Boris Jaovi Beograd

Izvorni nauni lanak UDK: 316.37

Primljeno: 28. 03. 2006.

DEHUMANIZACIJA I SAMOOTUENJE IZMEU POTROAKE KULTURE I GLOBALNIH RIZIKA

POSTMODERNOG DOBA

Dehumanization and Self-alienation between Culture of Consumerism and Global Risks of Postmodern Age

ABSTRACT In this article possible courses of revitalization and application of concept of alienation in contemporary postmodern age would be represented. Accent would bet on two basic aspects of this phenomenon: dehumanization as alienation of human from human and self-alienation as alienation of human from its authentic self. We will try to perceive mentioned aspects of alienation from perspective of global paradigmatic changes which have overtaken, above all, western capitalistic societies from the middle of 70s of XX century. We will also try to treat alienation, which presents result of negative influence of society on individual, as cultural determinant which reflects itself trough positions of modern individual within various social models: culture of consumerism and global risks; satisfaction and tremble; insecure working positions and way of constructing identity We will point to fact that dehumanization, as result of effect of logic of capital leads to violation of humanistic relations among people, as well as self-alienation, as result of fragmentation of individuals identity leads to depolitization of humans, which influences on violation of fundamental principles of democracy. KEY WORDS alienation, dehumanization, self-alienation, consumption, risks, identity, individual, depolitization, post modernity, globalization, conformism, democracy. APSTRAKT U ovom lanku e biti prikazani mogui pravci revitalizacije i primene pojma otuenja u savremenom postmodernom dobu. Akcenat e biti stavljen na dva bazina aspekta ovog fenomena: dehumanizaciju, odnosno otuenje oveka od oveka i samootuenje, odnosno otuenje oveka od autentinog sopstva. Pokuaemo da navedene aspekte otuenja sagledamo iz perspektive globalnih paradigmatskih promena koje su zadesile, pre svega, zapadna kapitalistika drutva poev od sredine 70-ih godina XX veka. Takoe emo pokuati da otuenje, kao posledicu negativnog uticaja drutva na pojedinca, tretiramo kao kulturnu determinantu koja se reflektuje preko poloaja savremenog pojedinca unutar razliitih drutvenih modela: potroake kulture i globalnih rizika; zadovoljstva i strepnje; nesigurnih radnih mesta i naina izgradnje identiteta... Ukazaemo na injenicu da

118 SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 2

dehumanizacija, kao posledica dejstva logike kapitala, vodi naruavanju humanih meuljudskih odnosa, kao i na injenicu da samootuenje, kao posledica fragmentacije identiteta pojedinca, vodi depolitizaciji ljudi, to utie na uruavanje fundamentalnih naela demokratije. KLJUNE REI otuenje, dehumanizacija, samootuenje, potronja, rizici, identitet, pojedinac, depolitizacija, postmodernost, globalizacija, konformizam, demokratija.

Postmoderna globalizacija

Postmoderno doba neodvojivo je od globalizacije kao planetarnog procesa stvaranja sve gue mree tehnoloke, ekonomske, politike i kulturne povezanosti najudaljenijih geografskih podruja, pri emu multiplikovanje slinih drutvenih modela1 na sve iroj drutvenoj osnovi postaje obeleje savremenog doba.

Prema Frederiku Dejmsonu (Frederic Jameson), globalizacija predstavlja "trenutak istine" postmoderne ere budui da postmoderni (multinacionalni) prostor ne predstavlja samo puku kulturnu ideologizaciju i fantaziju ve sadri vlastitu istorijsku i socio-ekonomsku realnost kao trea2 velika originalna ekspanzija kapitalizma preko cele planete (Dejmson, 1995: 75).

Pitanje o razliitim shvatanjima globalizacije izlazi iz tematskog okvira ovog lanka te emo se stoga osvrnuti iskljuivo na one globalne transformacijske procese koji su znaajno uticali na promenu ivotne vizure savremenog pojedinca irom planete, ne bi li na taj nain uspeli da otkrijemo postojanje uslova za globalno percipiranje fenomena otuenja. Mnogobrojna teorijska ali i iskustvena promiljanja o savremenom civilizacijskom trenutku navode na pomisao kako ivimo u jednom nestabilnom svetu koji se sve vie homogenizuje na bazi sve slinijih modela instrumentalnog delovanja, potroakog ponaanja, hedonistike oseajnosti, nekritikog miljenja... reprodukovanih u okviru globalne distribucije rizika.

Prema Janu Pakulskom (Ian Pakulski) i Malkolmu Votersu (Malcolm Waters), ivimo u periodu "statusno-konvencionalnih drutava" (Haralambos i Holborn,

1 Re je o modelima potroake i medijske kulture, globalnih rizika, kulture konformizma i

personalizma, zatim izgradnje identiteta i sl. 2 Koja se dogodila nakon ranijih ekspanzija nacionalnog trita i imperijalistikog sistema. S tim u vezi

treba istai injenicu da je Dejmson ponudio kulturnu periodizaciju razvoja kapitalizma na osnovu Mandelove periodizacije. Prema Mandelu, kapitalizam je proao kroz tri razvojne faze: fazu trinog kapitalizma (revolucija u energetskoj tehnologiji proizvodnje pokretakih maina od 1848. godine), zatim fazu monopolnog (imperijalistikog) kapitalizma (mainska proizvodnja elektrinih motora sa unutranjim sagorevanjem od 90-ih godina XIX veka) i, na kraju, fazu postindustrijskog (multinacionalnog, prema Dejmsonu) kapitalizma (mainska proizvodnja elektronskih i nuklearnih ureaja od 40-ih godina XX veka). Ovoj trodelnoj shemi odgovara Dejmsonova kulturna periodizacija drutvenih etapa: realizam, modernizam i postmodernizam.

Boris Jaovi: Dehumanizacija i samootuenje... 119

2002: 120), koji je otpoeo sredinom 70-ih godina XX veka. Osnovno odreenje ovog razdoblja odnosi se na promenu u percepcipiranju stratifikacijskog modela, pre svega, zapadnih drutava, kao konstrukta drutvene nejednakosti koji se, pre svega, zasniva na kulturnim a sve manje na ekonomskim razlikama meu ljudima. Drutveni slojevi se, prema shvatanju ovih autora, obrazuju na osnovu diferenciranih obrazaca ivotnih stilova, vrednovanja, miljenja, identiteta, simbolikih znaenja, ukusa, ili potronje. Drugim reima, ljudi su slobodniji da odaberu svoj ivotni stil i vrednosti koje e internalizovati, te stoga nisu ogranieni na grupe kojima se mogu prikljuiti na osnovu slinog porekla ili zanimanja. Usled brzog menjanja ukusa i identiteta, stratifikacija sve vie poinje da lii na pokretni mozaik, dok simbolike vrednosti razliitih imida u velikoj meri doprinose njenom oblikovanju.

Entoni Gidens (Anthony Giddens) tvrdi da su glavni mehanizmi iskorenjivanja tj. "izdizanja" drutvenih odnosa iz lokalnih okvira interakcije i njihovog ponovnog restrukturisanja unutar neodreenog protezanja vremena-prostora: stvaranje simbolikih znakova i uspostavljanje ekspertskih sistema. Simboliki znaci su sredstva razmene i mogu cirkulisati bez obzira na specifine karakteristike pojedinaca ili grupa koji ih koriste u bilo kojim posebnim okolnostima - npr. novac, dok su ekspertski sistemi oblici profesionalne ekspertize koji organizuju velika podruja materijalnog i drutvenog okruenja unutar kojih danas ivimo (Gidens, 1998: 31-35). Neprestana "igra" iskorenjivanja-ukorenjivanja u okvirima fluidnog stratifikacijskog sistema i zbijenog vremensko-prostornog kontinuuma, dovodi, meutim, do resignifikacije savremenog pojedinca, koji takoe postaje fluidan, ali i sposoban da menja svoje sklonosti i identifikacije.

Re je o fragmentiranoj individui koja se nalazi u prividnom sreditu izmeu sredstava i ciljeva. Jer, kao to je primetio Zigmunt Bauman (Zygmunt Bauman), iskustvo nepoklapanja ciljeva i sredstava, odnosno dunosti i mogunosti u dananjem svetu, veoma je raireno. Nekoordiniranost izmeu poloaja "individue de jure" i zadataka "individue de facto" u najveoj meri optereuje savremenog pojedinca. U teoriji, svi smo mi danas "individue de jure", na osnovu nominacije, prsta sudbine, bespogovorno, istie ovaj autor. Moramo stajati na vlastitim nogama, biti kovai vlastite sudbine i spavati ako imamo prethodno obezbeenu postelju. U praksi, meutim, nije dovoljno biti "individua de jure" da biste postali "individua de facto", budui da prvo dolazi bez pitanja dok na drugom treba raditi. Stoga se danas u Evropi, zakljuuje Bauman, primeuje neobina pojava: statistika pokazuje da blagostanje raste, ljudi vie zarauju, zdraviji su, due ive, uveavaju svoj imetak, ali u isto vreme nisu zadovoljni ivotom. To je, prema njegovom miljenju, proizvod uticaja masovne proizvodnje nezasitosti glavne grane savremene privrede. ovek je, naime, retko kada u potpunosti zadovoljan budui da je cilj uvek bri od onog koji ga sustie, dok se iza svakog cilja pomalja sledei, jo udaljeniji, koji zahteva jo snanije "miie". Rascep izmeu sudbine "individue de iure" i ideala "individue

120 SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N 2

de facto" smeta svakom, smatra Bauman, od vrha do podnoja drutvene hijerarhije i najrasprostranjenija je crta ljudske sudbine u trino-potroakom drutvu.3

Nije li otuenje oveka od istinske ivotne radosti zapravo netom opisana egzistencija izmeu sredstava i ciljeva kojom je zahvaen pojedinac kao ljudski rod? I da li je znak globalne otuenosti injenica da je ivot i u trenucima radosti, kao to napominje ovaj autor, ispunjen emerom i strahom?

U naredna dva odeljka baviemo se prikazom drutvenih modela potronje i rizika kao bazinih referentnih taaka savremenog doba, ne bi li doli do "jukstapozicije" savremenog pojedinca izmeu oseanja zadovoljstva, s jedne, ali i oseanja strepnje, s druge strane, koje ga u podjednakoj meri zahvataju.

Potronja globalni okvir zadovoljstva

Postmodernost se odnosi na promene koje menjaju karakter kapitalizma usled optih drutvenih transformacija u sferi reprodukcije, socijalne integracije i strukture naina ivota i u osnovi se tie prebacivanja teita reprodukcije sa proizvodnje na potronju, tako da lanovi drutva poinju da identifikuju sebe, pre svega, kao potroae, a ne kao pro