RezimeDeguri}ka pe}ina je jedan od oko 200 speleolo{kih objekata istra`enih u regiji Vaqevskog krasa. Do nedavno je predstavqala jedan od najdu`ih objekata, odmah iza Plandi{ta i Petni~ke pe}ine. U ranijim radovima re~eno je da se pe}ina sastoji od jednog pe}inskog kanala du`ine 473 m i jednog sporednog kanala dugog oko 30 m. Glavni kanal, kojim te~e stalni vodeni tok, zavr{avao se sifonskim jezerom koje je predstavqalo kraj pe}ine.

Nova istra`ivawa Deguri}ke pe}ine, u kojima u~estvuju speleolozi i ronioci Speleolo{ke grupe DI “Vladimir Mandi}Manda” i Ronila~kog kluba “Posejdon” iz Vaqeva, zapo~eta su 1999. i nastavqena tokom 2000., 2001. i 2002. godine. Prorowavawem pet sifona Deguri}ka pe}ina postaje najdu`i objekat i zna~ajno kra{ko vrelo u regiji Vaqevskog krasa. Do sada je izmereno i nacrtano 2027,7 m pe}inskih kanala, od ulaza ka tre}em sifonu.

Kqu~ne re~i: Vaqevski kras, Deguri}ka pe}ina, speleorowewe

PREGLED DOSADA[WIH

ISTRA@IVAWA

DEGURI]KE PE]INE

Du{ica Trnavac

Du{ica Trnavac, diplomirani geograf, Speleolo{ka grupa, Dru{tva istra`iva~a “Vladimir Mandi} - Manda”

2

Summary of the Latest Results in the Research of Deguric Cave

Deguric cave is one of 200 speleological objects explored in the region of Valjevo karst. Untill recently, it represented one of the longest objects, following Plandiste and Petnica cave. In previous researches it was stated that the cave consisted of one main cave canal 473 m long and one secondary canal about 30 m long. The main canal, through which water constantly flows, was ended in siphon lake, which represented the end of the cave.

New researches of Deguric cave, in which the speleologists and divers from The Department os Speleology of The Research Society "Vladimir Mandic - Manda" and Diving club "Posejdon" from Valjevo have taken part, started in 1999 and have been continued through the yaers of 2000., 2001. and 2002. By diving through five siphons, the Deguric cave became the longest object and important boiling spotting of Valjevo' s karst. The results of topographic filming of the object up to the second siphon are represented in the work.

Key words: Valjevo´s karst, Deguric cave, speleo-diving

SP

EL

EO

LO

GI

JA

UVOD

Kao jedan od skoro 200 speleolo{kih objekata registrovanih u Vaqevskom krasu, Deguri}ka pe}ina se isti~e svojom specifi~no{}u. Sem toga {to su rezultati istra`ivawa pokazali da je najve}a pe}ina, ona je, za ovu regiju, i veoma va`no kra{ko vrelo. Prou~avawe pe}ine doprinosi pro{irivawu saznawa o Vaqevskom krasu uop{te.

Kao konkretan doprinos zadatom ciqu, u radu su izlo`eni originalni rezultati merewa objekta, koji se odnose na delove pe}ine koji nisu bili do sada poznati.

Osobenost ovog rada, i istra`iva~kog projekta generalno, je i u veoma specifi~nim terenskim i kabinetskim metodama rada. Istra`ivawe je pored standardne speleolo{ke tehnike, zahtevalo i savladavawe objekta rowewem kroz pe}inska jezera i sifone.

KARAKTERISTIKE GEOGRAFSKOG POLO@AJA DEGURI]KE PE]INE

Deguri}ka pe}ina se nalazi oko 5 km ju`no od Vaqeva, 200 m uzvodno od hidrocentrale u selu Deguri}. Use~ena je u desnu dolinsku stranu Gradca, neposredno pre zavr{etka wenog kawonskog dela (Skica 1).

Skica 1: Ise~ak orografske karte - okolina Deguri}ke pe}ine

3

Zbornik radova Broj 15

AS

TR

ON

OM

IJ

A

U tom delu povr{, visine 300-400 m, izgra|ena od sredwetrijaskih jako poreme}enih i skra{}enih kre~waka, spu{ta se odsecima u dolinu Kolubare i Vaqevsku kotlinu. Do ispod tih odseka dopiru neogenski jezerski sedimenti, koji su sa ve}ih visina sprani (Skica 2). Na povr{ini ogoli}enih kre~waka nalaze se brojne vrta~e i kratke doline u krasu i slepe doline. Velika mo}nost ovih kre~waka presudno je uticala na proces prevo|ewa povr{inske u podzemnu re~nu mre`u.

Skica 2: Ise~ak geolo{ke karte - okolina Deguri}ke pe}ine

Ulaz u Deguri}ku pe}inu se nalazi na 236 m apsolutne visine i okrenut je ka zapadu. Nalazi se ispod 20 m visokog vertikalnog kre~wa~kog odseka, koji je zasekla reka Gradac. Ulaz u pe}inu je {irine 7 m, a visine 3,5 m. Profil ulaznog dela pe}ine je trouglastog oblika, {to je posledica dijaklaze pravca sever-jug (Fotografija 1).

2

Zbornik radovaBroj 15

LEGENDA:

KVARTARNI SEDIMENTI

NEOGENI SEDIMENTI

KARBONATNE STENE

MAGMATITI

RASEDI

PE]INSKI KANAL

Fotografija 1: Ulaz u Deguri}ku pe}inu (Bojan Skarep, oktobar 2002.)

Iz pe}ine isti~e tok Deguri}ke reke koji je do u{}a u reku Gradac dug oko 70 m. U Gradac se uliva na 3,5 km uzvodno od wegovog u{}a u Kolubaru, prave}i mali vodopad relativne visine oko 2,5 m, koji je obrastao mahovinama (Fotografija 2). Usporavawem Gradca usled izgradwe brane kod hidrocentrale, do{lo je do kra}eg ujezeravawa, te mu je i nivo vode u koritu podignut (na kra}em uzvodnom delu toka), tako da je relativna visina u{}a Deguri}ke reke u Gradac smawena na oko 1 m.

Fotografija 2: U{}e Deguri}ke reke u Gradac (Bojan Skarep, 2001.)

3

Zbornik radova Broj 15

2

Zbornik radovaBroj 15

Karta 1: Ise~ak Topografske karte 1:25000, list Ba~evci({ira okolina Deguri}ke pe}ine)

ISTORIJAT DOSADA[WIH ISTRA@IVAWA DEGURI]KE PE]INE

Najranije pomiwawe Deguri}ke pe}ine nalazimo u zapisima Vladimira Kari}a. Me|u prirodnim retkostima okoline Vaqeva, on navodi nekoliko pe}ina: "Odmah vi{e Vaqeva, a pored Kolubare nahodi se malena pe}ina Vidra~ka, zatim pe}ina u Deguri}u, za 3 do 4 km po{av uz reku

1Gradac, pa pe}ina u Ribnici blizu Mionice, itd."Deguri}ku pe}inu je prvi delimi~no istra`io Branislav P. Jovanovi}. On pi{e o

zajezerenom pe}inskom kanalu koji vijuga ("meandrira") u dubini kre~wa~ke mase oko 100 m, "pa je pregra|en nizom zubaca koji vise sa tavanice i dopiru do povr{ine jezera, tako da ~amcem daqe nismo mogli prolaziti. Me|utim, izme|u tih debelih zubaca vidi se da se kanal pro{iruje u

2dvoranu, koja i daqe vijuga i ~ije je dno pokriveno vodom sve dok je mogla biti osvetqena."Doskora{we predstave o Deguri}koj pe}ini poti~u iz rezultata istra`ivawa koja je

vodio Radenko Lazarevi}. Arhivirani podaci u formi "Katastar speleolo{kih objekata kawona reke Gradca" govore da je ova pe}ina istra`ivana tokom 1976. godine. Rezultati tih istra`ivawa prezentovani su u radu "Deguri}ka pe}ina". U tom radu se navodi podatak o ukupnoj du`ini pe}ine od 501,5 m. Ka`e se da se pe}ina zavr{ava sifonskim jezerom i "daqe napredovawe kroz pe}inu

3nemogu}e je bez opreme za rowewe i specijalno obu~enih speleologa." U radu se pomiwe i sporedni kanal koji nije topografski snimqen.

4Nove interpretacije istra`ivawa iz 70-tih nalazimo i u monografiji "Vaqevski kras". Ovde se iznosi podatak o ukupnoj du`ini pe}ine od 520 m, a isti podatak je preuzet i u

5"Speleolo{kom atlasu Srbije".Skorija istra`ivawa Deguri}ke pe}ine izvedena su tokom jeseni 1999. godine, a otkri}a

su isprovocirala i nastavak istra`ivawa tokom 2000, 2001. i 2002. godine. Prorowavawem prvog sifona, a potom i naredna ~etiri sifona, otkriveni su sasvim novi kanali, koji mewaju dosada{we predstave o ovoj pe}ini. Ona je postala najdu`a, a po svojim karakteristikama i najlep{a pe}ina u regiji Vaqevskog krasa.

Najnoviji rezultati istra`ivawa su i otkrivawe {estog sifona koji jo{uvek nije savladan.

Istovremeno, uz istra`ivawe i otkrivawe novih delova pe}ine (2000-2001), topografski je snimqeno i nacrtano oko 1500 m kanala, od ulaza do drugog sifona. Tokom 2002. godine snimqeno je jo{520 m kanala, od drugog ka tre}em sifonu. Procewuje se da je do tre}eg sifona preostalo oko 150 m kanala, koji }e upotpunti bazu podataka i omogu}ti crtawe i analizu ovog sektora pe}ine. Rezultate navedenih snimawa upravo prezentujemo u ovom radu.

Tim koji je realizovao najnovija otkri}a ~ine speleolozi i ronioci Dru{tva istra`iva~a "Vladimir Mandi}Manda" i Ronila~kog kluba "Posejdon" iz Vaqeva: Bojan Skarep (vo|a istra`ivawa), Ana Rankovi}, Goran ̂ itakovi}, @eqko Petri}, Jelena Sre}kovi} i Du{ica Trnavac.

FIZI^KO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE DEGURI]KE PE]INE

Morfolo{ke karakteristike Deguri}ke pe}ine

Glavni kanal Deguri}ke pe}ine ima pravac pru`awa jugoistok-jug. Wim te~e, neprekidno, vodeni tok. Kanal je snimqen 500,1 m iza drugog sifona, i izmerena du`ina do drugog sifona mu je 807,5 m. Iz glavnog kanala odvaja se vi{e bo~nih kanala (prilog br. 1), te je ukupna du`ina svih snimqenih kanala 2027,7 m.

3

Zbornik radova Broj 15

1 2 3

4 5 Kari}, V. (1887., str. 647). Jovanovi}, B. P. (1956., str. 215). Speleolo{ka grupa D. I. V. M. M. (1985., str. 9).

Lazarevi}, R. (1996.). \urovi}, P., urednik, (1998.).

2

Zbornik radovaBroj 15

Skica 3: Uporedni prikaz projektovanog plana i profila Deguri}ke pe}ine (prema OnStation 3.0)

Ulaz - prvi sifonUlaz u pe}inu je zasvo|en, {irine 7 m, visine 3,5 m. Na 4. metru od ulaza na tavanici se

nalazi vigled te je visina kanala na tom mestu 10 m.Du`ina po~etnog kanala, do 1. sifona, iznosi 450,8 m. Pravac pru`awa je jugoistok-jug.

[irina celog kanala kao i re~nog toka uglavnom je jednoli~na, i kre}e se od 3 m do 4 m, mada ima delova gde se svodi na 1 m ili se {iri do 7 m. Sli~no je i sa se prose~no oko 5 m, najmawa visina kanala je 1,3 m (izme|u ta~aka 32 i 33), a najve}a visina je 10,4 m (od ta~ke 12 do 14). Od samog ulaza sa obe strane vodenog toka, na pro{irewima, nalaze se akumulativne terase izgra|ene prete`no od gline. Prose~na dubina vode iznosi 0,7 m sa oscilacijama od 0,1 m do 3,5 m. Dno pe}inskog kanal uglavnom ~ini blato visine i do 0,4 m, mada se mogu sresti i ~ista stena ili obru{eni kameni blokovi. Pored malog broja stalaktita, kalcitnih saliva i stalagmita, ovaj deo pe}ine nema mnogo akumulativnih speleolo{kih oblika.

Prvi SifonoKanal se zavr{ava sifonskim jezerom pre~nika 6 m. Zatim kanal pada pod uglom od 32

(od ta~ke 35 do 36) du`inom od 8 m. Prolaz na dnu sifona dug je 2,5 m, a visok 1 m. Potom se pod ouglom od oko 25 kanal izdi`e (izrawa), du`inom vlaka od 16,5 m. Tako, ukupna du`ina prvog

sifona iznosi 24,5 m. Najdubqa ta~ka sifona je na oko 6 m ispod povr{ine ujezerenog toka.Levi bo~ni (doto~ni) kanalNa oko 308 metara od ulaza (ta~ka 22), sa leve strane*, preko saliva visine 2 m, odvaja se

bo~ni kanal generalnim pravcem pru`awa ka istoku, ukupne du`ine 86,2 m, sa stalnim vodenim tokom dubine od oko 0,4 m. Prose~na {irina, kao i visina bo~nog kanala iznosi 2 m. Kanal je

650.0 m North65.56 m/cm

0.0 m

siroma{an pe}inskim oblicima izuzev na samom kraju gde se javqaju salivi i mawi stalaktiti. Kraj predstavqa ve}i saliv koji je pregradio pe}inski kanal spustiv{i se na 0,3 m od dna kanala. Sa desne strane saliva postoji otvor veoma malih dimenzija, tako da je daqi prolaz nemogu}. Po utiscima istra`iva~kog tima, iza saliva kanal se nastavqa daqe, ali je napredovawe kroz otvor nemogu}e.

Prvi sifon - drugi sifonUkupna du`ina glavnog kanala do drugog sifona iznosi 917 m, a izme|u sifona je du`ine

303,1 m. Generalni pravac pru`awa ovog kanala je jug. [irina varira od 1,5 m do 9 m (prose~na 2,5 m), dok je visina od oko 8 m prili~no konstantna. Vodeni tok, izuzev na ve}im pro{irewima pru`a se celom {irinom kanala, sa prose~nom dubinom od 0,3 m.

Dno glavnog kanala sastoji se od sitnog kamewa, mestimi~no se pojavquju veliki obru{eni blokovi, dok glinovitog nanosa u ovom delu pe}ne gotovo i da nema. Za razliku od prvog dela, u ovom delu pe}ine akumulativni procesi su dosta intenzivniji, manifestuju se stvarawem maweg broja akumulativnih terasa, velikim brojem stalaktita, stubova i kalcitnih saliva du` pe}inskih zidova. Po akumulativnim terasama formirali su se i mawi stalagmiti.

Bo~ni kanaliU glavnom kanalu na 717,8 metru (ta~ka 58) odvaja se desni bo~ni kanal ukupne du`ine

300,7 m, minimalne {irine od 1 m, a maksimalne do 11 m. Visina ovog kanala varira: od prose~ne visine 3,5-4 m, pove}ava na 5-7 m, i pada na oko 1,5 m do 2 m. Kanal usmeren ka severoistoku, po~iwe relativno niskom tavanicom, ali velikim usponom, i ubrzo zauzima nivo na oko 11 m iznad nivoa glavnog kanala. Dno kanala je ve}im delom izgra|eno od nanosa gline koji se mestimi~no zamewuje zasiganim kadama ili obru{enim blokovima.

Prema zapisima topografskih snimawa Deguri}ke pe}ine mo`e se konstatovati da je ovo kanal najbogatiji pe}inskim nakitom. Gotovo celom du`inom kanala javqaju se stalaktiti, stalagmiti, mno{tvo kalcitnih saliva, zasiganih kada kao i mno{tvo helaktita raznih dimenzija. Kanal se zavr{ava naglim padom tavanice koja se spaja sa glinenim nanosom i tako ga zatvara.

Na 724,8 metru (ta~ka 59) sa leve strane po~iwe bo~ni kanal ukupne du`ine 313,2 m, prose~ne {irine i visine oko 3 m. Generalni pravac pru`awa ovog kanala je jugoistok. Karakteristike ovog kanala, kada je re~ o pe}inskim ukrasima prili~no su sli~ne desnom bo~nom kanalu: mno{tvo stalaktita i stalagmita, helaktita, korala, zasiganih kada i saliva. Kanal se zavr{ava glinenim ~epom. U ovom kanalu se odvaja mawi kanal desnom stranom (ta~ka 59-1) u pravcu jugozapada, du`ine 48,4 m koji se spaja sa glavnim kanalom, odnosno 2. sifonom (u ta~ki 67). Dno kanala je stenovito sa primesama gline. U sredwem delu kanala javqaju se ukrasi u vidu stubova i stalaktita. Na ovoj relaciji postoje mawe zasigane kade visine 0,4 m. Jo{ jedan sporedni kanal (odvaja se u ta~ki 59-2 i izlazi u 59-6), ukupne je du`ine 62,9 m, prose~ne visine i {irine oko 2 m. Iz ovog kanala odvaja se mawi deo du`ine 6,5 m (na ta~ki 59-2-2 i spaja se sa ta~kom 59-3).

Drugi sifonJezero prose~ne dubine 1 m, a {irine 4 m, pru`a se od ta~ke 61. pa do ulaza u sifon. Na

ta~ki 63. nalazi se zasigana kada preko koje se preliva voda, {irine 4 m, a visine 2 m koja, ustvari, predstavqa branu, te se iza kade voda zadr`ava, potapa pe}inski kanal i od wega pravi sifon du`ine 29,1 m. [irina ovog kanala varira od 1 m do 5,5 m kao i visina koja se kre}e od 1 m do 5 m na ta~ki 67. Dubina vode je od 0,5 m do 2 m, tako da u ovom sifonu (kanalu) postoje vazdu{ni ~epovi gde se mo`e izroniti. Po stranama kanala nalaze se naslage gline {irine do 1 m. Treba napomenuti da se i u ovom sifonu javqa „pe}inski nakit“. Posebno treba izdvojiti jedan stub koji se nalazi u ta~ki 67, na mestu ukr{tawa glavnog kanala sa delom levog bo~nog kanala (59-

3

Zbornik radova Broj 15

* U ovom radu princip obele`avawa bo~nih kanala odstupa od hidrolo{kog pravila, tj. kanali su ozna~eni kao levi ili desni shodno kretawu tokom istra`ivawa objekta, od ulaza uzvodno.

2-1), sa visinskom razlikom od 5 m. Po merewu iz sifona pravac pru`awa pe}inskog kanala daqe oima azimut od 170 , usmeren je ka jugu-jugoistoku.

Drugi sifon tre}i sifonNeposredno posle drugog sifona u kanalu se nalaze brojne zasigane kade (intezivno do

ta~ke 80) koje su duboke od 0,5 do 1,5 m. One ~esto pregra|uju kanal svom {irinom i izazivaju ujezeravawe vode. U tom delu, tavanica kanala je dosta niska, (spu{ta se do na 0,5 m iznad kada), sem zasiganih kada, nema izra`enijih drugih oblika. Mawi bo~ni kanal odvaja se kod ta~ke 79, ispuwen je blatom i tro{nim blokovima. Generalni pravac pru`awa ovog dela pe}ine je jug (u po~etku kanal blago ide u pravcu jugozapad, a potom se usmerava ka jugu-jugoistoku). Jedna od karakteristika ovog dela kanala jesu i oxaci visine i do 15 m (80, 91, 95, 98, 99, 101 107) iz kojih se javqaju prokapne vode. Od ta~ke 81 do 87-88 (Ledena ili kristalna dvorana) kanal je znatno bogatiji speleolo{kim oblicima: salivima, stubovima, zasiganim draperijama i baldahinima, makaronama, stalaktitima i stalagmitima. Dno kanala je u osnovi stena, {irina vodenog toka do 2 m. Sa strane vodenog toka javqaju se akumulativne terase po kojima su se razvili stalagmiti promera od 0,5 do 1,5 m. Uzvodno debqina nanosa se pove}ava, uz glinu, vide se i tragovi humusa. Posle ta~ke 105 kanal po~iwe da se {iri u veliku dvoranu i spaja se sa bo~nim kanalom koji se odvaja sa leve strane iz ta~ke 104. Po dnu dvorane su blokovi pre~nika od 0,5 do 2 m. U ta~ki 106 kanal se razdvaja na dva nivoa, ni`im tunelastim prolazi vodeni tok, a vi{i je prekriven zdepastim stalagmitima. Tavanica je tako|e bogata oblicima. Spajawem dva nivoa, kanal nastavqa u

oazimutu 134 (daqe nisu ura|ena snimawa).

Hidrolo{ke karakteristike Deguri}ke pe}ine

Deguri}ka pe}ina je pe}ina izvorskog tipa. Ona je jedina pe}ina u slivu Gradca u kojoj se javqa stalni podzemni tok (Jovanovi}, B. P., 1956).

Poreklo vode Deguri}ke reke je iz Deguri}kog vrela, ~ije se vode akumuliraju u Deguri}koj pe}ini i isti~u iz we u reku Gradac. Pripada grupi najve}ih vrela Vaqevskog krasa (uz Grada~ka vrela, Pakqe, Kqu~ka vrela i Bawu).

"Na platou ispod Deguri}kog vrela i pe}ine nalazi se zona isticawa podzemnih voda iz karstne izdani. Sama mesta isticawa izdanskih voda poplavqena su izgradwom povr{inske akumulacije za hidrocentralu "Deguri}", tako da nije mogu}e odre|ivawe kvantitativnih

6karakteristika vrela."Sistematska merewa proticaja Deguri}kog vrela nisu nikada vr{ena. R. Lazarevi}navodi

7podatak o sredwem proticaju od oko 12 l/s. Me|utim, nalazimo podatak da je na dan 16. 07. 1976. 8godine izda{nost vrela iznosila 75,6 l/s.

Tokom topografskog snimawa objekta (2000.-2002. godina), konstatovan je relativno uravnote`en celogodi{wi proticaj. Visina vode unutar objekta kre}e se u proseku oko 0,5 m. Izuzetak predstavqaju ujezereni i sifonski delovi, gde je zavisno od morfologije i visina vodenog stuba znatno ve}a.

"Nivo ovog vodenog toka povremeno se povi{ava za 0,75 m, {to se mo`e zakqu~iti na 9osnovu erozivnih brazda u zidovima pe}ine."

Po merewima izvr{enim na dan 16. 07. 1976. godine iznosi se podatak: "Temperatura vode o 10du` cele pe}ine je 7 C". U istom izvoru pi{e da voda pe}inskog toka spada u tvrde kre~ne vode,

da je, kao i intenzivne prokapne vode, zasi}ena, te izlu~uju sigu u vidu pre~aga, saliva, stalagmita. Iza takvih prepreka, u ujezerenim delovima toka vr{i se talo`ewe glinenih, nerastvorqivih ~estica, te je voda na pe}inskom ulazu skoro uvek bistra.

2

Zbornik radovaBroj 15

6 7 8

9 10 Speleolo{ka grupa D.I.V.M.M (1985.str.9).

Raki}, D. (2000., str. 49). Lazarevi}, R. (1996., str. 132). Lazarevi}, R. (1996., str. 169).

Petrovi}, D. (1951., str. 95).

Me|utim, merewa izvr{ena 13. 10. 2001. godine ukazuju na znatno vi{u temperaturu vode o ood 12,4 C (na ulazu u pe}inu), do 12,0 C ({to je konstantna temperatura pe}inskog toka).

Temperatura i relativna vla`nost vazduha Deguri}ke pe}ine

oTemperatura vazduha (merena 16. 07. 1976.) smawuje se sa 12 C na ulazu (rv 86 %), preko o o 118 C na 300 m du`ine (rv 96 %), do 6 C (rv 100 %) kod prvog sifona. Pe}ina, prema tome, pripada

tipu hladnih pe}ina.oSli~an pad temperature zabele`en je i prilikom merewa 13. 10. 2001. godine. Od 17,2 C

o ona ulazu (rv 74 %), na oko 300 m od ulaza ona je ve}oko 15 C, pred prvim sifonom 12,8 C o(rv 100 %), a iza prvog sifona, temperatura se stabilizuje na 12,3 C.

Od op{tih klimatskih karakteristika okoline mo`emo re}i da se Vaqevski kras odlikuje umereno-kontinentalnom klimom, koja ka planinskom pojasu, na jugu, prelazi u subplaninsku. Od dve klimatolo{ke stanice na tom prostoru (Vaqevo i Div~ibare), za

oDeguri}bli`a stanica, Vaqevo ima najvi{e temperature u julu od 20,8 C. Sredwe mese~ne otemperature iznad 15 C traju od maja, zakqu~no sa septembrom. Koreliraju}i maksimalne

temperature sa minimalnim padavinama na najbli`im ki{omernim stanicama (Vaqevo i Leskovice), u kontekstu povoqnosti za istra`ivawe ovog objekta, najoptimalnije vreme je kraj leta i po~etak jeseni.

EVOLUCIJA DEGURI]KE PE]INE

"Pe}ina i wen tok su nekoordinirani prema dana{wem dnu doline Gradca. Vezuju se za terasu od 5-7 m. Pe}ina je urezana ispod povr{i od 300-340 m, odnosno ispod gorwih granica

12obli`wih neogenih naslaga Gorwekolubarskog basena, te je nesumwivo od tih naslaga mla|a." To zna~i da je pe}ina po~ela da nastaje sa po~etkom usecawa Gradca ispod ove terase, za koju je ina~e utvr|eno da je "savremena aluvijalna terasa holocene starosti, te sledi da je Deguri}ka pe}ina

13mlada pe}ina holocene starosti."Me}utim, pre ove kona~ne ocene starosti pe}ine, treba sagledati osnovne faktore i

procese koji su doveli do wenog nastanka i koji su usmeravali wen razvoj. Pe}ina je izgra|ena hemijskom erozijom u kre~wacima (kra{kom erozijom, korozijom) i

mehani~kom erozijom pe}inskog vodotoka.S obzirom na ranije izlo`enu evoluciju okoline, mo`e se zakqu~iti da je po~etak

nastajawa Deguri}ke pe}ine vezan iskqu~ivo za delovawe kra{ke erozije.Kako je povr{inska hidrografska mre`a dezorganizovana kra{kim procesom i

pretvorena u podzemnu hidrografsku mre`u, mnogobrojne pukotine unutar kre~wa~ke mase poslu`ile su kao predispozicija za stvarawe podzemnih hidrolo{kih sistema. Tako kre~wa~ka masa cele oblasti predstavqa veliki rezervoar i kolektor podzemne vode koja je koncentrisana po prslinama, pukotinama i veoma {irokim kavernama, na znatnoj dubini ispod povr{ine terena.

Prose~nim godi{wim padavinama od oko 900 mm, koje uglavnom poniru (mawim delom isparavaju), vr{i se obilno hrawewe karstnih izdani. Doprinos karstnim izdanima daju i infiltrirani re~ni tokovi koji dolaze iz nekarstnih terena, a gube se u izduhama i pukotinama kre~waka. Izdan je razbijenog tipa, a wena gorwa granica je slobodan nivo koji bi se dobio kada bi se spojila visina vode u pukotinama.

3

Zbornik radova Broj 15

11 12

13 Lazarevi}, R. (1996., str. 53). Jovanovi}, B. P. (1956., str. 215).

Speleolo{ka grupa D. I. V. M. M. (1985., str. 11).

2

Sva voda koja se nalazi u ovim kre~wacima gravirtira prema drena`nim zonama koje se nalaze na granicama izme|u karstnog i nekarstnog terena. Pri tom, nivo izdani prema dreniraju}oj zoni veoma blago pada i to utoliko bla`e ukoliko su pukotine i {upqine povezanije i {ire.

Mo`e se pretpostaviti, da se Deguri}ka pe}ina nalazi u nekada{wem nivou podzemnog toka reke Gradca, te predstavqa jednu wegovu fazu u kojoj je nivo podzemne vode bio glavni erozioni bazis za mawe podzemne tokove koji su gravitirali prema Gradcu. Docnije se erodovawem porfiritske ̀ ice, tj. vododr`qive brane, spustio glavni erozioni bazis koji je uslovio spu{tawe i evoluirawe nivoa karstne izdani, kao i toka Deguri}ke reke.

U vertikalnom pogledu, kod Deguri}ke pe}ine mogu se uo~iti: - suva zona sa vertikalnom cirkulacijom vode (u woj se nalaze i bo~ni kanali, ~ija je relativna visina nekoliko metara iznad dana{weg toka),- zona sa horizontalnom cirkulacijom vode (kroz koju se pru`a glavni kanal), u kojoj se voda kre}e i horizontalno i sifonalno.

U po~etnoj fazi, dok su vode tekle kroz inicijalnu pukotinu, primarnu ulogu je imala kra{ka erozija. Rastvaraju}i i odnose}i karbonate vr{ila je pro{irivawe inicijalne pukotine i stvarala preduslov za intenzivirawe mehani~ke erozije. U momentu kada je mehani~ka erozija postala primaran proces u morfolo{koj evoluciji pe}inskog kanala, inteziviraju se procesi vertikalnog i horizontalnog usagla{avawa.

O nekada{wem intezitetu procesa usagla{avawa, definitivno govore velike razlike u visini tavanice koje se kre}u od 1 do 10, pa i vi{e metara. Nekada{wi sifonski i ascedentni delovi pe}inskog kanala su razoreni i uni{teni. Danas je proces vertikalnog usagla{avawa u poodmakloj fazi, a mo`e se re}i da je zapo~eo suprotan proces.

Istovremeno uz usagla{avawe podzemnog toka Deguri}ke reke, usporavawem proticaja do{lo je do izlu~ivawa kre~waka i stvarawa akumulativnih speleolo{kih oblika.

Naime, talo`ewem sige na inicijalnim preprekama, i izgra|ivawem pre~aga i kada, dolazi do ujezeravawa i smirivawa vodenog toka. U novonastalim pe}inskim jezercima voda talo`i ~estice nerastvorqive gline, i polako ih zatrpava, {to ponovo dovodi do izvesne vertikalne neusagla{enosti vodenog toka.

Ve}ina sifona u Deguri}koj pe}ini zapravo nastaje podizawem nivoa podzemne reke usled ujezeravawa. Izvesno je da je samo prvi sifon tektonskog porekla, odnosno da je nastao spu{tawem korita du` popre~ne pukotine (raseda).

Takve pojave su se de{avale, najverovatnije, tokom skorijeg perioda u evoluciji pe}ine, {to mo`emo zakqu~iti na osnovu potopqenog pe}inskog nakita, koji je nesumqivo nastao pre nego {to je sifonski deo korita reke spu{ten i potopqen.

Teku}i kroz inicijalu pukotinu vodeni tok je bio prinu|en da meandrira. U te`wi da na|e {to kra}i put do pe}inskog izlaza vodeni tok je napadao rtove meandara. Razoravaju}i ih stvarao je mawa pe}inska pro{irewa. Usled intezivnog vertikalnog, slabio je proces horizontalnog usagla{avawa. Danas, kada je vertiklno usagla{avawe zavr{eno i kada je vodeni tok izgubio kineti~ku energiju ujezeravawem, horizontalno usagla{avawe je svedeno na minimum.

U kre~wacima iznad pe}ine postoje kratke skra{}ene doline. B. P. Jovanovi}smatra da se pe}inski potok delom hrani vodom iz tih skra{}enih dolinica, a delom iz kra{ke oblasti isto~no odatle (Jovanovi}, B. P., 1958). Ta kra{ka oblast, ina~e sliv Dra~i}ke reke, je deo nekada{weg re~nog sistema Lepenice, pre nego {to je Lepenica dezorganizovana kra{kim procesom. On zakqu~uje da je Gradac, odnosno Deguri}ka reka podzemno piraterisala deo nekada{weg re~nog sistema Lepenice, i da danas vodu dobija i iz sliva Dra~i}ke reke. R. Lazarevi}predla`e da tu pretpostavku treba proveriti bojewem ponora u selu Dra~i}.

Me|utim, do sada jedini poku{aj utvr|ivawa podzemnih hidrografskih veza Deguri}ke pe}ine izvr{en je 1988. godine. Deguri}ko vrelo je osmatrano prilikom bojewa ponora Pocibrave,

14leve pritoke Bawe, re~ice koja izvire iz Petni~ke pe}ine. U uzorcima nije registrovana boja.

SP

EL

EO

LO

GI

JA

Zbornik radova Broj 15

14 Lazarevi}, R. (1996., str. 169).

Me|utim, verovatnija je predpostavka da je razvitak ovog podzemnog hidrolo{kog sistema nezavisan. On je uslovqen usecawem kawonske doline Gradca i gustinom mre`e podzemnih pukotina. Na ovo ukazuje i polo`aj izvora i vrela u dolini Gradca. Oni se skoro bez izuzetka nalaze na razli~itim visinama. Deguri}ko vrelo sa zonom isticawa je najni`e. Koreliraju}i visine pojedinih vrela, utvr|ena je vertikalna razlika oko 40 m, te se te{ko mo`e govoriti o hidrografskim zonama u krasu i wihovom sukcesivnom spu{tawu. Modifikator normalnog kra{kog procesa je nesumwivo alogeni tok reke Gradca.

Razja{wavawu evolucije Deguri}ke pe}ine svako }e doprineti naredna istra`ivawa i detaqno upoznavawe dela pe}ine uzvodno od drugog sifona.

ZAKQU^AK

Po re~ima i zapisima mnogih istra`iva~a Vaqevski kras je jedna od najkompletnije istra`enih celina u reqefu Srbije. Radenko Lazarevi}je mi{qewa da je tome najvi{e doprinela Speleolo{ka grupa Dru{tva istra`iva~a "Vladimir Mandi} Manda" iz Vaqeva. U periodu od 1976. do 1979. godine ~lanovi ove grupe, pod stru~nim rukovodstvom dr Radenka Lazarevi}a, a po Programu Odbora za kras i speleologiju SANU, sproveli su sistematska speleolo{ka istra`ivawa. Ova istra`ivawa dopuwavana su u kasnijim godinama (1985, 1986), a nastavqena su i novim poduhvatima aktuelnih vaqevskih speleologa. Jedna od najskorijih aktivnosti je prorowavawe pet sifona u glavnom kanalu Deguri}ke pe}ine.

Deguri}ka pe}ina je do nedavno bila jedan od najve}ih speleolo{kih objekata u regiji Vaqevskog krasa, odmah iza Ponare (pe}ine Plandi{te, duge 986 m) i Petni~ke pe}ine (580 m).

Iz ranijih radova o Deguri}koj pe}ini naslu}ivala se mogu}nost postojawa drugih, do tada nepoznatih delova pe}ine. Inicijativu za novim istra`ivawima dala je generacija speleoronilaca - mladih istra`iva~a, koja je dodatno motivisana ̀ eqom za doprinosom {to boqem poznavawu Vaqevskog krasa. Inspiracija se obnavqala sa otvarawem novih kanala prorowavawem svakog narednog sifona.

Iako istra`ivawa nisu zavr{ena, jer predstoji rowewe {estog sifona, istra`ivawe bo~nih kanala, snimawe objekta od tre}eg sifona i izrada kompletnog nacrta, mogu se dati pregledno rezultati najnovijih istra`ivawa:

- ukupna du`ina snimqenih kanala 2027,7 m- du`ina glavnog kanala 1307,6 m

- od ulaza do 1. sifona 450,8 m- du`ina 1. sifona je 24,5 m- od 1. do 2. sifona je 303,1 m- du`ina 2. sifona - 29, 1 m- snimqeni deo od 2. do 3. sifona - 500,1 m

- du`ina bo~nih kanala 720,1 m- do 1. sifona - jedan

- levi, bo~ni kanal du`ine 86,2 m- od 1. do 2. sifona - dva bo~na kanala

- desni du`ine 300,7 m- levi (koji se tako|e grana) ukupne du`ine 313,2 m

- od 2. do 3. sifona - dva bo~na kanala- (jedan snimqen) - 20 m.

Nastavak istra`ivawa treba da doprinese stvarawu kompletne slike o ovom objektu, koji je ve} sada kuriozitet, kao najve}a i najlep{a pe}ina Vaqevskog krasa.

3

Zbornik radova Broj 15

2

LITERATURA:

[1] \urovi}, P., urednik, (1998): Speleolo{ki atlas Srbije, SANU, Geografski nstitut "Jovan Cviji}", Zavod za za{titu prirode Srbije, Geografski i Biolo{ki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.

[2] Jovanovi}, B. P. (1956): Reqef sliva Kolubare, SANU, Posebno izdawe, Geografski Institut, kwiga 10, Beograd.

[3] Kari}, V. (1887): Kraqevina Srbija, Beograd. [4] Lazarevi}, R. (1996): Vaqevski kras - pe}ine, jame kra{ka hidrografija, SGD,

Beograd. [5] Petrovi}, D. (1951): Ba~eva~ka kra{ka oblast, SAN, Zbornik radova, kwiga 8,

Geografski Institut, sveska 1, Beograd. [6] Raki}, D. (2000): Hidrogeolo{ke karakteristike teritorije op{tine Vaqevo sa

aspekta vodosnabdevawa, Diplomski rad, RGF, Beograd. [7] Speleolo{ka grupa D.I.V.M.M. (1985): Deguri}ka pe}ina, Dru{tvo istra`iva~a

"Vladimir Mandi}-Manda", Zbornik radova, broj 7, Vaqevo. [8] Trnavac, D. (2002): “Deguri}ka pe}ina u kawonu reke Gradca”, Ekolo{ko dru{tvo

Gradac, Monografija “Reka Gradac”, Vaqevo. [9] Trnavac, D. (2002): “Deguri}ka pe}ina prilog geomorfologiji i hidrologiji

Vaqevskog krasa”, Diplomski rad, Geografski fakultet, Beograd.

SP

EL

EO

LO

GI

JA

Zbornik radova Broj 15