cumhuriyet İlahiyat dergisi - cumhuriyet theology journal

24_volume23_issue1_June-2019_Article24_by_Zafer-Duygu_521-544Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey
Zafer Duygu Doçent Doktor, Mardin Artuklu Ü., Edebiyat Fakültesi, Süryani Dili ve Edebiyat Bölümü
Associate Professor, Mardin Artuklu University, Faculty of Literature, Department of Syriac Language and Literature
Mardin, Turkey [email protected]
orcid.org/0000-0002-8762-9850
Makale Bilgisi / Article Information Makale Türü / Article Types: Aratrma Makalesi / Research Article * Bu makale, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu’nun (TÜBTAK) ahsma tah- sis ettii 2219 Yurt D Doktora Sonras Aratrma Bursu kapsamnda, Amerika Birleik Dev- letleri’nin North Carolina Eyaleti’nde yer alan Duke Üniversitesi’nin Religious Studies Bö- lümü’nde sürdürmekte olduum daha geni çapl projenin bir parçasn oluturmaktadr. Destekleri ve yardmlar nedeniyle bu kuruma ve deerli çalanlarna teekkür ederim. Ay- rca katklar nedeniyle Yale Üniversitesi’nden Dr. Özgen Felek ile Mardin Artuklu Üniversi- tesi’nden Dr. Kutlu Akaln’a da teekkür ederim. Geli Tarihi / Received: 15 Mart / March 2019 Kabul Tarihi / Accepted: 30 Mays / May 2019 Cilt / Volume: 23 Say / Issue: 1 Sayfa / Pages: 521-544 Atf / Cite as: Duygu, Zafer. “Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri Mahiyetinde Bir Deerlendirme [Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey]”. Cum- huriyet lahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 23/1 (June 2019): 521-544. https://doi.org/10.18505/cuid.540514 ntihal / Plagiarism: Bu makale, en az iki hakem tarafndan incelendi ve intihal içermedii teyit edildi. / This article has been reviewed by at least two referees and scanned via a plagiarism software.
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey
Abstract: The Synoptic Problem is a puzzle that scholars have desired to solve since the 18th century. The discussion has a religious background, because it is about the first three canonical Gospels of the Church, namely Matthew, Mark and Luke, which came to be called the Sy- noptic Gospels. The discussion, in the most basic context, concentrates on the point that there is a possible relationship or connection between the Synoptic Gospels and that each one is substantially similar to another but at the same time includes different aspects. This theoretical discussion separates the Gospel of John from the Synoptic Gospels and does not see it as a main source for the history of Jesus. The method of discussion is based on the reading of the Synoptic Gospels from a birds-eye-view, as seen together, and as comparatively in relation to each other. The aim of the discussion is to reach accurate historical information about Jesus and the birth of Christianity by analyzing the possible relationship between the Synoptic Gos- pels through their sources. Several hypotheses have been proposed for the solution of the Synoptic Problem. However, all the modern studies in the context of the problem are carried out by Western scholars. In other words, Synoptic Problem is a relatively unknown subject in the Turkish academic circles. So in this paper the aim is to draw the attention of the Turkish academy to the substance and framework of the Synoptic Problem through an introductory survey. In addition, some results that can be reached in this context will be exemplified by getting help from the redaction criticism.
Summary: The Synoptic Problem is a puzzle that scholars have been trying to solve since the 18th century. The discussion has a religious background, for it is about the first three canonical Gospels of the Church (namely Matthew, Mark, and Luke, which are called the Synoptic Gospels). The discussion, in the most basic context, concentrates on a possible relationship or connection between the Synoptic Gospels and that each one is substantially similar to another one, but at the same time including different aspects. This theoretical discussion separates the Gospel of John from the Synoptic Gospels, and does not see it as a main source for the history of Jesus. The method of this discussion is based on the broad reading of the Synoptic Gospels as well as a comparison in relation to each other. The aim of the discussion is to reach accurate historical information about Jesus and the birth of Christianity by analyzing the possible relationship between the Synoptic Gospels through their sources.
The traditional four Gospels have been debated since ancient times. There have been many dimensions of these discussions. However, whether the Gospels contain contradictory information or not has always been at the forefront. Pagan writers, such as Celsus or Porphyry, criticized the Gospels in this respect. Christian writers, such as Marcion or Tatian who lived in the second century when the Gospels were not seen as canon yet, raised some suggestions based on the doubts that the Gospels were incompatible with the Jewish scriptures and con- tained contradictions among themselves. Marcion included a single Gospel that was close to the Gospel of Luke in his New Testament canon. Tatian made a mixed version of the four Gos- pels. In the next stage, the contradictions in the Gospels were explained by the Christian writers, such as Origenes or Augustine. However, the four Gospels were more prominent in this new era and they were regarded as canons by the Church. Therefore, the Christian writers’ approach to the Gospels also began to change. Origen emphasized allegorical interpretation which had been known since the Jewish philosopher Philo (d. 50) in Alexandria. Thus, he wanted to protect the contradictory texts from being seen as the source of the problem. He argued that the problem was the human mind that could not grasp the allegorical mystery of the text or the narrative in the text. Augustine had a similar approach with the suggestion that the Gospels should be read by a faithful heart. According to Augustine, it is natural that the Gospels reflect different characters because the Gospel writers describe Christ differently. In order to be able to comprehend the divine meaning in these texts, the Gospels must be read in a spiritual mood. After all, all these Christian writers aimed to respond to the criticism by the pagan writers regarding the Gospels, as well as the current suspicions in the minds of Christians.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey | 523
https://dergipark.org.tr/cuid
Origen was the first Christian thinker to devote an effort to solve the debates on the Gospels in a logical and systematic way. As for Augustine, he was the starting point of the Synoptic Problem since Augustine was the first to mention the links between the Gospels texts, namely the idea that the authors of the Gospels may have used each other as sources. However, in the modern sense, the Synoptic Problem has been transformed into an academic discipline by the intellectuals who followed the path of Enlightenment thinkers, such as Reimarus (1684- 1768), Lessing (1729-1781), Griesbach (1745-1812), and Eichhorn (1752-1827). Because modern researchers differ from old writers based on Church ideologies, they began to demo- lish traditional beliefs about the Gospels. Thus, the effort to harmonize incompatible narratives in the Gospels is left aside. Indeed, the ancient writers put a lot of effort into it. Now, in the places where indirect relations can be established between the Gospels, the idea of finding the common hypothetical sources of these Gospels is prominent. The claim that the Gospels were directly connected to Jesus as a historical figure has been gradually faded away.
The basis of the Synoptic Problem is the comparative reading of the Synoptic Gospels. In the modern sense, this comparison and its interpretation was made by J. J. Griesbach (1745- 1812) for the first time. Griesbach was the first scholar to compare Matthew, Mark, and Luke in a way to create a synopsis. His comparison is based on a reading done by placing several passages or narratives from the Gospels side by side.
Many hypotheses have been put forward for the solution of the Synoptic Problem. Two-So- urce Hypotheses, Four-Source Hypotheses, and Farrer Theory are the most popular ones among researchers. These views are based on Marcan Priority. In this context, independently from each other, Matthew and Luke used Mark’s text as their sources. Also, according to the Two-Sources and Four-Source Hypotheses, the authors of Matthew and Luke used another written document as their sources. This document is named the “Q” which derives from the German word “Quellen.” In this way, it is assumed that the Q-document and the Gospel of Mark are the sources of the Gospels of Matthew and Luke.
The writers of the Gospels wrote their own texts by using written and oral sources. One of the scholarly methods is the redaction criticism that explores how the Gospel writers shaped the old literary documents by arranging, re-shaping, and revising them. This theory looks at whether the source used by an author is known and available today in order to understand whether how the author used his sources would provide important clues about his tendencies or ideologies. In this regard, the theory of the Marcan priority can be rendered functional along with the redaction criticism. In doing so, it is possible to reach important conclusions about Jesus and the birth of Christianity, as well as the theological and ideological ideas of the unknown authors of the Gospels of Matthew and Luke. First of all, the authors of Matthew and Luke used Mark’s text as their sources. Secondly, we have these three Gospels today. And fi- nally, the ways in which the writers of Matthew and Luke shaped the text, phrases, or expressions of Mark reveal important results about their thoughts.
The analysis shows that the authors of Matthew and Luke sometimes made additons that could be called interpolation to Mark’s text; sometimes they wanted to censor some statements in Mark; sometimes they tried to explain or clarify some statements in the Mark, or sometimes they tried to blur clear expressions and expositions in Mark's text. These authors did not do such things without a reason. They wanted to reshape Mark’s text in accordance with their theological understanding of Jesus as Christ. In this context, according to some expressions in Mark, Jesus' power had a limit. The authors of Matthew and Luke did not find these statements appropriate, because they changed Mark’s some statements to create an impression that Jesus’ power was not limited. This proves that the authors of Matthew and Luke re-ar- ranged their resources to present Jesus as a superhuman being. Similarly, in Mark, there are lines in which Jesus declares his loyalty and servitude to the God of Israel. In such passages, he presented his personality in a low Christology context against God. However, the authors of Matthew and Luke were disturbed by such statements, because they intervened in these statements in Mark. They wanted to change some of the meanings and contexts in Mark’s text
524 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri Mahiyetinde Bir Deer…
through such interventions and presented Jesus as Christ in a high Christological context to their readers. In the end, all these researches also responded to the question of to what extent the Gospels provide reliable information on a historical basis.
Keywords: History of Religions, History of Christianity, Synoptic Gospels, Synoptic Problem, Redaction Criticism, Jesus.
Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri Mahiyetinde Bir Deerlendirme
Öz: Sinoptik Problem, XVIII. yüzyldan bu yana bilim insanlarnn çözmeye çaltklar bir so- run ve entelektüel bir tartmadr. Bu tartma, Kilise’nin geleneksel ncillerinden ilk üçünü, yani Sinoptik nciller tabir edilen Matta, Markos ve Luka’y bahis konusu etmesi dolaysyla dinsel bir arka plan barndrmaktadr. Tartma, en temel balamda, içerik, dil ve düzen bakmlarndan büyük oranda benzeen, ama bazen de farkl noktalar barndran söz konusu bu nciller arasnda ne gibi ilikiler bulunduu ya da kurulabilecei noktasnda younlamakta- dr. Tartmann teorisi, Yuhanna ncili’ni Sinoptik ncillerden ayrmakta ve onu sa’nn tarihi için temel bir kaynak olarak görmemektedir. Tartmann yöntemi, Sinoptik ncil metinlerinin kubak olarak birlikte görülmek suretiyle ve karlatrmal ekilde okunmas esasna dayanmaktadr. Tartmann amac, Sinoptik nciller arasndaki muhtemel ilikiler an bunlarn kaynaklar üzerinden çözümlemek suretiyle sa ve Hristiyanln douu konularnda öz- gün tarihsel bilgilere ulamaktr. Sinoptik Problem’in çözümüne yönelik birçok hipotez ileri sürülmektedir. Ancak Problem kapsamndaki bütün modern çalmalar Batl aratrmaclar tarafndan yaplmaktadr. Bir baka deyile, Sinoptik Problem Türk akademisine yabanc bir konudur. Bu yüzden de burada, giri mahiyetinde bir deerlendirme üzerinden, Sinoptik Problem’in varlna ve çerçevesine Türk akademisinin dikkatini çekmek amaçlanmaktadr. Ayrca bu balamda ulalabilecek baz sonuçlar redaksiyon kritii yönteminden yardm alnmak suretiyle örneklendirilecektir.
Özet: Geleneksel dört ncil Antikça’dan bu yana tartlan metinlerdir. Bu tartmalarn bir- çok boyutu olmutur, ama ncillerin çelikili bilgiler içerip içermedikleri konusu da ön planda yer almtr. Celsus ya da Porphyrios gibi pagan yazarlar, ncillere bu bakmdan birçok eletiri yöneltmilerdir. ncillerin henüz kanon nitelii tamad II. yüzylda, Markion veya Tatianus gibi Hristiyan yazarlar ise ncillerin Yahudi kutsal yazlaryla uyumsuz olduklar veya kendi aralarnda çelikiler barndrdklar gibi düüncelerden hareketle birtakm tasarruflarda bu- lunmulardr. Markion, kendi Yeni Ahit kanonuna Luka ncili ile yakn ilikisi bulunan tek bir ncil dâhil etmitir. Tatianus, dört ncilin karma bir varyantn hazrlayarak kullanma sun- mutur. ncillerin çelikileri meselesi, bir sonraki aamada Origenes veya Augustinus gibi H- ristiyan yazarlarca da açklanmaya çallmtr. Ancak dört ncilin artk daha fazla sivrildii veya kanon olarak kabul edildii bu yeni dönemde, Hristiyan yazarlarn yaklamlar daha fark balamlar barndrmaya balamtr. Origenes, skenderiye’de Philo’dan beri bilinen alegorik yorumlama önerisiyle, çeliki yanstan metinleri problemin kayna olmaktan kurtar- mak ve problemi, çelikili metnin ya da metinde geçen rivayetin alegorik gizemini kavrayamayan insan zihnine atfetmek istemitir. Augustinus, ncillerin inançl bir kalp gözüyle okunmas önerisiyle benzer bir yaklam göstermitir. Ona göre, ncil yazarlarnn Mesih’i baka yönlerden tasvir etmeleri nedeniyle ncillerin farkl karakterler yanstmalar doaldr. Bu metinlerdeki akn anlamn kavranabilmesi için ruhsal bir anlay çerçevesinde okunmalar gerekmektedir. Sonuçta bütün bu Hristiyan yazarlar hem pagan yazarlarn nciller hakkndaki eletirilerini yantlama, hem de Hristiyan zihinlerde mevcut üpheleri giderme amac ta- mlardr.
Origenes, nciller hakknda süregiden tartmalar mantksal ve sistematik bir usulle çözüm- leme çabas harcayan ilk Hristiyan düünürdür. Augustinus ise Sinoptik Problem’in balangç noktasdr. Zira ncil metinleri arasndaki balantlar veya bunlarn birbirlerini kaynak olarak kullanm olabilecekleri fikri, ilk defa Augustinus tarafndan dile getirilmitir. Ancak modern anlamyla Sinoptik Problem, bugünkü ekliyle Reimarus (1684-1768), Lessing (1729-1781), Griesbach (1745-1812) ve Eichhorn (1752-1827) gibi Aydnlanma düünürlerinin açtklar
Sinoptik Problem’in esas Sinoptik ncillerin karlatrmal okunmasdr. Modern anlamyla bu karlatrma ve bunun yorumlanmas ilk defa olarak Griesbach (1745-1812) tarafndan yaplmtr. Griesbach, Matta, Markos ve Luka ncillerini kelimenin modern anlamn yanstacak ekilde karlatrmal olarak; yani synopsis oluturacak tarzda ilk defa olarak analiz eden aratrmacdr. Onun bu karlatrmas, söz konusu ncillerin birçok pasajn veya anlatsn yan yana yerletirerek okuma esasna dayanmaktadr.
Sinoptik Problem’in çözümü konusunda birçok hipotez ileri sürülmütür. Markos ncili’nin Öncelii teorisine dayanan ki Kaynak Hipotezi, Dört Kaynak Hipotezi veya Farrer Teorisi gibi görüler aratrmaclar arasnda açk ara popüler olanlardr. Buna göre, Matta ve Luka’y kaleme alan yazarlar, ilk ncil olan Markos’un metnini birbirlerinden bamsz ekilde kaynak olarak kullanmlardr. Ayrca ki Kaynak ve Dört Kaynak Hipotezlerine göre, Matta ile Luka’nn yazarlar Markos’a ilaveten bugün Almanca Quellen (kaynak) kelimesinden hareketle Q eklinde tanmlanan kayp bir baka belgeyi de müterek ekilde kaynak olarak kullanmlardr. Böylece Matta ile Luka ncillerinin arkasnda Markos ncili ile Q belgesi bulunduu düünülmektedir.
ncil yazarlarnn sözlü ve yazl kaynaklar kullanarak ve bu kaynaklar yeniden ekillendire- rek kendi metinlerini oluturduklar bilinmektedir. Bu süreci inceleyen bilimsel yöntemler- den birisi olarak redaksiyon kritii, ncil yazarlarnn bugün elde bulunan yazl bilgi kaynaklarn düzenlemek, yeniden biçime sokmak ve elden geçirmek suretiyle, eski edebi çalmalar nasl ekillendirdikleri konusunu aratrmaktadr. Metodun arkasnda yatan teori udur: Bir yazarn kulland kaynak bilinmekteyse ve o kaynak bugün elde ise, söz konusu yazarn bu kayna ne ekilde kulland sorusunun yant, onun birçok eilimi ya da ideolojisi hakknda önemli ipuçlar sunacaktr. Bu dorultuda Markos ncili’nin öncelii teorisinin redaksiyon kritii metoduyla bir arada ilevsel klnmas, hem sa ve Hristiyanln douu konularnda önemli neticelere ulamaya, hem de Matta ve Luka ncillerini kaleme alan meçhul yazarlarn teolojik ve ideolojik tabanl düünce yaplar hakknda fikir edinmeye olanak tanmaktadr. Zira öncelikle, Matta’nn ve Luka’nn yazarlar Markos’u kaynak olarak kullanmlardr. kinci olarak, söz konusu üç metin de bugün eldedir. Ve nihayet, Markos’un metnini, cümlelerini veya ifadelerini nasl ve ne yönde ekillendirdikleri, Matta ile Luka’y kaleme alan yazarlarn düünce yaplar hakknda çok ey söylemektedir.
Bu yöndeki analizler, bu yazarlarn Markos metnine bazen interpolasyon hüviyeti tayan eklemeler yaptklarn, bazen bu metindeki baz ifadeleri sansürlemek istediklerini, bazen Mar- kos’taki baz ifadeleri açmaya veya açklamaya yahut örneklendirmeye çaltklarn, dier baz zamanlarda ise Markos metnindeki açk anlam bulanklatrmaya çabaladklarn gün yüzüne çkarmaktadr. Matta ve Luka’y kaleme alan yazarlarn bu faaliyetleri sebepsiz deildir. Onlar, Markos metnini kendi teolojik düünceleriyle uyumlu olacak ekilde redakte et- meyi dilemilerdir. Onlar, örnein Markos metninde sa’nn gücünün bir snr olduunu yanstan pasajlara kart bir düüncenin taraftarlardr. Zira Markos’un bu yöndeki baz pasajla- rn sa’nn gücünün snr olmad intiban yanstacak biçimde deitirmilerdir. Bu ise Matta ve Luka’y yazanlarn sa’y beer üstü bir varlk gibi gösterebilmek için kaynaklarn yeniden düzenlediklerini kantlamaktadr. Bu yazarlar, örnein, Markos metninde sa’nn s- rail Tanr’sna “kulluk” ve “tabiiyet” beyan ettii satrlara, kendi ahsiyetini Tanr karsnda düük bir kristolojik balamda sunduu pasajlara, kart düünceler benimsemilerdir.
Çünkü Markos metninde yer alan ve durumun böyle olduunu gösteren ifadelere ve pasajlara müdahale etmilerdir. Bu sayede anlamlar ve balamlar deitirmeye çalmlardr. Böy- lece, okuyucularna, Tanr karsnda “kul” olan bir sa deil, fakat daha yüksek kristolojik balam tayan bir sa sunmak istemilerdir. Nihayet bütün bu aratrmalar, ncil metinlerinin tarihsel açdan hangi ölçüde güvenilir bilgiler verdikleri konusunda önemli sonuçlara ulamaya da olanak yaratmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Dinler Tarihi, Hristiyanlk Tarihi, Sinoptik nciller, Sinoptik Problem, Re- daksiyon Kritii, sa.
GR
Sinoptik Problem (Synoptic Problem) Antikça’dan bu yana Hristiyan dünyada tartlan bir sorundur. Günümüzde ise daha ziyade bilim insanlarnn mesaisini almaktadr. Si- noptik Problem, dinsel boyut ihtiva eden bilimsel bir tartmadr. Problem’e adn veren “sinoptik” kelimesi, sözlüklerde “birlikte görmek” ya da “ku bak” gibi anlamlardaki σνοψις, synopsis’ten gelen συνοπτικς, synoptikós sözcüünden mülhemdir.1 Kavram, “iki ya da daha fazla eyin karlatrlmas” anlamn da ihtiva etmektedir.2 Nitekim Problem kapsamnda bir tür “birlikte görme” ya da “karlatrma” yaplmaktadr. Bu balamda Sinoptik Problem’in teorisi, Kilise tarafndan II. yüzyldan beri geleneksel ekilde Matta, Markos ve Luka diye ad- landrlan ncillerin “ku bak” olarak, “birlikte görülmek” suretiyle, birbirleriyle “karlatrmal” ekilde; yani genel ve kapsayc bir bakla okunmas gerektii esasna dayanmaktadr.
Sinoptik Problem kapsamnda aratrmaclar tarafndan cevab aranan baz sorular, henüz Antikça’dan itibaren Hristiyan yazarlarca da cevaplanmaya çallmtr. Ancak Si- noptik Problem, bugünkü ekliyle Hermann Samuel Reimarus (1684-1768), Gotthold Eph- raim Lessing (1729-1781), Johann Jakob Griesbach (1745-1812) ve Johann Gottfried Eich- horn (1752-1827) gibi Aydnlanmac Alman düünürlerin açtklar yolu izleyen entelektüel- ler tarafndan; XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibaren bilimsel bir disipline dönütürülmü- tür. Bu balamda Problem’e ve çözümüne dair birçok aratrma yaplm; çok sayda hipotez üretilmitir. Ancak alana dair aratrmalar neredeyse tamamen Batl bilim insanlarnca yön- lendirilmitir. Türkçede ise Sinoptik Problem konusunda hiçbir ciddi aratrma yaplmam- tr.3 Ancak yine de sa’y ve Hristiyanlk tarihini farkl açlardan ele alan baz çalmalarda, Sinoptik Problem konusu bazen snrl bir çerçevede bahis konusu edilmitir. Bazen ise baz aratrmaclar hiç deilse böyle bir aratrma alannn varln belirgin klmak istemilerdir.4
Bu olgulardan hareketle bu makalenin amac; Sinoptik Problem meselesini giri mahiyetinde genel olarak deerlendirmektir. Problem, mütevaz bir makale vesilesiyle derli- toplu olarak özetlenmek istenmektedir. Türk akademisinde bundan sonraki süreçte Prob- lem’i çalmak isteyecek aratrmaclar için zemin oluturabilecek basit ve temel bir malzemenin Türkçe olarak ve özet halinde ortaya konulmas düüncesi de burada önemsenmekte-
1 Geoffrey William Hugo Lampe, A Patristic Greek Lexicon, (Oxford: Clarendon Press, 1961), 1338;
John Groves, A Greek and English Dictionary: Comprising All the Words in the Writings of the Most Popular Greek Authors with the Difficult Inflections in them and in the Septuagint and New Testa- ment, (Boston: Hilliard-Gray and Company, 1840), 545 (σν: “birlikte”; οψις: “görme”, “görü alan”, “bakmak”, “görünü”).
2 Charles C. Callan, “The Synoptic Problem”, The Catholic Biblical Quarterly 1:1 (1939): 55-63 (bk.55). 3 Giri mahiyetinde bir istisna için bk. Mehmet Çelik, “Sinoptik ncillerin Kaynaklar ve Tahlili Mukaye-
seleri”, Atatürk Üniversitesi lahiyat Tetkikleri Dergisi 8 (1988): 267-274. 4 Örnein bk. Mahmut Aydn, “Tarihsel sa Aratrmalar ve Onlarn Bulgular Üzerine Baz Mülahaza-
lar”, slam Aratrmalar Dergisi 5 (2001): 1-41; Ayn yazarn u eserine de bk. Tarihsel sa: mann Mesih’inden Tarihin sa’sna, (2.Bask), (Ankara: Ankara Okulu Yaynlar, 2015); aban Kuzgun, Dört ncil: Yazlmas, Derlenmesi, Muhtevas, Farkllklar, Çelikileri, (stanbul: Fazilet Neriyat, 2000) (Sinoptik nciller ile Yuhanna’nn fark konusunu birçok ksmda ilemektedir).
dir. Dolaysyla Türk akademisi özelinde Sinoptik Problem’e dikkat çekme hedefi de makalenin amaçlar arasndadr. Makalenin konuya merakl ve entelektüel bir okuyucu kitlesi için anlalr ve tatmin edici olmas da mühimdir. Makalede, Problem’in çözümüne yönelik derin tartmalardan ya da detayl teorik bilgilerden kaçnlacaktr. Problem’in çözümü için aratr- maclarca ortaya konulan en önemli hipotezler ksaca tanmlanacak olsa da, bu hipotezlerin temel argümanlar bahis konusu edilmeyecektir. Zira makalenin temel ilgisi; Problem’in ta- nmlanmasna ve çerçevesinin belirgin klnmasna yöneliktir. Bunlara ilaveten konunun öne- mini daha iyi yanstabilmek amacyla, son ksmda, “redaksiyon” kritii denilen ve Kitab- Mu- kaddes kritii bal altnda gelitirilen bilimsel bir yöntem üzerinden verilecek örneklerle birtakm sonuçlara ulalacaktr.
1. PROBLEM’N TANIMI
Yeni Ahit’teki Matta, Markos ve Luka ncilleri, içerikleri yönünden benzer metinlerdir. Çünkü bu nciller, genellikle ayn öyküleri ayn düzen içinde ve ayn sözcüklerle; ya da bazen birbirlerine yakn sözcüklerle anlatmlardr. Bu nciller, hem bu benzer yaplar nedeniyle, hem de bu yönleri itibariyle Yuhanna denilen dördüncü ncilden açkça ayrldklar için, alann uzmanlarnca “Sinoptik nciller” tabir edilirler. Bir baka deyile Sinoptik Problem biçimin- deki bir tanmlamada; (i) Matta, Markos ve Luka arasnda içerik, düzen ve dil bakmlarndan bazen aynlk, bazen ise benzerlik ya da yaknlk bulunduu ifade edilmek istenmektedir. (ii) Söz konusu bu ncillerin bu yüzden “ku bak” olarak, “birlikte görülmek” suretiyle ve “karlatrmal” ekilde göz önünde bulundurulmalar gerektii dile getirilmektedir. (iii) Bu n- cillerin burada zikredilen müterek yönleri itibariyle Yuhanna’dan çok farkl olduklar ima edilmektedir. Yani henüz en batan dördüncü ncil Yuhanna, “Sinoptik nciller” tabir edilen ilk üçünden ayrlmaktadr.
Sinoptik Problem aratrmalar, geleneksel ncilleri “metin kritii” (textual criticism), “redaksiyon kritii” (redaction criticism) veya “kaynak kritii” (source criticism) gibi bilimsel metotlar nda analiz eden yaklamlar içermektedir. Bu gibi yöntemlerin kullanlmas, Problem kapsamnda yaplan tespitleri bilimsel klmaktadr. Zira böyle bir analizde amaçla- nan; Sinoptik ncillerin birbirlerine niçin bu kadar çok benzedikleri sorusunu bilimsel olarak açklamaktr. Bu dorultuda, ncillerin ilk üçü arasnda içerik, düzen ve dil bakmlarndan çar- pc benzerlikler bulunmas, Kilise tarafndan ilahi vahiy yoluyla kaleme alnd öne sürülen bu ncillerin aslnda birbirlerine bal ekilde yazlm olabilecekleri düüncesini akla getir- mitir. Nitekim ncil yazarlarnn birbirlerini kaynak olarak kullanm olabilecekleri Augusti- nus’tan (ö.430) bu yana konuya ilgi duyanlarca ifade edilmektedir. Sinoptik Problem kapsamndaki aratrmalar, II. yüzyln ikinci yarsndan itibaren “ncil” diye tanmlanmaya bala- nan ve bugün Yeni Ahit’te yer alan anonim metinlerin, bunlarn yazarlarnn birbirlerini kaynak olarak kullanmalar suretiyle oluturulduklarn ortaya koymaktadr.5 Bu takdirde nciller arasnda yaznsal açdan birtakm ilikiler olmaldr. Sinoptik Problem; Sinoptik ncil metinleri arasndaki bu ilikileri bir ekilde açklamak ve buradan hareketle tarihsel bir ahsiyet olarak sa ve Hristiyanln douu hakknda bilimsel sonuçlara ulamay amaçlayan bir disiplindir. Bu tanmdan anlald gibi, Sinoptik Problem dorudan “yöntemsel” bir yaklam- dr. Çünkü teorik olarak doru ya da özgün tarihsel bilgilere ulaabilmek için bilimsel yön- temlerin zaruretine vurgu yapan ciddi bir hassasiyetin ifadesidir. Sinoptik ncil yazarlarnn
5 Bu görü ilk defa Geç Antikça’da Hristiyan düünür Augustinus tarafndan dile getirilmitir. Modern
dönem özelinde Alman aratrmac Johann Jakob Griesbach (1745-1812), Matta, Markos ve Luka n- cillerini analitik bir yaklamla karlatrmal olarak okuyan ve bu olguyu ncil yazarlarnn birbirlerini kaynak olarak kullandklar açklamasyla yorumlayan ilk aratrmacdr. Bk. Frederick Fyvie Bruce, “The History of New Testament Study,” I. Howard Marshall (ed.), New Testament Interpreta- tion: Essays on Principles and Methods (1977. Carlisle: The Paternoster Press, revised 1979), 21-59 (atf için bk. 38-39); John S. Kloppenborg, Q, The Earliest Gospel: An Introduction to the Original Stories and Sayings of Jesus, (Louisville-Londra: Westminster John Knox Press, 2008), 22.
hangisi hangisini ya da hangisi hangilerini veya hangileri hangisini kaynak olarak kullanmlardr? Daha sonra göreceimiz gibi, tartmann düümlendii balca noktalardan birisi bu- rasdr.
Problem’in tanm da her zaman yukarda yapld kadar basit deildir. Çünkü Matta, Markos ve Luka’nn anlatmlarnda kimi zaman dikkat çekici farklar da bulunmaktadr. Daha genel bir ifadeyle, Sinoptik nciller arasnda içerik, düzen ve dil gibi yönlerden çarpc benzerlikler olduu dorudur. Ama farkl noktalar da az deildir. O halde temel sorular unlardr: Sinoptik nciller, yukarda da bahsi geçtii gibi, birbirlerine niçin çok benzemektedir? Bunlar, öte tarafta niçin bu benzerliklerin yannda ya da içinde birçok farkl noktalar da barndrm- lardr? Bu ikinci soru, Problem hakknda yukarda yaplan tanmlarn geniletilmesini mücbir klmaktadr. Çünkü Sinoptik nciller arasndaki ilikiler a imdi daha karmak bir görünüm- dedir; zira artk benzerlikler kadar farkllklarn tanmlanmas da gerekmektedir. Buna göre Sinoptik Problem; aslnda büyük oranda benzeen, ama farkl noktalar da yanstan, kimi zaman farkl varyasyonlar ihtiva eden, üstelik bazen baz öyküleri birisi, bazen ikisi, kimi zaman ise üçü birden anlatan Sinoptik nciller arasnda mevcut karmak ilikilerin nasl tanmlana- ca araydr. Farkllklar meselesine gelince; ncil yazarlar birbirleri dnda baka baz kaynaklar da kullanmlardr. Bilim dünyasnda çok zamandr yaplan aratrmalar, ncilleri kaleme alan meçhul yazarlarn bugün bilinmeyen daha eski baz kaynaklar da kendi metinlerini oluturabilmek amacyla kullandklarn ortaya koymaktadr.6 Bu meçhul kaynaklardan bazlar ise Sinoptik ncil yazarlarnca müterek ekilde kullanlm olmaldr. Ayn ekilde her bir ncil yazarnn kendisine has birtakm kaynaklardan nakiller yapm olmalar da bü- yük olaslktr. ncil yazarlarnn kendi metinlerini olutururken sözlü geleneklerden yarar- landklar da bilinmektedir.7
Bu anlatm nda Sinoptik Problem’in tanm artk biraz daha belirgindir. Sinoptik Problem; Matta, Markos ve Luka adl ncillerin, bu ncilleri kaleme alan meçhul yazarlarn birbirlerini kaynak olarak kullanmalar suretiyle oluturulduklar ve ayrca bu yazarlarn bugün bilinmeyen baka kaynaklar da kullanm olabilecekleri hipotezlerinden hareketle, bu olgu- nun ve sürecin nasl gerçekletiine dair araylardr. Sinoptik Problem; tarih biliminin aratrma yöntemleri uyarnca ncillerin ilk üçünü sa ve Hristiyanln kökeni konularnda balca kaynaklar olarak ele alan, bu kaynaklar ciddi bilimsel yöntemlerle inceleyen, analiz eden, eletirel bir gözle yorumlayan, bilimsel bir disiplindir. Yuhanna ncili niçin Sinoptik kapsamn dnda braklmaktadr?
Alann uzmanlarnca bilindii gibi, Yuhanna ncili Sinoptik ncillerden çok farkldr. Aslnda bu konu çok uzundur. Ama ksaca, Yuhanna’nn fark, bu ncilin metni, dili, düzeni, yanstt karakter ve teoloji anlay balamlarnda belirgin olmaktadr. Örnein Sinoptik n- ciller, sa’nn Tanr merkezli bir öretiyi vaaz edip kendisi hakknda pek az konutuunu ortaya koymulardr. Yuhanna’nn Mesih’i ise merkezinde kendi ahsiyetinin yer ald bir ö- retiyi yanstmaktadr. Sinoptik ncillerde Tanr’ya iman edilmesini salamak amacyla birçok mucize gösteren sa, Yuhanna’da bunu srf kendi gücünü kantlamak için yapmaktadr. Sinop- tik ncillerin umumiyetle beer olarak resmettikleri bir eriat öretmeni, Yuhanna’da ekstra bir kristolojik gelime içinde sunulmaktadr. Sinoptik ncillerde sa bir beerdir. Yuhanna n- cili’nde o bir ilahtr; hatta sa’y Tanr’yla eitleyen yegâne ncil Yuhanna’dr. Bu balamda Yuhanna ncili, sa’ya ilikin tarihsel gerçekleri anlatmaktan daha çok, yazarnn Mesih’e dair teolojik görülerini yanstan anonim bir derlemedir. Aslnda Yuhanna, Hristiyan dünyada
6 Protestan ilahiyatç Johann Gottfried Eichhorn (ö.1827), ncillerin arkasnda çok sayda daha eski
kaynak bulunduu, ama bu kaynaklarn tümünün Aramice ya da kaba braniceyle yazlm daha eski bir ncil’e kadar gittikleri fikrini ilk defa sistemli ekilde ileri sürmütür. Bk. Donald Wayne Riddle, “The Aramaic Gospels and the Synoptic Problem”, Journal of Biblical Literature 54/3 (1935): 127- 138.
7 Detaylar için bk. Bart D. Ehrman, Jesus Before the Gospels: How the Earliest Christians Remembered, Changed, and Invented Their Stories of the Savior, (New York: HarperOne, 2017).
“Manevi ncil” diye tanmlanmaktadr ve Kilise tarihindeki en “mübarek” kitaptr. Ama bu metin, sa tarihini aydnlatmak bakmndan zayf bir kaynaktr. Bu yüzden Yuhanna ncili’ni Si- noptik ncillerden ayr tutmak gerektii konusunda müterek bir kanaat bulunmaktadr.8
Sinoptik Problem’in esas Sinoptik ncillerin karlatrmal okunmasdr. Nitekim An- tikça’da ve sonrasnda baz Hristiyan yazarlar ncil metinlerini karlatrmal ekilde oku- mulardr. Ancak modern anlamyla bu karlatrma ve bunun yorumlanmas, ilk defa olarak Alman düünür Johann Jakob Griesbach (1745-1812) tarafndan yaplmtr. Griesbach, Matta, Markos ve Luka ncillerini kelimenin modern anlamn yanstacak ekilde karlatrmal olarak; yani synopsis oluturacak tarzda ilk defa olarak analiz eden aratrmacdr.9 Onun bu karlatrmas, söz konusu ncillerin birçok pasajn veya anlatsn aadaki gibi yan yana yerletirerek okuma esasna dayanmaktadr:
Tablo 1. Griesbach’n Sinoptik Karlatrma Örnei
Matta 8/2 Markos 1/40 Luka 5/12
κα δο λεπρς προσελθν προσεκνει ατ λγων, Κριε, ν θλς δνασα με καθαρσαι
Ve bak, bir cüzaml yaklap, “Efendi, istersen beni temiz klmaya muktedirsin” diyerek onun ayaklarna kapand.
Κα ρχεται πρς ατν λεπρς παρακαλν ατν κα γονυπετν κα λγων ατ τι ν θλς δνασα με καθαρσαι
Ve bir cüzaml ona geldi, yalvararak diz çöktü (ve) dedi: “istersen beni temiz klmaya muktedirsin”.
Κα γνετο ν τ εναι ατν ν μι τν πλεων κα δο νρ πλρης λπρας· δν δ τν ησον, πεσν π πρσωπον δεθη ατο λγων Κριε, ν θλς, δνασα με καθαρσαι
Ve o, kentlerden bi- rinde her taraf cüzaml bi- riyle karlat. sa’y görür görmez yüz üstü yere kapand ve öyle diyerek yal- vard: “Efendi, istersen beni temiz klmaya muktedirsin”.
Yukarda yaplan karlatrmaya dikkat edilirse; Matta, Markos ve Luka’nn anlatmlarnda hem benzer yönler hem de farkl noktalar yer almaktadr. Söz gelimi her üç ncil yazar da ayn rivayeti/gelenei bahis konusu etmilerdir. Bu srada bazen ayn sözcükleri seçmiler, bazen farkl sözcüklere yönelmilerdir. Matta ile Markos’un yazarlar cüzaml bir adamdan; Luka’nn yazar ise her yann cüzam kaplam bir adamdan bahsetmilerdir. Bu cüzaml adam, Markos’ta diz çökerek sa’ya yalvarm; Matta’da sa’nn ayaklarna kapanm; Luka’da yüzüstü yere kapanp sa’ya yalvarmtr. Adam, Matta ve Luka’da sa’ya “Efendi” (Κριε) eklinde hitap etmitir. Markos’ta ise böyle bir hitap kelimesi geçmemektedir. Sinoptik karlatrma, ite bu ekilde, Sinoptik ncillerin “ku bak” olarak “birlikte görülmesi” ve “okunmas” esasna dayanmaktadr. Nitekim bu okuma bir tür “karlatrmadr” ve bu karlatr- malar önemli sonuçlar vermektedir. Bunu son ksmda göreceiz.
8 Graham Stanton, The Gospels and Jesus, (New York: Oxford University Press, 2002); Özellikle bk.
Maurice F. Wiles, The Spiritual Gospel: The Interpretation of the Fourth Gospel in Early Church, (New York: Cambridge University Press, 1960), 13-22; Mahmut Aydn, “Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanr’ya: sa’nn Tanrsallatrlma Süreci”, slamiyat 3/4 (2000): 47-74 (bk. 55-56).
9 Johann Jacob Griesbach, Synopsis Evangeliorum Matthaei, Marci et Lucae, (Halle, 1776).
2. PROBLEM’N ÇERÇEVES
Bilim dünyasnda Kitab- Mukaddes eletirisi kapsamnda geleneksel nciller hakknda yaplan aratrmalar, bu ncillerin birçok açdan sorunlu metinler olduklarn ortaya koymaktadr. Örnein “metin kritii” yöntemi özelinde; ncil metinlerine ilk defa olarak kaleme alnmalarndan sonraki tarihlerde müstensihler ya da redaktörler tarafndan birçok defa müdahaleler yapld kantlanmaktadr.10 Söz gelimi “kaynak kritii” çerçevesinde; Yeni Ahit’te yer alan metinlerden ancak çok az bir ksmnn yazarlarnn kendi kiisel yaratclkla- rnn ürünü olduklar görülmektedir. Buna göre, yukarda da bahsedildii gibi, ncil yazarlar daha ziyade baka kaynaklar kullanarak kendi metinlerini oluturmulardr.11 Bir baka deyile, bilimsel bulgular ncillerin deimeyen sabit metinler ya da ilahi vahiy olduklar yönün- deki Kilise iddialarn çürütmektedir.
Yeni Ahit ncilleri ortaya çktklar andan itibaren tartlan metinlerdir. Bu metinlerin çelikili olduklarna ve birçok maddi hatalar içerdiklerine yönelik iddialar ise tarih boyunca nciller hakknda yaplan tartmalarda daha fazla ön plana çkmlardr. Örnein Antikça’da ve Geç Antikça’da Celsus (II. yüzyl) ya da Porphyrios (y.233-y.305) yahut mparator Iulia- nus (331-363) gibi pagan yazarlar, Hristiyanla kar kaleme aldklar eserlerde, geleneksel ncillerden de bahsetmilerdir. Onlar, Hristiyan kutsal yazlarn yetkinlikle analiz etmilerdir. Zira onlar, Hristiyanln merkezi teolojik iddialarn ve bu dinin problemli gibi gözüken yönlerini tehis edebilmilerdir. Onlarn ncillere yönelik temel eletirileri; ncil metinlerinin hem kendi aralarnda çelikili bilgiler içerdikleri hem de Yahudi kutsal yazlaryla örtüme- dikleri, Hristiyanlarn bu metinleri çeitli tarihlerde birçok defa deitirdikleri, ncilleri kaleme alanlarn bu metinlerde birçok maddi hatalar yaptklar ve nihayet bu metinlerdeki baz rivayetlerin mantksz olduklar iddialarn içermektedir.12
Hristiyan yazarlar da II. yüzyldan itibaren ncillere yönelik bu çeliki ve maddi hata söylemlerine zihinlerini yormulardr. Söz gelimi Sinoplu Markion (y.85-y.160), Hristiyan kutsal yazlarnn hem Yahudi kutsal yazlaryla uyumsuzluk içinde olduklar, hem de kendi içlerinde çelikiler barndrdklar düüncesinden hareketle, ncillerin Yahudi kutsal yazlaryla uyumsuzluunu bütün bir Tanah’ ve hatta burada tanmlanan Tanr’y ve peygamberleri bile tümüyle reddederek ortadan kaldrmaya çalmtr. nciller arasnda mevcut çelikileri ise kendisine has yalnzca bir tane ncil tercih ederek amak istemitir.13 Nitekim Markion’un Yeni Ahit kanonu, kendisince hazrlanm bir ncil varyantn içermekte (εαγγλιον, eu- angélion), bununla beraber Pavlus’a ait mektuplar ve Elçilerin leri Kitab’n da (ποστολικν, apostolikon) ihtiva etmektedir. Aratrmaclarn birçouna göre Markion, Luka ncili’nin kendisince hazrlanm bir varyantn esas almtr. Hâlbuki baka baz aratrmaclara göre durum bunun tersidir. Bu görüe göre, Luka ncili Markion’un bu eski ncil varyant esas alnmak suretiyle, yani daha sonraki tarihlerde oluturulmutur.14 Her halü- karda Markion’un teebbüsü, kendi ncilini daha az tartlan bir metne dönütürme çabas- dr.
10 Francis J. Moloney, Daniel J. Harrington (ed.), The Gospel of John, (Collegeville, Minnesota: Liturgical
Press, 1998), 23. 11 Helmut Koester, Introduction to the New Testament: II, History and Literature of Early Christianity,
2. Bask, (New York-Berlin: Walter de Gruyter, 2000), 44. 12 Celsus açsndan bk. Henry Chadwick (trc. sunum, notlar), Origen: Contra Celsum, (Cambridge:
Cambridge University Press, 1980); Ayrca bk. R. Joseph Hoffmann (ed.), Celsus, On the True Doct- rine: A Discourse Against the Christians, (New York: Oxford University Press, 1987); Porphyrios aç- sndan bk. R. Joseph Hoffmann (ed.-trc.), Porphyry’s Against the Christians: The Literary Remains, (New York: Prometheus Books, 1994).
13 Charles E. Hill, “Polycarp Contra Marcion-Irenaeus Presbyterial Source in AH 4.27-32”, Studia Patris- tica: c. XL, Frances Margaret Young, Mark J. Edwards, Paul M. Parvis (eds.), (Louvain: Peeters, 2006), 399-412 (bk. 403); Andrew Gregory, The Reception of Luke and Acts in the Period Before Irenaeus, (Tübingen: Mohr Siebeck, 2003), 173-210.
14 Matthias Klinghardt, “The Marcionite Gospel and the Synoptic Problem: A New Suggestion”, Novum Testamentum 50/1 (2008): 1-27 (bk. 5-10).
Suriyeli yazar Tatianus (y.120-y.180), yine ayn yüzylda δι τεσσρων, dia tessarn “dörtlü araclyla” denilen bir kitapta dört ncilin karma bir varyantn ortaya koymutur.15 Tatianus’un bu giriimi ilginçtir. Çünkü bu kitapta o, ncillerin olumsuz eletirilere sebebiyet veren çelikili ya da farkl ksmlarn tek bir öykü oluturacak ekilde harmonize ederek dü- zenlemitir. Bunu yaparken; sa’nn dünyada bulunduu sürece ilikin anlatmnda Matta n- cili’ni iskelet olarak almtr. sa’nn son haftasna dair öyküsü için büyük oranda Yuhanna’nn verdii rivayetlere dayanmtr. Ama bu srada, Markos’un ve Luka’nn kimi rivayetlerini de destekleyici öeler olarak kullanmtr.16 Sonuç olarak Tatianus’un önerisi Markion’dan farkldr, ama çabas ayn amaca yöneliktir: O da tpk Markion gibi ncillerin bariz çelikilerini ya da maddi hatalarn gidermek istemi, bunu tek bir metin oluturarak yapmay dilemitir.
Origenes (184-253), III. yüzylda Sinoptik nciller ile Yuhanna’nn uyumadklarn açkça dile getiren önemli bir Hristiyan düünürdür. Hatta Origenes, ncil metinlerinden bu uyumsuzlua dair örnekler vermitir. Origenes’e göre bu çelikilerin boyutu devasadr: Bütün bir inanc sarsabilecek, ncillere olan bütün güveni yok edebilecek bir hacme sahiptir.17 Ori- genes, bu skntl durumla yüzleirken; ncillerin literal ve tarihsel deil de ruhsal, hatta bunun da ötesinde alegorik olarak okunmas gerektii yönünde bir yaklam sergilemitir.18 Ori- genes’in Yahudi filozof skenderiyeli Philo’dan (y.M.Ö. 20-y.M.S. 50) beri bilinen ve skenderiye’de Origenes öncesinde de mevcudiyeti gözlemlenen bu hermenötik gelenee tutunmas, ncillerin cümlelerinde, pasajlarnda ya da anlatmlarnda mevcut çelikileri farkl bir usulle ortadan kaldrma giriimidir. Çünkü alegorik bir okumayla çeliki yanstan metinler problemin temel kayna olmaktan kurtarlmakta ve problem, çelikili olduu zannedilen metnin ya da metinde geçen rivayetin alegorik gizemini kavrayamayan insan zihnine veya insann kifa- yetsizliine havale edilmi olmaktadr.
Hristiyanlk tarihinin en önde gelen düünürlerinden Augustinus ise (354-430) ncillerde çelikiler bulunduunu daha farkl bir usulle kabul etmitir. Augustinus, ncillerdeki çe- likilerin ancak “görünü itibariyle” böyle olduklarn ileri sürmütür. Çünkü ncil metinlerinde çeliki gören yaklamlar, Augustinus tarafndan iman eksikliine yorulmutur. Augus- tinus’a göre, nciller “imanl” bir kalple okunduunda bütün çelikiler ortadan kalkacaktr.19
ncil metinlerinde çeliki gibi görünen olgular ise ncil yazarlarnca izlenen metotla ilikilidir. ncil yazarlarndan her biri, Mesih’in farkl bir boyutunu anlatmak üzere ilahi ekilde görev- lendirilmilerdir. Bu yüzden de bu metinlerden farkl karakterler yansmas doaldr.20
Yukarda yaplan bu ksa anlatm nda, bugün bilim dünyasnda geni çapl ekilde tartlan ncillerin aslnda Antikça’da ve sonrasnda da tartmal metinler olduklar açktr. Bu metinlerin çelikili olup maddi hatalar içerdikleri yönündeki iddialar ya da açkça veya dolayl yollardan bu çelikileri ortadan kaldrmaya yönelik çabalar, bu tartmalarn merkez
15 Emily J. Hunt, Christianity in the Second Century: The Case of Tatian, (Londra-New York: Routledge,
2003). 16 Craig L. Bloomberg, The Historical Reliability of the Gospels, (Illinois: Inter-Varsity Press, 1987), 2-
5; Alphonzo Augustus Hobson, The Diatessaron of Tatian and the Synoptic Problem: Being an Inves- tigation of the Diatessaron for the Light Which It Throws Upon the Solution of the Problem of the Origin of the Synoptic Gospels, (Chicago: Chicago University Press, 1904), 33.
17 Wiles, Spiritual Gospel, 15. 18 Muhammet Tarakç, “Origen ve Alegorik Kitab- Mukaddes Yorumu”, Uluda Üniversitesi lahiyat Fa-
kültesi Dergisi 19/1 (2010): 183-213; Francis Watson, “The Fourfold Gospels”, S.C. Barton (ed), The Cambridge Companion to the Gospels, (New York: Cambridge University Press, 2006), 34-52 (bk. 46).
19 Francis Watson, Gospel Writing: A Canonical Perspective, (Michigan, Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 2013), 29-43; Daryl Cornett, “Harmonization in the Patristic Period”, Harmony of the Gospels, S.L. Cox-K.H. Easley (eds.), (Nashville, Tennessee: Holman Bible, 2007), 267-270; Robert A. Ziegler, “Au- gustine of Hippo’s Doctrine of Scripture: Christian Exegesis in Late Antiquity”, Primary Source 5/2 (2015): 33-39; Nicholas Adams, “A Disharmony of the Gospel”, The Vocation of Theology Today: A Festschrift For David Ford, T. Gieggs-R. Muers-S. Zahl (eds), (Eugene, Oregon: Cascade, 2013), 96-97
20 Cornett, “Harmonization”, 268-269.
noktasn oluturmutur.21 Pagan yazarlar ncilleri öncelikle bu dorultuda eletirmilerdir. Hristiyan düünürler ve yazarlar, birtakm tasarruflaryla ya da kendilerince baz varsaym- sal açklamalarla, bu eletirileri dorudan ya da dolayl olarak itiraf etmilerdir. Bu balamda Origenes, nciller hakknda yaplan tartmalar ve ncillerin problemlerini mantksal ve sistematik bir yöntemle çözümleme gayreti gösteren ilk Hristiyan düünür olarak gösterilmek- tedir.22 Augustinus ise aada da görülecei gibi birçok aratrmacya göre Sinoptik Prob- lem’in balangç noktasdr. Zira ncil metinleri arasndaki balantlar meselesi veya bunlarn birbirlerini kaynak olarak kullanm olabilecekleri fikri, muhtemelen ilk defa olarak Augusti- nus tarafndan dile getirilmitir. Ancak Sinoptik Problem balamnda bahsedilmesi gereken bir baka önemli isim, Hierapolis piskoposu olduu ileri sürülen Papias’tr.
Papias aslnda pek bilinmeyen bir ahsiyettir. Onun II. yüzyln birinci yarsnda Hie- rapolis piskoposluu yapt söylenmektedir. Eusebius (ö.339?) ve Epiphanius (ö.403) ise yüzlerce yl sonra Papias’n ismini zikreden Kilise yazarlardr. IV. yüzylda Kilise’nin tarihini yazmaya girien Eusebius’a göre, Papias, Markos ve Matta adlaryla özdeletirdii baz yazl metinlerden söz etmitir. Papias’n yallardan duyduu söylenen bir rivayete göre; sa’nn bahavarisi Petrus’un tercümanln yapan Markos, her ne kadar kendisi sa’y bizzat duy- mu ya da dinlemi deilse bile, Petrus’un Mesih’e dair hatrlayp anlattklarn kayt altna almtr. Yine Eusebius’a göre Papias, sa’nn havarilerinden Matta’nn ise brani dilinde (veya Aramice gibi baka bir Semitik dilde) logia karakterli (yani sözlerden oluan) bir metin yaz- dn da ileri sürmütür.23
Yukarda ad birçok defa geçen Augustinus, V. yüzylda bu konuda ilginç baz yorumlar yapmtr. Augustinus, Markos ncili’ni Matta’nn bir özeti olarak tanmlamtr. O, Luka n- cili’nin ise Matta ve Markos’a dayanlarak oluturulduu fikrini ileri sürmütür. Augusti- nus’un ncillerin kronolojisi hakkndaki bu düüncesi, bunlarn Yeni Ahit’teki sralanlaryla uyumlu olmutur; yani Matta, Markos ve Luka eklindedir. Augustinus’un bu görüüne “Matta ncili’nin Öncelii” teorisi denilmektedir. Nitekim XVIII. yüzylda J.J. Griesbach tarafndan belirli bir ölçüde güncellenmek suretiyle kabul edilecek olan görü budur. Üstelik bu görü bu- gün de aznla tekabül eden baz aratrmaclar tarafndan savunulmaktadr. Ancak genel olarak bakldnda; Papias’n ve Augustinus’un yukardaki iddialar veya söylemleri, sonraki dönemlerde Hristiyan dünyada geleneksel kabullere dönüecektir. Bu kabuller XVIII. yüz- ylda yeniden tartlmaya balanacak ve büyük oranda da çürütülecektir.
Yukarda ad geçen Hristiyan yazarlarn ncillerin kronolojisine ya da muhtemel ili- kilerine veya ncil metinleri arasndaki çelikileri açklamaya yönelik çabalar, onlarn modern bir tartma alan olarak Sinoptik Problemle ilgilerini gösteren olgulardr. Çünkü ncillerin çelikili metinler olup olmadklar sorusu ile onlarn edebi açdan ne gibi ilikiler içinde bulunduklar sorusu arasnda çok yakn bir balant bulunmaktadr.24 Bununla beraber, daha önce de söylendii gibi, Sinoptik Problem XVIII. yüzyldan itibaren Alman düünürler tarafndan bilimsel bir disipline dönütürülmütür. Çünkü Reimarus ve Lessing’le birlikte modern aratrmaclar, geleneksel Kilise ideolojilerine bal eski yazarlardan farkl olarak, nciller hakknda ileri sürülen geleneksel inançlar ykmaya; çerçevesi dogmatizm tarafndan belirle- nen snrlarn ötesine geçmeye balamlardr. Böylece antik Hristiyan düünürlerin epey mesai harcadklar kadim bir mesele; yani ncillerin birbirleriyle uyumsuz kronolojilerini uyuturma çabas artk bir kenara braklmtr. Örnein Reimarus, 1750 yl civarnda unlar
21 David Laird Dungan, A History of the Synoptic Problem: The Canon, the Text, the Composition, and
the Interpretation of the Gospels, (New York: Doubleday, 1999), 60-64, 89-95. 22 Dungan, Synoptic Problem, 66-67. 23 John C. Hawkins, Horae Synopticae: Contributions to the Study of the Synoptic Problem, (Oxford: Cla-
rendon Press, 1909), xiii-xiv. 24 Bloomberg, Historical Reliability, 12.
söylemitir: “Dört ncil yazarn harmoni etmek/uzlatrmak mümkün deildir. Onlarn çeli- kili anlatmlar, ncillerin gerçek olaylara dayanmadklarn aça vurmaktadr.”25 te bu andan itibaren modern uzmanlar artk ncillerin kronolojisini uyuturma çabasndan vazgeç- milerdir. Onlar, bunun yerine nciller arasnda edebi açdan ne gibi ilikiler kurulabilecei sorusunu tartmaya balamlardr. nciller arasnda dorudan deil de dolayl ekilde iliki kurulabilecek yerlerde ise, bu ncillerin müterek hipotetik kaynaklarn ara(tr)ma düün- cesine yönelmilerdir. Ksaca, ncillerin tarihsel bir ahsiyet olarak sa’yla dorudan balantl kitaplar olduklar iddias Reimarus ve Lessing’den itibaren yava yava tarihe karmaya balamtr.26
Sinoptik Problem’in çözümü ise hakikaten ar ve derin bir konudur. Üstelik bütün kesimleri tatmin edecek müterek bir çözüm de üretilmi deildir. Yine de öne çkan baz çö- züm önerileri u ekilde ksaca tanmlanabilir:
(i) ki Kaynak ve Dört Kaynak Hipotezleri: ki kaynak hipotezi, ncillerin arkasnda iki kaynak bulunduu düüncesidir. Bu hipotez kapsamnda iki temel argüman ileri sürülmekte- dir. Bunlar, (i) Markos ncili’nin öncelii teorisi ve (ii) Q hipotezleridir. ki kaynak hipotezi, Markos ncili’nin ilk ncil olduunu ileri sürmektedir. Matta ve Luka’y kaleme alan yazarlar, Markos’un metnini birbirlerinden bamsz ekilde kaynak olarak kullanmlardr. Matta ile Luka’nn yazarlar, Markos’a ilaveten bugün Almanca Quellen (kaynak) kelimesinden hareketle Q eklinde tanmlanan kayp bir baka belgeyi de müterek ekilde kaynak olarak kullanmlardr. Böylece Matta ile Luka ncillerinin arkasnda, hipoteze adn veren iki kaynak, yani Markos ncili ile Q belgesi bulunmaktadr. Matta, Markos ve Luka arasnda tam bir uyum ve paralellik bulunduu durumlarda, Matta ile Luka’nn yazarlar Markos’tan nakiller yapm- lardr. Sadece Matta ile Luka arasnda uyum ve paralellik olan yerlerde, bu iki metnin yazar Q belgesini kaynak olarak kullanmlardr. ki kaynak hipotezi, özellikle Alman aratrmaclar tarafndan savunulmaktadr ve bugün dünya ölçeinde bilim dünyasnda açk ara baskn gö- rütür. Bu hipotezin farkl varyantlar da mevcuttur. Örnein dört kaynak hipotezi, iki kaynak hipotezini aynen kabul etmekle beraber Matta ile Luka’nn kendilerine has hipotetik kaynaklarn da (M ve L) bahis konusu etmektedir.27
ekil 1. ki Kaynak Hipotezi
Markos ncili Q Belgesi
Matta ncili Luka ncili
Markos ncili Q Belgesi
Matta ncili Luka ncili
M L
25 Hen de Jonge, “The Loss of Faith in the Historicity of the Gospels: H.S. Reimarus (ca 1750) on John
and the Synoptics”, John and the Synoptics, Adelbert Denaux (ed.), (Leuven: Peeters Press 1992), 409-421 (bk. 409).
26 William R. Farmer, The Synoptic Problem: A Critical Analysis, (New York: The Macmillan Company- Londra: Collier-Macmillan Limited, 1964), 1-4.
27 Mark Goodacre, The Synoptic Problem: A Way through Maze, (Londra: T-T Clark, 2001), 21.
(ii) Farrer Teorisi: Büyük Britanya kökenli bir teoridir. Farrer teorisi aslnda iki kaynak hipotezini belirli bir ölçüde kabul etmektedir. Çünkü bu teoride, Markos ncili’nin önce yazldna ya da Matta ile Luka’nn yazarlarnn onu kaynak olarak kullandklarna itiraz edil- memektedir. Ancak burada Q diye tanmlanan hipotetik belgenin varlna üpheyle yaklal- maktadr. Ayrca, Luka’y kaleme alan yazarn sadece Markos’u deil, fakat ayn zamanda Matta’y da kaynak olarak kulland ileri sürülmektedir. Farrer teorisi, ilk defa olarak 1955 ylnda Austin Farrer tarafndan savunulmutur. Teorinin daha mehur savunucusu Farrer’in örencisi Michael Goulder’dir.28 Mark Goodacre ise bugün bu teorinin önde gelen müdafidir.29
ekil 3. Farrer Teorisi
(iii) Griesbach Teorisi
Birleik Amerika’da iki kaynak hipotezine kar popüler bir görü Griesbach teorisidir. Teori, XVIII. yüzylda J.J. Griesbach tarafndan ortaya atlp uzun süre genel kabul gördükten sonra gözden dümü, ancak 1964’te alann önde gelen uzmanlarndan William Farmer tarafndan yeniden canlandrlmtr. Griesbach teorisi iki kaynak hipotezinden daha eskidir. Ve aslnda bu hipoteze tümüyle kardr. Yani burada hem Markos ncili’nin öncelii sav, hem de Q diye bir belgenin mevcudiyeti reddedilmektedir. Griesbach’a göre, kronoloji açsndan Mar- kos üçüncü ncildir. Ayrca Markos’un yazar, hem ilk ncil diye tanmlanan Matta’y, hem de Matta’y kulland öne sürülen Luka’y kaynak olarak kullanmtr.30
ekil 4. Griesbach Teorisi
Matta ncili
Luka ncili
Markos ncil
Bilim dünyasnda yaklak iki yüz elli yldr sürdürülen çalmalarn sonucunda Sinop- tik Problem’in çözümüne yönelik müterek bir kanaat ortaya konulamamtr. Bu durum alann önde gelen baz uzmanlarn bile umutsuzlua düürmektedir. Örnein Joseph A. Fitz- myer, 1970’de nciller temal Pittsburgh Festivali’nde Markos ncili’nin öncelii teorisini sa- vunurken, Sinoptik Problem alannda yaplan modern çalmalar da deerlendirmitir. Fitz- myer’e göre, Problem’in neredeyse çözümsüz olduu, o güne kadar yaplan tüm çalmalar- dan ortaya çkan sonuçtur.31
28 Goodacre, Synoptic, 21-22. 29 Mark Goodacre, The Case Against Q: Studies in Markan Priority and the Synoptic Problem, (Harris-
burg, PA: Trinity Press International, 2002). 30 Goodacre, Synoptic, 22. 31 Joseph A. Fitzmyer, “The Priority of Mark and the ‘Q’ Source in Luke”, D. Hadidian (ed.), Jesus and
Man’s Hope, c. I, (Pittsburgh: Pittsburgh Theological Seminary, 1970), 134-147.
Baz aratrmaclara göre, Fitzmyer’in bu açklamas büyük ölçüde hakl bir kanaatin ifadesidir. Çünkü Problem’in çözümü konusunda Fitzmyer sonrasnda yaplan aratrmalarda da müterek bir kanaat olumamtr. Günümüzde birçok aratrmac iki kaynak ve dört kaynak hipotezlerini desteklemeyi sürdürmektedir. Ama kart görüleri savunan aratrmaclar hiçbir zaman eksik olmamtr. Bunlarn yakn dönemde bir derece daha güç kazandklar gö- rülmektedir. Örnein Farmer, Orchard ve Dungan gibi önemli uzmanlar, iki kaynak hipotezlerine kar Griesbach’n eski tezlerini desteklemeyi sürdürmülerdir. Baka baz uzmanlar, Streeter’in ya da Griesbach’n bir zamanlar bilim dünyasnda genel kabul gören tezlerinin tatmin edici olmadn düünmülerdir. Bu yüzden de Schleiermacher’in logia veya Weisse’nin Ur-Markos hipotezlerinin güncel varyantlarn benimseme yolunu tutmulardr.32 Özetle, Problem’in çözümü konusunda tartmalar ve aratrmalar tüm hzyla sürmektedir.
Problem’e has güçlüün önemli sebeplerinden biri de ncillerin kaleme alnmasna dair süreç hakknda pek az ey biliniyor olmasdr. Aslnda ncil metinlerinin arkasnda sözlü ve yazl geleneklerin bulunduu aratrmaclarn malumudur. Ama bu olgu bile bal bana yeterince karmaa yaratmaktadr. Alman aratrmac J. Wellhausen (1844-1918), Markos n- cili’ni anlatrken bu ncilin oluturulmas noktasnda üç önemli olgudan bahsetmitir. O, Mar- kos’un temel kayna olarak sözlü gelenee dikkat çekmi ve bilgiye yönelik malzemenin bu sözlü gelenek içinde küçük birimler halinde dolatn belirtmitir. kinci olarak bu malzeme bir araya getirilerek çeitli aamalarda yeniden düzenlenmitir. Wellhausen, ncil yazarlarn da bunu yapanlar arasnda saymaktadr. Yani bir bakma ncil yazarlar redaktörlerdir. Son olarak, bu malzemenin sa’nn amac kadar erken cemaat açsndan da bizlere bilgi verdii tezi üzerinde durulmutur.33 Bultmann’a göre, Wellhausen’in bu hipotezleri ana gelenei oluturan nevi ahsna münhasr öykü ve öykü gruplarnn editörlerin çabasyla ncil metinlerinde bir araya getirildikleri gerçeini kantlamaktadr. Ayrca, daha önceki dönemleri tem- sil eden gelenek parçalarnn daha sonraki dönemlere ait malzemelerle deitirilmi olduklarn da bu hipotezlerden anlalmaktadr. Ancak Bultmann’a göre Wellhausen, aratrmalar- nn sonucunda kapsaml hükümlere ulamaktan kaçnmtr.34
Wellhausen tarafndan verilen bu aamalarn detaylar tartlabilir. Ancak onun sözlü rivayetlere ilikin bu açklamas sonradan “form kritii” adn alacak bilimsel yöntemin balca aksiyomlar olmutur. Çünkü bizzat Luka ncili’nin yazar da Wellhausen’i dorulamakta- dr. Luka ncili’nin balangç pasaj, tam da bu konu hakknda kymetli bir bilgilendirme yapmaktadr. Luka, öyle söylemektedir: πειδπερ πολλο πεχερησαν νατξασθαι διγησιν περ τν πεπληροφορημνων ν μν πραγμτων, καθς παρδοσαν μν ο π’ ρχς ατπται κα πηρται γενμενοι το λγου, δοξε κμο παρηκολουθηκτι νωθεν πσιν κριβς καθεξς σοι γρψαι, κρτιστε Θεφιλε “Birçoklar, balangçtan itibaren tank ve sözün hizmetkâr olanlar tarafndan bizlere iletilen ekliyle, aramzda olup biten eylere ilikin bir hikâye anlatm kaleme alma teebbüsünde bulundular. Bütün bunlar en bandan özenle aratran biri olarak sana srasyla yazmak bana da cazip geldi, ey en yüce Teofi- los!”35
Luka ncili yazarnn bu anlatm, mevcut ncillerin birbirini izleyen üç aamadan geçe- rek ortaya çktklarn göstermektedir. Bunlarn ilki, sa’ya dair rivayetlerin “tank” sfat ta- yanlar tarafndan muhataplarna ifahi olarak iletildii “sözlü rivayet dönemidir.” Günü- müzde “form kritii”, bu sözlü rivayet dönemini inceleyen bilimsel yöntemdir. kincisi, sözlü rivayetlerin yazl metinlere dönütürüldükleri süreçtir. Çünkü cemaat içinden birçoklar
32 Johan Engelbrecht, “Challenging the Two-Source Hypothesis: How Successful are the Commenta-
ries?” Neotestamentica 30 (1996): 89-101; Gordon D. Fee, “A Text-Critical Look at the Synoptic Prob- lem”, Novum Testamentum 22/1 (1980): 12-28 (bk. 12-13); Farmer, The Synoptic.
33 Norman Perrin, What Is Redaction Criticism, 4. Basm, (Philadelphia: Fortress Press, 1974), 13-14. 34 Rudolf K. Bultmann, The History of the Synoptic Tradition, ngilizce trc. J. Marsh, (Oxford: Basil
Blackwell, 1972), 2. 35 Luka, 1/1-3.
sözlü olarak iletilen bu rivayetlerden hareketle öykü (διγησιν) niteliinde metinler yazmaya balamlardr. Bilimsel aratrmalarda “kaynak kritii” yöntemi baz açlardan bu süreci analiz etmektedir. Üçüncü aama ise bugünkü ncillerin ortaya çklarna dairdir. Örnein Luka, kendi ifadesine göre kendisine iletilenleri srasyla yazmay uygun bulmutur. “Redaksiyon kritii”, bu konuyu farkl açlardan aydnlatmaya yönelik bilimsel yöntemlerden biridir. Nite- kim Sinoptik Problem bu ve benzeri baka yöntemlerle yakn iliki içinde bir disiplindir.
Burada temel sorulardan biri udur: ncillerin kaleme alnmasndan önceki dönemleri yanstan en özgün form ya da formlar hangi ncil metninde karmza çkmaktadr? Baz aratrmaclara göre, en özgün formlar bazen Matta’da, bazen Luka’da, ama en çok da Markos’da bulunmaktadr. Öte yandan her bir ncil, birçok merhaleden geçmi çok sayda rivayet gele- neini kendi metinlerinde ihtiva etmilerdir. Yukarda verilen aamalara paralel bir açkla- maya göre, M.S. 30-40 yllarnda ilk koleksiyonlar oluturulmaya balanmtr. Bunlar, P diye tanmlanan Petrus’un Vaazlar ile Q, M ve L eklinde isimlendirilen hipotetik ve meçhul kay- naklardr. 40-50 yllarnda ön-ncillerin (ng. Proto-Gospels ya da Ur-Gospels) ortaya çktk- lar sanlmaktadr. Muhtemelen 50-60 yllar arasnda bugünkü ncillerin geliimi son safhaya gelmitir.36 Bununla beraber ncil metinlerine ilk defa oluturulmalarndan sonraki süreçte de birçok defa eklemeler ya da müdahaleler yaplmtr. Bir baka ifadeyle, bugün elimizde olan ncil metinleri aslnda ilk defa oluturulduklar özgün formlarndan da farkldr.37 Bilim dünyasnda örnein “metin kritii” diye tanmlanan bir yöntem, bu olguyu açkça kantlamaktadr.
3. MARKOS’UN ÖNCEL TEORS VE REDAKSYON KRT
Yukarda da görüldüü gibi, sözler ya da öyküler önce (i) tarihsel sa’nn öretilerinde, sonra (ii) sa sonrasnda erken cemaatin yaamnda ve nihayet (iii) ncil yazarlarnn düün- celerinde ekillendikten sonra ncillere kaydedilmilerdir. sa’dan bugüne kadar herhangi bir metin kalmadna göre, ncillerdeki sözlerin ya da öykülerin tarihsel sa’nn öretilerindeki özgün formlarn dorudan bilmek olanakszdr. Ancak bu sözlerin ya da öykülerin, sa sonras dönemde sözlü ve yazl formlar halinde erken cemaatte mevcudiyeti ve ayrca bunlarn belirli ölçülerde ncil yazarlarna kadar ulap onlarn zihinlerinde yeniden ekillenmi olduklar vakadr. Bu balamda, bahis konusu sözlü formlar “form kritii” denilen; sözlü ve yazl formlar yeniden ekillendiren ncil yazarlarnn ideolojik ve teolojik eilimleri ise “redaksiyon kritii” denilen bilimsel metotlar üzerinden anlalr klnmaya çallmaktadr.38 Nitekim bilhassa bu ikinci yöntem Sinoptik Problem meselesiyle dorudan ilikilidir.
Form kritii (form criticism, formgeschichte, “form tarihi”), ncillerin kaleme alnmasndan önceki “sözlü rivayet” (oral traditions ya da oral transmission) dönemini ön plana ç- karmakta,39 ncil yazarlarn “rivayetleri yazan kiiler” diye tanmlamaktadr.40 Bununla beraber ncil yazarlar redaktörlerdir. “Redaktör”, metni düzenleyen kiiye denilir. Redaksiyon kritii (redaction criticism, redaktionsgeschichte), aratrmann bir sonraki aamasdr. ncil yazarlar, kaynaklarndan kendilerine ulaan rivayetleri, bilgileri ya da gelenekleri seçen, dü- zenleyen, ekillendiren ve yeniden sözcüklere döken ahsiyetlerdir.41 Dolaysyla redaksiyon kritii, ncil yazarlarnn bilgi kaynaklarn düzenlemek, yeniden biçime sokmak ve elden ge- çirmek suretiyle, eski edebi çalmalar nasl ortaya çkardklar konusunu aratrmaktadr.
36 Engelbrecht, “Challenging”, 91. 37 Markos ncili’nin son ksm özelinde kr. Bruce M. Metzger, The Canon of the New Testament: Its
Origin, Development, and Significance, (Oxford: Clarendon Press, 1987), 122-128. 38 Stephen S. Smalley, "Redaction Criticism," I. Howard Marshall, ed., New Testament Interpretation:
Essays on Principles and Methods, (1977. Carlisle: The Paternoster Press, revised 1979), 181-196 (bk. 192).
39 Stephen H. Travis, “Form Criticism”, New Testament Interpretation: Essays on Principles and Met- hods, ed. I. Howard Marshall, 1977 (Carlisle: The Paternoster Press revised 1979), 153-164.
40 Bloomberg, Historical Reliability, 21-22. 41 Bloomberg, Historical Reliability, 35-36.
Metodun arkasnda yatan temel teori udur: Bir yazarn kulland kaynak bilinmekteyse ve o kaynak bugün elde ise, söz konusu yazarn bu kayna ne ekilde kulland sorusunun yant, onun birçok eilimi ya da ideolojisi hakknda önemli ipuçlar sunmaktadr. Örnein X isimli bir yazarn Y adnda baka bir yazar kaynak olarak kulland, ama onu kullanrken küçük baz deiiklikler yapt; söz gelimi birkaç önemli kelimeyi ya da cümleyi görmezden geldii, bazlarn deitirdii ya da kimi eklemeler yapt biliniyorsa, bu gibi tespitlerin top- lam X isimli yazarn kiisel eilimleri ve ideolojisi hakknda önemli sonuçlara ulamay müm- kün klmaktadr. Zira bir yazar, bilgi kaynaklarn ancak bunun için geçerli bir sebep olmas durumunda deitirecektir. Eer belirli bir dorultuda yeterince deiiklik yaplmsa, redak- törün (yani ncil yazarlarnn) balca eilimlerine ya da ideolojik görülerine dair sis perdesi aralanabilecektir.42
Redaksiyon kritii, Sinoptik Problem konusunda yürütülen çalmalarda aratrmaclara büyük yardmlar salamaktadr. Zira ncil yazarlar birtakm kaynaklar kullanmak suretiyle kendi metinlerini oluturmulardr. Üstelik bu kaynaklardan bazlar bugün eldedir; ncil yazarlar birbirlerini de kaynak olarak kullanmlardr. Aratrmaclar arasndaki baskn gö- rüe göre, Matta ile Luka’nn yazarlar Markos’un metnini kaynak olarak kullanmlardr. Daha önce belirtildii gibi, bu teori “iki kaynak hipotezi”, “dört kaynak hipotezi” ve “Farrer teorisi” kapsamlarnda geçmektedir. Ksaca, Matta’y ve Luka’y kaleme alan yazarlarn Mar- kos’taki öyküleri nasl düzenleyip naklettikleri hususu, onlarn ideolojik ve teolojik tasavvur- lar hakknda birçok ipucu verebilecektir. Bu ise bazen onlarn sa’ya dair tarihsel süreci nasl ekillendirdiklerine ilikin önemli hususlar gün yüzüne çkaracaktr. Bütün bu anlatmn, aada verilen örnekler üzerinden daha anlalr klnmas mümkündür. imdi, aadaki ikili rivayete bakalm:
Tablo 2. Sinoptik Karlatrma Örnei
Markos 6/5 Matta 13/58
κα οκ δνατο κε ποισαι οδεμαν δναμιν, ε μ λγοις ρρστοις πιθες τς χερας θερπευσεν.
Ve (sa) orada, birkaç hastay üzerle- rine ellerini koyarak iyiletirmek istisnasyla hiçbir mucize yapamad.
κα οκ ποησεν κε δυνμεις πολλς δι τν πισταν ατν.
Ve (sa) imanszlklar yüzünden orada pek fazla mucize yapmad.
Markos’un öncelii teorisi yukarda verilen örnek özelinde düünülecek olursa; Matta ncili yazarnn yukardaki pasaj Markos’tan alntlayarak naklettii anlalmaktadr. Bir baka deyile, yukarda bahsi geçen Matta 13/58 pasaj Markos 6/5 pasajna dayanlarak ya- zlmtr. Nitekim her iki ncil yazarnn ayn rivayeti naklettikleri de açkça görülmektedir.
Sinoptik Problem’in “Markos ncili’nin Öncelii” teorisiyle Kitab- Mukaddes Kritii kapsamndaki “redaksiyon kritii” ilkesini bir arada yukardaki pasaja uyarlarsak; Matta ncili yazarnn (kaynak olarak kulland) Markos metnine küçük (ama çok önemli) müdahale- lerde bulunduu görülmektedir. Markos’un (daha önceki tarihlerde yazlm) pasaj, sa’nn gücünün bir snr olduu anlamn yanstmaktadr. Markos’un bu pasajna baklarak, aslnda yaplabilecek baka baz mucizeler de varken sa’nn bunlar yapamad gibi, ya da örnein
42 Bart D. Ehrman, The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings, 2. bs,
(New York: Oxford University Press, 2000), 76.
sa tarafndan iyiletirilmeyi bekleyen veya baka mucizeler görmeyi arzulayan; ancak um- duklarn bulamayan baka hastalarn yahut kiilerin bulunduu türünden alglarn ortaya çkmas kaçnlmazdr. Çünkü Markos’un pasajnda sa’nn hiçbir mucize yapamad söylen- mektedir. Buna karn Markos’tan daha sonraki bir tarihte (bugün ncil diye tanmlanan) metni kaleme alan ve bu srada Markos’u da çalarak kaynak olarak kullanan Matta’nn yazar, sa’nn gücünün bir snr olabilecei düüncesinden holanmam, ortaya böyle bir alg çkmasn engellemek istemitir. Bu yüzden de Markos’tan iktibasen naklettii yukardaki pasajda, οκ δνατο ποισαι (“yapamad”) ifadesini οκ ποησεν (“yapmad”) eklinde dei- tirerek vermitir. Matta’nn yazar, Markos’un metnine bu ekilde bir müdahalede bulunarak, sa’nn (Markos metnindeki snrl) gücünü, imdi kendi metninde snrsz bir ekle bürümü- tür. Ve sa imdi artk Matta metninde gücü snrl olduu için mucize yapamam deildir; fakat kendi istei ve iradesiyle, oradakilerin imanszlklar yüzünden, bir tercihte bulunmu ve mucize yapmamtr. “Yapamamak” baka bir ey, “yapmamak” baka bir ey olduuna göre, Matta yazarnn kaynak olarak kulland Markos’un pasajna yapt bu küçük ama önemli müdahale, onun teolojik ve ideolojik anlay hakknda çok ey söylemektedir.43 De- mek ki Matta’nn yazar sa’y okurlarna “gücü snrl” bir varlk olarak deil, “gücünün snr olmayan” bir varlk gibi nakletmeyi tercih etmektedir. Böylece sa, daha önce yazlm tarihsel bir metinden daha sonra yazlm baka bir tarihsel metine, gücünün snr olan bir varlktan gücü snrsz bir varla dönü(türül)erek geçmi olmaktadr.
imdi, ayn balamda fikir verebilecek baka bir ikili rivayete bakalm:
Markos, 10/17-18 Matta 19/16-17
Κα κπορευομνου ατο ες δν προσδραμν ες κα γονυπετσας ατν πηρτα ατν, Διδσκαλε γαθ, τ ποισω να ζων ανιον κληρονομσω δ ησος επεν ατ, Τ με λγεις γαθν οδες γαθς ε μ ες θες.
Ve yola koyulurken birisi koarak ona geldi, dizlerinin üstüne çöktü ve sordu, “iyi öretmen, ebedi yaam miras alabilmek için ne yapmalym?” Ve sa ona dedi ki: “Beni ni- çin ‘iyi’ diye adlandryorsun? Yalnzca bir Tanr dnda hiç kimse iyi deildir”.
Κα δο ες προσελθν ατ επεν Διδσκαλε, τ γαθν ποισω να σχ ζων ανιον; δ επεν ατ Τ με ρωτς περ το γαθο; ες στιν γαθς· ε δ θλεις ες τν ζων εσελθεν, τρει τς ντολς.
Ve bak, birisi ona geldi ve dedi: “öretmen, nasl bir iyilik yapmalym ki ebedi hayat kazanabileyim?” Ve o, ona dedi ki: “Bana neden iyilik hakknda soru soruyorsun? yi olan yalnz biri var. Ya- ama kavumak istiyorsan buyruklar yerine getir”.
Yukardaki örnekte bir kez daha Markos ve Matta ncillerinin ayn rivayeti naklettikleri görülmektedir. Öykünün Markos varyantna bakldnda; sa kendisine yaplan bir iltifat reddetmektedir. Çünkü sa’ya göre bu iltifat yalnzca Tanr’ya yaplmaldr. Markos metninde geçen bu kayt, içerdii anlam bakmndan iki önemli olguyu gün yüzüne çkarmaktadr: Bi- rinci olarak; sa, Tanr’ya ait olduunu düündüü bir sfat Tanr gibi ya da hiç deilse Tanr’yla ayn oranda tamadn söylemektedir. Bir baka deyile, sa’ya göre Tanr sa’dan daha iyidir. kinci olarak; Tanr ile sa’nn iki ayr ahsiyet olduklar, Tanr’nn sa’dan üstün bir varlk olduu, sa’nn Tanr karsnda düük bir kristolojik balam tad, bizzat sa’nn azndan Markos metninde nakledilmitir. Matta’nn yazar ise kaynak olarak kulland Mar-
43 Hawkins, Horae Synopticae, 118.
kos’un metnine bir kez daha redaktör olarak müdahalede bulunmutur. Her iki metne de dik- katle bakldnda; bazen farkl sözcüklerle de olsa sa’ya gelen adam aslnda her iki örnekte de ayn soruyu sormaktadr: “Tanr’nn honut olduu ve O’nun mükâfatlandraca bir birey olabilmem için bana ne önerirsin?” Ve yine, bu adam her iki pasajda da sa’ya Διδσκαλε, “ö- retmen” (Markos’ta Διδσκαλε γαθ, “iyi öretmen”) eklinde hitap etmitir.44 Buna karn sa’nn Matta metnindeki yant Markos’takinden farkldr. sa, Markos’ta, kendisinin “iyi” olarak tanmlanamayacan, çünkü kendisi de dâhil olmak üzere Tanr’dan baka hiçbir varln iyi olmadn söylemiti. Matta’da ise böyle bir cevap geçmedii gibi, sa aslnda adamn sorusunu da sanki dönütürmeye çalmaktadr. Adam, sa’ya ebedi yaama kavumak için ne yapmas gerektiini sormutur. Hâlbuki sa, Matta’nn anlatmnda anlalmaz bir biçimde adamn sorusunu iyilik hakknda sorulan bir soruya dönütürmütür. Üstelik sa, Matta ncili metninde, Tanr ismini de ( θες) zikretmemektedir. Markos’un sa’sna göre iyi olan yalnzca biri vardr, o da Tanr’dr. Nitekim Matta’nn sa’sna göre de iyi olan yalnzca biri vardr, peki, ama kimdir? Tanr m? sa m? Matta’nn yazar tarafndan ortaya çkarlan bu belirsizlik, Matta’nn okurlarn, Markos’un okurlarnn aksine, Tanr’nn tartmasz üstün statüsü ile sa’nn yüksek olduu farz edilen (veya Matta ncili yazld sralarda yükseltilmeye çallan) kristolojik pozisyonunu mukayese etme külfetinden kurtarm olmaktadr. Buradan anla- lan; Matta’y kaleme alan meçhul yazar, sa’nn Markos’ta Tanr karsnda bizzat kendi azndan düük bir kristolojik balamda sunulmasndan ve kendisine yaplan bir iltifat Tanr’ya atfetmesinden holanmamtr. Bu yüzden de Markos’un pasajna bir redaktör sfatyla mü- dahalede bulunmu, o pasaj yeniden düzenlemitir.
Son olarak üçlü perspektifi yanstan u önemli pasajlara bakalm:
44 γαθ sözcüü αγαθς kelimesinin vocativus tekil, eril biçimidir ve “edepli”, “düzgün”, “dürüst”, “na-
zik”, “basit”, “naif”, “mülayim”, “merhametli” gibi anlamlara da gelmektedir.
Markos 12/28-32 Matta 22/35-40 Luka 10/25-28
Κα προσελθν ες τν γραμματων κοσας ατν συζητοντων, δν τι καλς πεκρθη ατος, πηρτησεν ατν, Ποα στν ντολ πρτη πντων πεκρθη ησος τι Πρτη στν, κουε, σραλ, κριος θες μν κριος ες στιν, κα γαπσεις κριον τν θεν σου ξ λης τς καρδας σου κα ξ λης τς ψυχς

cumhuriyet İlahiyat dergisi - cumhuriyet theology journal

Documents