&"ra )i'&a# 0air $a 'u0u)ya )a)a! $i p"r'uki'a s"ki!ar+
P"%)a#a sa'pa# #arus $i'u)ai $ari !i%ka! ru'a# !a%%a a%ar '"$uku% ks"p :R $a)a'p"%"))aa sa'pa#+ A$apu :R ii a$a)a# R"$u0" ?p"%ura%a@, R"us" ?p"%%uaa k"'&a)i@
$a R"0y0)" ?$aur u)a%@+
A+ S!ra!"%i p"%)a#a sa'pa#U!uk '"%#i$ari p"r'asa)a#a ya% 'u0u) aki&a! sa'pa# 'aka $ip"r)uka p"%"))aa
sa'pa# ya% &aik+ P"%"))aa sa'pa# $i'u)ai $ari !i%ka! ya% pa)i% r"$a# yai!u $i ru'a#
!a%%a+ Di&a-a# ii sk"'a p"%"))aa sa'pa# $i !i%ka! ru'a# !a%%a $a $i)aju!ka sa'pai
k" TPA ?T"'pa! p"'&ua%a Ak#ir@+ Pa$a ska)a !"r!"!u s"&")u' '"uju TPA pa$a ar"a
p"r'uki'a !"r!"!u $is"$iaka TPS ?!"'pa! p"%u'pu)a s"'"!ara@ sa'pa#+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
22/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
22
B+ M"!$" $a T"k)%i P"%)a#a Sa'pa#
B"&"rapa pi p"!i% $a)a' p"%)a#a sa'pa# a$a)a#
1+ Prs"s p"'aaa!a )ka) u!uk p"%ura%a &iaya
a+ P"'i)i#a $a $aur u)a%
&+ P"%k'psa
0+ Bi%as2+ Pi)i#a '"!$" p"%u'pu)a
a+ Pi!u k" pi!u
&+ Sys!"' &"))0+ P"%u'pu)a $i 0!ai"r
$+ Pi#ak N7= ?k'"rsi)@
:+ Pi)i#a 0ara p"%a%ku!a
a+ K'"rsi)
&+ S!asiu !ras"r
0+ Dia!ur p"'"ri!a#
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
23/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
2:
Bi%as a$a)a# !"k)%i k/"rsi &i'assa ?sa'pa#@ '"ja$i %as $"%a &a!ua
'ikr&a aa"r&+ Prs"s &i%as '"%#asi)ka %as ya% kaya aka '"!#a" $a s)urry+
Prs"s &i%as '"%#asi)ka %as ya% kaya aka '"!#a" $a s)urry+ 7as '"!#a" $apa!
$i%uaka u!uk &"r&a%ai sis!"' p"'&a%ki!a ""r%i s"$a%ka s)urry $apa!
$i%uaka s"&a%ai k'ps+ Pr$uk $ari $i%"s!"r !"rs"&u! &"rupa %as '"!#a" ya%
$apa! $i&akar $"%a i)ai ka)r s"ki!ar ;633 kJN':"+ I0i"ra!i
Isi"rasi pa$a $asarya ia)a# prs"s ksi$asi &a#a&a#a r%aik '"ja$i &a#a
ar%aik+ Prs"sya s"$iri '"rupaka r"aksi ksi$asi 0"pa! a!ara &a#a r%aik
$"%a ksi%"+ Apa&i)a &"r)a%su% s"0ara s"'pura, ka$u%a &a#a r%aik ?9
$a >@ $a)a' sa'pa# aka $ik/"rsi '"ja$i %as kar&$iksi$a ?>=2@ $a uap air
?92=@+ Usurusur p"yusu sa'pa# )aiya s"p"r!i &")"ra% ?S@ $a i!r%" ?N@ aka
$iksi$asi '"ja$i ksi$aksi$a $a)a' asa %as ?S=, N=@ ya% !"r&a-a $i %as pr$uk+
B"&"rapa 0!# isi"ra!r ia)a# o!en burning, single chamber, o!en !it, multi!le
chamber, starved air unit, rotary 'iln, $a luidi*ed bed incinerator +
+ P"i'&ua sai!air
P"i'&ua $"%a '"!$" s"$"r#aa a'u '"%%uaka sys!"' p"'ipaa u!uk'"%a)irka 0aira y% $i#asi)ka prs"s &i)%is saa! p"i'&ua+
%+ .ukuka M"!#$
Sis!"' s"'i a"r&i0 )a$i)) ya% $ik"a) $"%a .ukuka M"!#$ u!uk '"r"#a&)i!asi
TPA+ Da)a' '"!$" ii, )"a0#a!" $iku'pu)ka $a pipa p"rrasi ya% $i!aa' pa$a
$asar $a $ia)irka '"uju k)a' p"%u'pu) )"a0#a!"+
>+ P"r"0aaa TPA ?T"'pa! P"'&ua%a Ak#ir@
Lkasi TPA '"rupaka !"'pa! p"'&ua%a ak#ir sa'pa# ya% aka '""ri'a s"%a)a r"sik
aki&a! p)a p"'&ua%a sa'pa# !"ru!a'a ya% &"rkai!a $"%a k"'u%kia !"rja$iya
p"0"'ara' )i$i ?)"a0#a!"@ k" &a$a air 'aupu air !aa#, p"0"'ara u$ara )"# %as $a
""k ru'a# ka0a s"r!a &"rk"'&a% &iakya /"k!r p"yaki! s"p"r!i )a)a! ?Ju$i!#, 144;@+ M"uru!
asi' ?144
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
24/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
2<
D"%a $"'ikia 'aka p"r)u a$a sua!u upaya ya% #arus $i)akuka u!uk p"%a'aa
p"0"'ara )i%ku%a+
Upaya p"%a'aa )i%ku%a TPA $ip"r)uka $a)a' ra%ka '"%ura%i !"rja$iya $a'pak
p!"sia) ya% 'u%ki !"rja$i s")a'a k"%ia!a p"'&ua%a ak#ir &"r)a%su% ?$a'pak
p!"sia) $apa! $i)i#a! pa$a !a&") 1@+ Upaya !"rs"&u! '")ipu!i
• P""!ua )kasi TPA ya% '"'"u#i syara! ?SNI N+ 3::2
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
25/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
26
U!uk '"%a!isipasi $a'pak "%a!i !"rs"&u! ya% $iaki&a!ka )"# '"!$" p"'&ua%a
ak#ir sa'pa# ya% !i$ak '"'a$ai s"p"r!i ya% s")a)u !"rja$i $i &"r&a%ai k!a $i I$"sia,
'aka )a%ka# !"rp"!i% a$a)a# '"'i)i# )kasi ya% s"suai $"%a p"rsyara!a+
S"suai $"%a SNI N+ 3::2
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
26/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
2;
BAB I7
SISTEM PEMADAM KEBAKARAN
-.1 TE4RI TERJADIN8A KEBAKARAN
K"&akara a$a)a# r"aksi ki'ia ya% &"r)a%su% 0"pa! $a '"'a0arka paas $a siar+
R"aksi ki'ia ya% !i'&u) !"r'asuk j"is r"aksi ksi$asi+ T"rja$iya k"&akara $ip"r)uka !i%a ? : @
usur ya% $is"&u! s"%i!i%a api ? the ire triangle @ +
A$apu usur usur !"rs"&u! a$a)a#
Usur p"r!a'a a$a)a# &a#a &akar , yai!u s"'ua &a#a ya% 'u$a# !"r&akar+ Di)i#a! $ari
-uju$ya, &a#a &akar $i&"$aka '"ja$i : ? !i%a @ , yai!u
- &a#a &akar pa$a! ara%, kayu, k"r!as, kai
- &a#a &akar 0air 'iyak !aa#, &"si, spiri!us
- &a#a &akar %as ")piji , a0"!y)""
Usur k"$ua a$a)a# ksi%"+ U$ara $is"ki!ar ki!a '"%a$u% 21 %as ksi%", C; %asi!r%", 1 %as ar% $a %as %as )ai $a)a' ju')a# k"0i)+ Da)a' k"a$aa r'a), &a#a
&akar 'u$a# &"r%a&u% $"%a ksi%"+
Usur k"!i%a a$a)a# paas ,su#u sua!u &"$a aka aik kar"a paas s"#i%%a
'"'p"r0"pa! &"r)a%su%ya prs"s ksi$asi+
S")ai k"&akara, )"$aka ju%a !"r'asuk p"ris!i-a k"&akara+ L"$aka a$a)a# p"'&akara ya%
&"r)a%su% 0"pa! $i $a)a' rua% !"r!u!up $a '"%#asi)ka suara k"ras+ P"y"&a& !"rja$iya
)"$aka a!ara )ai
A$aya uap 'u$a# !"r&akar $a ksi%" $"%a ks"!rasi 0ukup
Uap $a ksi%" &"ra$a $a)a' rua% !"r!u!up
A$aya su'&"r api a!au p"yu)u!+
I. BAHAN 5 BAHAN PEN8EBAB KEBAKARAN
A+ JENIS BA9AN BAKAR
K"rsi , '"rupaka pr$uk p"r!a'a $ari p"'isa#a 'iyak '"!a#+ K"rs"" j"is
k#ususu $ipakai u!uk '"si j"! $a !rak!r+ K"rsi j"is u'u' &ayak $ipakai u!uk
)a'pu 'iyak, k'pr $a '"si kapasi!as r"$a#+ Da)a' &a#asa s"#ari #ari 'iyak ii
$is"&u! 'iyak !aa#+
M"si $i"s")+ Sia! 'iyak $is") 'irip k"rs"" $a &a#a &akar j"!+ P"'akaiaaya u!uk'"si j"is $i"s"), s"p"r!i '&i), !ruk, &is , kapa), k"r"!a api , !rak!r $a p"'&a%ki! )is!rik+
U'u'ya 'iyak ii $is"&u! s)ar+
7as)i" , )"&i# ri%a $ar k"rs""+ A$a 2 j"is %as)i" yai!u a/ia!i %as)i" ? u!uk
p"sa-a! !"r&a% @ $a &"si ? u!uk '"si '&i), p'pa $a %"s"! @+ D"%a
'"a'&a#ka &a#a a$$i!i, %as)i" &"rk"'&a% '"ja$i pr"'iu', sup"r TT ? !apa
Ti'&a) @ $a pr"'i+
E)piji ? LP7 LiOui$ P"!r)"u' 7as @, '"rupaka 0a'pura %as &u!a" $a prpa" ya%
$isi'pa $a)a' !a&u% &"r!"kaa $a &"r-uju$ 0air+ Jika $i)uar !a&u% ")piji &"ru&a#
'"ja$i 7as+ 7as ii $ipakai u!uk '"si )as, $apur pa&rik, k'pr , p"'aas air $a kr"k
api+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
27/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
2C
A0"!y)"", '"rupaka %as ya% $i&ua! $ari r"aksi ki'ia a!ara air $a 0a)0iu' 0ar&i$"+ a!
ii ju%a $i&ua! $ari 'iyak &u'i+ 7as ii $ipakai u!uk p"%")asa $a p"'!%a &aja+
Spiri!us , '"rupaka a)0#) ya% $i!a'&a# a! p"-ara $a $i&ua! '")a)ui prs"s
"r'"!asi+ Di%uaka u!uk '"'aaska 'akaa+
B+ SUMBER PANAS
M"rupaka p"yu)u! a-a) !"rja$iya k"&akara+ S"0ara %aris &"sar su'&"r paas &iasa
$i&"$aka '"ja$i < yai!u
M"kais %"s"ka
E)"k!ris a)ira )is!irk, &usur )is!rik , )s!rik s!a!is $a p"!ir
Paas 'a!a#ari, ya)a api $a p"'a'pa!a
Ki'ia p"ya)aa sp!a, r"aksi ki'ia $a r"aksi uk)ir+
>+ PENYEBAB KEBAKARAN
S0#-ar!, s"ra% a#)i isika, '"%")'pkka p"y"&a& k"&akara '"ja$i 11 k")'pk ,yai!u
1+ K!ak )a%su% $"%a &a#a ya% s"$a% !"r&akar
2+ P"'akaia paas u!uk -ak!u ya% )a'a
:+ Paas a!au !"r&akar sp!a
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
28/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
25
Ta$a !a$a #u&u%a si%ka!
- &"&a ya% $ipasa% pa$a 0a&a% !"rs"&u! 'a!i !i&a !i&a $a a)a! )is!rik )a'pu
)aiya pa$a' s"k"!ika
- !i'&u) &u%a api
- s"k"ri% pu!us circuit brea'er ja!u# $"%a pu!usya s"k"ri% 'aka &a#aya k"&akara
$apa! $i#i$ari+
P"y"&a& k"&akara )is!rik s!a!is
A$apu k$isi ya% '"$uku% !"rja$iya k"&akara j"is ii , a!ara )ai
1+ a$aya p"'&a%ki! )is!rik s!a!is
2+ a$a p"%u'pu)a 'ua!a $a &"$a p!"sia) ? !"%a%a )is!rik @
:+ !"rja$iya p")"pasa &u%a api
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
29/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
24
Ba#aya k"&akara $apa! $ik)asiikasika '"ja$i &"&"rapa k")'pk, yai!u
1+ Ba#aya k"&akara ri%a
M"rupaka &a#aya !"r&akar pa$a !"'pa! $i'aa !"r$apa! &a#a&a#a ya% '"'puyai i)ai
k"'u$a#a !"r&akar r"$a# $a apa&i)a !"rja$i k"&akara '")"paska paas r"$a# $a
'"ja)arya api )a'&a!+
2+ Ba#aya k"&akara s"$a%Ba#aya k"&akara !i%ka! ii $i&a%i )a%i '"ja$i $a)a' !i%a k")'pk, yai!u
a+ K")'pk I
A$a)a# &a#aya k"&akara pa$a !"'pa! $i 'aa !"r$apa! &a#a&a#a ya% '"'puyai
i)ai k"'u$a#a !"r&akar s"$a%, p"i'&ua &a#a ya% 'u$a# !"r&akar $"%a !i%%i
!i$ak )"&i# $ari 2+6 '"!"r $a apa&i)a !"rja$i k"&akara, '")"paska paas s"$a% s"#i%%a
'"ja)arya api s"$a%+
&+ K")'pk II
A$a)a# &a#aya k"&akara pa$a !"'pa! $i 'aa !"r$apa! &a#a&a#a ya% '"'puyai
i)ai k"'u$a#a !"r&akar s"$a%, p"i'&ua &a#a ya% 'u$a# !"r&akar $"%a !i%%i
!i$ak )"&i# $ari < '"!"r $a apa&i)a !"rja$i k"&akara '")"paska paas s"$a% s"#i%%a
'"ja)arya api s"$a%+0+ K")'pk III
M"rupaka &a#aya !"r&akar pa$a !"'pa! $i'aa !"r$apa! &a#a&a#a ya% '"'puyai
i)ai k"'u$a#a !"r&akar !i%%i $a apa&i)a !"rja$i k"&akara '")"paska paas !i%%i $a
'"ja)arya api 0"pa!+
:+ Ba#aya k"&akara &"ra!
M"rupaka &a#aya !"r&akar pa$a !"'pa! $i'aa !"r$apa! &a#a&a#a ya% '"'puyai i)ai
k"'u$a#a !"r&akar !i%%i $a apa&i)a !"rja$i k"&akara '")"paska paas sa%a! !i%%i $a
'"ja)arya api sa%a! 0"pa!+
K)asiikasi ii &"rkai!a $"%a p"'asa%a sprik)"r $a sup)ai airya saja+ P"%k)asiikasia ii
$i$asarka pa$a k"'u$a#a !"r&akarya &ara%&ara% ya% a$a pa$a %"$u%+a+ 9uia &a#aya k"&akara ri%a ?Li%#! 9aar$ =00upa0i"s@
Yai!u %"$u% a!au &a%ia $ari %"$u% ya% '"'i)iki kua!i!as $a k"!"r&akara isi %"$u%
r"$a# $a k"0"pa!a p")"pasa paas $ari api r"$a#+ >!#ya a$a)a# s"k)a#, ru'a# saki!,
'us"u', p"rpus!akaa, ka!r, !"'pa! !i%%a), ar"a !"'pa! $u$uk r"s!aura, !"a!"r, $a
au$i!riu'+
&+ 9uia &a#aya k"&akara s"$a% ?=r$iaryM$"ra!" 9aar$ =00upa0i"s@
J"is ii !"r$iri $ari $ua %)%a, yai!u
Group I a$a)a# %"$u% a!au &a%ia $ari %"$u% ya% '"'i)iki kua!i!as $a k"!"r&akara isi
%"$u% s"$a%, $a !i'&ua &"$a&"$a ya% 'u$a# !"r&akar !i$ak )"&i# $ari 5 ! ?2+< '@,
k"0"pa!a p")"pasa paas $ari api s"$a%+ >!#ya !"'pa! parkir '&i), pa&rik r!i,
p"'&ua!a 'iu'a, p"%a)"%a, p"%)a#a susu, pa&rik ")"k!rika, !"'pa! 0u0i pakaia,$a pa&rik %")as+
Group II a$a)a# a$a)a# %"$u% a!au &a%ia $ari %"$u% ya% '"'i)iki kua!i!as $a
k"!"r&akara isi %"$u% s"$a%, $a !i'&ua &"$a&"$a ya% 'u$a# !"r&akar !i$ak )"&i#
$ari 12 ! ?:+C '@+ >!#ya %u$a% 0)$ s!ra%", pa&rik pakaia, !u'puka &uku
p"rpus!akaa, p"r0"!aka, $a pa&rik !"'&akau+
0+ 9uia &a#aya k"&akara !i%%i ?E!ra9i%# 9aar$ =00upa0i"s@
Yai!u %"$u% a!au &a%ia $ari %"$u% ya% '"'i)iki kua!i!as $a k"!"r&akara isi %"$u% !i%%i
$a '"'i)iki 0aira, &u&uk, kai, a!au &"$a )aiya ya% 'u$a# !"r&akar ?&aik )a''a&)"
'aupu 0'&us!i&)"@, s"#i%%a k"0"pa!a p")"pasa paas $ari api sa%a! !i%%i+ J"is ii
!"r$iri $ari $ua %rup, yai!u
Group I a$a)a# #uia &a#aya k"&akara !i%%i ya% !i$ak a!au #aya s"$iki! '"%a$u%0aira ya% )a''a&)" a!au ya% 0'&us!i&)"+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
30/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:3
Group II a$a)a# #uia &a#aya k"&akara !i%%i ya% '"%a$u% 0aira ya% )a''a&)" a!au
ya% 0'&us!i&)" $a)a' ju')a# s"$a%+
-.* PERTIMBANGAN DESAIN DALAM BANGUNAN
Masa"a( Ke$a%aran 'i Per%&taan sering%a"i un+u" %arena ,
• Maki s"$iki!ya rua% !"r&uka ya% $apa! &"ru%si s"&a%ai &arri"r p"%#a)a% '"ja)arya
k"&akara a!aupu s"&a%ai !"'pa! p"rasi p"'a$a'a k"&akara
• Maki su)i!ya $i ju'pai su'&"rsu'&"r air u!uk k"p"r)ua p"'a$a'a
• Ju')a# $a s"&ara #i$ra k!a ya% 'asi# &")u' '"'a$ai
• K$isi $a p"ra)a!a apara! p"'a$a' k"&akara ya% &")u' )"%kap, !"ru!a'a u!uk
'"%#a$api k"&akara &a%ua !i%%i &"r!i%ka! &ayak
• Maki su)i! '"$"ka!i )kasi k"&akara, )"# s"&a& k"pa$a!a k'p)"ksi!as &a%ua, s"r!a
k"'a0"!a )a)u )i!as
• P"ru&a#a ya% 0"pa! pa$a u%si &a%ua rua%, ya% !i$ak $i i'&a%i $"%a p"y"suaia
saraa p"a%%u)a%a k"&akaraF r"sik !"rja$iya k"&akara '"i%ka!+• Bayak %"$u% ya% !i$ak '"'i)iki saraa p"%a'a k"&akara ya% )"%kap ?$"!"ksi, a)ar',
sprik)"r, #i$ra@
• Bayak %"$u% ya% kura% '"'p"r#a!ika p"!i%ya saraa ja)a k")uar ya% a'a+ Bi)a
a$a, s"&a%ia &"sar s"ri% kura% !"rp")i#ara a!au !")a# &"ru&a# u%si+
• Asp"k p"'")i#araa $a p"'"riksaa k"a$a)a, 'isa)ya !"r#a$ap is!a)asi )is!rik, %"s"!,
!a&u% p"'a$a' api $)), ya% &"rusia )"&i# $a 6 !a#u, 'asi# kura% $ip"r#a!ika
• La!i#a k"&akara s"&a%ai k"%ia!a ru!i 'asi# jara%, &a#ka s"ri% !i$ak $i)akuka.
A+ B"&"rapa #a) ya% #arus $ip"r#a!ika $a)a' P"r)i$u%a &a%ua $ari &a#aya k"&akara
1+ K"!a#aa paas $a !ip" s!ruk!ur s"r!a &a#a ya% $i%uaka pa$a &a%ua
2+ K"!"r&a!asa /)u'" ya% 'a'pu $i)i$u%i $ari &a#aya k"&akara
:+ T"rs"$iaya pi!u k")uar $"%a ja)ur ya% j")as
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
31/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:1
-.- SISTEM PEMADAM KEBAKARAN
P"%"r!ia sis!"' p"'a$a' k"&akara
Sis!"' p"'a$a' k"&akara a$a)a# sys!"' p"%a'aa, p"r)i$u%a $a p"0"%a#a k"&akara
u!uk k"s")a'a!a p"%#ui &a%ua ? ra% @, &a%ua i!u s"$iri $a &"$a ya% a$a
$i$a)a'ya ? $ku'" , a)a! a)a! $a )ai )ai @ $ari &a#aya k"&akara s"&")u' a!au s"su$a#
s"0ara !"pa! $a a'a+
A. K)asiikasi sis!"' P"'a$a' K"&akara
B"r$asarka sia! p"%"))aa
1+ u'u'
- Is!a)asi ya% a$a $i)uar p"rsi) ja)a u'u' pa$a u'u'ya $ik"))a )"# p"'"ri!a#
k#ususya p"rusa#aa air 'iu' $a"ra# $"%a p"ra!ia)ya $i)aksaaka a!au
$is"ra#ka p"%a!uraya pa$a $ias k"&akara+
-
Lkasi a)a! a)a! pa$a ja)a u'u' $"%a jarak a!ara 63 233 '"!"r, pa$a !"'pa!s!ra!"%is s"#i%%a 'u$a# '"ja%kau ar"a p"r'uki'a, p"rka!ra $a )ai )ai
apa&i)a !"rja$i k"&akara+
- Bisa $i%uaka )"# 'asyaraka! apa&i)a !"rja$i k"&akara !apa p"r)u &iaya
2+ Pri/a!"
- Is!a)asi a$a pa$a p"rsi)si!"
- >ara p""'pa!a p"'a$a' k"&akara
a+ $i$a)a' &a%ua ? indoor @
&+ $i)uar &a%ua ? out door @
0+ $i$a)a' $a $i)uar &a%ua
B"r$asarka p"a!aa
1+ sys!"' p"'a$a' k"&akara s"!ra)
2+ sys!"' p"'a$a' k"&akara s"!"'pa!
:+ sys!"' p"'a$a' k"&akara %a&u%a
B. Rua% Li%kup P")ayaa
Usa#a usa#a a!au !i$aka ya% $apa! $i)aksaaka pa$a sys!"' p"'a$a' k"&akara '")ipu!i
1+ M"%#i$ari !"rja$iya k"&akara
- p"'&"ria jarak a!ar &a%ua
- $apur $ipasa% p"'&a!s ya% su)i! !"r&akar
- '"%a!ur ju')a# &a#a ya% 'u$a# !"r&akar
- '"jau#ka su'&"r api
2+ '"'&a!asi p"ja)ara api pa$a saa! k"&akara
- '"%"!a#ui s"&a& !"rja$iya p"ja)ara api
- $"%a '"'&a!asi &a%ua ya% ra-a k"&akara
- $"%a '"'&"ri spa0i% ? jarak @
:+ '"'p"r'u$a# '"%a!asi k"&akara
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
32/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:2
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
33/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
::
P"y"$iaa rua% ya% 0ukup )"&ar u!uk p"rasia) '&i) !a%%a k"&akara, s"&a$i%
$"%a !i%%i &a%uaya+ >!#, u!uk !i%%i &a%ua 23 ', $ip"r)uka p")a!ara s")"&ar 5 '
a%ar !a%%a $"%a su$u! C33 $apa! &"rp"rasi+
-.3 Siste Dete%si 'an Tan'a Ba(a!a Ke$a%aran
Sis!"' a)ar' $a $"!"ksi sa%a! p"!i% $a)a' p"0"%a#a k"&akara kar"a $"%a
'"%"!a#ui !"rja$iya k"&akara s"0ara $ii, usa#a p"y")a'a!a )"&i# &"r#asi), 'aka s"&aikya
!a$a &a#aya k"&akara $apa! &"k"rja !'a!is s"a$aiya !i$ak, s"#arusya !a$a $apa!
$ija)aka $ari !iap 0'par!"'"!+ Ta$a &a#aya k"&akara pa$a -ak!u !a#ap p"r!a'a s"&aikya
$i&a!asi pa$a )a!ai ya% &"rsa%ku!a saja a!au )a!ai ya% &"r#u&u%a )a%su% a%ar
'"%#i$ari !i'&u)ya p"rasaa !aku! ya% &"r)"&i#a paik $a !a$a &a#aya i!u $i!"ruska
k"pa$a r"%u p"'a$a' k"&akara+
Disa'pi% !a$a &a#aya s"&aikya $ir"0aaka a)a! k'uikasi $"%a para p"%#ui
ya% &"ra$a $a)a' %"$u% !"rs"&u! , %ua '"'&"ri k"!"a%a $a u!uk '"%#i$ari
p"ju&")a+
Sys!"' $ari a)ar' k"&akara ii !"r$iri $ari
1+ A)a! $"!"ksi asap ? smo'e detector @
2+ A)a! $"!"ksi ya)a api ? lame detector @ &"k"rja &"r$asarka prisip ra$iasi $ari api ya%
'"'puyai r"k-"si 6 :3 9 $a !i$ak aka &"r"aksi !"r#a$ap 0a#aya 'a!a#ari+
:+ A)a! $"!"ksi paas ? heat detector @
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
34/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:<
Ba%ua $i)"%kapi $"%a sis!"' !a$a &a#aya ?alarm system@ jika !"rja$i k"&akara ya%
pa") i$ukya &"ra$a $a)a' rua% p"%"$a)i k"&akara, s"$a% su&pa")ya $apa! $ipasa%
$is"!iap )a!ai &"r$"ka!a $"%a k!ak #i$ra+ P"%p"rasia !a$a &a#aya $apa! $i)akuka s"0ara
'aua) $"%a 0ara '"'"0a#ka ka0a !'&) sak)ar !a$a k"&akara a!au &"k"raj s"0ara
!'a!is, $i'aa !a$a &a#aya k"&akara $i#u&u%ka $"%a sis!"' $"!"k!r ?$"!"k!r asap a!au
paas@ a!au sis!"' sprik)"r+
Dia%ra' Sis!"' Ta$a Ba#aya K"&akara
K"!ika $"!"k!r &"ru%si, #a) i!u aka !"r)i#a! pa$a 'i!r ya% a$a pa$a pa") u!a'a p"%"$a)i
k"&akara, $a !a$a &a#aya $apa! $i&uyika s"0ara 'aua), a!au s"0ara !'a!is, $i 'aa pa$a
saa! $"!"k!r &"ru%si !"rja$i arus p"$"k ya% aka '"y"&a&ka !a$a &a#aya !"r!"!u
&"r&uyi+
P"rsyara!a p"'asa%a $"!"k!r paas
a+ Dipasa% pa$a psisi 16 '' #i%%a 133 '' $i &a-a# p"r'ukaa )a%i!)a%i!+
&+ Pa$a sa!u k")'pk sis!"' ii !i$ak &)"# $ipasa% )"&i# $ari
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
35/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:6
-.9 Peralatan Pemadaman Kebakaran dan Sistem Evakuasi
A$apu p"ra)a!a p"'a$a'a k"&akara $a sys!"' "/akuasi ya% '"$uku% &"rja)aya
sys!"' p"'a$a'a $a)a' &a%ua s"&a%ai &"riku! I. Hi'ran
9i$ra, a$a)a# a)a! p"'a$a' k"&akara ya% '"'akai air s"&a%ai &a#a &aku u!uk
'"'a$a'ka api pa$a saa! k"&akara+
K)asiikasi #i$ra
a+ &"r$asarka p""'pa!a #i$ra !"r&a%i '"ja$i 2 yai!u
a+ (i'ran ge'ung a$a)a# #i$ra ya% !"r)"!ak $a)a' sua!u &a%ua $a sys!"' s"r!a
p"ra)a!aya $is"$iaka a!au $ipasa% $a)a' &a%ua+ T"kaa !"r!i%%i pa$a #i$ra ii
a$a)a#
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
36/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:;
- D"&i! air
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
37/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:C
Su'&"r Air u!uk #i$ra
- Su'&"r air $apa! &"rasa) $ari PDAM , BPAM, su'ur ar!"sisi a!au su'ur %a)i+
- P"rs"$iaa air u!uk #i$ara s"!iap :3+333 )! $a 'u$a# $i0apai
- S"a$aiya !"kaa air su'&"r kura% $ari p"rsyara!a 'aka $i&a!u $"%a p'pa
p"a'&a#a !"kaa s"#i%%a !"kaa pa$a )" '"'"u#i syara!+
- Is!a)asi pipa #y$ra! !i$ak &)"# $i%a&u%ka $"%a is!a)aasi )aiya k"0ua)i sprik)"r+
- Sys!"' p"'asa%a #i$ra sa%a! !"r%a!u% pa$a !"kaa air $a &j"k ya% $i)ayai+
K"u!u%a $a k"ru%ia #i$ra
- K"u!u%a
a+ Ba#a &aku r")a!i 'ura#
&+ P"%%uaa )"ksi&") ? $apa! $iara#ka k" )kasi k"&akara s"paja% s")a% ya%
!"rs"$ia @
- K"ru%ia
a+ Ti$ak au!'a!is ? sukar $ip"rasika s"a$aiya su'&"r k"&akara $"ka! $"%a k"pa)a
#i$ra @
&+ 9aya ""k!i $i%uaka u!uk su'&"r k"&akara %)%a A
0+ U!uk #i$ra %"$u% p"r)u $i)"%kapi sua!u a)a! ya% &isa $i#u&u%ka $"%a !a%ki
kra k"&akara u!uk '"%#i$ari k"kura%a air apa&i)a su'&"r k"&akara a$a $i rua%
p'pa ya% '"%aki&a!ak p'pa !i$ak $apa! $ip"rasika+
II.
S#rin%"er
Sprik)"r, ia)a# sua!u a)a! s"'a0a' )" ? p"y"'pr! @ ya% $apa! '"'a0arka air s"0ara
p"%a&u!a ? % @ $a &"k"rja au!'a!is apa&i)a !"rja$i k"&akara $a $i&ar"%i $"%a
&"k"rjaya a)ar'+ Dari s!a!is!ik $ik"!a#ui C3 $ari &a#aya k"&akara $apa! $ipa$a'ka )"#
1 6 sprik)"r+ P"%%uaa sprik)"r &iasaya pa$a &a%ua ya% '"'puyai 'u)!i u%si $a
%"$u% !i%%i+ Sprik)"r $i%uaka pa$a &a%ua k")as A 'u)ai $ari "'pa! )a!ai k"a!as a!au
k"!i%%ia 1< ' #arus '"'i)iki sprik)"r $a &a%ua k")as B ya% '"'puyai )a!ai 'u)ai
$ari 5 !i%ka! k"a!as a!au k"!i%%ia
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
38/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:5
K'p" $a sys!"' sprik)"r
- Su'&"r air Is!a)asi p"rpipaa
- K"pa)a sprik)"r P'pa k"&akara
Sis!"' sprik)"r #arus $ipasa% !"rpisa# $ari sis!"' p"rpipaa $a p"''paa )aiya, s"r!a
'"'i)iki p"y"$iaa air !"rs"$iri+ B"&"rapa $"iisi '"%"ai k'p" sis!"' $i a!araya
a+ Bra0# ?0a&a%@ a$a)a# pipa $i 'aa sprik)"r $ipasa%, &aik s"0ara )a%su% a!au '")a)ui
ris"r
&+ >rss 'ai ?pipa p"'&a%i@ a$a)a# pipa ya% '"sup)ai pipa 0a&a%, &aik s"0ara )a%su%a!au '")a)ui ris"r
0+ .""$ 'ai ?pipa p"'&a%i u!a'a@ a$a)a# pipa ya% '"sup)ai pipa p"'&a%i, &aik s"0ara
)a%su% a!au '")a)ui ris"r
P"r)"!aka sprik)"r $i!"!uka )"#++
1+ Ra!" k"&akara $ari &a%ua ya% aka $ipasa% sprik)"r
2+ J"is ks!ruksi p)a$
:+ Jarak sa'&u%a
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
39/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
:4
&+ W"! Pip" Sys!"'A$a)a# sua!u sis!"' ya% '"%%uaka sprik)"r
!'a!is ya% $isa'&u%ka k" sup)ai air ?-a!"r supp)y@+
D"%a $"'ikia air aka s"%"ra k")uar '")a)ui sprik)"r
ya% !")a# !"r&uka aki&a! a$aya paas $ari api+
0+ D")u%" Sys!"'
A$a)a# sis!"' ya% '"%%uaka k"pa)a sprik)"r ya% !"r&uka $isa'&u%ka pa$a sis!"'
p"rpipaa ya% $i#u&u%ka k" sup)ai air '")a)ui sua!u /a)/"+ a)/" ii $i&uka $"%a 0ara
'"%p"rasika sis!"' $"!"ksi ya% $ipasa% pa$a ar"a ya% sa'a $"%a sprik)"r+ K"!ika
/a)/" $i&uka, air aka '"%a)ir k" $a)a' sis!"' p"rpipaa $a $ik")uarka $ari s")uru# sprik)"r
ya% a$a+
Sys!"' ii $ir"0aaka !"ris!i'"-a u!uk &a#aya ya% '"'"r)uka air $"%a 0"pa! $a &"sar
s"p"r!i pa$a
- P)y"s!"r $a p)i"!#i"
- .a' 'aki% 'a0#i"s
- Dryi% s"0!i #ar$ &ar$p)a
- .ir"-rk a0!ri"s
- Air0ra! #a%ars
- Pr0"ssi% s!ru0!ur"s "Ouip'"!
- Trasr'a!r
- =i) s-i!0#"s
- M!r, $a )ai )ai+
Sys!"' ii a$a ya% 'aua) a$a ju%a ya% !'a!is, pa$a sys!"' !'a!is &iasaya $ipakai !i%a
j"is p"u'a!i0 #"a! $"!"0!r, ")"0!ri0 #"a! $"!"0!i sys!"' ? s'k" $!"0!r @ , #y$rau)i0+
$+ Pr"a0!i Sys!"'A$a)a# sua!u sis!"' ya% '"%%uaka sprik)"r !'a!is
ya% $isa'&u%ka pa$a sua!u sis!"' p"rpipaa ya%
'"%a$u% u$ara, &aik ya% &"r!"kaa a!au !i$ak,
'")a)ui sua!u sis!"' $"!"ksi !a'&a#a ya% $ipasa% pa$a
ar"a ya% sa'a $"%a sprik)"r+ P"%ak!ia sis!"'
$"!"ksi aka '"'&uka sua!u /a)/" ya% '"%aki&a!ka air
aka '"%a)ir k" $a)a' sis!"' p"rpipaa sprik)"r $a
$ik")uarka '")a)ui sprik)"r ya% !"r&uka+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
40/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
41/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
&"sar &"r&"!uk )i%kara -ara &iru+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
42/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
43/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
44/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
45/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
46/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
47/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
48/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
49/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
50/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
63
3.* Jaringan Ka$e" K&#uter;Data;Mu"tie'ia
A$aya server 0'pu!"r '"'u%kika $isajikaya p")ayaa ya% &"ra%a' $a)a' sua!u
&a%ua, a!ara )ai u!uk k"p"r)ua rua% k"rja ?#or' station@ $"%a p"%%uaka 0'pu!"r
p"rsa) ?P> "ersonal com!uter @, u!uk )ayaa jari%a )0a) ?LAN )ocal Area Net&or' @ $"%a
&"&"rapa !"r'ia) $a pri!"r , u!uk !")"0pi"r $a a0si'i)", u!uk $i#u&u%ka $"%a p"sa-a!!")"p a!aupu u!uk p"%"$a)ia )i%ku%a $a k"s")a'a!a+
Ki%urasi Layaa Jari%a K'pu!"r
S")aju!ya, $"%a &a!ua '$"', sa!, a!au a!"a 'i0r-a/", sis!"'0'pu!"r$a!a'u)!i'"$ia pa$a sua!u &a%ua $i#u&u%ka $"%a jari%a "ks!"ra) '")a)ui
pr/i$"r a!au asi)i!as sa!")i!+
3.- Siste 4t&atisasi Bangunan
Sis!"' !'asi &a%ua ?BAS Building Automation Siste@ $ii!"%rasika $a)a' sua!u sis!"'
&a%ua pi!ar+ I!"%rasi sis!"' $ari &a%ua pi!ar ii '"'&"rika s"0ara 'aya
p"%#uip"%%ua &a%ua s"'ua k"'a'pua u!uk '"'"u#i k"&u!u#a sua!u )i%ku%a
ka!r ya% '$"r, s"p"r!i
1+ !")"p $a i!"%rasiya $"%a rua% k"rja2+ 0'pu!"r p"rsa)
:+ prs"s p"'&ua!a !"ks $a !u)isa
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
51/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
61
BAB 7I
AKUSTIKA BANGUNAN DAN TATA SUARA
9.1 Bun!i 'an Ke$isingan
Buyi !"rja$i kar"a a$aya &"$a &"$a ya% &"r%"!ar ya% '"i'&u)ka %"s"ka $"%a a!
a! $is"ki!arya+ 7"!ara !"rs"&u! k"'u$ia '"y"!u# par!ik") a! ya% a$a $i $"ka!ya &isa
&"rupa 0aira, %as a!aupu &"$a pa$a!+ E"r%y %"!ara !"rs&u! $i!"ruska k" &"$a &"$a )ai
$is"ki!arya $a ra'&a!aya '"'&"!uk %")'&a% &uyi ya% k"'u$ia $i!a%kap )"# $au
!")i%a+ S")aju!ya sara !")i%a '"%iri' &"ri!a !"rs"&u! k" !ak+
Dari p"j")asa $ia!as a%ar &isa '"$"%arka &uyi #arus a$a su'&"r &uyi, '"$iu'
p"ra'&a!a $a i$"ra p"$"%ara+
I. N&is Ke$isingan
Ya% $i'aksu$ $"%aya k"&isi%a a$a)a# &uyi ya% !i$ak $ik"#"$aki+ T)"rasi 'ausia!"r#a$ap k"&isi%a &"r%a!u% &"&"rapa a0!r yai!u
1+ .a0!r Akus!ika) !i%ka! k"k"rasa &uyi, r"k-"si &uyi, $urasi &uyi, )uk!uasi k"k"rasa
$a r"k-"si &uyi $a -ak!u !"rja$iya+
2+ .ak!r akus!ika) p"%a)a'a !"r#a$ap k"&isi%a, k"%ia!a, p"rkiraa !"r#a$ap
k"'u%kia 'u0u)ya &isi%, 'aaa! &y"k ya% '"'u0u)ka k"&isi%a, k"pri&a$ia,
)i%ku%a $a k"a$aa+
Ti%ka! &aku k"&isi%a s"suai $"%a u%si 'asi% 'asi% &a%ua '"uru! P"ra!ura
M"+k"s +C15M"K"sP"rVI5C ?Lu!i, 1446 $a)a' M"$ias!ika, 2336@
7) P"ru!uka Ti%ka! k"&isi%a ?$BA@ 'aksi'u'$a)a' &a%ua
Diajurka Dip"r&)"#ka
A La&ra!riu', ru'a# saki!, pa!i
p"ra-a!a
:6
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
52/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
62
Su'&"r k"&isi%a &a%ua &isa &"rasa) $ari
1+ Luar )a#a ?kap)i%@ &a%ua 'isa)ya $ari ja)aa!au !i!ik )ai $i )uar )a#a s"p"r!i )a#a
a!au &a%ua s"&")a#
2+ Da)a' )a#a !"!api $i)uar &a%ua 'issa) $ari ar"a park"r, rua% p'pa a!au %""ra!r
ya% $i)"!akka $i #a)a'a
:+ Dari $a)a' &a%ua s"$iri 'isa)!a $ari ka!i a!au sys!"' '"kais ya% a$a $i$a)a'&a%ua+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
53/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
6:
Re'u%si Pengurangan Ke$isingan se+ara A"aia(
A$apu )a%ka# )a%ka# p"ra0a%a akus!ik )uar rua%a ya% $apa! $i!"'pu# u!uk
'"%ura%i k"&isi%a s"0ara a)a'i a$a)a#
1+ M"0ip!aka jarak s"jau# 'u%ki a!ara $i$i% 'uka &a%ua $"%a ja)a pa$a )a#a
ya% !"rs"$ia '")a)ui siasa! p"a!aa )ayu! &a%ua
2+ M""'pa!ka ")"'" !"r&uka !i$ak s"0ara )a%su% '"%#a$ap k" ja)a
:+ M"$irika p"%#a)a% u!uk '"a#a a!au '"%ura%i '"ra'&a!ya k"&isi%a $ari
ja)a k" )a#a &a%ua
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
54/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
6<
9.2 A%usti%a 'a"a Ruangan
Pa$a rua% !"r!u!up, k"!ika &uyi '"ra'&a! k"a ra# !"r!"!u $a '"'&"!ur p"'&a!as
rua%a, !"r%a!u% pa$a karak!"ris!ik p"'&"!uk ")"'" p"'&a!as !"rs"&u! a$a k"'u%kia
&uyi aka $ipa!u)ka, $is"rap a!au $i!ras'isika+ S"#i%%a $i $a)a' rua%a &uyi ya%
!"r$"%ar s"&"arya a$a)a# k'&iasi $ari &uyi as)i $a &uyi pa!u)a+ P"'a#a'a aka
p"ri)aku &uyi $a)a' rua% aka '"'&a!u $a)a' '"%a!asi k"&isi%a+
1+ R")"ksi
P"'a!u)a &uyi !"ja$i apa&i)a &uyi '"%"ai p"r'ukaa ya% k"ras s"p"r!i &"!, &a!a,
&a!u, p)"s!"r a!au %")as+ M"uru! #uku' p"'a!u)a &uyi pa!u) $a &uyi $a!a% !"r)"!ak
$a)a' &i$a% $a!ar ya% sa'a $a su$u! %")'&a% &uyi $a!a% sa'a $"%a &uyi pa!u)+
U!uk '"'&"rika suasaa ya% )"&i# #i$up s"&ua# rua%a '"'&u!u#ka p"'a!u)a+
Na'u p"'a!u)a ya% !"rja$i #"$akya !i$ak '"'&ua! rua%a $a)a' k$isi $ius 'aka
k$isi "0# ?%"'a@ s")ayakya $i#i$ari+ E0# 'u0u) apa&i)a p"'a!u)a !"rja$i )"&i# $ari
123 $"!ik $ari &uyi as)i pa$a k"0"pa!a ra'&a! :
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
55/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
66
S!u$i Musik 633
6333
3,4
1,6
7"r"ja 633
6333
1,6
1,5
Su'&"r M0+Mu))a, 1441 $a)a' M"$ias!ika, 2336, p+51
U!uk '"%#i!u% -ak!u $"%u% '"%%uaka r'u)a Sa&i,
=0,16
D"%a
!+ -ak!u $"%u%?$"!ik@
/)u'" rua%a ?':@
A !!a) a&srpsi $ari 'asi% p"'&a!as rua%a yai!u aku'u)asi $ari )uas p"r'ukaa $ika)i
$"%a k"isi" a&srpsi 'asi% 'asi% 'a!"ria)+
Pa$a k$isi !"r!"!u ki!a '"%i%ika a$aya r"/"r&"ra!i ?$"%u%@ $a)a' sua!u rua%a
a'u ya% 'u0u) 'a)a# E0# ?%"'a@+ Pa$a k"a$aa s"'a0a' ii !apa '"%u&a# /)u'"
rua%a ya% $apa! $i)akuka a$a)a# '"%u&a# 'a!"ria) p"r'ukaa &i$a% &a!as p"'&"!uk
rua% $ari 'a!"ria) $"%a !i%ka! p"y"rapa r"$a# k" !i%ka! p"y"rapa !i%%i+ Apa&i)a
i)ai !!a) s"rapa rua% aik $ua ka)i )ipa! aka '"uruka is ?&uyi pa!u)a ya% !i$ak
$ik"#"$aki@ s"&"sar : $B+
:+ A&srpsi ?p"y"rapa@P"y"rapa &uyi aka '"%aki&a!ka '"uruya ""r%y &uyi ya% '"i'pa &i$a% &a!as
!"rs"&u!+ .u%siya a$a)a# '"%ura%i ""r%i &uyi u!uk '"%ura%i k"&isi%a $a ju%a
u!uk '"%!r) -ak!u $"%u%+ Usur usur ya% $apa! '"uja% p"y"rapa &uyi
- Lapisa p"r'ukaa $i$i%, )a!ai a!au a!ap
- Isi rua% s"p"r!i p"!, &a#a !irai, !"'pa! $u$uk $"%a )apisa )uak $a kapas
- U$ara $a)a' rua%+
Ti%ka! p"y"rapa &uyi $i!"!uka )"# k"isi" s"rapk"isi" a&srpsi 'a!"ria)+ A$apu
j"is a&srp"r ya% u'u' $i!"'ui a$a)a#
a+ Ma!"ria) &"rpriKarak!"ri!ik akus!ik $asar s"'ua &a#a &"rpri, sp"r!i papa s"ra! ?i&"r &ar$@ , p)"s!"ra
)"'&u! , 'i"ra) -)s, $a s")i'u! is)asi a$a)a# sua!u jari%a s")u)ar $"%a pri pri
ya% sa)i% &"r#u&u%a+
Karak!"ris!ik p"y"rap &"rpri a$a)a#
- p"y"rapa &uyiya )"&i# "isi" pa$a r"k-"si !i%%i $is&a$i% r"$a#
- "isi"si akus!ikya '"'&aik pa$a ja%kaua r"k-"si r"$a# $"%a &"r!a'&a#ya
!""&a) )apisa p"a#a ya% pa$a! $a $"%a &"r!a'&a#ya jarak $ari )apisa
p"a#a ii+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
56/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
6;
Ba#a &"rpri k'"rsia) $apa! $i&a%i $a)a' !i%a ka!"%ri
1+ Ui! akus!ik siap pakai
Ya% !"r'asuk ui! siap pakai a$a)a# j"is u&i s")u)sa, s"ra! 'i"ra) ya% &"r)u&a%
$a !i$ak, pa") p"yisip, )"'&ara )%a' $"%a &"r)u&a% $"%a &a!a)a
p"y"rap+
K"u!u%a ui! siap pakai a$a)a# - p"y"rapaya $apa! $ia$a)ka $a $ija'i pa&rik
- p"'asa%a $a p"ra-a!aya r")a!i 'u$a#
- $apa! $i#ias k"'&a)i !apa p"%aru# !"r#a$ap p"y"rapaya
- p"%uaa $a)a' sys!"' )a%i!)a%i! $apa! $isa!uka s"0ara u%sia) $a /isua)$"%a syara! p""ra%a, p"%k$isia u$ara+
- Bi)a $ipasa% s"0ara !"pa! p"y"rapaya $apa! &"r!a'&a# s"0ara '"%u!u%ka
S"$a%ka k"ru%iaya a$a)a#
- sukar u!uk '"y"'&uyika sa'&u%asa'&u%a a!ara ui! ya%
&"r$a'pi%a
- '"r"ka u'u'ya '"'puyai s!ruk!ur ya% )"'&u!, ya% p"ka !"r#a$ap k"rusaka
'"kaik &i)a $ipasa% pa$a !"'pa!!"'pa! ya% r"$a# $i $i$i%- p"ya!ua k"i$a#aya k"$a)a' !iap pry"k '"u!u! k"rja k"ras
- p"%%uaa 0a! u!uk !ujua $"krasi u)a% $apa! '"%u&a# p"y"rapa s"&a%ia
&"sar ui! akus!ik siap pakai+ K"0ua)i p"!ujuk pa&rik $iiku!i+
2+ P)"s!"ra akus!ik $a &a#a ya% $is"'pr!ka
Ii $i%uaka $"%a !ujua r"$uksi &isi% pa$a $a"ra# ya% susa# u!uk p"%%uaa
&a#a )ai 'isa)ya p"r'ukaa '")"%ku%+ Pa)i% &aik $i%uaka pa$a r"k-"si
!i%%i+ Da a%ar '"'p"r)"# #asi) ya% &aik , p"k"rjaa #arus $i)akuka )"# p"k"rja
ya% 0akap $a sp"siikasi pa&rik #arus $iiku!i $"%a !"pa!+ P"ra-a!aya s"$iki!
'"i'&u)ka k"su)i!a $a $"krasi u)a% $apa! '"i'&u)ka k"'u$ura pa$a sia!
akus!ikya+
:+ s")i'u! is)asi akus!iks")i'u! akus!ik $apa! $i&ua! $ari s"ra!s"ra! kara%, s"ra! %")as, s"ra! kayu, )aka,
ra'&u! $a s"&a%aiya +Biasaya s")i'u! ii $ipasa% pa$a sys!"' k"ra%ka kayu a!au
)%a' $a $i%uaka u!uk !ujua akus!ik $"%a k"!"&a)a ya% &"r/ariasi a!ara 1
$a 6 i0i+ P"y"rapaya &"r!a'&a# $"%a &"r!a'&a#ya k"!"&a)a &a#a+ S")i'u!
is)asi &iasaya !i$ak '"a'pi)ka p"r'ukaa "s!"!is ya% '"'uaska, 'aka &iasaya
$i!u!upi papa &"r)u&a%, )y s0r""i% $a )ai )ai s"suai $"%a u%siya+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
57/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
6C
&+ Pa") p"y"rap
P"y"rap ii !"r&ua! $ari )"'&ara )"'&ara a!au papa !ipis ya% 'u%ki saja !i$ak
'"'i)iki p"r'ukaa &"rpri+ Pa") s"'a0a' ii 00k u!uk '"y"rap &uyi ya%
&"rr"k-"si r"$a#+ Tiap &a#a k"$ap ya% $ipasa% pa$a )apisa p"uja% ya% pa$a!
!"!api !"rpisa# )"# sua!u rua% u$ara aka &"ru%si s"&a%ai p"y"rap pa") $a aka
&"r%"!ar &i)a !"r!u'&uk &uyi+ Pa") ii '"rupaka p"y"rap r"k-"si r"$a# ya% &aik+
Dia!ara )apisa $a ks!ruksi p"y"rap pa") &"riku! ii &"rp"ra $a)a' p"y"rapa
suara r"k-"si r"$a# pa") kayu $a #ar &ar$, %ypsu' &ar$, )a%i!)a%i! p)"s!"ra
ya% $i%a!u%, p)"s!"ra &"r&u)u, p)as!ik &ar$ !"%ar, j"$")a, ka0a, pi!u, )a!ai kayu $a
pa%%u% $a p")a! )%a' ? ra$ia!r @+ S")ai i!u &a#a &"rpri ya% $i&"ri jarak $ari )apisa
p"uja%ya ya% pa$a! ju%a &"ru%si s"&a%ai p"y"rap pa") ya% &"r%"!ar+
0+ R%%a p"y"rap
Ba#a ii !"r$iri $ari s"ju')a# u$ara !"r!u!up ya% $i&a!asi $i$i% $i$i% !"%ar $a
$i#u&u%ka )"# )u&a%0")a# s"'pi! k" rua% s"ki!arya, $i'aa %")'&a% &uyi
'"ra'&a!+
R"sa!r r%%a $apa! $i%uaka s"&a%ai
- R"sa!r Ui! i$i/i$ua)
Ba)k &"! s!a$ar ya% '"%%uaka 0a'pura ya% &iasa !"!api $"%a r%%a
ya% !")a# $i!"!apka, $is"&u! ui! su$ &)+ M"rupaka j"is r"sa!r r%%a
ja'a s"kara%+ Kar"a '"r"ka '"ia$aka k"&u!u#a aka p"'asa%a )apisa
p"r'ukaa p"y"rap &uyi !a'&a#a 'aka '"r"ka '"rupaka sua!u saraa
p"%"$a)i &isi% ya% "k'is+
- R"sa!r pa") &"r)u&a%
Pa") &"r)u&a% ya% $i&"ri jarak pisa# !"r#a$ap )apisa p"uja% pa$a!, &ayak
$i%uaka s"&a%ai ap)ikasi prisip r"sa!r 0")a#+M"r"ka '"'puyai ju')a# )"#"r
ya% &ayak ya% '"'&"!uk )u&a%)u&a% pa") ja$i &"ru%si s"&a%ai $"r"!a
r"sa!r r%%a+ Lu&a% &isaya &"r&"!uk )i%kara ? ka$a%ka$a% 0")a# pipi#@+
R%%a u$ara $i&")aka% )u&a% '"'&"!uk &a%ia r"sa!r ya% !ak !"r&a%i $a
$ipisa#ka k" $a)a' )"kuka )"# ")"'" ")"'" sys!"' k"ra%ka ya% #ri!a) $a
/"r!i0a)+
B"r'a0a''a0a' pa") a!au papa s!a$ar ya% k'"rsia) $apa! $ip"r)"# $a)a'
&"!uk &"r)u&a% $a 00k $a)a' p"%%uaa p"y"rap pa") &"r)u&a% , s"p"r!i
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
58/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
65
)"'&ara as&"s!s s"'", #ar$&ar$, )"'&ara &aja a!au a)u'iiu' p)s
,&"r%")'&a% $a )"&ar, )"'a&ara p)as!ik !"%ar, pa") kayu $a p)y-$, pa") s"ra!
%")as ya% $i0r $a )"'&ara &aja &"r)apis p)as!ik+ P")apis p"r'ukaa pa") &"r)u&a%
ya% !a'pak #arus '"#%i$ari p"yu'&a!a )u&a%)u&a% )"# 0a!+
- R"sa!r 0")a#
B"rupa p"%a!ura ")"'" ")"'" sua!u p")apisa p"r'ukaa $"%a '"%%uaka
sys!"' $"r"!a kayu, )%a', a!au rusuk p)as!ik !"%ar, &a)k a!au &a!u &a!a r%%a ya%
$i)"%kapi $"%a $"r"!a )u&a%, 0")a#, a!au p"!ak ya% $apa! $i)i#a!+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
59/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
64
9.* Siste Per%uatan 'an Per$ai%an %ua"itas Bun!i se+ara Buatan
Sis!"' p"rkua!a &uyi ?su$ r"ir0i% sys!"'@ $a p"r&aika kua)i!as &uyi s"0ara &ua!a
a$a)a# p"%)a#a %")'&a% &uyi $"%a &a!ua p"ra)a!a ")"k!rik u!uk '"0apai !ujua
!"r!"!u+ Da)a' &a#asa s"#ari #ari $is"&u! ju%a su$ sys!"'+
B"r$asarka !ujua $i&"$aka '"ja$i
1+ U!uk '"'p"rkua! &uyi a%ar $apa! $i$is!ri&usika k"pa$a )"&i# &ayak p"%%ua $"%a!i%ka! k"k"rasa ya% '"0ukupi+ Biasaya u!uk au$i!riu'
2+ U!uk '"'p"r&aiki kua)i!as &uyi a%ar )"&i# j"ri# $a 'a!ap+:+ U!uk '"'p"rkua! $a s"ka)i%us '"'p"r&aiki kua)i!as &uyi+
P"$'a u'u' ya% $apa! $i%uaka s"&a%ai a0ua u!uk '""!uka apaka# sua!u rua%a
'"'&u!u#ka p"rkua!a p"r&aika &uyi s"&a%ai &"riku!
1+ K"a$aa akus!ik a)a'ia# rua%a su$a# sa%a! &aik, yai!u rua%a !")a# '"'i)iki !i%ka!
r"/"r&"ra!i ya% 0ukup u!uk '"y"&arka &uyi pa$a p"'akai $a)a' ju')a# !"r!"!u,
'aka !i$ak $ip"r)uka sys!"' p"rkua!a &uyi+2+ Au$i!riu' $"%a 633 !"'pa! $u$uk $"%a p"y")"saia akus!ik a)a'ia# ya% &aik
&iasaya !i$ak '"'&u!u#ka sys!"' p"rkua!a &uyi+
:+ Au$i!riu' $"%a 633 1333 !"'pa! $u$uk 'u%ki saja '"'"r)uka sys!"' p"rkua!a
&uyi !"r%a!u% $ari k$isi akus!ik a)a'ia# ya% a$a+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
60/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;3
A+ Mikr
Mikr a$a)a# p"r!a'a $ari ra%kaia p"ra)a!a p"rkua!a &uyi $a '"r"ka' &uyi+
Kua)i!as &uyi ya% aka $i!"ri'a 'ikr !"r%a!u% kua)i!as su'&"r &uyi $a kua)i!as
'ikr+
1+ J"is Mikr
- Dya'i0 'i0rA$a)a# 'i0r $"%a siya) ")"k!rik ya% $ipr$uksi )"# p"r%"raka k$uk!r
$a)a' sua!u '"$a 'a%"!+ K$uk!r ya% $ipakai a$a)a# ku'para+ >0k u!uk$i%uaka $i )uar rua%a kar"a !a#a !"r#a$ap &"!ura, p"ru&a#a su#u $a
!"kaa u$ara
- Ri&& 'i0r>ara k"rjaya sa'a $"%a $ya'i0 'i0r #aya k$uk!rya &uka ku'para
'")aika pi!a '"!a) ya% sa%a! !ipis $"%a k"!"&a)a s"ki!ar 2 'ikr'"!"r+ L"&i#
p"ka $aripa$a 'ikr $ia'is !api )"&i# 'u$a# rusak+
- >$"s"r 'i0r
A$a)a# 'ikr ya% &"k"rja $"%a '"%%uaka $ua kapasi!r &"r&"!uk piri%a+
Sa!u piri%a pa$a psisi s!a!is $a sa!u pa$a psisi ya% &"r%"rak $a &"ru%si s"&a%ai
$ia%ra'a+ Mi0r j"is ii sa%a! 'u$a# rusak 'aka )"&i# &aik $i%uaka u!uk
$a)a' rua%a+
2+ A)a! $a k")"%kapa 'ikr
A%ar $apa! &"ru%si $"%a &aik s"&aikya
'ikr $i)"%kapi $"%a
- Wi$s0r"" a$a)a# &y"k !ipis s"p"r!i
'"'&ra" ya% $ipasa% )a%su% $i$"pa
'ikr $ia!ara su'&"r &uyi $a 'ikr+
Biasaya !"r&ua! $ari a' $"%a pri pri
&"sar a!au ka-a! '")i%kar ya% &a%ia
!"%a#ya $iisi kai y)+ .u%siy u!uk
'"%ura%i !"kaa aas 'ausia $a'")i$u% 'ikr $ari k")"'&a&a+
Mikr2
- Mengubah energy suaramenjadi energy listrik
- Sebaiknya diluar
jangkauan loudspeakeragar tidak terjadi
“feedback”
K!r) ")"k!rik $a
k'p"ya
- Meningkatkan level
sinyal listrik
- Mendistribusikan energylistrik ke HF dan LF
s eaker ada level dan
Lu$sp"ak"r
- Mengubah energy listrikmenjadi “airborne
sound”
- Mendistrikbusikan suarake pendengar pada level
yang tepat
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
61/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;1
- E"k pri'i!y a$a)a# k"'a'pua 'ikr u!uk '"i%ka!ka kua)i!as suara 'ausia
'"ja$i )"&i# &"ra! a!au 'a!ap yai!u &"rupa a)a! ya% $ipasa% pa$a 'ikr u!uk
'"i%ka!ka r"sp &ass+
- P"r"$a' %"!ara
A$a)a# &j"k $ari &a#a ya% )uak ?kar"! a!au sps@ ya% $ipasa% pa$a s!a$ a!au
p"ya%%a !"'pa! 'ikr $i)"!akka+ .u%siya u!uk '"%ura%i i'&as %"!araa!au k"&isi%a ya%!i$ak $ik"#"$aki+
:+ T"kik p")"!aka 'ikr
Mikr &isa $i)"!akka $i'aa saja a'u u!uk '"%#i$ari !"rja$iya ""$&a0k
?p"ris!i-a 'asukya k"'&a)i &uyi $ari sp"ak"r k"$a)a' 'ikr@ s"&aikya $i)"!akka
!i$ak $a)a' ja%kaua $is!ri&usi sp"ak"r+ M"uru! '&i)i!as, p"r)"!aka 'ikr
$i&"$aka s"&a%ai &"riku!
- P")"!aka s!a!is $i'aa psisi !"!ap $a $i)uar ja%kaua 'ausia, 'isa)ya pa$a
p)a$ u!uk rua% p"r!ujuka+
- P")"!aka s"'is!a!is $"%a '"%%uaka p"ya%%a a!au s!a$+
-
P")"!aka s"0ara $ia'is $i'aa 'ikr &isa $ipi$a# s"suai k"&u!u#a+ U'u'yau!uk '"%a!isipasi jarak $ipakai j"is 'ikr ya% !apa ka&") ?-ir")"ss@ a!au ya%
$ij"pi!ka $i )"#"r ?#a$sr"" 'i0rp#"@
B+ A'p)ii"r $a EOua)i"r
A')ii"r a$a)a# p"ra%ka! ya% $i!"'pa!ka s"!")aj 'ikr+ .u%siya u!uk '"'p"rkua!
'asuka &uyi ya% $i!a%kap )"# 'ikr+ Prs"s u!uk '"'p"r&aiki kua)i!as &uyi $is"&u!
sys!"' "kua)isasi ?"Oua)ia!i@ $a a'p)ii"r s"$iri a$a)a# &a%ia $ari sys!"' ii+
P"ra%ka! p"ra)a!a "kua)isasi $i&u!u#ka u!uk '"$apa!ka -ara &uyi $a k"s"i'&a%a
#ar'i ya% !"pa!+ Ka$a% &uyi ya% 'asuk 'ikr !i$ak &"rsi#, kura% kua!, kura% %"
&ass a!au kura% !"r$is!ri&usi $"%a ra!a+ K"kura% ii $apa! $ip"r&aiki $"%a "Oua)i"r+
P"ra%ka! ii '"'u%kika p"ra!r u!uk '"%#i)a%ka r"ku"si a!au k")'pk suara!"r!"!u ya% '"uruka kua)i!as suara $a '"i%ka!ka r"ku"si ya% '"'a!apka
kua)i!as suara+ Ra%kaia )"%kapya !"r$iri a!as 'i"ra'p)ii"r, "Oua)i"r $a p-"r
a'p)ii"r+
>+ Sp"ak"r
Sp"ak"r a!au )u$sp"ak"r a$a)a# p"ra)a!a !"rak#ir $a)a' ra%kaia su$ sys!"' a$apu
u%siya a$a)a# '"ya'paika #asi) &uyi ya% !")a# $i)a# )"# a'p)ii"r $a "Oua)i"r+
S"&ua# k!ak sp"ak"r !"r$iri $ari $ua sp"ak"r yai!u ya% '"%")uarka #asi) )a#a &uyi $a)a'
r"ku"si !i%%i ?!-""!"r@ $a ya% '"%")uarka #asi) )a#a &uyi $a)a' k")'pk r"ku"si
r"$a# ?-"r@+ T"rka$a% u!uk '"a'&a# 'a!ap kua)i!as suara $i!a'&a#ka sp"ak"r
"ks!ra ya% $is"&u! su&-"r u!uk r"ku"si ya% sa%a! r"$a#+P")"!aka sp"ak"r ju%a '""!uka kua)i!as ak#ir $ari &uyi ya% $i#asi)ka su$ sys!"'+
A$apu !ip" p"r)"!aka sp"ak"r s"&a%ai &"riku!
- P")"!aka !"rpusa!
Pa$a p")"!aka ii sa!u a!au &"&"rapa sp"ak"r $i)"!akka pa$a sa!u !i!ik a!au sa)i%
&"r$"ka!a+ Biasaya $i)"!akka $ia!as su'&"r &uyi a'u 'asi# $a)a' jarak ja%kau
pa$a%a 'a!a p"$"%ar+ P")"!aka !"rpusa! '"syara!ka 'ii'a) k"!i%%ia p)a$
;,6'+ Apa&i)a si!uasi '"'u%kika p")"!aka !"rpusa! )"&i# $iajurka $aripa$a ya%
'"y"&ar s"&a& p")"!aka ii aka '"'&a-a p"$"%ar k" suasaa ya% )"&i# ya!a+
- P")"!aka '"y"&ar
Pa$a p")"!aka ii &"&"rapa sp"ak"r $i)"!akka $ia!as p"$"%ar $"%a !i%ka! k"kua!aya% )"&i# )"'a# $aripa$a sp"ak"r !"rpusa!+ J"is p")"!aka ii $ipi)i# apa&i)a k"!i%%ia
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
62/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;2
p)a$ kura% $ari ;,6', p"$"%ar !i$ak $apa! &"ra$a pa$a jarak pa$a% sp"ak"r 'isa)
$i&a-a# &a)k+
Pa$a p")"!aka ii #arus $iupayaka a%ar p)a ja%kau 'asi% 'asi% sp"ak"r !i$ak
!u'pa% !i$i# s"#i%%a !i$ak a$a p"$"%ar ya% '"$"%ar &uyi $ari &"&"rapa
sp"ak"r+
- Mi!r sp"ak"r
Pa$a au$i!riu' ya% '"'i)iki pa%%u%, p")"!aka sp"ak"r s"0ara !"rpusa! a!au '"y"&ar
aka $i$a'pi%i $"%a p")"!aka 'i!r sp"ak"r pa%%u% ya% $i%uaka p"'ai $i
pa%%u% u!uk '"%!r) &uyi ya% $ik")uarkaya+ Biasaya $i)"!akka pa$a )a!ai
&a%ia $"pa pa%%u% $a '"%ara# pa$a p"'ai $"%a su$u! k"'iri%a !"r!"!u+
A%ar !i$ak '"i'&u)ka ""$&a0k &iasaya '"%%uaka sp"ak"r $"%a k"kua!a ipu!
r"$a# a!ara 133 233 -a!!+
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
63/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;:
BAB 7II
SISTEM TRANSP4RTASI 7ERTIKAL BANGUNAN
Pa$a &a%ua !i%%i sa%a! u'u' $i!"'uka sis!"' !raspr!asi /"r!i0a) &aik ya% !apa'"si $a ya% '"%%uaka sis!"' '"kais+ A$apu ya% $i'aksu$ $"%a sis!"' !raspr!asi
/"r!ika) a$a)a# sis!"' ya% !"r$iri $ari saraa a!au '"si u!uk '"'i$a#ka p"%%ua &a%ua
$ari a!au k" &a%ia &a%ua s"0ara /"r!i0a) ?k" a!as a!au k" &a-a#@+
Jika $i)i#a! $ari '"kais'"ya ya% 'aua) !apa '"si '")ipu!i !a%%a $a ra'p+
S"$a%ka ya% '"%%uaka sis!"' '"kais '")ipu!i Li!")"/a!r, Eska)a!r, Tra/")a!r, 0/"yr
?&a &"rja)a@ , $u'&-ai!"r $a Kursi '"kais+
C+1 Ra'p
Ra'p &"r%ua saa! s"ju')a# p"%%ua a!au k"$araa #arus $ipi$a#ka a!ar )a!ai $a
s"ri% a$a $i &a%ua pu&)ik $a u!uk p"%%ua ya% 0a0a!+ S"&aikya $i&ua! a!is)ip a!au!i$ak )i0i $"%a k"'iri%a ya% $ia%%ap ya'a 'aksi'u' 5 s"r!a $i)"%kapi &a)us!ra$"
$a p")i$u% r") ?u! kaki $a !a%a@
J"is ra'p '"uru! )"!ak $a '"kais'"ya
1@Di $a)a' &a%ua, 2@ Di)uar &a%ua $a :@D"%a !"a%a p"%%"rak
C+2 Ta%%aTa%%a '"rupaka &"!uk u'u'
!raspr!asi /"r!ika) u!uk &a%ua 1 <
)a!ai 'asi# '"'u%kika '"%%uaka!a%%a saja a'u )"&i# !i%%i $ari ii
s"&aikya '"%%uaka a)a! !raspr!asi
'"kais+ S")ai i!u pa$a &a%ua #i%# ris"
k"&"ra$aa !a%%a ju%a !"!ap #arus
$ir"0aaka &aik u!uk !raspr!asi saa! )i!
'a!i a!aupu k$isi $arura!+
K"'iri%a !a%%a ya% $ia%%ap ya'a
2C$"raja!, u!uk !a%%a $i)uar rua%a 23 :3
s"$a%ka !a%%a i!"rir :3 :6+ Ukura
aak !a%%a ! 16 15 0' , ) 'ii'a) 2< 0'+ Ju')a# !a%%a ya% $i&u!u#ka s"suai u%si
&a%ua u'u'ya '"y"suaika $"%a k"!"!ua s"!"'pa!+ K!r)ya 'ii'a) a$a $ua ja)ur u!uk 'asi% 'asi% )a!ai, jarak !a%%a $"%a $a"ra# ya% $i)ayai, $a kapasi!as
-
8/19/2019 Buku Ajar Utilitas
64/81
BUKU AJAR UTILITAS 2_NI WAYAN MEIDAYANTI MUSTIKA ST,MT
;<
'aksi'u' ya% &isa $i)ayai )"# s"&ua# !a%%a+ B"!uk ki%urasi !a%%a $apa! $i)i#a! pa$a
%a'&ar $i&a-a# ii $a $is"suaika $"%a j"is &a#a ya% $i%uaka+
C+2+1 Ta%%a Kayu
Ta%%a $"%a '"%%uaka &a#a kayu '"rupaka &"!uk a-a) $ari &a#a !a%%a
s"&")u' '"%%uaka &a#a )ai+ D"%a sys!"' ks!ruksi ya% 0ukup ru'i! u!uk
'"'as!ika k"kua!a saa! $i%uaka+
C+2+2 Ta%%a Baja
Ta%%a $"%a &a#a &aja a!au p)a! &aja u'u'ya $i%uaka $a)a' &a%ua u!uk
!ujua !a#a api a!au k"&akara+ Ta%%a j"is ii &isa $ip"r)"# $ari &"ra%a' pa&rik $"%a
ukura $a sp"siikasi !"r!"!u+ S!ruk!ur ra%ka !a%%a $i&ua! $ari &a#a &aja a'u $a)