die nooruelike hoof~aer - repository.up.ac.za

DIE NOORuELIKE HOOF~AER

IN DIE DISTRIKTE

ZOUTPANSBERG, WATERBERG EN RUSTENBURG,

VANAF DIE BEGIN VAN DIE TWEEDE VRYHEIDSOORLOG

TOT DIE BESETTING VAN PRETORIA

:JEUR

EPPO BROOS, B.A.

Voorgele as gedeeltelik~ nakoming va~ die vereistes

vir die

Graad van Magister

in die Fakulte:dt van Lettere en Wysbegeerte,

Universiteit van Pretoria,

Pret-:>riao

Junie 1943.

Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2018.

©© UUnniivveerrssiittyy ooff PPrreettoorriiaa

iii

GERAADPLEEGDE BRONNE •... , ..•....• o •••••••• o ••••••••• :i v - vi

KAART VAN DIE NOORDELIKE DISTRIKTE ••.. ·••••••o• ••• vii

INLEIDING • o ••••••••••• Q • o ....... II ••••• f •••••••••• c 0 vJ.ii - x

HOOFSTUK I. DIE VOORSPEL. Konferensie van Bloem~ontein-Jouhert se voorbereidings-mobilisasie-Genl.Grobler se aanstel··· ling-sy instruksies-oorlogsverklaring-Rhodes-drif •• , .••.•...••....••.•.•..•• , . . • • . . . • • • • • 1 - 10

HOOFSTUK II. RHODESDRIF. Na Rhod•Jsdrif-Grobler na Waterberg-Engelse posisios-terreingestel~~eid-skermutselinge-Vorster na Pretoria-aank,Jms van kanonne-laertoestande-Grobler in V1faterberg-Waterberg se offisiere-vortraging-Grobler se onde:r>ho.ndelinge met :Kl:lama , ••• 0 0 0 • 0 •• Ct •• 0 0 0 0 0 ... 0 0 0 () 0 • 0 0 ••• e 0 • ll - 21

HOOFSTUK III. TULI. Fort Tuli-Geveg van 2 November-vals alarmsS.P.Grobler vertrek-Gonl.Groblor kcm-Regoring so bo31J.it-Vorster• so bem(.oiinge-bctsing tussen President e:1. Komdt.Genl.-Rhodosdrif ver-1 a A. t 0 0 e 0 0 0 0 0 0 0 0 0 e II .;. 0 0 0 0 0 0 0 Ct 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 o ~ 0 2 p - 33

HOOFSTUK IV. DERDEPOORT. Khama on Linchwe se hrJudings-S.P .Groblor so optredo-aanval op Krulspad on Solika-moord to Derdepoort-onrus in distrikte-Lombard na Samen·· loop-·voorstolle om kaffers to bowapon-strafekspedisio na Sekwanie-Genl.Groblor op Poerzynplaten-IvTasibi-Genl.Groblor na Colosborg-Vorstor naturollokommissaris-Plumer on Trevor •.•••. 34- 47

HOOFSTUK V. VERBROKKELING. Kelly voroorsaak boroering-verdoro oproepingsVorstor hoofkommanda~t-toestando in Louis Trichardt-geval Hickey-Majoobadag-Engolso-kafformoeilikhede-Vorster opgeroep. 1ll!atorborg :Lombard se ongohoorsamnheid-S.P.Groblor ~o onwillighoid-Go:.:d.Groblor met verlof-Jan du Plessis do Beer opgoroep ••••••..•••.••••••...••••.••••

BESlUIT

BYLAE I TOT \.7 I D 0 0 0 0 • Cl 0 0 0 0 0 • 0 0 • 0 • 0 0 0 0 ,, p It 0 0 e. 0 •• ft 0

48 - 65

66 - 67

A8 - 72



iv

Geraadpleegde Bronne.

A. Onuitgegewe ~tukk~_~n ___ di~~taatsargief tu~et?rt_~-·

Argiefafdeling Komm&ndant-Generaal, Suid-Afr.Republi~k ( aangdui K. G. )

do. do. , Notule Krygsraad.

do. Joubert-Ko11eksie.

do. Staats-Sekretaris,S.A.Repub1iek, (aangedui S.S.

do. do. ' Inkomende stukke, ( aangedui R )

do. do, do. Oor1og, (aangedui Rx )

do. '

Uitgaande stukke, ( aang:~d.ui T.B.,B.B.)

do.

do. Eerste Vo1ksraadsnotu1e.

do. Uitvoerende Raadsnotu1e.

do. Dr.W.J.Leyds-Argief,Versame1de Oor1ogste-1egramme, (aangedui Leyds, Levds ;r_o_)

do. do. ,Staats-Sekretaris, Afde1ing Kabinet, (aangedui G.R.)

do. do. ,Notu1e TJitv.Raad, 1899-1900.

do. do. , Vers ame1de Oorlogs-telegrruttme Genl.Botha.

do. Zoutpansberg-Argief.

do. Waterberg-Argief.

do. Rust6nburg-Argief,

B. Uitgegewe Stukke.

De Locale 1~ette:u riAr Z.A.R.,l898.

Staatscourant van de Z.A.R., 1899- 1900.

Notulen en Verrichtingen van den Eersten Volksraad, 1899.

Staatsa1manak van 1899.

C. Koerante en Tydskrifte.

De Volksstem, 1899 - 1900.

De Zoutpansberg Wachter, 1899

Randpost, 1899

HistoriesG Studies, Jaargang 3, No.2, 1942.



v

D. Ongepubliseerde __ ~~e.~~~!

Nierstrasz, P.A., De Oorlog in Zuid-Afrika (Argief,Pretoria).

Krause, Komdt.L.E., Reminiscences. Bulle is opgestel in Maart 1901. Na die besetting van Pretoria word (nou wyle) Mnr.Krause kornmandant. Hy dien later onder Gonl.Bey2rs as kaptein van verke~~ors. Word na die slag van Nooitgedacht, Desember 1900, gevang en skryf in gevangenskap sy herinneringe ( in Engels).

E. Geraadpleegde Werke.

Andriessen, W.F., Gedenkboek van den Oorlog in Zuid-Afrika; H.A.U.M. 1904.

Bodenstein, Dr.H.D.J., ;·{as Generaal Botha in 1900 •n verrador? J.H.de Bussy, 1916.

Cassel's History of tho Boer War, rlevised Edition, llol.JI.

Conan Doyle~A., The Great Boer War; 1900.

Dmri tt, •<lichael, The Boer Fight for Freedom; New-York and London, 1902.

Engelenburg en .Preller, Onze krye;soff1cieren; VoJ.ksstem, Pretoria, 1904.

Grobler,P., H.C.Bredell, Gedenksc:1riften van Pe:ul Kruger; J.Funke, Amsterdam, 190~.

Harding, Col. Colin, Frontier PatPol s :: Bell & Sons,.Ltd.,London. 1937.

Kestell, Ds.J.D. en D.E.van Velden, De Vredesonc]er.b.andelingen tusschen Boer en Brj.t;J.H.dc Bussy,l009.

Leyds, Dr.w.J., Tweede Verzameling(Correspondentis 1899-1900) Deel I en II; 7 s Gravenhage, 1930.

Maurice, Sir Frederick, History of the War in South Africa, 1899-1902; Hurst & Blackett,Ltd.,London, 1906.

Muller, Genl.Chris.H., Oorlogsherinneringe; Nasionale Pers, Bpk.,l936.

Munnik,. Senator G.G., Kronieke van Noordelike Transvaal; Suid-Afrikaflnse Boekwink•">l, Pr•otoria,

Naude, J.F., Vechten en Vluchten; Nygh & Van Ditmar, Rotterdam.

Preller, G.S., Historiese Opstelle, 1925.

Scholtz, G.D., Genl.Christiaan Frederik Beyers; Voortrekkerpers, 1941.



vi

Somerset Bell, W.H., Bygone days; H.F. & G.Witherby, London.

Times, The Times History of the 111/ar in South Africa; Amery, deel rv.

Walker, Eric A., A History of South Africa; Lon~ans, Green and Co. Ltd.,London, 1928.

Weeber, Op die Transvaalse Front, lJunie 1900 - 31 Okt.l900. Nasionale Pers, Bpk., 1942.

Witton, G.R., Scapegoats of the Empire.

F. Mondc.lim:re informas~~.

1/ erskillende pe:::~.:-t~n8 wat destyds tot die komm.andos behoort het.



L

ir=~~~~~~~~~~~~~~~===r~==~r================J~======~~==~~~~======~

! l

'f ·-

=-

}·~

'·-

ts:::\:

.... ,,

l;

===n 'I j,

I P.

JE

NO_Q

:st.

P_~-

~J;j

(E J2.

JJ3_

~RJK

'I~~

I M

yle

j

0 2

0

40

6

0

80

1

00

L

aJa

py

e

0 .,,·~

<> 9

0

C:(l,

i')>

·.;

, 61

,(

' ~()>

• :-s:

. ·;

.;)

r <>

.

~ -{)

-e

~

•Y/-

.1

-<'

-<''·

· .

J.l .

~ 1 _

. e>

· .0

.'. >

--i:

r!, (,

~ . !.. :-·

•• ?·'

·'

: :

_, ;};' ~·"

1 •

~

~

I .

: ,':;

-p-

s: ~

. j 'I ! il jl ,j I

! • ,. l:

Bl~TSJ-OEAJ'T..'\LAJ'!D

PROTEI<'~TORf.AT

,.

• ,_

) 'I

Sl·

vn

stee ~-if

~-~

~0 L 'r

rs{b

~l

• '

• ,_

__

_

-A

-_

/'V

I

• ~li~

• £

·""

S __

____

a

• c-

r, r

-o

, .....

. ~

"~

o ·

·\

JO .

ns

il

·'/~-/

/·

~1.1

.chr

.rd t

i 1

II

'I

1'-

' ,.,

, c')

•

I I

~'1 ( '0

I

• znr~rn

'~ -·

-r~R

('

.. ,,.:

; ;I

.... ........._.;:)

(

I .J

V

J...J

. .t

i J

--i

.J.

!'I /~

j'1 :

i c:

l··•

• fl

··; , •

•. '~

. . -

~

,r, (

I I

.. c~

_,

\ t

•

I •

·::--

.d.

1 rl TERBPR~ \

• .

• 1!

~ ~

~~

V -

L

l:..

l •

• •

I

t ". ·~c

'-,

·.

1eo

ers

b..

rt;

q I

·.~

\ l

o ;

Sa;

•:on

loo

i ·

. 1!

~v /r

~ -~

")

,_ ·1

P ·'"

<ot :

;it.

ve;

:;s.

rust

'II

~

/_j-'

"

, ... ~ ••

•.

~ C!J"

,,. :..-

' ,>

_.

.,. -

"'/"·

4.

# ~-"

' ..

... '-

"'\

~

~ ' "'~

• L

./

~ ~

·-...

../

' \-

' l

· "1

•l .. r,

. •

L .......

-.~-.

...

.! )-~

...

• • ..

;··

\!.

! i

,..-

·~-

"\.

;.

~ (-

.._

r-./

1"

,-

J·-

'.._

/ ~~-

-~-~F·

" ;!

D

E(r

c:ep

oort

~~·"

,;J

jl

I\·f

ahal

apye

Ran

ou

tsa

l .,..,,

~ :/

~·

1. !

\\

·: 1f

hrm

b2.d

.

• •

,:I

1 1

~ )\-'.

. . .

-.. ·I

.

I --

· •

RTUS

T4''·1

"1=<

TJR,

., (

: • •

• •

• •

• • •

•

• •

• • •

•

: ! I

Lo

bats

l •

D. D~

.tJ

• •

' 1

I ('

) :

\ :I

"'

' . \

, .,

. ·,

•. )

I 1

I '

•. \

I : i

l1

~ ,

\ ,

1 ,

, I

• .

I I

t .

.. ~

\...._

• '

t

jl IJ

.--e

I·.

\:

/ 1'1

d ~.:olcpo ~-

,:

Zeeru

st\

·

Hus

t 8r

blJ

r c:

; 1 /

1

•:,

....

-'-

!• ,.~

~~

',

'-'

,·

) ·l

iv--

--ra

!·el

dn

.P"

·.,•.

. )

l1 tl

._) I

1l

; !.=.:

.=-..:

..:::.

..~--

-:::

:-:=

:::=

==

::.-

.:=.=

:::-

. _:~

=::~

.. ";'..

.~ ... -

J •

-....

... ...:

::..::

·-· ... --

·~__,_;.

.->--~-:

-..:::=.

::..:;!.

,."..:..

.~.::::=

:-=::::;

.:-::..·

.::=.=.:

:--·::.;

..::::;;

;;.,_:""

:"".--e-

li

< .... ....



viii

I N L E I D I N G

Van die bewegings van die Zoutpn.nsbcrg ... on Wa

terborgkc,mmandoa in dio eorrnte maand0 ve.n dio Twooclo Vry

hoidaocrlog ia maRr weinig bekend. Op dio lc·op van die

oorlog self h0t dio botreffende kommandos go-en dirokto

invloed uitgeoefen nie. Indirek het hullo wol daartce

bygedra, insover 'n tnrunlike groot aP.ntal woorbnro mrm

skappe in die begin arm die bolangi'iksto kry-gscpornsios

onttrek is • .Ag.tero.f beakou wns di t nwontlik gevvG<.'lS om 'n

deol na die Natal- en die Wester.front te stuu:P.

Die feit bly ogt0r staan dat die NoordelikG

grens nie c:nbewRnk ken golnat word ni0 en teenc•o!' die

Engelse troepo in Suid-Rhodesie moe~ 'n Bnerem~g gostol

vmrd. Eors l'Vtdtlt blyk dnt clio botrokko vyf~ndoliko rn:'t[; v1·,:r"J

minder bcl::mg is, k::m 1n deel vFm dio Bc·.orern;{gto vn.n d~r~r

di0 e;ovegsterrein woggeneem word.

SooB armgotc1on sn.l word wHE! ook die gevaar vrm

naturelle-opst[tnda 1n fRktor in dt0 bertv;.moc:} vordr:Jlinv '~r,x-;.

kommnndo~, nlhoEnnGl di t lator blyk dt'-t hierdio nat5.rolle

gevan.r met hoolwnt mindor burgol"~ in bedwrmg gohou krm

word. Dio faktor het bly bestaRn dwe.rsdeur dis tydpork

ondor behandoling en solfs da~.rna.

Uitgogowe bronno omtrent hiorclio tydperk is

botroklik skaA.rs. Vr-m Engolso kant word dio oerst0 bet

sings be::handel in worko kort nr:~. dio or)!'lc,g ui tgogco; vr..n

Boerokant kry mens ulogs hior on danr VGI'\II.TYSings, bv.

in kocrRntberigto, en is in mons dus vir die grcutste

deel o.rmgo-wys op dio Staatsargiof in Protori~:t, wnr·.r dio

vers.n:meldE:J oorlogstologrmrnn0 dio mecsto stof vorsk8.f,Di0

tologre..mme is VnlgenS datums gorangskik, mRnr 111 inhouds

opgawC mot 1n kortc 2-.c,nduiding is 3legs vir dio Gorsto

woke boskikbaar en mn.r:k navorsine;swork tydrowendc



ix

Wat dio onuitgcgowo stukko botrof, is die

mr:muskrip VRn (nou 'ilfYle) Komdt.L.E.Kr[mso bosondor wr->.nr ...

devol. As Piotorsburgor on e.s iome.nd wn.t aktiof Hr.n dio

oorlog n.Fm Boorokrmt doolgenoom hot 1 is sy horinnoringo

van grnot bolrmg, to moor omdn.t hy nio skr:::-'om om kri tick

teo to pas wan.r hy dit in belnng van Lrnd on Volk nc•d.ig

~g. Porsuno on toostnndo in dole vnn Zou tp~msborg word

mot 1n vanrdigo pen geskots on ui t allos blyk sy innigo

toowyding ~an die Boorosaak.

Di~ opmerklik dat by die huidigo goslo..E~ dio

gebourtonisso v~n die eorste sowe man.ndo ver in die

skadu gostol word dour dio optrodo van Gcnl.Boyors vrow.f

Soptomber 1900. Laasgenoemde is bv. br.io moor bekond as

Genl.Groblor.

Tog is die serste man.nde nio vn.n bolang ont

bloot nie: hullG toc·n duidolik sokoro tokortkomingo in

die Booro so oorlogvooring ann, bv. gobrok aan dissi

plino, persoonliko jnlc•osios on ondorlingo wATitrcuo, dio

stol VFm porsoonliko boln.ngo bo ln.ndsboln.nge. 1TI/nt die

c•orlogvc)oring self betrof, hot die stelsel V8.Il tweo

nfsonderlike hoofde baio afbrouk godoon aqn dio dool

troffenrllioid. AM die h,·.of van die kormnandos hot die

I:kmmnndnnt-Generaal, WGt op die Ne.tr.l-front was, gcsta::m,

tor,II!Yl danr in Protorin. die kantoor vrm die Kor.Jl"lr.ndant-

GonornP.l was, warrrvan die President self die siol wns.

Beido hot orders uitgovaf'.rdig, cmn.fhn.nkGlik

van Mekan.r in bn.ie govallo. Teonstrydigo orders hot dnn

ook nio ui tgobly nie 1 tot skado Vt"n diG goeio gPng vn.n

snke. 'n MilitorG rogoring op diosolfde voot as in dio

Orcm.je-Vrystar.t sou dio moeilikhcdo c:c,rkcm hot, mn.Eer

(lngolukkig is daartoo nie oorgegaan nie.

Die tydpork sluit af mot die besotting van

Pretoria, wartrna die zc,utpansberg- on ~NTaterborgk,~J:unr.n-



X

dos stelling inneem langs die Pietersburg-spoor. Later,

onder die energieke leiding ~GBnl.Beyers, sal hulle

weer 'n daad~kel1ke aandeel neem in die oorlog vir

VTYhBid-en vir Reg.

Ten slotte 'n besondere woord van dank aan

Prof. I.D~osman vir sy leiding in verband met die opstel

van ttie ·.rerhandeling; aan die Assistent-Hoo.f.a.J::'givaris en

sy ~ virnulp wat ao bereidwillig verleen is by die

ne.v8rsingswerk in. di.& Staats.argi.af tc Pretoria; on aan

Mevr.,L .. E.Krause,. Pietersburg, vir die verlDf om gebruik

t-e maak van die manuskrip van wyle Komdt.Krauso •

._ _____ ---·-------



H 0 0 F S T U K I

Nadat die konferensie van Bloemfontein> 1-3 Junio

1899, op 1n mislukking uitgeloop het, gaan sake van kwaad tot

erger. Sowel van Boere- as van Engelse ksnt word voorberei-

dings getref vir 'n, soos dit lyk, onvermydelike oorlog. Die

Republieke bestee noukeurige aandag aan die aankoop van am

munisie en vuurmonde on Chamberlain deel die Laerhuis moe 1)

dat in nuwe toestand van sake ingctree hot

Oorlogswolke hot egter reeds baie eerder hullo

ver.skyning gem..aak....en die Regering van die Suid-Afrikaanso

Republiek sou sy plig wel ~alik verwaarloos hctJ indien

nie maande tevore die moontlikheid van 'n oorlog in dio

naaste toekoms onder die oog gesien is nie. So rig die Kom-

mandant-Generaal in April van dieselfde jaar 'n skrywe aan

allo kommandanto waarin hy vvys .op die mag van die vynnd.

Wat hom veral trof is dat die vyand oor 'n staande. mag be-

skik wat olko oomblik goreed is om binno enige urc na oen

of ander kant op tc ruk, torwyl

11 onzo burgers eorst opgocommandeerd moeten worden, dan bakken en slachton, enz., en dan heeft de een geen paard, de andor gecn zadel, riem of toom on soms zelfs geen goweor of patronc:m. 11 En verdor: 110nze vyand gaRt om als een zoekende leeuw om ons to verschalken on to verslinden. 11

Hy vra dan die kommandante om ondersoek in to stol, "stil

on confidentieel rr, of die onderoffisi0re en burgers vir dio

ergste en onverwagste goreed is:

HVerlies gGen tyd om u ervan te vorzekoren. To laat, to laat is galgenberouw. Niemand die goladon heeft, behoeft dado,lyk to schieten, mvn kan dosnoods nog waer ontladen, maar als men in don nood nog eorst naar gewo8r enz. moet zoeken kan het reeds tc laat wezen als men het vindt 11 2).

1} Walker·, p. 48f:------·-------·---------·-· 2) K.G, 198, d.d,24 April 1899.



2

En weer in in konfidons10lo airkul$ro aan nllo

kommandanto, "modebrooders" en ottlalorea

"De oriais ia nu zoo hoog gorozen dat u olk oogonblik don aanval kunt verwnohten ••••••• Laat nu maar goruat olke burger zyn bladzak, biltong on asohkoek of bosohu1t gereed hebbon •••••• Laat my woten met hoovool burgers te paard gy goreed zyt om by ooh ·wonk op to rukkon 113)

Roods word d20 huPgors so bc,'ITogingsvryhoid

ingokort 1 b1nne hul v.ryk mag dio burgers hul vry beweeg,

mn~r indian hullo hul wyk vir onige dae of '"'ke wil verla~t,

moot hullo van die Voldkornet of Kommandrunt verlof h~ sodat 4)

hy kn.n woot wactr hy hullo in goval vt;ln nood kan v1nd •

Na die Bloomfontoinso konfercnsio noem srkc egter

1n baie ongunstigor wonding. Teen diG end van Junie kry

Butler, agorondc Hooko:rmnls::w.ris in die afwosigheid vr:cn 5)

Miln0r, bovol om trr:.nsport te versrunel .Latere ondorhandeJ :•

lingo lower goon rosultr..Rt nie en in Augustus dring Milner

by Chnmberlain do.arop n:m om stronger op to tree on is

B~don-Powcll bosig om ~roepo in BeGtsjoeano.land en Rhodesi~

op die been to bring, Troopo van Indi~ on die Middellandso 6)

aee word no. Suid-Afriko. vorplaas •

Mot nl hi0rdie voorberoidings is die Republikeinse

rogoring good op hoogto on Kommando.nt-Generaal Joubert rig

dan ook 1n omsondbrief ar:.n alle offisiero en burgers waarin

hy die bedreiging v~n die kant van Engeland beklemtoon en

hullo die orns van die toostand laat besof.

"Onz0 volksbestao.n wordt bodreigd, en ook in gevaar gebraoht, Godurig komen kanonnen, ammunitie en krygsvoorro.den on Britsoho troepon no.ar Natal on hot is vry prr.at by elke officier of zelfs soldaten van hot Engelscho goevornementz wy gaan den Transvap~ veroveron, wy gaa.n de Boeren vechten,enz,tt

Die Komdt,Genl, dink ar~ dio tyd van die Jameson-inval toe

die telogro.r.fdradc deurgesny is. en waarsku die burgers teen

se.bota~ie van hiordiu o.~rd. Hy vei'lnarm hull0 om bp 1hulle hoedo

3 e 8 e , o.2 4 Joubert ann die Landdros

d.d.27 Mei 1899.

65) Walker, p.482.

) Wnlker, p ,485,

0 ~13 I 12/9 9 • - -Waterbcrg: K.G.262 1 385/99,



3

ta weas ~n in so 'n gevo.l woorste.nd te bied, self's al ontbreak:

1n def1nit1ewe bevel, Manr not .• die annl,e1d1ng Moot n1e vtm

hullo uitga~ nioa

''Vvy willen goon oorlog-----als Jhristenvolk donken on biddon wy om dan vredett7).

D:to burger!!! hot de.n ook die gevaar reeds g< ::!ug

begin vool on in distrikte met ;n groot kafferbevolking hct

imllo op aokore plekko solfs pa.niekerig geword, sodat hulle

uit vroos vir moontlike kafferaanvalle in laers getrek het,

Onro0lmatighode van hierdie anrd het dUidalike misnoe~ by die 8)

regoring verwek, •

Intussen kry die Kommandante van die verskillendG

distrikto opdrag waar om hulle in geval van oorlog met hulle

konnnandos to begewo. Die burgers moet tegelyk opruk na die

gronse en aan dio verakillendo konnnandantskappe word hulle

bosondoro posisios verduidolik. Die toestand op die Westelike

on Noordoliko grense voreis veral a:mdetg en baar enige

moeilikhoid:

11 0nzo West--on Noordorlyn znl ons binnenkort veel mooito govon nls daar niot met groote spood en goede boloid gewerkt wordt, Doch hier moeton wy oerst de Kaapkolonio hooren welko weg zy met ons volgen wil tn tyd van oorlog. Hot zal zeer hard gaan als de Kaapon Nntalkolonioa ook togen ons keeren en door ons bow~*h mooton wordon9),

vecl,t-

Blykbaar voel Gonl. Joubort nio gerus mot botrokking tot die

Kaapkolonio, voral daPr dour dio Bondsvoormanne soos J,H.

Hofmoyr godurig poginge aengowend is om dio oorlog te beswoer

dour die Ropubliek tot steeds verdere toegewinge te doen

bowoog1 iots wo.n.rvan Gonl. Joubort opc.di6 stadium (September)

oortuig was dat

~hot nu oonmaat niota moor zal helpon-------al zoudon wy nu twoo jaar of oon jaar stomreg toostaan------het is do vreos dnt de Zuid~Afrikaansche Ropubliek zal te veol achting on invlood winnen on dat later Zuid-Afrika z!J.l. worden oon volk on oon onafhankoliken staat on d$\.t moot voorkomon wordon"lC).

Joubor -kolloks e , No.-2802, d,d.l5 Augustus 1899. 8 K.G. 263/20l,d,d,l5 September 1899, 9 K.G. 345EfYJoubort~kolloksie 7,No,2798, lO)Joubort~kolleksie 7, No.2727, September 1899, in 1n brief

o.p.n J .H.Hofmoyer. 0) .9e.e"' no. -en o'ljeclo.-lee r-d.



Ind(.:;J:drto.d sou niks moor bP.E>.t nio. Voorboreidsels ve.n

Engolso kant en d:tn :Jolcorho~.d vnn 'n onvormydeliko oorlog

noop die Rogoring tot die n •c'rl. v ~-n ingrypende mn.r.tro~ls en

dio 26sto September volg die n.lgch~...lc JY't0bilisn.sie vr.n die 11)

Tx•:-::.nsvc.n.lae strydmagte. ,Dieselfde da.g WOI\:.1. d.:l.c Rogoring in

'n goheimo sitting van dio Eorste Volksrae.d gemagtig 0111 met

1io oog op dio publioko toestand na dio verdaging van die

Rand boaluito to noom on instruksies to goo wa.t nodig bovind

mag word vir dio bolango van dio land. Hiordio besluita on

instruksios sou krng van wat he. Torsolfder tyd word dio

Rogoring gemagtig om tor beatomdor tyd die krygswet to 12)

proklf1moer • Dio mobilisn.sie hot ingesluit die ~anstelling van

vier koramande~to tot Assistont-Kornmandant-GeneraP~s, n.l.

Kor!']lnande.nto P,J ,Cronje, Lucas Moyer, Sohalk !turgor ·an F.A.

G:::'obler. Lr.asgenoomdo word in bevel geplaas van die Noorder

Huofln.er wat sou bostan.n uit die Wo.terberg en Zoutpansberg

ko:t111i.1C.ndos. Dio ao.nstolling word v;:;rgGsol daur onig0 n.lgemene

instruksios on besondorhoda omtrcnt die e.rtill".rie wat 13)

beskikbnar gostol sal word •

FREDERIK ALBERTUS GROBLER was ainda Mei 1899, na

dio bonooming van Kommnndant Piot Potgieter tot burgemeester

van Pretoria, Kommo.nd."-nt vnn Watarberg. Die bevordering, binno

1n jaar, van Voldkornot tot Assistont-Kommandnnt-Genorar.~ was

soker 1n bewys van die vertroue dour die Regering in hom gestol.

Die Rogoring so kouso was owowol nio 1n gelukkige nie, en die

loop van die gobourtcnisso sou bGVIfYS dat Kommandant Groblor

nio die rogte man vir ao'n bolnngriko betrokking was nio. Die

verantwoordolikhoid op sy skouors gcplo.as wEtS blykbaar te groat

vir hom. Inisiatiof hot hom ontbrook on durf en doursettings-

vormoo was hom vroemd. Voor dio oorsto oorlogsjear verby was,

Niors rasz, p.2 , E.V,R.90. d.d.28 Soptombor 1899. K.G.262, 595/99; K,G,263 1 526/99J K.G.344; K.G,352. Vir dio aanstellingabriof sian Bylaag I_, b\s.. bB.



5

aou dio Regoring dit nodig oordeel om ham te doen varvang de~r 14)

d1o too op die voorgrond tr0dende Chriatiaan Beyers •

Ondor Genl,Groblor agcor Voldkornct H.S.Lornbard as

Konnnandnnt van 11\Jatorborg, torwyl dio ou voteraan Kommandlmt 15)

H.c.J.van Ronsburg oor die Zoutpanaborgers dio bevel voer • As vcrtrou1ike ndviseurs ia a~n Gonl. Grobler toogevoeg die

horo B.J.Vorator, Lid vnn dio Eorste Vo1ksraad vir Pietoreburg, 16)

on F.Boshoff~ Lid van die Tweedo Volkaraad vir Waterberg,

"beproot4e en 4eur dle volk gowaardeePde manna". Hulle moae

dio otfisiero mot raad en daad tersyde eta~~ on veral eerage

noemdo hot in dio Krygsraad sy invloed terdege laat geld.

~cnoindo 1n dirokte voeling met die hootkwartie~

in Pretoria te bly 1a op inisiat1of van Dan1e Theron 'n

rapportgnngorskorps van wiolryders opgorig mot homself aan

die hoot. H1ord1e korpa het uitstekonde dianete a~n die

Be oro bowys en ~'1 'l.fct J .. J.?:(' v:n l:d.ordlG korps we.s sowel in 1 '7;

Nylstroom e.e 11t Pt.etersbu:"'P' gosta~d.oneer •

'n Week ll& q aanstelllnb on tv ~:mg Genl. Grobler van

r, ·" ·'"' Kommandant-Genal'aal ne.dere instruksiea • -r:r,r :nf.'let die

versJd.llende ko:mmandoa so spoed1g moontl1k poa1s1e J.~ ~t

inn ~"G'"" op die baste plekka na aan Krokodilrivier waar hierd1t.

rivier die grens vorm mat Brits Beetajoeanaland.. Vir behoorlik:..

~~· •. """ '!-': ...,s~o~p...,t~e~m~b~e~r~1n9~bt:"l'6~.-....,wrr.e:-:e~n~a......,s~y~g~r~o~o:"''t~g~e~s:"''t~fii"'l"t:t~e~w~a~a~G~e~n~i-.-,_GI':::r~e"''!'b""'i~e·r

in die omgang bekend as "Groot Freek".

15)

16)

17)

itHis main qualifications seemed t.o be the ability to . t( "!tretcl"~. hi~ body and laugh with a :."'CJar at his own ciLllt.t:·~ sayings. Probably he was chosen to keep u_p the spirits of tho Burgerst ( Krause) Hy is dood in 1901. Komdt. ~iendrik Christoffel Ja.nse van Rensburg, gebore 21 Julio 1941 in die distrik Rustenburg, trek in 1857 na Zoutpansberg, vestig hom in Schoemansdal en word in 1879 gokiea tot ko~nandant van Zrutpansberg.(Engelenburg en Pro1lor) By die uitbreek van die oor1og was hy woenagtig op dio plaaa B(schfontoin, wyk Marabastfl.d. Hy was 1n besonder saggoanrde man. . B.J.Vorster was diG sQun van Swart Berend Vorster (deur die kaffers Moekoentuidio genoom).By die Boero washy bekond a5 11 Kruppel B8rond". L.E.Kr~use was in dio bevel van die wielryderskorps op Piotcrsburg. Ses man was op ~ietersburg gostasioneer, vior by Watts~ 30 myl v~~ Pietorsburg, vior man 15 myl vorder by Witk1ip 1 on so verder vier man elke 15 myl tot by Rhodeadrif. Die diEms was porfek. (Krause)



bGwaking moos sorg gcdra word en die rapportgangera moet die

Regering van Ay bewogings noukeurig op hoogta heu. Vf't:rlepig

moet hy niks e.ndor• do :::"1. ns om die lyn ( grens) to beskerm. en

die kaffers in die oog ob so nod~~-r~ :tr1 bcdwang to hou. Verder 18)

moet hy wag op nader be rig van die Regel'i-l(Y,

Dio swaartepunt in die be,_llla.king van die t.)"'"'ns hot

engot,,ryfold go1~ by Rhodesdrif, reg noord van Pietersburg.

Ongevoor twintig myl noord van Rhodeadrif het die eerste 19)

vorstorkte fort van die Engelse gel~, Fort Tuli. Hier was

dio vyand die naaste aan dio grons en hier kon 1n aanval

vcrwag wo1•d. Dit spreok dus vansolf da.t hierdie plek die

(' ·_r 1 c·.r 1 so on:rniddellike ar.ndag moes VGreis hat. Maar sy

hart 1vns in Waterberg: oars moos Waterberg versorg word en d

dnn .'JI)U ~"utpansborg ae.n die bourt kom. En sake in Waterberg

wou nog niu vlot nio, daar is regs en links opgekommandear

sondor ~m arm die versk111ende behoeftes vah dorp en diati'ltk

to dink on die samowerking tusson Landdros, Kommandant an 20)

GcnoraRJ. hat heolwat to vrense oorgeln['tt ,Eers nadat deur

die Regering tot spood aangemaan is, vertreg die Genora.al :21)

na Piotorsburg waar hy die lOde aankom. •

Die lOde ·was die dag van die ultimatum en mens kan

dink dat dio Regering toleurgeste1 meea gewees het dat Genl.

Grob1er nog op verre na nio sy instruksies nagekom hot nie.

Hy moos sekor baie nader ann die Krokodi1rivier geweea hetl

Onbekend mot die erns vrtn die toestand kon hy tog nie weea nio;

nog op Nylstroom ontvang hy van die Kommandant-GeneraP~ 1n

omsondbricf' ''II'?..P"rin op decglike orgA-nisasie aengGdrlng word.

(t:n{ woet ni.et op welke uur van den dag of nacht en hoe spoodig hot moet on za1 gebeuron dat wy met alle paardenruiters zullen moeton oprukken en dan verscheiden dagen

K.G. r e~sboek, ?67/99, d,d.50ktob0P 1899. ;-~oukm:d.ce 1.nforqr-:.!do omtrent die sterkte van die Britse troepe in Rhodesia is verstrek deur Dania Theron wat in die begin van September per rywie1 lBnga die hale westeren Noorder1yn gery het tot in Bu1uwayo en Sa11abury{Krause),

20) Lombard was Grob1er ae opponent in die verkiesing vir 'n Kornmandant,

21) K.G.Brieweboek, 824/99'·) ;881/99; 890/99; K,G.:332{5}516,



7

1n het open veld zullen moeten blyven, daaram inspeo'tG~'!' uwe ma.nschappen 611. mask hun gereed voor een onve1•wr>.~ht en cr~v::orziene oprukkin.Se Ieder Commandant moet morgi;;l:. ?cor rose:~wepatronen, een voorraad brood, enz. enz. ook •. ·or ~i'lQ.tervs).'Voer .• nachtlampen om seinen meda te geven, enz., m.et oe1.1 'II~'Oo:rrl: Weest allen klaar en gereed voor de ergs to;?'),;

Gelukkig is 1n tioutpansberg 1.1.:l. ) r;,'lwag op die koms

van Genl. Grobler nie, maar waa die hooflaer re(;;'-'" 1ie 5de

Oktober na.by Kalkbank gelaer, 'n dertig myl N.N.w. van ~1e~::Jrfl··· 23)

bul'&• Vm. h1er tot by Rhodesdrit was d1t nog 'n honderd myl,

maar 1npleke van eo epoed1g moontlik verder ep te ruk het die

l$er h!er bly k~peer en blykbaar nie koma Yan Gent. Grebler

met sy Waterbergsre afgewag11 Die berig dat oorl•s verklaar ie,

la dan ook hier laat in die arund van die llde Gktober per 24)

rapportganger aan Oeftl, Grobler ~orhand1g • Vir die Krygaverrigtinge in die Noorde was 41e

apoorlyn van Pretoria na Pietersburg van die allergroetste

belang, Teneinde versekerd te wees van die dpeltreffendheid

van die oorlogsdienste is die spoorweg onttrek aan die

beskikking van die Direksie van die bctreffende Spcorwegmaat• 25)

akappy en ter beskikking van die Regering gestel • Vir

deegl1ke bewaking is sorg gedra.

Naturelle is opgekonnnandeer om ten behoewe van die

kommandos in die veld brandhout na hierdie spoorlyn op ver

skillende plekke te vervoer. Die brandhout moes op goewerments

gronde bymekaargemaak word, maar ook op privaat gronde van 26)

eienaars wat geen peraoonlike krygsdiens verrig het nie • Die laaste bepaling was in ooreenstemming met die bele1d om

27) die laste soveel moont~ik eweredig te verdeel •

In 1899 hat die Noordelike distrikte uit slegs twee

K,G, 345 , d.d. Okto"b·er-11f9~9~u. K.G. 3~2(1},62; K .. Gr.~ 332(!l).~ · , ·Die laer het bestaan uit Veldkornetskappe Marabastad (Veldkornet A.z~A.Briel) en Rhenosterpoort met Komdt& Van Rensburg. 24I Die telegram ia deur Rrause amstreeks middernag oorhandig.

SIS U'itvoerendo Raadebesluit, art. 91:~, d.d.4 Oktober 1899. 26 Do. art. 914. 27 Wet No, 20, 1898, a.rte 5o



8

diatrikte bestaan, Zoutpansberg en Wat(~rborg. Zoutpansberg,

verdeel in dio wyke Mar~b~stad, Rhenosterpoort, Houtbos,

Onderveld en '3pGlonken, kon beskik oor ongeveer 1000 diems

pligtiges van tussen 18 en 50 jaar, Waterberg, onderverdeel

in wyke Nylstroom, Zwagershoek en Piet Potgietersrust." het

omtrent 650 burgers tussen voornoemde ouderdomme gehad, sodat

Genl. Grobler oor omtrent 1650 a 1700 man kon beskik~ In

vergelyking met met die belangrikheid van die gevegte wat 28)

later plaasgevind het, is die syfer buiton verhouding hoog.

1n Mens aou toelaatbare krit:lek kon uitoefen op die beleid om

so'n groot aantel burgers in die begin van die oorlog tct

betreklike werkeloosheid te doem, tervryl hulle op ander f:;:-ontE.

baie meer gewig in die skaal kon gelg het.

Dit moet egter in dio oog gehou word dnt daar wel

deeglik ge\'~~aar uit die Noorde gedreig het waarmee die Regering

moes rekening hou. Afgesien van die sPmetrekking van Britse

troops op detcNoord6l£;rens wearvan die Regering bevi/Us was, was

daar die feit dat die twc:;e distrikte 1n ontsglike oppt;rvlakto

beslaa.n het: zoutpansberg alloen het 1n oppervlakte van 36, ooc

vk. :myl gohad; die Noordergrens van die distrikte wa3 die

Limpopo of Krokodilrivior '",-a.nwaar die :Matlabas-rivier i:n horn

inloop tot by die Portugeso grens~ Dio brootste ~evaar hot

egter gele in die groot aa~tal naturellestamme wat in dio

noorde gewoon het. 1n Mens dink in hiordie verb and slGgs a an

die nio goringe aantal kafferoorlo~ in hierdie gebied

gedurende die negentiger jare. Die laasto kafferoorlog was

die teen Nipofu, hoof van die Bawondas P Oktober tot DesGmbor

1898, skaars 1n jaar goledo. Wel was Mpcfu verslaan, maar hy

was nie govang nio. Hy was dus 1n potensiele gevaar, solang arc;

die moontlikheid bestaan het dat hy met die hulp ven die

Britto sou px•oboer om sy vorloro gebiod en prostigo te horvd.n~

Gorugte dat hy begerig was 0m dio Engolso rrtagto in

28) Staatse.lManak van 1899.



9

Zoutpan~borg wou lei, hot dan ook al sopoodig dio rondb)

gedoon on d:lo Regering hot al die moontliko in dio \IITO::::->k gosto: 29)

om dit te vcrhlndor • So kon Naturollokommissarisse wat

daarom govra hot 1 go en verlof kry om saEnn met die burgors op 30)

kommando te gao.n nio. Gelukkig hot dlo Regor:tng ook ~.nd5..rok

stoun van ando:.;- Bawendakaptoins vorkry dourdat laasgenoomdos 31)

in onmin met Mpofu verkeer hot .Dit v·as Gen van dio rodos

waarom Mpefu nie dadolik sy dreiemento kon waar maak n:;.o: h'J·

was nie gowild onder 'n groat godeelte V8.n sy ata.m nie on kon

nie op ~y vrooor~ onderd~ne staat maaknio. Hoewel die Regering

hiervan kennis gedra het, was hy tog op sy hoode en is sposiaGl

opdrag gegeo om dio drif waardeur Mpefv 32)

was, dop te hou •

na Rhodes!~ gevlug

Kort na die Magato-ekspodisie is Louis-Trichardt

geatig en om besker.ming aan die nuwe intrekkers to vorleen

OJJ. 0!11 to sorg dat die pas ondorworpe naturelle nie uit die

band sou spring nie, is naby die dorp 'n fort gestig, beman

met aalariatrekkende vrywilligers. Die fort, na sy eerste

kommandant later Fort Botha genoem, moos dien om veral 'n oog

op Mpefu ee bewegings ta hou, maar het natuurlik in d:lo Tweede

Vryhoidaoorlog ook 'n rol gospeel. Die fort het sy oie artillerio

gehad en het rogstroeka onder die Kommandant-Generaru. gestaan,

1n bepaling wat later nogal tot heelwa.t mooilikhodo gelei hot

toe die Veldkornette hulle bevele ook wou uitstrok tot dio

Vrywilligorako~pa.

Voorstolle om naturelle to bowapon ia van verskillondo 33).

kante gedoen, selfa van vorantwoordelike persone • Die

Regering het ewewel in sdn torG saak 'n uiters ko:rrokte houd1ng

ingoneem en Btandvastig gewoier om aan sulke versoeke gohoor

te goo.

29) K.G. 263, d.d. 28 September 1899. 30) B.v. D.J.du Preoz, Naturollekommissaris, Klipdams 31) K.G. 332(3), 220. 32) Ke Q, 9S0/99,J:bid. 33) K. G. 263, 392/99. Sie n verde r bl ~. 4 o, vo-e+n o-le :L') en 3 0

e.~ V'_jl. Le.,cls /tl..(_s'J.:.ll, d.d.1 .oe.s~y'Ylb111r 1Hqq.



10

ln die Noordooste, oorkant die Lh~popo, het Khama

regeor, die tradisionole vriond van dio Engelao, en as sodanlg

good bekand by dio Booro, wat hulle geen illusies omtrcnt

Khama se houding gemaak het nie. Meer na die Suide was Linehwc

dio hoof van die Bakge.thla. Omtrent Linchwo se houding was

daar minder ongorustheid; die Rogering hot in die begin solfs

op Linchwa so noutraliteit gorekon. Britso invlood on Onvor

sigtigo optrede van onkolo porsono van Boorekant sou van

L1nchwo 1n moedot3nlose vyand maak soosdie Derdepoort-noord sou

bewys.

Die Regering se bosluit om 'n groot mag aan diQ Noordv~~

grons te hou waa dua to rsgverdig. Oor die geheol genome hot

die naturelle hulle in die begin rustig godra, seker nie sosoc:r'

uit simpf.l.tio met die Boeroaaak nie, as wel om eors to sien hoo

~ake sou ontwikkel. Rullo hot hul, soos vanouda, goskaar nan

di~ kant waar hullo dio moosto voorde0l kon behaal, uitsondo~

ringe daargolrilt.



ll

H 0 0 F S T U K II

R h o d o s d r i f.

N~dat dio oorlogsverklaring dour Gonl. Grobler

omtront middGrnag vrrn dio lldo Oktobor op Kalkbenk ontv~g

is, is die vorskillondo veldkornotskappo arrngeso om mot die

moosto spood op to ruk n~ Rhodosdrif. Die burgers was geos

driftig, j'onkeorbaCLr" selfs. Eindelik dan is dio periodo ven

afv.rn.gting verby on hot dio uur v:m. vergeldin~ gekom~ vergol,..

ding vir die kwc.ad dour dio Engelsman hulle aengodoon. Baio

van hullo onthou nog die Eorsto Vryhoidsoorlog en mot dio

moos hoopvollo vorwagting gaRn hullo die vyend tcgcmoot.

Dio voorhoodo, voldkornotsknp Mare,bastad, onder

Vk. Briel, kom die 15de Otobor by Rhodosdrif aan tori)l die

onder komrrw.ndos twoe dae lA.ter hullo by hom A.ansluit , Briel

trek sy L:.or 'n pc.ar myl moor oostelik, nl. to Hendriksdal,

1n polisiestasie, waar ook die bole.stinggaarder sy ko.ntoor 2)

gehad het •

Dio Boore was to laat: roods het die Engelso hullo

vorskyning a<m dio drif gemaak en hot hulle tyd gehad om

hulle torte, voral Fort Tuli, to versterk. Was hulle, soos

die opdrag golui hot, ton tyde van die oorlogsvorklar1ng nabt

Rhodesdrif gewees, sou hulle in 1n heelwat voordeligerposisie

geweos het. Tuli self is eers die l4de Otober dour Plumer

beset en laasgenoemde was dus in staat om hom op moontlike 3)

gebeurlikhede voor te berei.

Dio versuim is onherstelbaar gemaak deur Genl. Grobler

1) Die l4de staan Briel by Loubad, of Warmbad (op die plaas Evangelina), 133 myl Noord van Pietersburg en ongeveer 'n dagreis van Rhodesdrif. K.G. 333/71. Die onder kommandos was die van Rhcnosterpoort onder Vkn J.L.H.du Prcez, Ondervold onder Wd, Vk. Frans Naude, SpQJ..onkon onder .Vk.J .Th.Kelly en Houtbosch ondor Vk~ H.vv. Alberts. Zo11tpansberg Wachter, d,d~ 14 Oktobor 1999·

2) Staatsalmo.nak van 1899; De Volksstom, d.d. 17 No7 .. 18()9 en 3) Maurice, III, p,l88. 1.1 Ok-1-.a8qq.



12

deurdat hy mot sy twoo honderd Waterbergers die zoutpansberg

laer verlaat het, voordat hulle Rhodesdrif bereik. Op pad

soontoe kry hy, by Brakrivier aangekom berig dat die Enge:se

troepa by Slypsteendrif (Sol1k~adrif) die rivier wil oorstoez

en dua Watorberg wil inval. Dit meet, kom wat wil, verhinder

word. Wol is die rea van Waterbcrglaer nog daar maar hy

verneom mot dieaelfde geleentheid dat dio waterborgers nog n~'.e

op hulle peste is nie, Daarom besluit hy om dadolik mot sy e~.o

kommando daarheen te gaan om die Engelse te keer, die Water

borgera aan to spoor tot apoed, en om dan, in die a.lgen1een,

te handel 11na bevind van sake"• Hy laat Komdt, Van Rensburg

optree aa Wde Ass. Komdtl) Genl, en gelas hom om met :1 mense

af te trek na Krokodilrivier en die rivier to bewae~ •

Hy wil die rivior laat bewaak, nieteenstaande hy

opdrag het om die vye.nd to beveg waar hy te vinde is, om

Rhodesdrif in besit te neem en om Fort Tuli te beset~ Hy

1~il hullo tot werkoloosheid doom tor,"'Yl aksie die vereis t0

is en dit na aanleiding van 'n gerug. Selfs al het die gerug

waarheid bevat, d~n nog was ay plek by Rhodesdrif en kon

hy die bedreiging van Waterberg aan die ander 1Materborgers

oorgelaat het • Miskien het hy kafferinvalle gevrees, miskien

was die5,erig vir hom 'n welkome ekskuus om na waterberg te~~g

te garun • Hoe die ook mag woes, die Zoutpansbergers moes 6)

'n maand lang sander hulle generaal klaarkom en die nadelig~

gevolge van Genl. Grobler se handelwyse het nie uitgebly nie

Hoewel Genl. Grobler hoof bly van beide distriks~

kommandos is blykbaar versu1m om te sorg vir voldoende

kommunikasie tussen die twee afdelings en het die generaal

• • 333 , d.d. Oktober, 1899. Volgens Krause is Grobler op 1n veldtog ui~ teen 1n kafferkaptein teen '.de hy 'n grief had. Ook in 11 The Times 'History 11

deel II, p.297 1 word van soiets melding gemaak, maar ek kon geen nadere bevestiging daarvan kry nie. Miskien is hy verwar met sy broer, Komdt. van Polisie, S.P.Grobler, wat hom wel aan ongeoorloofde optrede teen naturelle akuldig g~aak het.

6)Tot 12 November. 7) Kyk volgende hoofstuk.



13

oens~rnlik in die Bosveld verdwyn. Selfs die Reg~ing hoor 8) •·

niks ven hom nie • Met ongeduld is sy terugkoms deur die

Zoutpansbergera afgewag vera! omdat in Waterbergla.er twee

kanonne waa we. t hull e broodnodig gehad het met die oog op d:7.e

poijiaie waarin hulle hul bevind het.

Oorkant die rivier, ongeveer twee-en-;n-halwe myl

van die Boerela.er verwyder, het die Engelse laer opgeslaan.

Die vyf vyandelike eskadronne teenoor hulle was onder bevel

van Luit. Kol. H.c.O.Plumer. Vier eskadronne was gelaor

langs die rivier naby vorskillende driwwe, terwyl die vyfde

in reser,111e in Tuli, 20 myl noord van Rhodesdrif en 150 myl

suid van Buluwayo, agtorgehou was. Altesaam het die vyandeli

ke mag besta8ll uit ongeveer 500 man met enige stukke grof 9)

geskut

Van Baden Pm11ell kry Plumer met die uitbreek van

die oorlog opdrag om, met Tuli as sentrale punt, die grens,

d,w.s. die rivior Limpopo te bewa.ak en terselfdertyd met

Baden Powell wat in Mafeking die bevel gevoer het, in kom•

munikasie te bly. Verder moes hy die aandag van die Boere-

kommandos van die Beetajoeanaland se spoorweg aflei deur lO)

soveel moontlik invalle in Noord-Transvaal te doen • Die spoorweg deur Beetsjoeanaland, van Mafeking na

Buluwayo, is van groot belang geag sowel deur die Engelse as

deur die Boere. Al die moontlike is deur die Engelse gedoen

om die lyn vry te hou vir hulle krygsoperasies en van Boere

kant is poginge in die werk gestel om dit te verhinder en

in die begin van die oorlog met 'n seker mate van sukses. By

Gaberones, ongeveer negentig myl noord van Mafeking, is die

spoorlyn dour Veggeneraal Snyman se burgers opgebreek, sodat

dit vir Plumer onmoontlik geword het om in direkte voeling

met Baden Powell, wat in Mafeking ingesluit was, te bly. Wel

8 K.G. 264 2 • 9 Maurice III, ~.186. Plumer had een 12t ponder MaxL~-No~

denfeldt, 2 22 dm, voorlaaierkanonne en 2 ,45 M.H.max~su lO)Maurice III, p.l86.



14

probeer hy met gopantserde tr~~no die druk op Mafeking te

verlig, maar tog voel hy hom genoodsaak om sy grootste aandag

te konaentreor op die driwwe dour die Krokodilrivior 11)

regoor

Tuli

Teenoor Plumer ae mag wat dour die Boerc self op 12)

ongeveer 1400 man geakat is , kon hu1le oor omtrent 1700

man beskik. Maar hulle hot geon kanonnc gehad nie en wua dua

in 'n onvoordelige posisio~ Geon wonder dat dad~lik en herhaal

dolik met die meesto aandrang 'n beroop op dio Regering gedoon

ie om tog ~ondar verwyl geskut to stuur. Sonder kanonne ag 13)

die Krygsraad dit onmoontlik om die vyand aan te val •

In aanmerking moot verder goneem word die bodems-

gesteldheid van die atrook weerskanto van dio Limpopo. Dis 'n

dig bogroeide boswSreld en so ruig dat dit 'n werklike hinder

paul was vir doeltreffendo krygsoperasies. Dit het moeilik

gegaan om die vynnd oorkant die rivior to beken en om sy

posisio noukourig va3 te stel.

'n Ernstige bolGimnering 'l'lrB.S die watersk~nrste. Die

hele gebiod suid van die Limpopo is sondor standhoudonde

wa~er en-dostyda was dio Limpopo self die enigste bcskikbare

water. Dit w~s teen die and van die droe soisoen en dio

w8reld was dor en droog. Die rivier was byna droog, not hier

en daar waa kuile water. Die basta water wa~ naby die pont 14)

oor die rivier , maar dit was onder vuur van die vyand. Dis

dus te verstaan dat 1n veilige suipplek vir die honderde perde

11)

l2l 13 14

Daar was sewe belangrike driwwe: (a) Bairies*drif, ten we~te van die srumevlooiing van die Magalakwin en die Limpopo; (b) dio s~ev1oei1ng van die Maolouts&e en die Limpopo; (c) Pontdrif, wa~r 1n pont gedurende die reen-8eisoen gebruik is; (d) Rhodesdrif~ iets meer oostelik en ongeveer 20 myl suid van Tuli; ~o) die samevloeiing van die Shaahi en dio Limpopo; (£) Maaibidrif, 25 Myl ooa van Rhodoadri£; (g) Middeldrif, 15 myl oos v~n Masibidrif.(Maurice III, p.l89) Timeq IV, p6202; Loyds v.o. 709(2), p.l86 Hiordie wens sou eers die lste November vorvul word. By Pontdrif, wea van Rhodesdrif. Pontdri£ was die drif wat die meestc gebruik is • Die vrees hot bostaan dat diu drif deur die Engelse ondermyn was, maar dit is bevind dat die gerug onwaar was.



15

'n aerate veroiste was en tot 'n skormutso11ng mot die vyrnd

ge1ei het. Die doodakiet van 'n os dour die Engelse by die

ouipplek, kort na. die nankoms by Rhodasdrif, noodaPct:'.k die

Bocre om oorkant dio rivior 'n fort te bou vir beskerming van 15)

die water vir mens en vee • ~ Panr dna lRtor is dieselfdo

moei11kheid oorsaa.k van 'n tweede skemutsoling, waP.rby e.an

Boerekant 'n paar burgers gowond word on deur hul1e enige 16)

gevangones gemank word. • Die Enge1se ver1aat diG kamp

naby die rivier on Briel is in staat om wagte bo en a~n die 17)

voet van die koppie, nan die pont oor die rivier, to plaas

Die burgers is tevrede mot die uitslag: hulle het nou vaste

voet aan die oorkRnt van die rivier te verkry en is gereed

om verder op te ruk. As hulle net kanonne gehad het, sou die

eintlike doe1 binne beroik gela het: die opbreek van die

spoorweg na Buluwayo en dan daP.rna. die besetting van die ste.d. 19).

self' •

Op hiordio stadium was die moraal van die burgers

uitstekend in weerwil van die toeatnnd van die leers wa.t

betref beakutting en voedselvoorsiening. Die organisas1e was

blykbaar nie in die haak nie. Party waens wat reeds by die

laers moes arungekom het, was nog op pad. Klere, potte, p~e

en tente was skaars. Baie burgers moea maar 1n sku11plek onder

'n boom soak en dit was maar gelukkig dat die re~naeisoen nog

nie aangebreek het nie, Die toestand is so onbevredigend

15) R 61ox/99; Leyds v.o. 709(2), p.l57, d,d.20 Oktober 1899. Aan Engelse kant sneuwel twee man en sea kaffers. Van die Bodr::. bly vier perde in die slag.

16) Leyda 709 (3}, p,253. Bu:rger Cloete ve!'loor twee vingersf David Schalk Potgieter van Matibaskraal,wyk "Rl!renosto:z:-:7 poort, se regterbeen word afgeskiet en sy linkerbeen verbrysel, blykbaar deur 1n dum-dum-koe§l~Die Engelae ha~ aes dooiea, onder wie sersant-majoor Young (of Yonge) en kaptein L,D.Blackburn (Mauriee III, p.l90), Die Boere maak buitendien agt perde buit. Vir die gebruik van dum-dum-koe~la, sien "Hiatoriese Studies", Jaargang 31 No.2, bls.B51 aant.77. Ook Dr.w.J. Leyda, Tweede Versameling,(Correspondentie 1899-1900), '6 Gravenhage, 1930, Sien ook Bylaag.

17) Leyds 709(3), p.253. Die koppie is by die Boere bekend as Kremete.rtko:ppie.

18) Leyds 709(3} 1 p.254t R 479x/99, O:J Vol.9ens Vors4-er J volh~erYI vt:tn ..3o Ok+obi'r- 18q9;

R... l.fb7 x jqq .. oo~ Leyds 7oct (3J,.:z.sq.



18

4at dour die Krpgaraad bGsluit word am iemand na Pretorin a~

te vaard1g om tG probeer verbotering 1n d1e toeatnnd to ve:.--klg,~

meer rumbulanao, meer banodigdhede en tewens am toe to s1cn

dat die kanonne so gou moontlik aangest~ur word. Persoonl!ko

aansoeke sou by die Regering meer gewig in die skaal 1er vo~al 19)

indian ~ man van invloed kon gestuur word. .En sdn porsoon

was beskikbaar, nl. die heer B.J.Vorstar, lid van die Eerste

Volksraad, wat as adviseur aan die Noorder Hooflaer toegevoeg 20)

was •

Diesclfde dag vortrek Vorstcr na Pretoria waar hy

'n paar dae later aankomp on die President op die hoogte bring

van die betrourenswaard.ige omstandighede waaronder die burg~:;~:-s

meet lewe. Hy benadruk die dorre, droe kl!maat, die skaarste

aan gras vir die diere en skilder die toestande in die alegsto

kleure. Die enigste ligpunt is dat die burgers so moed nog

ongeskok ie on dat hu1le met ongeduld VIrag op die beloofde 21)

kanonne • Dour die Regering word aan Vorster 1n simpatieke

gehoor gegee. Vorater kry die veraekering dat aan sy bil1ike

versoeke vo1doen sal word, en keer aondor versuim terug na

die Hooflaer waarheen hy woet dat die beloofde kanonne reeds 22).

op pad is • by" Cf1t{ X ftt~j

19) R 681x/994 De Vo kastem van I November 1899. 20) Vorster, 'n gunateling van die President, bet tot Septem

ber 1900 1n groot rb1 in Zoutpansberg gespee1. 21) Vorater vertrek die 23ste Oktober uit die Hoof1aer en

kom die 28ste in Pretoria aan. (De Volksstem van 30 Oktober 1899, In 'n onderhoud met De Volksstem gee hy sy indrukke nan die toestand aan die Limpopo. In 1n omtrek van sewe uur te perd is geen groan blaartjie te sien nie. Die water is byna groen en ondrinkbaar selfa vir beestee Die burgers grawe water in die sandgrond en voer die penie met blare van die bome. Duskant Krokodolrivier is die land vlak, maar ann die Britse kant is dit so ruig dat mens geen rook van geweerskote kan siennie. Dit is verskriklik warm; party dae is dit 108 grade in die koelte. Elke more en aand neem die burgers 'n bad in die rivier om die stof af te was. Die rivier kry meer water maar is nog nie vol genoeg om dit vir die krokodi1le moontlik te maak om hul1e te vangl (De Volksstem van 30 Oktober en 11 November 1899.)

22) Op pad na Pretoria, nussen Pietersburg en die Limpopo, ontmoet Vorster vir ka~tein Eloff met sy arti11er1e. R 681x/99A Leyda 709(5), p.388,

by R 1.17'1 x./qq;



17

Reeds voor Vorster in Pretoria aankom, het die He

gering aandag geskenk aan die herhaalde en dringende versoek2

om kanonne en is aan Ke.ptein Se.rel Eloff van Johannesburg

fort opdrag gagee om na Rhodesdrif te vertrek, Die 2lste

Oktober gaan hy Op weg met Freiherr von Dalwig, dertig art:il

leriste en sewentig burgers van Johannesburg onder Kolonel 23)

Ferreira. By hom het hy twee stukke grof geskut • Oponthoud langs die pad is oorsaak dat Eloff eers

24) die late November by die Hooflaer aankom 1 waar bulle met

25) groot gejuig verwelkom word , Intussen het ook Generaal

Grobler van hom laat hoor on die Komdt. van Polisie, S,P,

Grobler, met tagtig man en die beloofde kanon van Waterberg-26)

laer gestuur om hulle by te staan .Die Waterbergers het

juis die dag tevore hulle verskyning daar gemaak en die

kommandos is nou so versterk dat met die grootate vrymoedig

heid 1n beslissende aanval op die vyand gemaak kan v~ord.

Dieselfde middag kom die heer Vorster terug van

Pretoria en arriveer in die laer Adv,Sauer, assistent-staats

prokureur, saam met Dania~ du Preez, naturelle-kommissaris I d.d-1~0\<~.''qq

-,::2"';!:3:""1')--=K=-,""'G:-,""'3:-::3:s::3::---::2~4-:-:2:-,-, ~K~,G~. 2~6r;:.-:;4::~" K.G.333-2~9:<:"l811l"'_.-. ~,\-a-n~d~po~s+-:---van 1 Nov·""qq I

Eloff was 1n kleinseun van die President. Hy is voorsien van vyftien trollies met sea muile voor elk, en 1n ambulanswa kompleet. Een van die twee maxima wat hy by hom had was op Jameson buitgemaak.

24) Die 22ste Oktober kom hulle op Pretoria en twee dae later is hulle gelaer aan Sandrivier naby Pietersburg. K.G.333-582; Leyda 709(4}, p,307. Op Lastfontein, 1n paar myl suid van Kalkbank, hou Eloff 'n korte skietoefening, waarby hy "a an het schieten ging alsof de gansche Engelsche arm~e voor hem was 11

• R 2096:xl 99; Randpost van 1 November 1899. By Brakrivier aangekom word die muile flou en is dit nodig om na die Hoofla.er te stuur vir twee vars spanne muile. Die spanne muile het onder Eloff so beheor gebly wat later tot grote ontevredenheid en onenigheid tussen burgers en artillerists gelei het.R l035x/99; R2096x/99; De Volksstem van 2 November 1899,

25) De Volksstem van 11 November 1899. Een kanon-as was ge~ breek, Die kanon wat op Jameson buitgemaak was on waarvan die gate v~ die Boerekoec~s nog in die wiele sigbaar was, het nogal aandag getrek. Die praatjie het gegaan dat Jameson op daardie tydstip in Tuli was en dit sou dus interessant weee om Jameson met sy eie kanon to bestook,

26) R 2l47x/99; Hy het die 22ste Oktober van die waterberglaer vertrek. Hy w0.s 'n br.1cr van Genl.Grobler: Vol ksshrn van b No\/ef\'tb.er •8qq I



18

van Rhenosterpoort.BerigtG omtrent wa.nbestuur in die laer

het Pietersburg bereik en die Landdroo van Pietersburg genoop

om rapport daaromtrent by die RegeFing in te dian. Op sy

versoek is Du Preez na die Hooflaer gestuur om vir agt of 27)

veertien dae die Kommanda.nt met raad en daad by te staan , terwyl van die kant van dio Regering Sauer eerstehandse

inligtings omtrent die toestrunde in die laer moes versamel.

Die loop van diG gebeurtenisse sou bev.~s dat daar gagronde

rede vir sodanige ondersoek en inderdaad ruimte vir verbete-

ring was.

DIE WATERBERG-KOMMANDO.

In die afwesigheid van Genl.Grobler is Komdt. H.s. Lombard aan die hoof van die WG.terbergers gaplaas ter,.tyl die

heer F .Boo}l::'lt'f' _ L.A.« ITM. die Tweede Volksraad, as advise'\.\!' a.an

hom toegevoeg is. Sy opdrag was om naby die Limpopo laer te 28)

trek, maar toe Genl.Grobler van Z~utpansberg kom , om by

die Waterberglaer aan te aluit, bevind hy dat omtrent niks

van die aard gedoen is nie en dat landsake Qndergask~k gemaak

WOrd ~~ ~e~eo~nll~e ~~~~gings. Lomb&rd en Boshoff is nog

altyd bo aan Palala gelaer en weier beslis om hulle na die

rivier te begewe, voorgewende dat dit daar te ongesond is.

Aan instruksies van Genl.Grobler steur hulle hul nie en die

noodsaaklikheid om hulle aan die orders van hoer offisiere te 29)

onderwerp sien hulle nie in nie •

Genl.Grobler is dan ook met rede gebelg oor die

27) K.G.264-406J Leyda 709(5),391, 28) K.G.344. Die 16de Oktober verlaat Genl.Grobler die Zout

pansbergers om hom met sy 200 man van Wyk Zwagershoek na Slypsteendrif (Selikasdrif) te begewe. Hy cmtmoat die ~aterberglaer op 17 Oktober by Klein Magalakwinsoog. Die volgende dag trek hy na die Palalarivier en dan verder langa hierdie rivier af na Krokodilrivier waar die Engelse volgens berigte w11 deurtrek. Die geru~ was egter van waarheid ontbloot. Sowat agtien myl hoer op was Lombard se laer.

29) R 2940x/99. Die feit dat Lombard Grobler se teenatander in die Kommandantsverkiesing was, verklaar ten dele Lombard se houding.



19

houding van sy ondergeskikte offisiere. Hy voel gegrief dat

hulle hom nie as Ass.Komdt.Genl. wil orken nie en dat hullo

hom a1 die moontlike in die weg l~ om sy instrukaies na be-

hore uit te voer. Sulke handelinge verslap noodwendig sy hando

en mena kan verataan dat dit 1n nadeligo uitwerking op die

disaipline van die burgers moea he. Met die zoutpansbergers

was gereei dat hy met 1n gedeel te van ififaterberg-kommando die

rivier naby die grens Waterberg-Rustenburg sou oorgaan; die

spoor-en telegraaflyn sou dan opgebreek word en alles voor

hom skoongemaak word tot waar hy die zoutpansbergers, wat

eweso langs die rivier en aan die oorkant sou opkom, sou ont-30)

moet. • Maar nou is al ay planne dio bodem ingeslaan. Dit

kom by hom op om dan maar volgons krygswet te handel on op

homself te handel, maar hy deins vir die verantwoordelikheid

ta~g en versoek daarom vm~ die Kommandant-Generaal Qovele 31)

11 in geschrifte 11 •

Die Regering is egter ontevrode en teleurgesteld.

Genl.Grobler se instruksies was duidelik genoeg. Sodra oo:r1o~

verklaar was, moes hy onmiddellik met al sy manne en die van u

Zotpansberg opruk om dadelik oor die lyn te gaan, die spoor-

wag tot Buluwayo op te breck on te vornietig, alle blankes

vanuit Buluwayo terug te bring, alle troepestasies te vernie

tig, 1n kort die land skoon te maak, In die uitvooring daar

van moos hy ay eie diskresie gebruik, in oorleg met ander 32)

offiaiera handel en doen wat sy hand sou vind om te doen • Gedurende al die tyd moes hy in verbinding met Genl.Cronje

op die Westergrens bly en in die oog hou dat dit vir laas

genoemde van die grootste belang was dat die spoorwog in dio

rigting van Grobbelaarsdrif on Slypsteendrif so spoodig moont.

lik moes opgebreek word om te verhinder dat versterkings na 33}

Mafeking sou kon aankom • Aan sy versoek orn 'n bevel i'in ge-

3 31 32 33

•



20

schztifte 1' kan dua nie v~!doen word nie. Immers, hy is

"gemagtig eiomagtig" to hsndel en hdt daarom geen skrifteliko

inatrukaiea nodig nie.Die regering hoop dat daar geen vorder 34)

ver6uim of verakil sal wees nie.

"Laten officieren en burgers verstaan dat behalwe Gods atraf daarop onder de krygawet or zaer zware atraffen op ongehoorsaamheid rr sten".

Genl.Cronje is ewemin in sy skik met die vordering

wat tot dusver gemaak is. Hy moet in die rug beskerm word en

daarvoor dien Genl e Grob:~er. Inpleks daarvan bly die Water

bergers waar hulle is en bou die zoutpanabergers torte, Hy

kla dan ook by Genl,Joubert oor die 11 swak gedrag 11 van die

Noordelike kommandos en van laasgenoemde kry Genl.Grobler

'n aanmaning om tog apoedig van hom te doen boor en sy bes te

do en, "want ala wy niet spoedig en eendra.chtig samenwerken zal ons werk achipbreuk lyden". 35)

Dio w·oreld word moeilik vir Genlt:.Grobler, maar tog

beakerm die regoring hom~ Aan Boahoff en Lombard word kennis

gegee om na Preto:x•ia te kom en die heer Jan du Plessis de

Beer, Lid van die Eerste Volksraad word as Waarnemende

Kornmandant in Lombard se plek aangestel om in aameworking

met Genl.Grobler or~iddellik atappe te neem tot die nakom 36)

van sy pligto. Intussen het sake 'n aodanige wending genoem

dat Genl. Grobler dit onnodig geag het om Lombard te laat 37)

gaan •

Die spoorweg lVIafeking-Buluwayo wa.t van soveel

stra.tegiese belang was vir sowel die Boere as die Engelse,

het onder Britse beheer gestaan, terwyl die gebied waarde~r

Genl.Grobler moea trek om in besit van hierdie spoorweg to

kom, deur Khruma se volk bewoon was. Die natu~elle was deur

die ~1gelse bewapon juis met die doel om dit t0 vorhinder en

35 36 37

• • 3 3 -5. 5 ~ I<. s . J..b'4- 33 ?I • Leyds 709(2J,l89; Leyda 709(2),1a4. K.G.264-327J K.Go333-642. C.R.B278/99* dedo31 Oktober 1899.



21

aangesien die Regering dwarsdour dio oorlog botsings met die

naturelle probeer ver.my hot, hot Genl.Grobler hier voor 1n

besondere moeilikheid te starn gekom.

Genl.Grobler probeer die mooilikheid te ornsoil dour

van Khama for.mele toeatemming te verkry om dour sy gebied to

mag trek. Die versook is egter in die vorm van 'n kennisgewing.

Genl.Grobler waarsku hom teen doelnamo in dio stryd tussen

die blanke rasse on belowe hom dat sy volk ongehinderd sal

bly indien hy hom stil en rustig sal gedra.

Ongelukkig is Gonl.Grobler nio die regte man om mot

Khama to onderhandel nie, aangesien hy persoonlik op slogte 38)

voot met Kham.a gosta.an hot • Sy brief hot derhalwe nie die

minsto uitworkin op Kharna so gosindheid gehad nie en 1n mons

kan aannoom dat goeie raad van Eng~lso vriende nio ontbreok

hot nie. Drie dae later kom Khama so antwoord. Hy ge0 voor

de..t daar in sy land goon Engelse is oM. to bevog nie on vor-

klaar dat hy mot alla mag die Boere sal weersta?n indien 39)

hullo dit durt' wae.g om sy land binne te trek • Moontlik is Genl.Grobler inRerlik bly. Direkte

govaa.r vir'Waterberg is daar nie; die Engolso is ver van dio

grens; van Selikasdrif tot by dio spoorweg is ongveer vyf-

en vyftig myl en die land wat hy moet dourtrek is 'n ware dora

land. Waarom nog langer daar te bly? Kh~ma se antwoord geo dio

deurslag. Zoutpansberg roep; die vyand is da~r naby on - sy

bealuit is gGneem. Die 3lsto Oktobor is hy met in pordekornntan

do van-honderd manop weg na Zoutpansberg, waar hy die 8sto 40~

November hoop aan te kom • Weens die slegte veld gaan die

trek egter stadiger as wat hy verwag het, sodat hy eers die 41)

l2de November Rhodeadrif bcreik

38 39 40 41

-~----------------

K.G.264-6~l. Sien oolc noot 5). CR.8277 /99 met Bylang B. Sion ook Bylae.gm:., bls. 70. R l80lx/99,; C .R. 81.78 /q9, d .d · 31 ok.to be.- t.Pq ct. R l497x/99; Leyds 710 (4),378.



22

H 0 0 F S T U K III

T u l 1

Gedurende die tydperk van workelooshoid hot die

Engo1ae troopo die goloonthoid gehad om Tuli, die s1oute1 van

Rhodes!~, to vorsterk. Gelee aan die noordelike oe,IIJer van di . .; 1)

Shaahi-rivier en in 1n verwaarloosde toestand , is dit dour

die Engelse omskep in 1n otork van k1ip geboude fort. Dour die

omringende digte bosse is 1n nou pad na die voorposte aan die

Krokodilrivior gekap, terwyl in 'n omtrek van omtrent duisond

tree die grond van borne skoongemaak is om 1n vry uitsig te he 2\

op 'n aankomende vyana. Die fort is deur die Boere as bosonder

stork beskou. Was eenmaal die fort in Boerehande , dan was

daar geen pnoorkomelike hinderniase meer t~asen die fort en

Buluwayo nie. Wel was aan die Macloutsie en elders nog vyan

delike a:fdelinge gestasionoer, maar sonder Tuli wf'.s hulle

waardeloos.

Die eerste doo1wit van die Boare was die rivier-

stollings; hulle vernietiging SOli die pad b~u;-,n vir 1n direkte

aanva1 op Fort Tuli. Na dio aankoms VP.n die grof goskut is

dan ook met so min moont1ik versuim a1les in gereedheid go

bring om hiord1e doo1 te bereik.

Vroeg in die more van die 2de November trek 1n sterk

kommando van ruim vyf honderd man onder a.anvoering van Wd.

Ass.Ko~dt.Gen1.Van Rensburg, en begelei deur die Artillerie 3)

die r1v1er deur om die vyand uit sy atellings te verdryf

Vir die doel word die kommando in twee dele gesplits: die obn

deel met die ap drag om die k~p by Kremeta.rtkoppie te neem,

1) Kronieke van Noordelike Transvaal, p.io2. 23

) Leyda 710(7),607. ) Vir die geveg op 2 November: R 1125x/99 en Leyda 710(1)89;

R ll92x/99, Leyda 710(2)155 en K.G.334(5) 1 345; R1~25x/99; R 1198x/99, Leyda 710(2)175 on T.B.l642/99; R 1626x/99; R l622x/99 en R 2365x/99; R 1320x/99 en Ra 6764/99 by Leyds 672. Randpost van 10 Hovember 1899. De Volksstem van 6 en 13 November l899.Die. vnee.s~e R. .s+uklce by R '-l]qx/qtt"nl{ t~l.flxlq~J. Times IV, p.203; Maurice III, p.l9l,v.v.



23

die ~nder en sterkste deel om 1n aanval to loods op die ver

akanate poaisiea naby Brice se winkel, ongeveer vier myl 4)

noord van die drif o

By Kremeta.rtkoppie word die Engelso mag ondGr Kol.

Spreckley, wat na skatting uit 150 man bestaan het, van twee

kante aangeval en na 1n kort maar hewig geveg word di.e Engelse

verplig om op te hou met vuur. Sprecklcy se posisie is nou

hopelooa, :rnaR.r weens die .:'eit dat juis op hierdi(;} oomblik

75 man onttrek moos word om e.s versterking vir die onder nfde

ling te dion, kon die behaalde voordoel nie uitgebuit word

nie. Aan Sprocklcy word sodoende die gel •:entheid verskaf om

gaduronde die nag langs 1n omweg te ontvlug.GedurendG hierdio

geveg sneuwel die eerste twee burgers v-an d~.e Zoutpansberg ... 5)

konunando:~.

Die tweede gedee:. te van die komma.ndo raak in.111iddels

slaags met die Engelse by Brice se winkel. 1n Kort rukkie van

te vore was daar juis 1n konvooi van. 'n ~gttal waens vi!'

Spreckley aangekom met 1n eskort van ses ... en-twintig man. Die

Engolse moet al gou die onderspit delf. Kaptein Hatherick met 6)

ongeveer tlen man en 'n predikant word lt;'rygsgevange g3maak, 7)

terwyl die rea ontvlug na Tuli. Die buit was aansienllk

4) Die eerste deel, l.lterk 2l0 man, het gestaan onder 'N"d.Komdte Tom Kelly en J.L.H.du Preez. By hu:..lo was Komdt. van Polisie S.P.Grobler met sy anelv~urkanon. Die ander dool, sterk 300 man, was onder e.anvoering van Vk.Briel en Vk., Alberto Gn vergesel van 'n deel. van die Zoutpansborgse Polisie onder sersante Celliers en Lee. Hierby was ook Kaptein Eloff mot die Staatsartillerio.

5) Gort J2,cobus van der Ivio::."we van wyk Mal'abo.stad en H.Bong, 'n Duitaer van wyk Spelo11ken. Na die opsteek van 'n wit vlag deur die Engel~e :"lou. .::.:.0 Boere op ::::et ''UUl' en stel hulsolf bloot, wae.rop hulle dodolik getref word. Hierdie voorval gee aanleiding ~ot die neem van beedigde verklarlngs. Die stukke wo~d opgestuur na Pretoria on die Regering dien by die Engelse Regering protes in. Vanuit Europa vostig Leyds die aanda.g op 1n aanhaling uit "Het Oorlogsrechtn van J "J .c. de Beer Poortugael: Me~ hot vertoonen vru1 de parlementaire vlag bohoeft de tegonparty niet altyd hot vuur to doen a taken. Vgl.Leyda, Twot?de Vorzameling ( Correspondent-'~e 1899-1900 u Van Engel so kant word geen molding van hierdie insiden·.- gemaak n,_e, Kyk ook Bylaagm:, b\~. 71.

6) Rev .Leary, later 11.a Frotoria gestuul~ en ui tgernil to en Ds. Stoffberg. KeG~335(2),l54o

7) 80 perde, 100 nru.ile, 18 osse, 7 waens en 'n a:rn.bu~.E..:1swa,



24

Di~ Boore was nou in besit van al die riviorstel

ling~ en die weg na Tuli, ongeveer twce uur to pord hiervan

darun1 was oop. Goon wonder dat die Wd~Genl. die kans skoon

sien om nog dioselfde midd~' op to. ruk na Tuli. Dit was ook

wa.t die Engolse vorwag hot , maar ongolukkig hot dit slegs

'n voornemo gebly. Wanordo, gobrek aan dissiplino en lafhar

tigheid hot die helo plan in duiola.nt val on die oorwinning

op 'n fia~ko laat uitloop.

Kort na die goveg vind 'n tiperonde voc,rval plans.

Stofwolke in die verte lant vermoed dat 1n aansionliko vyan

delike mag in. aantog is on te trag die verloro posisies te

herwin. Sonder om bohoorliko ondersoek in te stel, slaan 'n

groot deol van diG ko!!lmando, nog wol oncler loiding van 'n 9)

veldkornet, oorhaas op die vlug met agtorlating van dio

ke.nonno. :Met mooite geluk dit tenslotte om genoeg vrywilli

gera bymokaar to kry tenc-indo in olk geval die kn.nonne in 10)

vt~iligheid to bring t Gelukkig El.P.nr dat die vyand in <·nkunde

omtrent hierdie verwarring was!

Nie die burgers was te blameor nie, maar 'JJel sekei'e::

offisiere. Die leidin~ het veel te wense oorgolaat. Dit hat

Wd.Genl. Van Rensburg, h00wel bekwaam en dapper, aan die

nodige gesag ontbreek om sy orders te doen uitvoer • Dit was

hier 1n geval Vtm 11 sovee1 hoofde, soveel sinne~. Elkeon het

gedoen wat goed was in sy eie o~. Indian dit die geval mot

die offisiero was, is dit nie to verwonder dat moedelooshoid

8) 9)

10)

Maurice III, P•l92. Vk.A. z.A~Briel, deur· die Boere na hierdie episode die Vlug-Veldkornot genoem. B~H.Dicke dig daarop 1n parodie op die TJ?s.nsvaalso Volkslied soos vo:.g ~ Kent gy den Voldkornet die vlug? Barst daar een bom loop hy terug. Een sprinl{aanwolk vervult zyn hart mot schrik. Hy jaa.gt toru.g met ~ngatige blilc. Ik ben gokomen om te vechten. Vooruitt VooruittVooruit1 Ziet gy daar gindor sprinkaanwolko? Kom terugt Retireerl Ach terug} Zaal opl Kom terugt Zaal opt Kom torugl Ach toel A2.soblief toch kerels 1Kom torugt. (Krause) Die s.g.stofwolko was 'n swarm sprinkenol Dour Genl.Beyers ~ator van sy pos onthof, ga~n Briel in dions van die vyand. (Vechtcn en Vluchton,p.833) Volksstem van 29 November 1899; Loyds 710(2),180; ook: R l225x/99by R IS'itXJ'fq·



25

hom van dio burgers moestor gemaak het nie, en dat party die

kommando verlaat het.

Gerugte dat sako nie na wens vorder nie hot Pieters-

burg beroik en dringondo vorsooko om verandering is na Pro~

toria geatuur. Ongelukkig het die Regoring die mood gomis

om met krag op to tree on die wederstrewige olomento van hullo 11)

poste te onthGf .Wel is dour vorskil1onde 1nvloodryke

porsone pogingo in die work gostel om die toestand te help

vorbeter, maar met negatief resultaat, Daar was die hoar 12)

J .. Heystok, landdros van Pietersburg , on Krygsko:mr '.a saris 23) 14)

J. van SoelGn. ; daeu• was Adv ~Sau.er on Naturollo~korm11is-J.5)

saris DoJ ~du Prooz .Selfs adviseur Vr'rstor kon nie ordo in lS)

die chaos skop nie ., 0:::1 nog stoGds was Gonl.Groblor, die

eint1iko hoof, afwosig.

Aan die hand is selfs gogeo om 'n porsoon ven 'n

andor distrik te si~uur mot dio volmag om to handel on sake

het naderhand so or.Jloudbaar goword dat diG Regoring oorwoeg 17)

het om aan die vooratel g0hoor te gee •

In die algemene verwarring wat op die gevog VE~..n dio

2de NovembGr gevolg hot, verloor Van Rensburg ook nog 1n stu.k

grof geakut. Komdto van Po11sie 1 S.P9G-robler is nie gon0o om

l~ger by dio Zoutpansborgers te versuim nie~ en vertrek,

aonder toestemming v~~ Van Recsburg weer met kanon en man

okappe na Waturberg-lao:t;" om, aan te slui t by Genl.Grobler wat - .. . b) R !S!ill(~~~.

11) R l225x/99; ook Leydo 7'16 ( 2), 163 en 180; R 1229xJ99J\ ook J

Leyda 710\3)201. RappOL"te.van Heystek~n Van 5oelen. 12) 11A good honest fl:';.mple man who only blundered when he did

ao through ignorance'~(Krause) ~ l3) Krause se skoonvadero Beide here is deur sommige offisiere

as ttengelsgesind 11 bestempol, 'n onverdiende aa.ntyging. 14) Sien blo 17e 15} Ex-Ko:r.'mandant Du Preez was ~~a man with brains but wi.th no

enthusiasm for our cause 11 (Kl'ause~. 16) R 1198x/99; oDk Leyda 710(2),l75.Gedurende die geveg was

Vorater :ln die laer>, maar E~iek naan de maagziekte 11 •

17) T.B.,l633/99; Tt>Bel838/99 by R l54lx/99. Die Regering het oorweeg om Komdt .Da.v:td Schoeman te stuur, mat=tr nadat hy verneam dat Genl.Grobl~r self op wag is na die laer om sake onder beheer te neem, besluit hy dat dit nie meer nodig it!! nie.



26

18) na hy meen, nog by Selikaadrif vertoef

By al die wanordo we.t in die la.er heers, is die

vertrek van die Komdt. van Polisie 1n ornstigo torugsl~g wat

die v1ankelmoodigheid nog vergroot.hV&rdeelde opinies hc.:;;rs

reeds omtrent die wons1iiDleid van 'n voortsetting van die oor

apronklik geslaagde oporasiea in die rigting VP.n Tuli en die

mening dat dit onraadsetam is kry nadorhand die oorhand. Op 'n

krygsraudsitting word vervolgens besluit om die toestand vir

ears so te lRnt bly en meer geskut te probeer vcrkry. Adviseur

Vorster, aaG.il met kaptein Eloff, word daartoe vir 1n tweede 19)

manl na Pretoria afgeva~rdig •

Tydens sy afwesigheid kom op Sondag 12 November

Genl.Grobler met 100 Watorbergers in dio laer aan~ tor\~l nog

200 man, met tnbegrip van die Komdtoven Polisie Groblor wut 20)

hy op p~d ontmoet het agtorna kom .Die generaal is moeg;

die trek dGUl' die 11woestyn 11 , die landstreek sonder gras en

water, het mens en dier ooreis en hy is oortu1g dat hy meer

gedoen het as wat enig ander in dieaelfde omstandighede kon

volbring hot en 21)

uik ook nooit in myn lavon zoo getrokken heb"

Sy aankoms bring groot verligting in die laer. Ein·

delik dan sal deurtastende maatre~ls geneem word. Dit word

hoog tyd; die re~nseisoon mGt sy koors en pordesiekte is naby

18)

19)

R l626x/99; R 2l47x/99; Vdksstem van l3 Nove~ber l899. Grobler vertrek die 5de November. Hy gee voor dat op Sondag krygsraad gohou word om oor gema~kte buit te besluit i.p.v.godsdiens te hou en dat krygsraadbealuite nie uitgevoer word nie. Verder beweer hy dat die orders van Gon1. Grobler gelui het om nr.. Rhodesdrif tG gaan nvir 'n versterking of 'n terugkering 11 en dat hy te dien opaigte sy eie diskresie kon gebruik~ Dit was egter maar 'n eksku:tls; hy het hom nooit veel aan orders gesteur nie. R ll98x/99; Leyds 710(2),175; R l534x/99; R 1404x/99; Leyda 710(4),341. Krygsraadbesluit v~ 8 November. Die 11 de i~ Vorster op Piotersburg en nadat hy die Regering op die aand van die l2do ontmoet het, is hy die 14do weer t~rug op Pietersburg. R l49'7x/99; ook Leyda ?10 ( 4), 378. ,:L R 169lx,199~ eelr ib~Eis ~10(S),43~1-Hy is sat van Genl.Cronjo se awrumanings, klagte en verwyte. Hy kan ook geen ystor met hande brGok nie on indian iemand anders meer kan doon, sal hy graag sy plek afsta~.



27

22) en n aantnl burgera draig om weg to g~an • Nog diosolfdo dae

word krygGra~d gchou on bosluit om dia volgcnde dag die w~to~

vier myl suid van Tuli "vast te leggen11 , en as die kanonno

wat Vorster ga~ h~al hot, nnnkom , sal met Fort Tuli solf af-23)

gGreken word

Die krygsrnadbealuit is gencem maar ongolukkig hot

die uit~oerin~ daarvon agto~~o0 g~bly. D1o gen~rnal bogin to

weifel. Twyfel of hy S!?.l slaP..g kom by hom op. Die plan is wol

om Tuli nt:~n te val en te neem 11 so God wil n, mn[\.r sy pordo is

nou bnie swak deur sy trek na Rhodesdrif. lndien hy nou vor

hinder word om Tuli te neom dour watter omstandighodo ook al,

moet by weAr ~e~1gkee~ na dio rivier om vir sy diero wabor to

kry. Reen dit, dM wore hi~rd1e moeilikheid ~l. oiJE;clos, mac..·~

dan sal die heersende koors ondar die burgors v0el moor toe 24)

neem en sal 'n ramp nio uitbly nie •

Al h1erdie oorwogingo laP.t Genl.Grob1er vir di0

var~ntwoordelikheid tG1'Ugdeins en hy bos1uit om dio ar-nva1 u.ff;

te stel. Intussen stuur hy e.9-n d1Q RQs&r1ng 1n ui tvoorige rap~,

port waarin hy sy pl~nne on beswaro meodeo1. Hy hoop dnt die

Regoring hom skriftelik sal laBt woot of hy mo~t deursit of 26)

nio • Aan afstel dink hy nog nieJ moontl1k kry Vorster n

paar stukke geskut sa~; versterk1ngs van Watorberg is op 26)

koma en miskion sal die Regering hom klaarheid goo

TGrwyl Gonl.Grobler op twee gedagtes hink, kom daar

be1angr1ko nuus. DiG ~8de November bcreik G~nl.Orobler •n tole~

gram van die Regoring wBarin hy bevcel word om gohccl an al

van die aanval op Fort Tu11 af te sian. Genl.Groblor sion hioT•

in die oplossing van el ay mooilikhedeJ vir die burgers is dit

22) Volksstom van 1~-Wovemoer l~99."fib1le· fs moeg van onder die bome te 13 en mie1iopap to eot".

23) Leyda 710(4),387; .Maurice III,p.l92: Genl,Groblor ttcamo with e. vigourous conception".

24) Leyda 110(7),599. 25) R l54lx/99; ook Leyda 710(5),471; R 180lx/99. Rapport van

Kapt.Joosto van die rapportgangers. 26) Leyds 711(1),51; R 1543xf99; ook Loyds 710(5), 486.



28

27) 1n ekok. Die Rogoring hot egter nio willokourig to ·,-.rork go-

garun nie, mn~r intGendeol gogrondo redes vir hiordio bolnng

riko bosluit aangevoer.

Borigto hot ingckom dRt 'n groot vyandeliko mag dour

die Kaapkolonie die Vrystaat wil ee.nval om Ki.Mborle y to ont.,

sot en nangesien volgons betroubare informasio da2.r nie baio

troopo in Matabolele.nd is, is dit duidolik dat dio stryd in

die KA.apkolonio moot uitgeveg word. Buitondion is na moor ns

'n maand van oorlogvooring nog so good as niks dour die Noor

dcliko kommandos uitgerig nie.Omstandighede aooa droogto,

maorto van porde on dio drcigende houding vrun die n~turolle

het dit hclaas onmoontlik gom~ak. Dis danrorn d~t aen Gonl.

Grobler opdrAg gogoe word om vrn Tuli nf te sion on ~anval

lende optrode uit to skakol.

A~ die Zou~ansborg-on watorborgkomrnnndos word nou

'n ander tar.k toovartl"'U: voo1'tnan moot ll\l.l1o vol'd.odigend to

wePk .S"-8n en uit~1tl1k die grens bewa~.k. Vir hiordic dool

is aewentienhonderd man to veel on die Regoring wens dat vyf

~ sos hondord man afgesonder sal word om met die mooste spood

na Grootrivier to vcrtrok. DiG oorblywendo twnnlf hondord

man word amgeso om op drie gesonde, geakikto en sontrale

plokke laer to trek, met Gonl.Grobler in bevel vrun die mid-28)

delate laer •

Genoemdo drio kommrundos moot goroold die grcns

patrolloer, mot elkaar in vorbinding bly on sar~werk indian

die vyand 1n inval maak, wnt die Regering egter hoogs onwanr

skynlik ag. Die Westelike komrnrundo moot in kornmunikasio bly

27) Die bealuit Is deur die Regerlng gcneom voor Jooste se rapport die Regering bereik het.

28) Ssa,349 (T.B.807/99).Dio verdeling was ~-s volg: 400 men aan die punt van Zoutpansbcrg naby dio ZoutpPn met 1n borgkanon on 2 kleine maxima, onder bevel van Wd.Komdt.D.J .du Preez. 400 man in die nabyheid van Pe~ala met 1n groot maxim, 'n 8 cm.kanon on die orige klein me.xims. Gonl.Grobler sP~ in bevel woes. Dio orige 400 ~an slaan laer op tussen MatlabaB en Magolrivi0re met 'n bergkanon on 2 klcine m~xtms. Hulle sr.l star~ onder ,~~.Komdt.J,du Plessis do Beer.



29

mGt die wRg van Derdepoort wat ongeveer 100 m~n sterk 1s,ter-

wyl die Polio1e van Komdt.s.P,Groblar sarum mot die pordokom• 29)

mandos die wng lange die Ltmpopo moot hou •

H1ord1o uitvoerige instruksioa soos dour Gonl.Grob

ler op dio l8do November boraik, word onmiddellik dour hom

uitgevoor. Hy kan 1n sug van vorligting sl~nk, Dio las van to

moot bealuit is van ay akouars atgewentel en dio gevaro vnn

1n terugalag bestaan nie meer nie. Vordedigende optredo pas

hom bater en die gedagte van terug te gaan na Waterborg lok

hom atm. Hy is toego,vend gonoeg om dio me.ks1mum. aantn.l burgers

e.r ta sta~.n. Vnn Zoutpe.nsba.rg-kOJ!!'Il3.ndo laat hy Komdt. Van 30}

Ren$burg vortrek met 400 man en sovea~ veldk~ctto ~s

moontlik1 terwyl Xomdt.Lambard ven WatGrberg met 200 man sal

gal.Ul.

Oonskynlik is dus l":.lles in die hP.P.k, mP.f'.r Genl,G:rob·~

lor hot buiton Vorstor goroken. Tydens laRsgonoomdQ so bosook

in Pretoria kry hy die vGrsokoring vrn dio nodigo ~ddisonolo

geskut en die bol~fte van 1n tologrntiosc varbinding tusson 31)

Piotersburg en Rhodosdrif • Hoogs tevrode en voldnan kom

hy in Piotersburg torug en VGrnoem daP.r die nuwe bosluit vr:.n

die Regering. Mons krun sy gomoodsstomming indink. As ndvisour

is hy nie op die hoogtc gostel van die nuwo verwikkelingo nio

en sy advies is nie gcvra n!o. Hy is toleurgosteld, ontcvrodo

on kwe.~.d. Al sy b~moeiingo vox-n:lot en sy hoop op suksoa die

bodem ingeslae~. Inpleks vnn die beloofdo knnonno, opgoo van

a1 die posis1os. Hy dink n~n die govolgo wnt dit moot h~ on

a.Nl die indruk w~.t dit by die n11turello moot vor,.rok. Hullo se.l

dit nan lafhartighoid toeskryf on hullo dour die vyand ln~t

inprent d~t die Boore vir dio Engolso govlug hot. Dio Engelso

29)

30)

Gonl.Cronje dra die bevel by Mafeking oor aan Veggonoranl Snyman, torwyl hy self met die beskikbnre mansknppo na Orenjerivier vertrok. Ssa,349. w.o.Vk.J.L,H.du Preoz, op voordrng van LP~ddros Hoystok. Die landdros neem nou die k~~s waRr om v~n Vk.du Proez ontalae to raak.R 163lx/99; ook Loyds 7101p),519. R •981)(/qq by R.I541XIqq.



30

kry nou vry spel en dit snl hulle in die

11 gemoonhoid VAll hun pol:ttiek sterkon, nl n om. do l\:e..f:'ors nu togen ons op to ruiona 32).

lVIacr miskion :l.s clit nog nio to lRat. Hy slcr~ 1n ar:vn

der ui tweg om sy hoogmood ::1io die nedorlar.g to !£tat :.y n]_o. Hy

doen 'n boroep op Ko:m.rJ.ruldP.nt-GeneJ."'aal ,Joubert on vorso•)k hom

om die NoordeJ.iko Hooflao:::' tog toe to 2.nat om hullo oorap:ron,~

keliko krygsplan ton ui tvoor to bring. Hy v..rys op ~:io 11 a:_lol"~·

vreosliksto 11 govolge wat die verlnting van RhodeQclrif sn1

meobring on besig sodr.:nigo r.rgum.ente dat Gen.J.."Joubo"Ylt oo:-..,~.:tig

r1.::.o.k van dio gogrondhoid v2n Vorstor so argum0nte. Hy 1r.2.t

hom verbid, goo die Rogori:ng konnis VP.n Vorstor so vorsook on

nntwoord da·:; hy hom volkomo mot VorsteP so siens,_vyso krm vo:c'~" 33)

enig

Vorster hot sy oin gokry. U:i t die f.\.P.rd vm1 dio sar.k

is die Kor'1Y"lm:dant-Generar.J. die hoof vAn d:te krygGmng on is r,~1

bevele wet. Vir die Regor~.ng, in hlerdie gevo.l d5.e Pros :!.dent.,

bly da~.r :;.1.iks nndcrs oo::' ~-s om to swig vir die Komdt; (' G-enJ_" 80

beslissine/!1£ Dio l8de November word Gonl.GroblGr in km:nis go··

atol dat dio Rogoring dit aRll sy Krygsl"e.ad en Rdviso-u.::.;- oorJ.np::·;

om to baslis of hullc Tu:'..i sP.l neom of wo1 hullo mot die plx.'l :34)

ven die Rogcring sal voronig 35)

MnR.r at'Ul die ProsidGnt se gosn.g is to }{ort godoor.

on die President is soscor oortuig do..t sy sienS\1\fYSG d5.o rogt'.)

is dl'\t hy hom verplig voo~ om Gonl..Jop_bort: daarmoe op hoogt;o

to bring. Hy som al die rodos op wat hom tot sdn stc..p doon

baBluit hot en hy hoop dat Genl.Jouber·t h~.ermee aaJ. 5_nstom.

32) 33) 34)

35)

R 1614x]99; ook Leyd_s.7l.0(6),516:··-···-----·--····--······· .. --. R l812:>./J9; ook Leyds 710 ( 6 L 525, Loyds 710 ( 7:, 600. D::.o tGlegram boJ:•oik Gonl ·: Grob~:.or uo:r·3 diG ae.nd van d:!.-3 20 sto. Dio Reg<.n·~i.ng glo do.t Gon:;, .. Grob}.o:P wel ann sy knnt sal stan.n. Im.'l'l'J.ers: die krygsre.Rd rrJ.oet no-J. beslis on dis juis so1.rl. beslissing Wf'.P..!'Voor Gonl nG:.. .... oblo~:> P~ tyd toJ."'U.gdeins t Bui ·[~endion het Gonl ,Groblor sc ~c>2.ppo1"t,3 intussen aangokom .. T.B.lr:-'30/99; ook.Le-yds 7l.0(6),5·J6. Vorstor key 'n skrobbo·-~ ring o Sy inmeng:i.ng vo:::oors r.ak net. vorwarring .. Dio P..cgor:b;;g hot wol deog!.ik sy slensW"~JSO in nnnrr.orking gerwom, nw.r>:.r moon dnP,rve.n to moe+: ·,; 0rski.l on g:Lo dr.t Gonl .,Grob.:.e:· d~ ·t· mot hoa ::;ens snl woGs .,



31

G..:ml,Joubert word ernstig op dio hart gedruk om tog sorgvu.ldig

oorweging e.ru1 ay telogrrun te skink. "Hoort toch ditmf'-11.1 nae.r 36)

myu •

Gonl.Joubert goo in: dis nio 1n saRk wanroor danr

meningsvorskil bohoort to bostnan nie. Alhoewel hy meer van

Zoutpansberg- en Waterberg-konnnandos verwag het en hulle reeds

in Buluwayo moe2 gewees het, sal dit, soos sake nou staan, vir

hom dwaasheid wees om. verder op sy kr-Jgsple.n aan te dring.Hy

laat daarom alles verder aan die Regering oor. So kry die Re-37)

gering weer vryheid van handel, maar die verwarring ia gestig,

---·----- Middelerwyl is Vorster op pad na die Hooflaer. Nadat

hy Genl.Joubert se toestemming verkry het, voel hy dat sy

teenwoordigheid daar dringend vereis word. Hy ken die toestan ...

de daar mc•s al te goed en weet dat hulle geneig is tot afstel

en dit wil hy verhoed. La.ngs die pad ontmoet hy vir Sauer wat

ne. Pretoria gaan. Hy haal l.g.tot sy sienS11\TYSG oor en laat

hom belowe om ook by die Regering sy gewig in die skaal te 18

ten gunste van 'n aanvallende optrede.

In Pietersburg aangekom hoor Sauer dat die Rogering

inderdae.d nadere instruksiea te dien opsigte gegee het.Hy weet

ewewel dat Genl.Grobler reeds orders tot opbreek gegee het.In 38)

1n draadgesprok met die President wys Sauer daarop dat dan

die see honderd man teruggeroep !lloet word of e.nders :rtoet die

generaal drie weke wag op die aankoms van ander burgers wat

opgekommandeer moet word. Sauer se bemoeiinge loop egter op

niks uit nie. Hy het geen helder begrip van sake nie en die

President oortuig hom dat die Regering die baste voor het.Ook

is Genl.Joubert van sienswyse verander. Dus een van twee: of

met die gehele mag Tuli aanval, of die plan van die Regering

36) Leyds~7l0(7),607. 37) R 179!x/99. 1n Mens kry hier 1n duidelike voorbeeld tot wat

ter ondoeltreffendheid 1n tweehoofdige (sien Inleiding~estuur moat lei~

38) Dit was nog voor die dae van die telefoon en gesprekke moea nog oor die draad getik word.



32

39) presiet~ opvolg •

Vorstor kom die 19de November in die laer aan en

merk da·t hy te la.at is: ree.ds is die ses honderd man 0p '."leg.

Hy doen veralag van ay sending na Pretoria en beklemtoon die

oorsprolUdike suksea van ay sending. Bitter teleurgesteld as

hy is, noek hy 1n verklaring vir wat gebeur het. Hy spreek die

vermoedEt uit dat die 1anddros van Pietorsburg jn hand in die 40)

saak gel:.ad het en blameBr die siviele amptenare .Die offi ...

siere vind dit healtemal aanneemlik ~n saam met Vo~ster voel 41)

hulle diep gegrief •

Aan Genl.Grobler word hiermee 'n uiters geskikte ge-

leentheii verskaf oM alle vorantwoordelikheid van hom af te

akuif en op die Regering te wentel.

''Het is spytelyk dat UEd. op advios van civiole ambte~ nn.ren zonder my of' myne adviseurs te raadplegen gohan., dold hebt". 42)

So gemaklik kom Genl.Grob:or egter nie daarvan af nie. Dio Ro

gering w;ra horn daar0p dat hy juis op sy eie rapporto gehandel

het. Dit apyt die Regering dat hy sulke opmerkings d,.n~f maak.

Die Regering werp alle blaam deur Genl.Grobler op hom geworp

van hom a.f ~n verwa.g dat die generaal in die vervolg versig-

tiger aal woes om nie onverdiend die Rogering te beskuldig 4:3)

nie

---------·-~fet die terugtog word nou voortgegaan. Die kampe

oorkant d:le rivier word opgebreek em dle Noorder Hooflo.or

word opgenplits. Ook die seksie wiolryders wat rapportdiens

t

40)

41)

42) 43)

Draade:esprek tussen die PrGsident en Sauer, 21 No•!-embe:r 1899. Gelukkig vir Gonl.Grobler kom hy nie vc,or dio konse te ste.an nie, want die berig dat d:tt aan sy diski·osio oorgel aat word, bereik hom eers die aa..1'1d van die 2Usto, toe party burgers al weg was en sklkkings vir die vordol:tng van die korrrrnandos al gotrof 1.1\fas. R l805x/99 b~ R •s~• x /qq · Sion bls~18, en bls.25, noot 11 en 13. Ook later hot daar dikwels bo'bsings ~usson Vorstor en Hoyst0k plaasgevj.nd. Vorster'1wanted tollbroak the neckr1 Of' the landdrostn(K:"a1;.so 1 R l98lx/99. Dis t0 bet'IJiryfcd of die g~:oief werklik gomoond wast R 1805x/99. Leyda '711 ( 2) , 179.



33

44) tussen Pietersburg en Rhodesdrif gedoen het, is opgehef •

Die 22ste November is die Kommandantskap Zoutpans

berg gedeeltelik terug in Pietersburg en tussen 26 en 30 Novem

ber vertrek Komdt. Van Rensburg met ruim 3~00 burgers na Genl. 45)

Cronje by Norvalspont

Van die Kommandantskap vvaterberg is ongeveer 250 bur-46)

gers die 29s\;;e gareed om van Pietersburg na die front te gaan,

t·erwyl Kaptein Eloff en Lui t. von Dalwig met manskappe en 47)

artillerie op diaselfde dag vertrek •

Tuli was definiticf van d:i.e baan. Die vra.a.g is egter

of dit in sta.p in die regte rigting was. Die argumente van die

Regering was sonder twyfel meer steekhoudend as die van Vorstor.

Tog kan die kwessie ook in 'n ander lig beskou word.

Vanuit 1n militero oogpunt was die val van Tuli sokor,

Die Engelse kon mot die mag tot hul boskikking Tuli nie verde

dig het nie en die besetting van die fort sou gelei hot tot die ,±8)

beheor oor die B.e.etsjoaanalandsa spoorweg . Vir die l'Joordelike

kommandos sou dit 'n verhoogdo prestige meegebring on vir die

burgers op die ander fronto 'n riem ondor die hart gosteok hot.

Sooa sake nou was, is honderdo burgers maandolang

tot betreklike werkeloosheid gedoem, wat 'n ernstige verswakking

van die moraal tengevolge gehad het. Eers na die koms van Gonl.

Beyers is di t tot 'n mate hers tel en het 1n nuwe oplewing gevolg.

44

45) ''6)

47) 48)

L .• G.335 4 .. ~ e moer hoo van die rapportdiens nie. Volgens hom is hullo ook geb~ik vir dio afloworing van private korrGspondensie en daarvan was hy nie godiend nie. K.G.335(4), d.d.23 November 1890. K.G.335(6),505. K.G.335(4),314. Komdt,Lombard was nie hierby nio, want hy was sinds die 2lste reeds 11 tuis" op sy plaas.Leyds 711(2), 110. Rl905x/99by R tsc.,n/qq . 1·faurice III, p .193.



34

H 0 0 F S T U K IV

D E R D E P 0 0 R T

Van die vier kafferopperhoofde wat in Brits Beotsjoo-1)

analand regeor het , was die houding van Khama definiti8f 2)

onvriendolik teenoor die Boere • Hy is dour hullo dio moosto

gevreos en die Republikeinso Regering het allos in sy vermo8

gedoen om hom afsydig te laat bly. Dit was dan ook eon van dio

redes waarom Genl.Grobler nie deu.r Beetsjo-eanaland kon tr0k 3)

om die spoorweg to bemeestor nie

Omtrent Linchwo was die opinies verdeeld. Voorheen

in Rustenburg distrik woonagtig, het hy baie vriendo onder die

Boere gGhad en geduronde die oorlog hot 1n god eel t0 van sy strun 4)

nog in hierdio distrik gobly • In dio begin van die oorlog

word Linchwe volgons betroubaro rapporto gedwing om van die

Engelse 'n voorraad runmunisio aan te noom on sy vo1k daarmoo to

b<:Jwapen, sodat hulle 1n gewapendo mag ·wat hullo land wil inval, 5)

kan keor • 1n Woinig lator word ogter die spoorbrug a...11.dorkant

sy hoofstad, Mochudi, deur Republikeinso Polisie opgoblaas 6)

aonder Gnige teenstand -van Linchwe • AJ.hoewel deur party go·-

wantrou, is hy nie sander rode dour baio ao 1n vriond van die 7)

Boere beskou nie.Angsvallig is dour dio Regering vir 1n korroktc

houding toenoor die naturelle sorg gedra on van sy offisiore

en burgers het hy dieselfdo verwag.

1) Hulle was: Kha.ma, hoof van die Barnangwato, mot as l1.oofstad Palapye; B~thoon, hoof van die Bangwaketse, hoofstad Kanya; Sebele, hoof van dio Bakwona, hoofstag Gaberones; en Linchwe hoof van die Bakhatlas, hoofstad Mochudi.

2) Times IV,p.l99:"Kham.a, an enlightened and zealous admirer of the Englishn.

3) Sien bls.21. 4) Vernarnelik by Saulspoort. Linchwe se stam was stork, was

goeie vegters en dour die Boora op 12,000 geskat, in Brits Beetsjoeanaland alleen. R 56lx/99.

5) K.G.333(4),400; ook Lyyds 709(0),218. 6) Leyds 710 ( 2), 156. Dour P .J .Riekert ·' Komdt. van Polisie to Der ...

dopoort op 31 Oktober 1899. Linchv,ro was solfs vriGndelP-c C!l Rickert en sy 17 man wat dio nag in Mochudi slaap: word dour· die kaptein baio good onthaal.

7) Leyds 710(3),253; T.B.l647/99. Se1fs die president was van hierdie gevoe1e. Hy vra b.v.Cron!e of dit nio moontlik svu woes, om indien sake mot Khama ernstig word, ve.n Linchwo hulp toon h~m te kry.



35

Ongolukkig hot party burgers on offisiero nio r-a d~o

wens van die Regering goha:ndol nio on bulle aan erns{:;:tgo (1;_,_.,

rsolma.tighedc skuldig gemaako Onder hulle was die Komclc C• van

Polisie in Waterberg_, SoP oGrobler, 1n onverantwoordo:1.5.::ro o:'l

aanmatigende persoon wat d:lo Regering baie hoofbroken~ bosorg

hot. 8)

Deur Genl o GrobJ.er na Rhodesdr:: f gos~:;uur maa1~ h~r

hom aan 1n ~-mgooorloofde handelwyse sku:.c:ig~ Oorkant d:J.e ri.v1e:":

in Khama se grondgebiedp noem hy sowe kafferfamilies govango -.\ :;, j

en buit huJ.lo kloinvoe o:n 'JSSOo By 'n a:r·.Jer goJ.oont:!.O:~d laa~_, 10~}

hy ka.fferkoring van bovr:.ende na·::;l:;.reJ.le i:nvordel"'

duidelik dat; genoemde kom ... rnnndant onnod:tg hard..."land:tg opget::-ce

hot wae.r hy met naturello ~:;0 do on gehaC::. hcd;. we: is G.our ve;~·-

antwoordGliko persone dis3::.plinG!'0 s-Ge.ppo i:;oen hom go..,..o5.s

maar j ammor· genoog is hioraan dour diir_; Regering gee .. J. gohoo:~

gegee nie.

Goon wonder dat moeilikhede n:1.o ui tgobly hot n:·~c;

Kort daarna trek 'n aanta:. kaffors van Ifrtr.l1'la ~y K:~"U:!.sr.>ad dour

dio Limpopo, val die polisie wat daar gcstasioneer i.s .' nn:-1 en

neem hul perde af, sodat d~.e polisie gc:moodsr..ak is -:m: to voot "' .. ) ..L..l.

die Matlabas-rivier op te vlug . Ofskoon slogs 1n wraa.twofo-

ning, is geen tyd ver!oc::r.." nie en is douJ' die mag op Dordepoo~~<~

'n versterki:ng soontoe gesi·:.mr!l sodat ~:cJ>dere ve:rwikko3.:tngo ::.2)

uitgebly het 0

Omtrent di0se:.fdo tyd docm E:1ama so kaff'e'::>i} 'n aanva~'.

op die van Solika ~-n die Republiek so gx'J:".ldgebiod. SoL't.ka was

8) s:ton bls-:I7 e ·--------·

9) R 2147x/99. Sers,.RuP,.:" ... o-J was in be~reJ. van dio patrollie, 200 kloinvee on 11 osso is die 25stG Oktcbor bu5.-:gc-nac.:i-c,

10) R l23lx/99; ook Loyd& t::J.O ( 3), 202 o •

ll)Dedo8 November l899.R ::.288x/99; ook =.:oyds 7l0(3)_,23~~-• l2)R J.562x/99; ':ok Loyds '1'1.0(5) ,43J. .• lC.ru:tspad is gsJ.E~o 5.n 1iJ~-t···

terborg---distrik, om-brent drio uur :ClotH'd van ·NaA.:::..., d::.o J:.'la't--~ "' b ·· · 1 ·· ~ ~h , ·· · rr J ,_. • --. o~.l\ as 1.n d1e 1 mpop·.: ..'.twpo ~- oewG.!,. uu..s ln 1 aGe~~uv::rg g..:.•.~,ef;; was dit to vor van d:i.e Watorborg·~le.cr~ 0n na,."lgos:?.ur: .. J,~n> ~ Groblor reeds op weg was na Rhodos:J·.t•::r,. is d:J.t arm. d:~.o :-:-~ag 0p Derd<;;poort oorgeJ. aRt om s nko ·i:;o on-lar~oek o 2(j lnJ.rge:::•s en 6 polisie vortrok nc..1. B-tlf:felsdr~.f·)i 1n weL1:J.g l".L;t:.:." ··)p ''-H:n die LL'11popo alwaar d:le ·oaJ..astir:.ggaa~:'dG"l' c:ow." r.l~~.o r:at:t:.Y.e~;.J.t; gevang wRSo



36

Khn..ma so vyr.nd. G<:.:nl. Groblor, wr,.t in die nFtbyhoid vnn Solika

so ste-t sy laor gohad hot.: hot kort tovoro ne. RhodosdPif vcr ...

trek en nou mP.e.k Khruna vrl.n die goleonthoid gobruik 01;1 SGJ.ikr,

to straf. Di t kon nio toogoln.at Yvord nio en dr.P.rom wox•d dour

die RGgering arm bovriend.e k8.pteins gov!'n or.t kr.ffGrkomrumdos

byeon to bring toneinde die rivior to boskorm. Hiordio reeling 1.3)

hot die gowonsto ui bl!erking gehad

Die Rogering is de~ ook hooltemnl gorusgostol on

aangesi0n die Watorborg"" on Zoutpr..nsberg-korrrm8.11dos gowr.P..rsku

on op hul hoodo is, ag die Rogoring dit veilig gonoog om dio

sterkto vrn dio wag op Dordopoort tot op ongovoor 100 r1en af

to bring, sodr..t dio 8.ldu~ vrykomonde 1 urgers na dio suidfl"ont

gostuur kr.l"l word. So hot r·us on ordo tcruggokoor totdat kor·~

dan..rna dio Dcrdopoortmoord. plaasvind wnt Rogoring on burgers 14)

h0wig laat opskrik

Dordopoort is diG lRnsto plP.as vrat nog in T::...,ansvr.a1se

grondgebicd le, 2.2.n die linkoroowor vrm dio Mrtrico-·riv::or.

Ve.naf hierdio plek vorm d:l.o Mnrico-ri\ricr die grons mot BriJ~s--

Beotsjoeannland tot wnr.r die rivior in diQ ..Krokodll:r.·ivior

loop. Die pl e-ns ,vas dostyd.1 dio eiondon v~m P ~ J" (Hans J R:t-BkEn .... ;;.J

Komdt.Rydondc Polisi0 N ~ Wcgrons, on torsolfdortyd sy stP.siGo

Vir veiligheid wns hior ook 'n Rmltal v:(·nuens on kindors vo.n

ay polisiG gohuisvos. Nio vor van Rickert s0 ,~roonstodo was 'n 15)

Boorelaor, stork ongoveor lOO man

14)

1 ~--15)

TaB.:!.628/99 by R l739x/99; R 1739x7§9;ook Leyds ~'?11(2),1::!.1. Dit wr~.s r1;ie d~.e bodoel:'!..ng or1 hullo ·:::oen dio Engo:.sEl to laat vog~'c tensy die Engolse op huJ..lo met KhFLma sc volk aP..nval o D:!.e kaptoins gee aEm die np:r•oep gohoor on VRn Hans Masib~. word 250 man by So~.ikasdrif gt;)plaas; 150 va..n :Snker .. , berg Masibi by Saulsd:r-:tf er, 50 vm: "JrJ.tyn HakapR.l'. ·ay Slyp·~ steond:::-if, plus nog :n wag van 100 bu:c•c;ors. Gonoemde kaffor~ kapteins het in di0 nubyhoid van ?ctgietorsrnst gowocn en eorsgonoorn:do. twoo ho·t :.ate:." bade Hoo5.likhode vc:L'oorss.~k dcurdr.t · hu1.J.o ko.ns gcs::.en hot or:1 met die e.an hulJ. .. .:; ver-· skafto wapot'la onderli:'lgo vcotcs to b-:.;sl0g., d,d .. 25 November 1899., 1n hlol"dio vorhand.oling 'Nor-d geen aanspraRl;-: op 'n vollod.:i.go behe...ndelint;;; ~Jan dio Dordoi)oor·tmoo!'d gomaRk :o.!.o, ae.ngosJ.en dit buito bcstck van hlordio vorha.ndel ing vaJ." Onder Wd . .,KomdtoK±-"t's·L;on on VkoStoffborgo



37

Derdopoort so wr.g was die moos noordollko pos vrrJ.

Gonl.Snym!'l.n se kornmandos wa.t MA.feking omsingel hot. In dlo

boginstadiUl"'l V8.n dio oo:.::.og was h::er 1n stork kornnando, mnr..:r-

die boleoring van J)!Iafeking on C.ie noodsRak:.ikheid om dio s-..:t:_ ... ,

derfront te verstork hot tot 1n vorswakk:ng van die leors ~n

hierdio gewoste geloi on ~:\.. dio bC:;sk:~{br>.ro m!'illskappo ::.s hior

onttrok. Ann die wng op Dordopoort ::s d::o tR.ak toego,,rys om ns

skakel te C.ion Jcussen die H·:J.stenbu.rg·"' en Waterborgr~kommar..dos

en hierdio reo~ing is dour die Regering voldoendo goP~ vie die

beskerming Vl".n die grens ~ ::n weerwil vn.~ onhoilspellondo ge""

rugto omtront die ho-;;.c,ing van die nnturello juis oo!" die grons,

is die toest~>.nd as goru.sstollend genoog boskou. Die vyand he~;

egter van die verswakte weersta~d gebrui.k gemaak om mot hu~.p

van die naturelle to proboer dour die Boerol:nies to breek.

Saterdag 25 Novomber 11 met dagbreek, word dio le.or

plotseling arungeval dour omtront 300 ~golse pordcruitors on

der Kol ,.Ho!dsworth. Ns. 1n how:lgo gewoe:!"YU"J.l' moot bulle ogtor ).6)

dour die holdhaftige teenstA.nd VAn dio Bocro tcl'tlgtrok.

Die Engelso t::'ovpc wt1s vo.rgosol van •n gcwapundo kaf ... 17)

ferkommtmdo, volgons skat·c::ng vier du:lscnu. stork , wat oo:rs

die huise wae.r die polisio verblyf gohou hot, verbrnnd, ~woo

vrouens doodskiet, dio oo:rblywendc vrouens en kinders (sowon

tion in getal) wogvoer nn bulle stat ~okv11Rnio, oorkant dio

grens, en daarna diG Boere omsingel. Nn 'n howig gevog moot oc}{

hulle die af".i&g blaP.s on teen tion uu.:t> in die more is nllos

verby.

Die verliese ann Boerekant was swaR:r. Daar was sowo :ta)

gesneuweldcs om te betro·J.r , woo~ .Jan H~Barnard, LoEo V .. v:~.r

Marico, tor~~l nego persone by dio polisioatasie dfe lowe moos

~J~~~~~d ~!~~~!~-=;i:-·~~00·~·-·--- -- ··--- ........ ~·--· ··-----· ·---·---18) Leyds 7J.2(2),5'7? Diu sowont.en vrouons on kinders wat dm.~···

dio ke.ffers ve.n Sekwnn to na Mochudi vcrvoor is, 1n af.s>:t.."'lC:. vrm vyf uur to perd, on waar hei.lle oers dio volgond0 I<lner.L dag a.e.ngekom hot, is die de.tlropvolgendo Woensde.g dou:(' Kapti)Llewellyn aan Komdt"P.,Dr.Swnrt te Krokodilpool oc-rhnn-· dig.



38

inskiet, waaronder die twee vrouens.

Die verontwaardiging oor die moord is groot: kaffers

wat weerlose vrouens en kinders aanval, Engelse wat van natu-19)

relle gebruik ma.ak om Boere aan te val • Geen wonder dat die

mare wyd en syd versprei word, dat dit protests reen en dat in 20)

offisiele protes aan die Britse Regering gerig word • Nie

minder groot is die onrus onder die blanke bevolking van die

noordelike distrikte nie. Hier is nou die gevreesde inval van

die kafferstamme, die begin en die sein tot 1n algemene opstand.

In Zoutpansberg loop die gevoelens hoog. Rhodesdrif

is al verlate, die burgers is hulle poste al aangese, maar

hulle het nog nie na Oranjeriyier vertrek nie. Die moord word

deur hulle beskou as 1n bewys dat die opinie dat die verlating

van Rhodesdrif verkeerd was, gegrond is. Die kommandantskap is

dan ook van mening dat die stuur van burgers na die suidfront

uitgestel moot word. Hiervan wil die Regering egter nie weet

nie; hy ~g Zoutp~~borg nie onmidd~llik bedreig nie on Komdt.

VQ!l Ron~burg kry kennis om sondor versuim met sy manse by Genl. 21)

O~je te gaan aansluit •

Met Wat0rberg is dit egter ande.rs gesteld. Nylstroom

is baie nader aan Derdepoort en nog nader aan Saulspoort waar

'n gedeelte van Linchwe se stam gewoon het. Die Regering stem

saam met die advies van Waterberg dat vireers goon burgers 22)

moet weggestuur word nio .In pleks daarvan word Komdt.Lom-

bard beveol om sender vorV~ryl mot die 250 man wat eor..a na Nor-

valapont sou gaan, op to trek na ~ geskikte plek in die naby

heid waar die Marico-rivior in die Krokodilrivier loop. Hy

moot dan in vorbinding bly met Derdepoort en met die andor

19)

20) 21)

22)

Leyds 712( 2), 5'7. "The kaffirs got out of hand complotely 11 •

(Llewellyn) Leyds 672, d.d. 1.q Novemb-er •Bqq. Leyda 711{4),d.d.27 November 1899. K.G.265-144,154. Cronje was destyds op Edenburg, R 1934x/99 by R l945x/99; ook Leyds 711(4) d.d.27 Nov, 11 99. Op 1n byeonkoms van J.du Plessis de Beer,L.E.v., Komdt.Lombard, Ass.VkoBotha en landdroa Kroep. Marice en Rustenburg burgers was byna almal by Mafeking on Gaberones; die van Potchefstroom by Kimberley.



39

Waterborg- en Zoutpansbergkommandos.

Dit is egter glad nie na die sin van Komdt.Lombard

ni0. Hy is gewillig om Wa.terberg te beskerm en daartoe op ge

sondo plekk0 laor te trokJ maar om na Krokodilrivior, in 1n on-

gesondo streek te gaan, is nie wat hy verwag het nie on iota

wat hy nog altyd probeor vormy het. Terwyl hy die eintlike ro-23)

de vorswyg, laa.t hy die vooratel doen om dan maar liowers na

Norvalspont to vortrek en dan ander burgers vir Krokodilrivier

op te kommandeer. As redo voer hy aan dat die perde afgemat is

en siek 11 aan 'n soort klawern on dat sy burgers liew0rs na die

suidfront wil gaan, omdat hulle tot dusver niks gedoen hot nio

en dit vir hulle onmoontl:i. is om langor hulle 11medebroeders 11

alleon die stryd te sion voer. Dio Regoring dink daar ogter

andors oor.

11 Wy mooten niet tolkens ni0uwe plannen ma.ken doch handelon" 24).

Die tyd dring. Alar.merende rapporte omtront Linchwo 25)

se badoelings kom in en Lombard mag goen uur meer versuim •

Lombard se uitvlugtes baat niks nio on hy is vorplig om aan

staltea te maak teneinde die bevel uit to voer. 26)

Tra~g en stadig voldoen hy ann die opdrag • Eers

die lste Desembar versrunel hy sy mense on ne. heelwat vorsuim,

moontlik om tyd te win en met~die heimlike hoop om toruggoroop

to word, kom hy eindalik die 18de Dosember met ruim 200 man 27).

op die bestemde plek, Samenloop, aan • Hy moot daar bly tot

23 24 25

26)

27)

Leyda 11 4 ,d.d.28 November-1899. T.B.l875/99 by R 193·4X/99 by R l945x/99. Leyda 7ll(~),d,d.28 November 1899.Volgens rapport vrun sendeling J.P.Roux, Mabioskraal, wil Linchwe al dio Boero mot vrouens en kinders vermoor on die mensa begin in laers trok. T .B .l888/Q9 by R 2045x/99; R 2l49x/99; ook Loyds 711 ( 5) 13b~sh,hqJ d,d,29 November 1899. Komdt, van Polisia, s.P.Grobler,word beveel om vooruit ta gaan en die burgers moet dan maar agterne. kom; indien die perdo te swak is, dan maar per osse-wa, sodat die perde met die waens kan saam loo~. R 2900x/99; R 2917x/99; K,G,265-609; Leyda 713(1)115. Die l3de Dosembor is Lombard by Oliedrif; die 15de by Gruisqrir. Volgens hom is die koors erg, die klimaat ongesond en tensy 'n dokter aangestel word verlang die burgers torug te gaan. Sa~onloop is naby dio samenvloeiing van Marico-on Krokodilrivier.



40

hy van dio Komdt. to Derdopoort ordor kry om teon Linchwo op

to ruk. Intusson moot hy olke Dinsdag en Vrydag 'n patrollio 28)

stuur om kmnmunikasie mot Derdepoort"tte bewaA.r •

Die ar.ndoel wat die naturollo in dio moord op Dordo···

poort gehad hot, goo aP~loiding tot voorstolle om runder,kaffors

op to roep om teen Linchwe to help vog. So word die godagto

goopper om 6,000 Sw~sios to laat kom, maar dit word dour die

Rogering as onwonslik beskou aangesien die Swasies alloon sal

vog wanneor hullo vorgesol is v~n 1n stork blanke kommando.Dic

kaffera word aangovoer dour Engolso met kanonno en indian ka

nonne op Swasiea skiet sal hulle vlug; bowondien is die Roge-29)

ring nie so seker of hulle getroy is nie

Van andor 11mak 11 kaffors wens die Rogering ook goon

gebruik to maik nie. Kaffers is nio to vortrou nie. 30)

"Byne. a.llo kaffers spannon semen tegen ons 11 •

Ook Genl.Joubert is daar definitief op teen dat

knffers bownpen word.

"Do getrouwo kaffers in ons land haddon vryheid on gologonheid hun to wapenen zoover zy wilden on ik denk hot zou eon gevaar1yk spol zyn hen nu to waponen zooala voorgostold, om. do wapenen dio wy noodig hobben om Natalse en Kaapkolonie-burgors to ·wapenen a~m h0n to gevon die toch mA.r.r altyd kaffers blyvon" 31)

Van sulko voor~tolle is dus ~fgesien on ~der maRt

reols moes gGtrof word. In die begin was dit nie seker nie wie

vir die moord verruntwoordeli1 moea gohou word: Khe~1a, Segul,

Linch we of moontlik al drie. Khruna. ,,1ms die waarskynli!{sto, go

sien ay Engelagesindheid on die Regering wou den ook nie stap

pe noem elvorons nie met sekerhoid vasgestel was wio die dador

was nie. Eers nadat Linchwe met reg verantwool'delik gohou kon 32)

word, is besluit om hom to straf •

28) 29) 30)

31) 32)

R 2900x/99. R 1.q17"' /qq by R •~s Jt Jqq. Loyds 711(4),d.d.27 Nov.l899.Voorstel van Genl.Snyman. teyds 7ll(6),d.d.30 Nov.l899.Voorstel vrun Boshoff,L.V. Van mr~ kaffors is reeds gobruik gemaak, ma~ op voorstol van Genl.Grob1or is hullo woggestuur.Die enigste kaffers vmt vertrou kon word was die van Selik('l. orn.dat Khruna hom vrooer vordryf het. Leyda 712(5),d.d.7 Desember 1899. Leyds 712(4) 1 25,42,50. 712(6),7.



41

Van belrung w~a om VRs to stel hoc d!o ondordano v~n 33)

Linohwe op Snulapoort (Pilandsborg) hullo sou gedra • V~

bevrionde kaffers word vorneem dat Linehwo vr.n plan is om hom

na. Saulspoort te bege~ve, hom danr met sy volk to voronig on 34)

8nder kaptoins oor te hanl om met hom gemene sank to maRk

fiio berigto is dus nie gerusstollond nio on danrom stol Komdt~

van Polisio Riokert voor om die kaffers to Saulspoort te ont

wapen, hul veo on good in boslag to noom en hul to laRt dour 35)

trok na Linchwe

Dio Proaidont ~g die saak egter to gowigtig om oor

hae.o tot ao'n st~p oor to gA.PJl on bos1ui t orn dio hoor A.D. Wol-36)

marnns na Saulspoort nf to vaP.rdig • A~n l.g. word ann dio

hand gogoo om die kaptoin te Saulspoort ~s solfstandig ar~ to

stel on om mot diegono w!".t onwillig is om onder hiordic kap-37)

tein to stann, te hRndcl soos dour Riekort voorgestol

Dio heor WolmarP.lls kom op Srmlspoort arn on bcvind 380

dat dnar nie die minste redo vir ongorustheid bosta~n nio

Hy boveel dus arun dat die vrouolaers 1n die distrik Rustonburg

uitoen moot gaan, want sulke 1aors kA.n moontlitr 'n slogte offok

op die kaffers uitoofon. Bowondien sal Ka.pt.Eloff binnekort op

Derdepoort weaa on aal Dordepoortlaer met die van Komdt.Lom-39)

bard in staat woes om die lyn behoorlik to kan bewa~k • Die omst~mdighodo hot dan ook weldra gunstig genoog

gcword om aan 'n strafokapedisie aandag to skenk. Derdepoort 40)

is ondorwyl roods gebring op 'n sterkto vnn ruim 500 man ,tor-41)

wyl kort dnarna OOk Eloff mot sy geskut sy vorskyning m~ak •

33)

34) 35) 36)

37! 38 39 40)

41)

Leyda 711(4),d.d.27 Nov.1899.Leyds 712(4),13,54. Die bcvolking hot in onrus verkeerJ die geholo wyk vnn Elandariviur het in laer geatarun en baie buitemenso hot na die dorp Rustcnburg vortrek. R 23llx/99; ook Leyds 712(4),35. Leyda 712 ( 6) ,10. Leyda 713(6),7. Leyda 712(7),1. Loyds 713,d.d.l4 Desembor 1899, T.B.2l52/99 by R 2777x/99. R 2122x/99; Leyda 712(l),d.d.l Des.l899; Loyds 712{4),d.d. 6 Des.l899; Leyda 712(6),59. Leyda 712{3),20; Loyds 672,T 852/99 van 4 Dos.l899. Leyda 712(7),61.



42

Lombard 1a nog in sy posisie by Srunenloop on nf.lngosion dio

bev1nd1ng is da.t die Bocrcmagtc nou sterg gonoeg is, word Lom ..

b~ra arngea® om mot die aenval op die vorskansto kaffers op

Sekwanio to help.

V~Jd~g die 22ste Desembor vind eindolik die arnvnl

pla~a met 500 mAn ondGr Veggenoranl WuC,Jnnae van Ronsburg.

Mot dagbreok word die posiaios vt>..n dri~ kanto A.e..ngeval on tocn

olf uur in diG more is al,dio posisies in Boorohnndo. Komdt.

Lombard en Kapt.Sarel Eloff wr.s in bevel van dio oon afdcling 42}

on hot drio gosnouwoldes om to betreur • Die oorwinning was

vol.slao, die kaffers vlug ·::m hulle statte word (>,fgebrnnd. Vr.n

di~ kaffers wat ongoveer 2000 in a.~ntal was, hot na skt=~.tting 43)

150 gesnouwel; die origea het na Linchwe gevlug

Vnnuit 1n veilighoidsoogpunt wns die okspedinio f]6-

rogvt)rdig. In die stryd teen 'n mngtigo vyand kon nio toogolaP.t

word dat dio Boerc ook nog dour die naturelle, buitc of binno

hul grondgebied sou bedroig word nio. Die aanval van die 28sto

hot dio r8gto uit'.l'rerking gohad. Vir die natur~lle Wt'ls dit 'n

loa wat hullo tar harta genoom het en geruime tyd dc.erna is

v~ 1n georg~niseerde optrede geen sprako nio.

Dio verskillendo kommendos word na die slag op sdn

v~ee versprei dat dit moontlik is om dio grens teen onvorhoedso 44).

e.anv~..lle te beskerm • Aan Komdt. Lombard V!Ul die Wa torborg-

42) Leyda 713,d.d.25 Dosomber l899. Die drio gosnouwold~s was Johannes F.Helberg van Lombard se burgers en A.M.Morsnor en Karel Holster van Eloff so menso, tor'.ATYl Gert J QOosthuizon en Dirk de Vos lig gowond word. Dio tweedo punt is d~ur Komdt,Kiraton nn10-G behulp des Hoeron" sondor ongcvallo goneom; dio dordo deur Komdte CoJ,H,du Plessis, PaD. Swart on D.Louw.

43) Leyda 713,dod.26 Desomhor 1899; Leyds 714,d.d.l JRn.l900. Eloff hot sekcr weer geskiot asof die "gansche Engelscho nrmeo 11 voor hom wns, want in Pretoria ken hullo nie verstaan dat soveel kanon-ronmunisie in sdn kaffergovog vorbruik is nio, <an di t tor\fv'Yl Kapt .-sloff gowaP.rsku was om bait;1 apP.t:trsanm to woos, "Indien mcm zoo af'.ngf'.Ftt ~o.l er ovor oon pn~r wekon goen orucol patroon moer zyn. Leyds 713,d,d. 27 Doa0mber 1899.

44) Loyds 713, d. d. 26 Dosombor 1899. K .. G. 338( l), d. d.l J·P.n,l900. Kornmandnnte Louw en Swart vcrtrek die 26ate Dosembor n~ Ramout~~, ter~~l ook Kapt.Eloff soontoe moet gaan om hulle b0hulpsap~ te wees mot die beveg van die gopantsGrdo treine.



43

kcmmml.do word 'n pos toogowya op Schoongezicht wa~rvondae.n hy

daaglika two~ patrollios moot stuur, eon in noordolike rigting 45)

na Samonl0op en oon in suidelike rigting nn Dordopoort

Sudort die ond vn.n November is Genl.Groblor met dio

origo deal van Watorberg-kornmando in dio noordoliko dool van

ay distrik. Al dio posto lnngs die rivior is nou woggoneom on

self's die kafferwagto is ~r. hulle statte terug. Op vorskillendo

plekke word kampo opgosla~ wat onderling met mekaar in vorbin·

ding bly asook mot Dordepoort on w~t goreed moot woes om in

dian nodig die v¥and weorstnnd te hied. Genl,Grobler self trek

sy Hooflaer op Poorzynplrtton, 1n plnas op die waterbergso Ho<3-46)

veld •

Twoo van die strunmo wnt die kafferwagto uitgomar.k

het, bet die Regering ernstige hoofbrokons boaorg. Hans ~4nsibi

en Bakenborg Masibi w~t naby Piet Potgiotorsrust hullo loknsios

goh&l hot, wn.s ainds lang op slogte vo0t mot mekaar ns govolg

van 'n sinds lang bostarundo veto. Vegpartye was ann dio ordo

van die dag en bereik tydens hulle terugkoer n~ die lok~sios

'n hoogtepunt. aodat ann weerska.nto ka.tfers snouwol. Die sa11..k

neem ernatigo a:f'motingo afl.n en mot die Dordepoort nog vars in

die goheu~ word govroos da.t daP.ruit ernstige gevolge vir dio 47)

blankes kan voortvloei. 1n Vyftigtal burgers van Potgieters-

ru~t wat op wog na Oranjerivier is, word op Nylstroom arungvso

om met hulle Voldkornot terug to keer on die twee kaptoins na

Pretoria te bring. Dit gebour on beide kapteins met hulle in-48)

doenaa laat hullo oorhaal tot 'n skikking

45)

46)

47) 48)

Loyds 714,d.d.7 Januarie 19oo. Schoongezicht 1~ onigo myle suid vnn Samenloop en langs die Krokodilrivier. R 2363x/99; K.G.336(6),d,d,9 Desember 1899, Daar was vyf le.ers, twee in Zoutpnnsborg oh dr!o.~·m watorberg. Poorzynplaton 1~ omatreeks 12 uur noord van Nylstroom, Leyda 711(4),d.d,28 Nov,l899; 712(l),d,d,l Dos,l899. Leyda 712(3),d,d,3 Dea.l899; 712(8),d,d,l2 Dea.l899. K.G,336-l70; K,G,336-704. Dour Vk,Van Rooyen is Hnns as 'n vriend vrun die Boere boskou, Tog laat die Rogoring Bakon~ berg ook terug gaan na beloofde botorskap. Vier van sy indoonas bly egtor in Pretoria as gyselaars agter.



Omt~cnt diesclfdo tyd doon gorugtc die rcndto d~t

Khamll .Linchwe so v0orboold wil volg en die Potgiotcrsrust· so 49)

voldkornot voel ongorus.. Eintlik is dit in saFlk vir Gonl.Grob

lor, maar ap.ng0sien hy ni0 voel vortrouc in die goncrar.l hot

nio, korrespondeor hy dirck mot die Komdt.Genl. so kantoor in

Pretoria. Hy botig die gc:;norn.al van onvorskillighcid omdat L .. g,

met byna al sy burgers 11 tuis ;r is on bynR not die waons nog op 50)

Poorzynplaten star..n .Gonl'lGroblor w11t hioroor op die vingors

gotik word, is hoogs vorontwaFl.rdig oor die veldkornot so han-

delvr,rso en drcig mot skorsing indian hy weer absolute onwaf'.r-51)

hedc rogstrooks aan Pretoria berig •

'n Gcloenthoid om die Regoring te toon dat hy nio vtn

plan is om tuis to sit nic, docn hom spoedig ann Gonl.Groblo:::·

voor. Aan die Oranjerivior is neg steeds moor vorstcrkings

nodig on die Rogering wons •n vordero 200 man uit Watorborg.

Kol'!ldt .Lombard met sy menso is nog nie boskikbHar nio, amgesion

sy toonwoordighoid i~p Derdopoort vorois word. Dnnoom, alhoowol

dit nie vrun hom gevra is nie, biod Genl.Grobler aan om self tc 52)

gaan 11 a.l is hot maar voor eon tyd"

Sy voorstol word aanv~ar en hy vortrok die 2do Janu-53)

ario met ac,wat 100 man na Colosborg • As Wd,Ass .Komdt. Gonl.

word in sy plok aangostol Jan du Plessis de Beer, L.E.v.

DIE ZOUTPANSBERG-KOMMANDO. - ·--Teen a.llo ver~ragting in, word die bewegings van die

Zoutpansborg-komi!lando nie deur die Derdepoortmoord ba-invlood

ni0. Zoutpansborg word nio bedreig nie on dio toostand op ando:r.

49) 50) 51)

52) 53)

R 2439x/99,d,d,ll Desember l899b)l R 1£1<-IS'XIqq. K.G.336(8),705,d.d.l2 Desember 1899. Leyds 713,d.d,l3 Desomber 1899. Vk,Van Rooyen kry opdrag om met ay burgers laor to trek ondorkant die lokasie van Bakonberg, daar 11 waa.r de kaffers do berg afsprongon 11 • Hy moGt dan die grens patrolleer en kommunikasie onderhc•u mot die ZoutpansberglaGr on met die pqlisie in dio buurt van die winkcl op die New-Belgium-blok. Dit blyk later dat dio gerugte ongogrond was. R 313lx/99,d,d,23 Desember 1899 b~ R ~1bb X lqq · R 3l66x/99.



45

fronte voreis dat die verstorkings so spoedig mnontlik gos··~·.:.:u.('

word.

Gedurende die la.e.ste week van November vortrek l"llirr.

300 burgers onder Komdt. Van Ronsburg van Pictersburg om by 54)

Genl.Cronjo ae laer cp Edonburg te gaan aansluit • In Prc~:.;o

ria aangekom, word hulle plek van bestomming egter vorandor.

Op vorsook van Gonl.Joubert wat ongesteld is, word die heer

Vorster na die hoofkwartier gestuur om die offisiero mot gooio 55)

raad te ondersteun • Daarom word Komdt. Van Ronsburg boveol

om met ay mense Ad.visour Vorster to ver~esel na Colonso waar 56}

hulle dan ook d1o 4de Dos(jmbor aankom die.

In die plok van Komdt. Van Ronsburg word Naturollo·-

kornmissaria a.angoatel as Wd.Komdt. Du Prcoz trek sy laor ton

noorde van Blauwberg, torwyl Veldkornet Tom Kelly met 150 man

na Louis Trichardt gestuur word om saam met die vrywilligors

van fort Bothe. die noord-ooatelike grons good to bowaak mot

die oog op die gevaar wat nog al tyd van die kant van Mpofu go·-57)

dreig hot •

Ten opsigte van die duisondo naturollo in hiordio

geb1ed het die Regering 1n moeilike taak om to vervul. Aan dio

eon kant moot hy sorg dat hulle onderdanig bly en bo~ms is van

die Regering so gesag; aan die ander kant mag hullo nio onnodig

lastig geval word. Dio blanko bevolking hot hiordio wons nie

54) K.G.335(6),505. Die 28sto November·vertrok Vk.AlbertSrne~ ongevoor 60 burgers, 12 klourlinge en 53 porde. Wd.Ass.Vk. J,Richarda mot 9 burgers; Vk,Briel en Komdt.Van Ronaburg mot ruim 100 b}lrgers, 36 klourlingo on 55 pordo. Dio volgonde dag gaan Nk,s.M.Vonter mot 102 burgers, 17 kaffors on ?0 perde, terwyl Ass.Vk,Strydom later gaan. By l.g. was Krause ingedeel. Strydom word dour Krause boskryf as "one of tho few officers who had proved in the north that,; he was at any rate no coward". Richards kom da.ar slogtor van af: 11he was one of Briel's sort-he had hitherto boon able to avoid ever getting into a fight and by bravado and big talk he had gained a most undeserved reputation for bravery".

55) T,B.l896/99 by R 207lx/99. Hieruit blyk duidolik dat Vorster 1n mtm van invl· 1ed was. Saam mot die hoer Vorstor word die hoer F.G.H.Wolmarans gestuur, t<.g. 33b&.J~37.

56) K.G,336(J.) ,~&'J7· 57) Loyds 711(6),d.d,30 Nov,l899. Argiof Zoutpansborg.

Wd.Vk,M,Bier.man tree op in die plok van Vk,Briol.



46

a1tyd gcbilJ.ik nio en die Regering so taa.k dikwols bomooilik.

Ook die offisiero vorstaan nie altyd hiordio hc-uding

nia. Kelly b.v. wi1 naby Pisa.ngkop gaan staan om nador aan dio

kaffers te woos, maar dit is juis we.t die Regcring nie wons 58)

nio • Tog word die blanko bevclking nio afgeakeep nic. wan-

ncar Du Preoz Rolly aan die weapunt van Zoutpansborg wil ho,

word toostemming daartco gowoier nmdat daar in Louis Trichardt 59)

baie vrouens en kinders is wat beskerm. Mnet word • Ock klagte van 'n ander a~rd bereik die Regering en

wo1 oor die klero 'Nat aan die burgers verskaf word. Scos Du

Preez dit uitdruk:

"Onzo burgers vechten voor hun ona.fhankDlikhoid dc1ch niot vcr r kleoren, maar ••.•••. zy wens en v(~orzion to worden met kleeren geschikt voor hot klimaat dat hier tropisch is 11 •

En Vorster luwer die volgondo kmmnentaar:

nEon brock van 5/- kn.n geeh burger mode wagon "P e0n pnard te k1immen. En hoe kan hot vorwaeht w0rdon 0m de.r.rr:1edo nog 8-14 de.gon to paard op patrollio to rydon? Met die snort kloeren komen do burgers somtyds byna gohool naakt torug ••••• Zy kunnen Om:t'!lCl§Olyk bohc-~-r lyk dienst doen mot do halfnankto lichamen • 60)

Vorrster wHt weer terug is van die N~:~.t£'.1-front, hot 1ntusson

vorneom dat da~r ongereoldhede in die naturollegobicd vrun Spo

lonkcn plaaagevind hot. Nieteenstannde alle offisicro belot is

om vee en geld van die naturelle te kommandeer, word daar tog

a.fpersing gepleog. Hierdio 0ngohoorde handolwys voroorse.A.k

onrua onder die naturelle on Vorster adviseer die Rcgering om

onmiddellik, sonder uitstGl, 1n 11bosl1stc porsoon en vnn in-61)

vloed" daP..rhoen to s tuur om. 'n noukeurigo ondorsock in to stol..,

Die 11bosliste porsoon on van invloed" ward eoa.g Vor-

ster self to wees, sodat l.g.arungostel word ~s Wd.Kornn,van 62)

Naturelle, Spelonken, om ondersoek in to stol • Oordeolkun-

dige optrodc van Vorst~r en die la.nddrc~s, se.mosprokinge mot

~8) Leyda ·/12(3),24; oak R.G.33S(3),173. 59) K.G.265-563 1 d.d.l2 Desomber 1899. 60) R 2843x/99,d.d,6 Desember 1899, 61) Leyda 7l3,dedo20 Desomber 1899. 62) R 2807x/99,dod.2l Desomber 1899.



47

die indoonA.a, vorsokoringo dnt die opkommandoring dour onvor

e.ntwGordolike peraonc gedc:tm is em dat hulle strong gcstraf

sal word,--en die rat=~.d om slogs c1rders uit to voor wat Vl"'n dio

landdros of die kornm.issnris kom, hot golukkig weer dio vredo 63)

hers tel •

Geve.re vnn vyr-mdolike kr.nt hot nadcrhP.nd S\ g' od r.s

vordwyn. Geduronde Desombor trok Plumor mot 500 ~ 600 rn.Rn dour

die Limpopo om die Booro c'p to volg. Die goP.r.rdhoid vnn die

landstreek, droogto en gobrok a~m wr.tor lat.lt hom torugkecr 64)

sonder··c-·m mot die Booro in aF'nraking to k0m • Vron Bocroka.nt

word weens dieselfde redes van 'n nr.nval afgesicn.

Gorus is Du Prooz ogter nie, ver~l nndat blyk dnt

Ka.pt.Trevcr Met twee me.n on vyf kafferspioeno nnby die Soutpa.n 65)

gesien is • Du Preez kry n(.u in sovor sy sin d~t 'n okstro.

le.~r naby die punt van Soutpansberg gepln~s word om 1n betor 66)

oog op moontliko vyandolike bewegings to hou •

63)

64)

65)

66)

-~---~---~------~-

K.G.33'UBl~d.d.29- Dosomber 1899. Senator Munnik skryf in sy "Krcniek~"· P..s volg c,or Vorster met betrekking tot l .. g. se P.andE.lol ih die Adondorff-trok: 11DnAr klein Barond dest;yds 'n man van gewig was on 1amand wat nio lig buito rokoning moos golt\at word nio, hot Rhodes hom besonder vriendol1k. bohandol. "Kronfeke ", bls .126. Volgens nT1mes 11 IV,p.20~, is Plumer self die late Dosambor op 1n vorkenn1ng van 35 myl in TransvaRlso grondgebied sander om Boore te gewaar. Dio l9de Desombor go.P.n hy tot op Wegdraai, 'n plaaa L181l Brakrivier, ook aondor om Boore te ontmoct. Hy besluit too om slogs 120 man in Tuli to lnat en 20 man by Macloutsie. Met sy orige troepe verskuif hy die 27eto na Pnlapye.---Volgens 11Mnurice"III,p.l94, was daar na die verkenningstog van die lsto Desembor drie we~ vir Plumer oop: (a)om die Booro op te volg;(b)om to probeor mot MRfoking in verbinding te kom;(c)om by sy oorspronkliko instrukaies te bly. Die derde was buito kwossie; die oorsto word onp!'aktios toe die 6de dio Limpopo afkom. Op dio plaas Kromotartfontein. Die kafforspioeno was vrrn Mpofu se kaffers. KnpteTrevor was sinds die Jameson-inval in Pietersburg woonagtig en as in vriend boakou. Hy versrumol egter 1nformnsio on vorvaardig ko.arte van Noord-Transvar.l ton behoewe van die En.gelse outoriteite. Die kaartc 1s in die geveg by Brice se w1nkel buitgamaak~ {Krause) Leyda 713td.d.25,26 on 27 Descmber 1899. K.G.337~8J,p.l71, Leyda 7l3,d.d,27 en 28 DcsombGr 1899. 1n Beloning van £50 is uitgoloof vir diegone wat die spioono vang.Hulle is egtor nooit gevang nio.



48

HOOFSTUK V

V e r b r o k k o 1 1 n g

'n Tydperk van verbrokkeling tree nou in. Wel bly die

laers bestae.n, maar v~,m 'n daad~"'erkelike optrede teenoor en1ge

vyand is n.,; o meer apra.ke nie. Namate die behoefte op ander

fronte groter word, word die laers steeds verder verswak. Di0

moraa.l van die burgers verswak; onwilligheid en ongGoorloofde

afwesigheid neem toe. Eenheid van bevel ontbreek en dio vor-

warring daardeur geatig vermeerder. Persoonlil'e geskillG en

onderlinge j~loesio vier hoogty. Gema~ktG foute word oor dio

hoof gesien en toogeeflikhoid regoer waar dio nood van dio tyo

'n besliste gedragslyn vereis. In Zoutpansborg is Vorstor op

die toppunt van ay mag, tervey·l ln 1.1\Jaterberg J. du Plessis de

Beer die leiding neem. Voor die j aar t ~1 einde loop vordwyn

beida porsono egter van die toneel.

Teen die end van Desembor kry Wd.Komdt.Tom Kelly ve.n

die Komdt.Genl. apd~g om met 1n hondordtal van sy burgers na

Colenso te kom • Verate.rkings is daar dringend nodig on volgons

die Komdt.Oenl. word Louis Trichardt voldoonde deur die pollsio l)

en vrywilligors bewaak •

Dio opkommandering veroorsaak ogter groot bGroering

in Louia Trichardt. DiG bevolking meon dat die dorp onboskormd

agtsrgelaat ~al word en dreig om te vertrek. Met vyftig man 2)

a~l hulle inatem, maar dan ook nio meer nie • Hulle mden dis

Kolly wat op eie houtjie kommandeer, en Kelly is by 1n seksie

van die bevolking en 1n deel van sy laor nie bemind nio. Roods

is deur 1n hondordtal bursars 1n potiaio opgeatuur om Kolly go-

skora te kry on om 'n ondoraoek na ay wandado to laat instel.Hy

word da.arvan beEJkuldig da.t hy hom a.an dl'r::"lk te buitG gn~m, dat

Leydc 3,d.d.26 Desembor 1899. LDyds 714 1 d.d.6 Januarie 1900.



49

hy d1o burgers woorde toovoog soos 11 vootsek jullo" on df'.t sy

werk van die begin at "niots dan zondo on ongerechtighoid is 11 •

Hy hou op Nuweja.ar danspartyo i.p.v, bidstondo; met oon woord: 3)

11 Hot gaat hior ongoeatelyka •

Dio bewerings van die burgers is juis genoog, maar

tog sion die Regering goon redo om aRn die versook in diG po

tisie vervat to voldoen nio. Hy kom ewowel die bevol~ing togo

moet on goo Kelly las om slegs 50 man op te roop.

Kelly bly egtor halsstarrig en nukkerig: nredor wil

hior generaal zynrt en saan voort om 100 man te kommo.ndeer,Dis

in dirokto stryd met die Regering se order en hy word woons

inijubordinasio geskora. Die skorsing maak hoegenaamd goon in

druk op Kelly":~Hy ontkon dit on die verwarring on boroorine;

ver.moorder wn~rop die President die vermaning stuur:

Diogonen die de wet in oigon ho.ndon nemen om oprocr to makcn, die moot ik laton stratton. LaRt hot publiok toch ver5ta~.n de.t waar zy do wotten togenga.an door op-roor to vorwokkon wanrdoor dG ,rretton niot gohandhaafd kunnon ,_lllordon, brengen zy con oordool op het lf'.nd, on do Hooro stra.ft dP~ hot gehoolo le~d daarovor on somtyds gebruikt do Hcero don vyand om ons to tuchtigon over zulko handolw-~:rse 11 •

oJ

Nadat blyk da.t Kelly op bovol van Komdt.Genl.Joubort self go

handel hot, word die akoraing teruggetrok en bodaar die go-4)

moedere

'n Week latsr vra die President 1n vordere honderdtal

burgers van Komdt. Du Preez. Hulle bestomm1ng word oers ap.nga

gee aa Colenao, ~aar eangos1en Genl.Grobler 1n dringendo aan

vrae~ om veraterk1ng stuur weens die steGds sterker wordendo

vyandel1ko druk oorkant die oranjGr1v1or, word bulle na Coles-

3} R 3284x/OO; R 3S40x/oo; R 354~x/oo. 4) R 3970x/OO; R 3504x/OO; R 3505x/OO; K.G.338{4),d.d.8 Jan.

1900. Volgons nog lewende gotuios was Kelly in olk geval goon la.faard nie. Krauso noem hom "t'l. most troublesome officer". Enigo ma.Rndo later word hy e.angekln weens sokoro onreelmatighode deur hom begae~. Hy word skuld1~ bovind maar kry goleenthaid om self sy ontsle.g te vra (Kre'.use). Blykbaar het hy tn die veld gably, want die l6de Soptembor word hy deur die Engolso in die Zoutpansbergs~ lRoveld gevange geneem tsoapegoats of the Empire).



50

be1Jg goordor.

Du Preoz is oneeneig om aovcol te la~t gaan. Hy moon

dat Zoutp~.nsborg to vool verswak word, mo.e.r al sy protestc ba.o.t 5)

nika nie.

"Hot is eon bloedigon stryd on olko burger in hot lo.nd bchoort hot zyno by to dragon om onze zakon to doon golukkon. Gy met uwo burgers bev1n~t U in oen zoor voilig land in vorgclyking met do burgers to Coloaborg 11 6).

In die bogin vr~ Fobruar1o volg 1n vordoro oprooping

wat sy oorsprong hot in dio begoerto van dio Rhenostcrpoortors

ann die Natal-front om hul "ges1.~ore 11 Vk .D.J .du Prooz daar to

ho, a.Mgea1on hul voldkornot weans 'n oue kooolwond vorlof hot 7)

en hul nie ondor 'n waarncmondo veldkornot wil star:>.n nio • Du

Prooz is gowillig om te gar.n mar.r wil 100 of 50 mtm SP.a.mnoom,

aangealon dr,P.r nog gt:moog burgers in sy laor is. Die Rogering

sto121 too mita sy burgers nn Co1osborg gn.an, alwanr dio toostn.nd 8)

kritiok ia.

Die burgers 1.111il egtor nio n~. Coloaborg, mnar sap.m ~-~

M.et Du Pro0z na Oolenso on 'n oplossing word eindelik govind

deurd~t 100 Vrystaters van Colonso na Colesberg gaan, torwyl 9)

die 100 Zoutpansbergers bulle vervang •

ifoor Du Prcez se vortrek word, op A.dvics ve.n ·le..nddros

Hoystok, M.Bierman a.angestol e.s Ass.Genl. Hierdie annstel1ing

wek bevreomding aangGsien Du Preez self Vorst0r a.s Ass.Genl..

aanbeveel het. Vorator en Heyatek is egtor goon vrionde nic.

Volgona Vorster hot Heyatek hoM goh~.P..t gomne.k 11by al ons bocrc-

5 .B.26 00 by R 36 0 00. 6 Leyda 714,d,d.6 Januario 1900. T,B.l89/00 by R 3849x/OO.

Die l6de Januarie is 80 man onder Veldkornet VM Aswegon op pad na Colesberg.

7) Leyda 715,d.d.26 Januarie 1900, Die gowonde veldkornet is Vk, Strydom.

8) Loyds 715,d,d,28 Januarie 1900. Danr was nog 355 Mrun in sy lner. Hy mag nio dio wr.g in Louis Triohn.rdt on die polisic van fort Botha oproep nie.

9) Leyda 715,d,d.30 J~..n.l900; Leyds 716,d.d,l Fobruarie 1900; K,G,340,d.d,4 Fobruarie 1900. Dour swaar re~ns, n~t panic, vol riviore en tot oormnnt van ramp longaiekte ondor die ossa, Ken Du Preez en ay burgers nie voor dio 6do Fobru~ric v~ Pieteraburg vortrek nio.



51

monso 11; eloga die En.gels0 in Piotersburg is nog sy vriende.

Vorster hot reed:l die Regoring ar.nger:::':.Ed. om. Hoyatek gedurendo 10)

die oorlog ds.ar weg te noom, andors nkom de.ar bopr.nld fout" 3

Sy sin hot Vorate.r nie eokry nio, maar dit is geon wonder d8.t

Heystek nio Vorstor vir cl:Lo pos van Ass $Genl. U8.nbevoe1 het

nie. Vorstor ia ore ontevrede; ook baio burgers vool soos hy.

Gelukkig word moontlike wrywing vormy deurdat Vorstor, op ad-

vies van Du Preoz, na Hoorkommandant oor die nuwe Ass.Gonl8 11)

aangestel word. Hoy&tek moot hom be~digt

H0t die ar::mstoJ.line; tot HoofkoPrtlandr:mt is Vorstor so

eersug bevr~dig. Hy word in wese die hoof van die distrik on

la8.t van nou af ae.n tordoB sy invlood gold.

11 Ik hoop om in don narun des Heeren mot zyne kra~Jht allos te doon w::tt ktm. on moot e_:odaan worden" 12).

Hy laRt goon gras ondor sy vooto grooi nio mnnr trcf

dadolik roGlings om die verskillonde i.nar to besook. Eon vnn 13)

die eorstc stnppo is om rl5.e Hooflnor to vorskuif nEt Witklip •

'n Voertion dae danrnr". bee;owe die bedrywige Volksra~dslid-Hoof

komml'l.ndant hom na Louis Triohe.rdt wan.r hy betreurenswaarcl:tgo

toostande anntrof. Dio laor staan op 'n ongesonde plok on die

burgers is nie van e;E?noegsr:uno dokking voorsion toon dio a8.!lhou··

dende roens nie. Pe.rty moot hullo bohelp mot stukke bokseilo;

'n tent van 10 by 12 voot mc.,at herborg verske.f ann 10 tot 12

10) Leyda 7l6,d.d,.-5 Februc.:;:•ie 1900; H 5934x/OO. 11) Loyds ?16,d,d.5 Februario 1900. D:J.o rang van Hooflwmmandent

was voorl:oen onbokc.:md :i.n dio Republiek en volgens KreJ.lSO onwottig. "It was neither flesh, tiirth nor good red herring". Baie burgers is dour hiordio a~lnstolling onaangonarum gotro~ veral ook omdat hul:::.a ::neon dat Vol"stor geon rog de.P.rop gohad hot nie. Die latore vy8ndskap tuasGn hom en GonlQGrobJ.cr dateor Vlli~af hierdio aanstolling.

12) K.G.340,;d.da5 Februario 1900. 13) Lo'9ds 716,dodol0 Februn'."ie 1900. Die Hooflaor het op Locnw

knop g,;;staan. Die pan df~J'.r goval hom glRd nie: dit sr,1 die burgers not koora le.nt kry en pordeaiekte is reuds straf, Op Witkl.~p is 'n fontoin. Die plaA.s is ongovecr 45 myl von Piotorsburg. KrausG no om di0 VE.lrskuiw:!ng 11 a profound mys-· tory 11 • Volgans hom wP.e die kemp daar absoluut oorbodtg on 5lcga ~ toevlugsoord vir lafaards on onwilliges. zon van die eerste dado na Krause so bcmooming tot ko:nl1'!1andant was om die kamp op 1iV1tklip op to hof.



52

burgers on bowendian nog dian a$ b8roplok vir saals on rP.~t

aoona. Dia gosondhoid van dio burgers lo.at dan ook baio to

wenso oor~ koors ia erg on pordesiekto nie minder nio. Kinino

om die pard~ in to gee is daar nie moor nio.

Ook in die dorp self is die toostand allorollondigst.

Die dorp is blykbaar op 1n verkeorde plek uitgemeet en anngr.fl

Biel!l dunr noe geen enkel goeio gobou stae.n nie, stel Vorstor

voor om later die dorp na 1n ho~r goloo plek to versit. In dio

s.g. vrouolt>..ors, bostaP.ndo uit vier klompo tonto, garm dit

manr bedroewond. DEtnr is vorskriklik baie govalle VE'tn koors, 14)

dewyl die kar'lpe to dig by dio 11 ve~leio 11 staan

Hoofkor1mando.nt Vorstor hot egtor nog 1n sposinlo dool

mot hierdio reis na Louis Trichnrdt. VP.nuit Spolonkon is 1n 15)

veortigtal b11:rgers opgokorr1Y11andoor om na Colenso to gann on

Vorster sion daRrin 1n goloonthoid om vrun 1n vo1gens hoM ongo-

wonate porsoon ontslao to ~aak.

Die persoon is Knpt. Hickey, in bovol van dio vry

wi1ligers op fort Bo·thn.. H:tckey word dour Vorater sinds lane;

gowr..ntrou~ 11 Hy is nie 'n boer nie rr. Dio Engel so van is vir hom

'n arnduiding dat Hickey MGt die Engolse houl, f'~hoo•Nol hy nio

bewyao daP.rvoor het nie. Roods voorhcon hot hy a~?-n dio hP.nd

gegeo om Hickey na die 11voorfront" to ontbiod waP.r botor op 16)

hom gelet ktm word, maar dio Rogoring la~t hom op sy pos b1y.

Nou atol Vorstor• voor om Hi0koy met sy 25 v:r>ywilligors

.::he. op te roep en dAn geta1 aRn te vul met 15 burgers tot dio 17)

stcrkte vnn 40 man bereik is • Dio voorstol staen op potc,

maar Hickey is dnarmeo glr..d nie ingenomo nio. Volgens horn kry

die vrywilligers hulle o:rdera direk Vf:n die Kommandant-GoneraPJ

14 j H 6480.-t7bo. ··· 15 L0)yds "il;7,do·l.22 Fobruarie 1900. OndGr Vk.Groblor. 16 K.G.340,d.d,,5 Fobruar:lo 1900; ILG.342,d.,d.l9 Mar.rt 1900. 17) R 5480x/OO; Leyds 717,cl.dc23 r.~ 1900.

Die oorbJ.ywonde b~l"gcrs sr.l dan keJ11p botrck ten N .o. VEtn Piaangkop, omtront 12 myl ve.n Louis Triohardt, t0rwy1 vnn die pol:'Ls:tG, bestar-mdo uit 52 mflll, 40 to fort Botha gostasionoor anl word on die andor op fort Hondrinr=t (na dio oorlog Fort Edward gedoop) sal bly.



53

on behoef hy hom nio t0 at·;.mr ann ordors vru1 ondorgoskikto ko~n

manda.nto nio. Hy woicr dan ook ortl to gaen en b0roop hom op dio 18) 19)

Kol'llmandrult-Gcneraal , wn.t hon inderde.o.d in dio golyk atol

Die aa~k is ogtor nio hion1oo afgehandel nio. Vorstor

so oersug is gokronk, sy t:~:JSPJ1 s·::;::.r.n op die spel en hy voel

sekcr van die ateun van Prot0riR, Hy l~at die po1isiG bosit

van die fort neem en HL key is verpli~ om vir die twcodo kocr 20)

sy toevluE tot die Kommandr...nt~Genera.P.l tu neem • Iiiordio

keor ogter tovergeefs: Gonl.Jou.bert onderwerp hnm vir die so.,

veelste keor aan die Rege:r'ing en infClrmoer Hick0y det die Ro

gering bosluit hot om ~nn Hoofkommandrnt Vorstor die reoling

van allo sako op to dra. Ooreenkomstig hierdio bealuit moot dio

vrywil1igars na die front gestuur word on sal die vry,_~ril1igors-21)

korpa vane.f l April as ontbonde boskou word •

Vorster is die oorwinnn~r er.. sy pr0atigo is gehand

haaf. Hickoy, die man wat nziol on lichnam Engelsch is", word

n~ ay hoofle.or geatuur aodnt hy vcortdurond onder toosig knn 22)

bly •

Donkor tye hot n.nngobreok. Cronjc so oorgnwo by Panr-

deborg, die bodreiging von Bloemfontein, dio ontset van Lady ...

esmith on, 'n maP.nd later, die dood VE:n GonloJoubert, ontmoedig

b~ie burgers. Gebrek aP..n mansko.ppo 1e.at h·m godue; vo0l en alia

beakikbaro rosGrwos word opgorocp. Bure;ers Wl".t in di0 b0gin

van oorlogadions vrygestel is, sr,os klorke van vortmtwoordoli!{o 23)

porsone, spoo~.~~regwaBto, ons .word dour Vorster ap.ngokeer

18 19 20 21) 22)

23)

Leyda ? .J.B, d. d.2s E'eb_ru.R.rio l900. 1{~G• 34l~ d. d.l ii~~2:r£ l806. K.Go267,d.dal0 Manrt 1900. Loyds 719,d.d.20 Mn.Hrt 1900 en 21 MnR.rt 1900. Loyds 719,d.d.21 Maart 1900. R 6160x/OO; Leyds 71q,d.d.21 Maart 1900. Hickey word aP.ngklaR..~ vir staatsverrnad op e:rond van klag to van ay manskappo dnt hy, terwpl hy op p~tro11io n~ dio Limpopo :Ls, order gogoo hot om die Engelse vlng to hys 4

Leyda 7f~, d 5 de I'J Muart 1900 . Heyatok, wn.t n:to sondor grond vor111oed d~.t Vorat0r agtsr hierdie opk0mmanderi.ng sit, warp ru.lo vorantwoo:l:'delikhoi.d insake spoorwegbowald.ng van hom nf'. Die Regering antwc.ord G5ter d"'.t hy Vorster s<ceun on nie '1,1\'0er sdn te1ee:·ra..>n ve.n Hoyatoki: wens te ontvn.ng nie.



54

Ook van Kornmf->.ndPnte VFln Ronaburg on Du Prooz wnt ~r.n

die Natnlfr0nt ia, kern. dringondc oproope om moor burgors. Vor

stor doen sy beq om hullo togomcot te kol'll, mn~r is slogs t(1t

op Bekere hoogtc dElRrtoe in stant. Beskerm.ing VP..n die d1str1k

kom by hom ecrsto on aP..n a.l hulle oiso kan hy nio voldoen nio.

"Ala dat moot gobouren drm bly~ ik in m.yn hootdlagor zitten mot omtrent 120 kinderen en do Roger1ng krun drun ma.nr geruat dit lager ontbinden, went dan betokont hot tc-:ch niets, ik krot niot moor oon onkelG burger spnron 11

24)

Kort hiernn. kc}rn. V~..n Ronsburg mot vorlof on kan VoN4

ster vir 'n pn.P.r dao nA. Protc,ria ge.Pn. Voor sy vortrok kom hy

met Vn.n Rensburg oorcen omtront dio prosodur0 wat by kom .. rnnndo•

ring gevolg sn.l word, Sooo dio vorl0fgP..ngers kom moot E~.ndor

Wfl.t in laora is grvm, d.,.,, a. burgor vir burger, :nu<.n.r nic om 25)

metoons 'n hole ko:mM.ando op te roop nie

Van Rensburg hou hom nio aPn hi0rdic 11uitdrukl1ke

veratandhouding 11nio. Hy dink aP..n d1o kr1t1cko too stand op dio

Oosfront on neom nou uy kana waar oM t..;; kornrn.andoor sc.cs hy dit

verlang. Hy geniet dio stoun vnn dio lP~ddros w~t bator mot

Van Renaburg anP.mwork o.a mot Vorator. Vorl!tor, w?.t ingolig wcrd

omtront die snnk, botig vn.nuit Protc)r1n Van Ronsburg dat hy

hom l~~t m1slo1:

"WP.t voor dingen hobt gy nu weer mot d'(l Le.nddros en VrederogtGr te bespreken 11

26) en laat di~ bevele herroop • Hy is die HoofkommrundAnt v~n

Zoutpnnsberg en V~ Ronaburg is slogs mot verlot. Vorster ia

reg, m11ar VP-.n Rensburg sion hiorin slogs teenwerking, Ook dio

burgers is dronkgealnan: orders en teonorders. Hulle kla hullo

n·'od by d1o lfornmandant-Generaal:

11 (Wy verzooken U) dringend ons to willen moldon wio hior in Zoutptmsberg bet recht heoft om te commandocron. Is het onze Cdt, Rensburg met ons vnn Glencoe gekomon of de dc·or de Regering a.nngesteldo kreupele Hoofdkommnndnnt Barond Vorater. Hoofdkommandant Vorster is onbemind by burg ora on handel t ala. een despoot wP.P..rdoor burger a ton hoogste ontevroden oveneens ala inwcnEJrs vcm Piotorsburg~'

20,d.d.24 oo. 720,d.d.26 Ma~rt 1900; 2 April 1900. 720~d.d,2 April 1900.



55

1..bQ eq.)

Hullo ~.,.eat nic wn.t om to de en nie • Goon wondor dat die

Komdt,Gonl. kla. dat d~r.:.r v~ dio 350 Zoutpansbergors slegs 180

ann die trc,nt is on dat hy Vrm Rcnsburg stcun in hicrdio aa~.k.

Die President cwewol boskorm Vorstor:

11 Ik hob Hoofdkomrnandnnt Vorator ala zoode.nig r..o.ngostold om.dat ik moon hy de enigate man is die daarvoor bokwar.m is •••••• Indian ik Vorstor niet had M•.ngostold dAn wns Lcuis Trichr-trdt roods vorlaton o111dnt al dG monsohon van dner wogvluchton on als U tegen is dnt ik do znkon dRnr Eal rcgolon zog hot dtm mA.P.r df:'.n zal, ik Znutpansborg opgovon on zakon lc.ten loopen zc~c·als ey ,dllon ••••••• Ik dcnk die officieren diG zaken door GlkA.ar willon krab ... bon on die zc,o razon ovar Vorator zyn juist diogenon dio hobbcn willon dat or govanr in zc,utpe.nsborg moot komen opdat zy zich don cp gevanr kunnen beroopcn on ey de.n naar huie kunnon ga~~ en dit zal zokerlik gobouron ala ik Vo!'ator nu :moot afschaffen diG alloa nu in ordo hooft It sa) •

2.bb

Woer borua dio Kcmdt.Gonl. by die aionswyae va.n die Rogoring

an weer bohan.l Vorstor dio oorw1nn1ng.

Vorstor hR.A.a hm tGrug nn Piotcraburg, wanr hy bcvind

dat sn.ko byna in die war gol.>op hot. Die mocsto vorlofgangora

bly 11ottolyko lange tye" by hul huise on kom trang op na hullc

laers wat hul moot cornocr'l. Met "bittoro mooiten kry hy srure

weer rog, ardat binnokort nltcsarun 393 mo.n cp Glencoe srtl v.roo::s,

dua nog moor na wnt dio Ko:r.ldt.Gonl. vorT~~~ng hot. So tcvrodc is ~)

by dat hy l.l-'

"verzook do officioron niet to hard to knorron wnnt dozo vorwarr1ne; ia to wyton moor ann c-nkundo nls iota nn6.ora it

---------- Diesolfde tyd wnt die burgers ntl. die front moot vor...

trek, kcm Masi~i so ka!fcra woer in opstand on word dio burgors

wat nog nio verby is nie, boveel om nio vorder aa Mnkapanapoort

to garun nio. Ook vorstorkings van 1~atorborglaor word indorhans

soontce gestuur. Golukkig blyk d:da· invlced)·van Burger~eoster

Potgieter, wat sposiaal dour die Rogering a.gevaardig 1a, sodnnig

2DJ Leyda 72l,d.d.6 April l900. Telegrrun v~:m burger D1otsoh:lbbB8) Leyds 72l,d.d.6 April 1900. ~~~~) Leyda 72l,d.d.9 on 14 April 1900. Die ontevredenhoid oor

Vorster ao ne~stelling gar~ later, na die vertrek van die President uit Pretoria, so ver dat op 1n publieko vorgadoring in Pietersburg Vorster se gcsag in tvlfYfel getrek word, wnar• cp Vorater die betreff'ond<;) telegram toon. Sy ontslag word ge(;ia, manr goweier. Selt".a is 'n plnn beraarn ora horJ. to ontvoe:t', mar.r daar hot niks von gek:.-m nie on hot Vorstor so invloed cnverminderd bly voortbestann tot September l900{krouse).



56

te wooa dat die twoe knptoins bolc·we om na Pretoria to krm on 27)

kan die bureora hullo rcia voortait •

·-------------------Vnnuit die laers word goroold pntrollie gory na Kro

kodilrivicr. Die rivior is "onpnssdrbanr" vol on dus is dio 28)

grenao veilig • Wel word nog steeds die ar.nwosighcid van

Engolso gerc.pportoor, mP..P.r hullo bly cor:tant on hullo stcrkto 29)

is maP.r goring. GovP.~.r vr.n hiordio krmt is nio to dugto nio

on dia 'n vorligting wrmt dis kc-c··rstycl on pordosiokto is kwani.

Vorstor wil perdo kcop, m.ar>.r die Rogorin,s moen hul st-.1 tcg dcod 30)

gaan. En so is daar nadorhand 300 burBors sondor pordo •

--------------------Gedurende April kom Komdt.Du Preez met verlof en om

vorige moeilikhede te vermy word aan Du Preez duidelik te ver-

staan gegee dat hy slegs verlof het en dat Vorster Hoofkomman-31)

dant bly

Begin Mei vertrek Vorster vir die spesiale Volksraad-

sitting na Pretoria. Hy kry daar eerstehandse inligting omtrent

die kritieke toestand op die Wesfront waar die vyand vanuit die 32)

Suide en Noorde opruk om Mafeking te ontset • Vorster sien

die noodsaaklikheid van verdere versterkings en laat Du Preez

aanse om almal vir die voet op te kommandeer; alle kantore, be-

halwe die landdroakantoor, moet gesluit word en hy moet sorg 33)

dat daar slegs 350 weerbare manne in zoutpansberg oorbly

2?)

28) 29) 30) 31) 32)

33)

R 7205x/OO; Leyda 7"l,d.d.i4,15 en 17 Aprii.T9oo":--r.;6y(fs __ _ 722,d.d.22 en 27 April 1900.J.du Plessis de Beer van Waterberg gaan met 1n klein kommando en 1n kanon soon toe. Hy "zal myn best do en al moet ik my ook opoffer voor myn land 11 • Die President is bang vir onbesuisdheid en daarom mo6t De Beer 11 zeer voorzichtig zyn en het vuur niet aan brand stekeni'. Leyda 719,d.n.l6 Maart 1900. R 5480x/OO; Leyds 72l,d.d.l4 April 1900. R 5907x/OO. Leyds 72l,d.d.l8 April 1900; 722,d.d.23 en 30 April 1900. Leyda 718,d.d..2 Haart 1900. Troepe het in Beira geland op pad na Mafeking. Leyds 723,d.d.8 Mei 1900. 50 te plaas by LQuis Trichardt, 40 op di~ berg, 12 polisie in die dorp, die res in die Hooflaer. Vorster self stel in grootser plan voor: Hy sal mot 500 zoutpansbergers en 300 Watorborgors na Buluwayo trek om vandaar die Mafekingvcrstcrk1ng to weerstaant



57

Voordat hierdio saak ton uitvoer gebring kan word, 34)

kom daar borigte van kafferopstando in die Spolonkon .Vanuit

Pretoria trof Vorster voorlopige maatrools waarna hy, na afloop 35)

ven die Volksraadsitting , per sposialo trein n.a Pietersburg

vertrek om self aan die hoof van drie patrollies die kaffor-36)

gevaar te besweer • Met 1n groot vortoning trek hy van drio

ka...'"lte die bcrgreoks in, maar die hole affere loop m0t in sissor

af. Alles :l.s rustig bevind en die 17do Mei is Vorstor torug 37)

om aandag te wy aan dio beloofdo versterking vir Mafeking

"God zy nog mot ons, de vyand is nog niet aan d0 poorton van Jcruzalem.

Dioselfdo dag word Mafeking ontsot~

Baie burgars gaan na die suido, maar hoolparty bly

tuis. Die vrouens kan dit nie langer aP~sien nio on kla daaroor 38)

by die Presidont

"Hier zyn buiten don Hoofdkommandant eon Wd.AssoG0nl. on vier offoctiowo veldcornotten dio in staat zyn naar hct front to gaEm.De burg0rs zyn gowillig maRr met dit voorbeold voor oogen blyvon zy thuis 11

•

Selfs kry Vorstor 'n aansook ven vrouens om na dio front to gnan 39)

i.p.v. 11do mannon die hh;r op verlof by hun vrouwen liggen 11

Stronge maatroels wo1•d nodig g0ag: 'NegJ.opors on tuisblywors sal 40)

met verbeurdvertc;..aring van hul roorendc goodero g0straf ,_vord •

Al nador k(:m die Engolso; re0ds is hul voorhoede by

Vaalrivior on aJ.le kragto moot inguspan word. Daar is to vool

34) Loyds ;h3cs"1Gl) , dod. Hf~ 1 -1900 ~ 723 ( 13), d. d .ll--Mef19oo:-·-·-40 man ond.or indoenas v nn Mpofu tr0k die Limpopo dour, vorder opgaaf in by Ramputa on sit diG volk tot oproor aan. Mpefu sol~ bly op veiligo afsttmd on dis oors na di8 besotting van Pietorsburg dat hy op aandringe van die Engelso deur dio rivier trok om dio kaffers teen die Booro op to stook.(Voohten en Vluchtcn,p.233)

35) 10 Mei ].900. 36) Leyda 723,d.d.9 en 10 Moi 1900.Luit.Eybors mot 20 polisio~

Kelly mot 40 ruitors on Du Preez met 40 mrn. Vorstor self kom mot ;n kanon.

37} .Leyds 724,d.d.l7 Mei 1900. SmaR.len. 38) Leyds 724,d.d.l7 Moi 19(}0. Telegram BurrJ:eresso Vr..n 39) Leyds 7-?4)6;;eh19 Uei lGOO(p.£9) ;725,d,d,l9 Ivrei 1900{p.70). 40) Loyds r/26,d.d.25 Mei 1900(p.42}. Onder hierdie besluit

word lator ook Vk,J.L.H.du PrGcz gustrc,f, mae.r Hs govolg van 1n uetlsio weer dour dio President in sy rang horstol. (Krause~ \Argief Zoutpansberg)



58

sleutolmRnne en wegskuilers, sodat by Krygsraadbosluit al dio

VolksrnadslGdo em sivielo nmptGnaro opgokommandeor word om die 41)

onafhanklikheid to vordedig

Ook Vorstor val onder hierdio besluit en Gonl.Groblor 42)

versuim ook nio om Vorstor daarvan in konnis to stol nia, Dis

n1u wat Vorstor VGrl8Ilg nio ~ by hom kom Zoutpe.nsborg corste,

mae.r hy sal hom blootstol aan Gonl.Grobler so kritiuk an stro.f

indien hy ;.veier. Hy lEat weot dftt hy ndankbar_rn is dr.t hy kr.n 43)

gn.r-m on dP.t hy dio 24ste VP.n Piotorsburg sP.l i'bogin;' .Dit

gee hom in hole panr dae t!l ·.in die tyd krcn bnie gebeur.

Inderdaad word hom 'n ekskuus verskaf deur p8.trollio-

bcrigte dr.t die Engelse wngte by Tuli sterkor ,vord. Dis 1n bo

dreiging van Zoutprunsberg on d~delik bosluit hy om eers dio

laor van Witklip na Brakrivier te verskuif. Genl.Grobler knn

maP.r 'n bietj ie wag, 0n inpleks van n~?. Voreoniging to gP.f'.n, trok 44)

hy na sy HooflRer

Di0 lste Junio is Vorster nog in Pietersburg on hoor

hy~dnt die President Prctorin verlant hot en nn Cos-Transvaal

is. D~_e borig skok hom; hy hot nio vorwng dat die hoofstr.d so

gou en sondor alng of stoot sou oorgee nie. Hy trok die wyshoid

van so1n stap in twyfol.

"De Heere bohoede ons voor verkeordo besluiton. Bynr. alle Zoutpe.nsberg-burgers zyn fll V8.n hior 6n zy gaE'.n nog met elke trein na voron vol mood voor onze onafhrnklikheid te stryden tot den laaste tou 11 •

Dit meen dRt Noordelike Trrnsvaal aan sy lot oorgelaat word on

dnt hy vr..n aJ.lo kommunikasie mot die Regoring afgesny is. 1n

Groot tank rus daar nou op sy skouGrs: 8.Em hom on e.::>.n hom nl.-

leon is die vordodiging vnn die distrik toevertrou. Daartoo is 45)

hy bereid en dnqrtoe vool hy bekwar-.tln

41) Leyds-·-:t-:2o: d-~Cf~I9-·Mei ·-.r9oo (p. 76) .KrygsrnRdboslui t Ver0oniging. 42) Loyds 725,d.d.l9 Moi 190~(p.l9). 43) Leyds ?25,d.d.l9 Mei 1900(p.52). 44) Leyds 725,d.d.22,25 en 26 ~[ei 1900. 45) Loyds 7?6,d.d.l Junie 1900. 1n Tyd later vind hiurdio go

dagte uiting in 1n proklrunasie dcur Vorstor in Pictorsburg uitgevar,rdig.Dio prokl81!1nsio wns n?.tuurlik onwottig.(Kyk bylaagYf)Krauso noem dio proklrunasio ''tho most foolish e.ct that Vorster committed and which rec.lly lGd to his ove;ntunl disrnis, .::tl 11 •



59

DIE W~TERBERG-KOMMANDO, Jnnuario - Moi 1900.

Dio 2do Je~uario vortrck Gonl.Grobler mGt ongevoer

100 mrn na Colesborg, torvJYl Jan du Plessis de B..:;er, L. "E. v.,

in sy ~lok e.s Ass.Gcml. oor dio Wetcrbcrg-kommP.ndos v.e.ngostol 46)

word • Die bevel was om mGt 200 men to gP.r.m, mr.e.r Gcnl.Groblor

durf nio sy lacrs to veel vers,~E\k nie. Die ekstre. hondGrd mr:m.

moot of dour Zoutpnnsberg of dour Lombard verskRf w·ord. Beida

alternatiewo is egtor buite kwessio. Zoutpr-..nsbcrg hot roods sy

doel bygedra on ·Lombard so plok is in dio n~byheid v~~ Dordo-47}

poort wnar hy die Rustenburgers moot bystaPn

Op onverwntjto '1ftryse word Genl.Groblor uit sy dilemma

vGrlos. Komdt. LoMbard se duidcliko instruksies was om op

Sohoongozicbt te bly en saam to work mot die manse vrm Derdo-

poort. Hy botoon cwowl dirckto ongehoorsr.runhcid on nog,;;or son-

dor wroeging hicrdie instruksios. Sy menso wil terug nA. Wqtor

berg en hyself is 11 onbe~n1s da.arvan" dr.t hy ondor Rustonburg so

offisiere moot staan. Hy trok d(~ ook t-3rug. Die hclfto vrn

sy burgers is aiek ~nn disontorie, doktora is ske~rs on koors

en pordeslokte is straf a~n die Limpopo. Danrom vorsit hy sy

le..er na Buffolshook Gn stol hom onder bovel van Ass.Ganl. de 48)

Beer

Do Boor stoun Lo~bRrd in sy bosluit on vra die Pre

sident om Lombard so burgers in Wat0rborg to lant bly aP~gosion

die distrik anders t{;} swr.k word. Die President woior dio lt:-m-

lcndige vorsook: Lombard so plok is op Schoongozicht. Do Beer

kry dio vor,~t dat hy sekor die mensa to vool vorlof goo, r~

dors ke.n hy nie voorgoe dat dio distrik te swnk vordodig word.

Maar solfs die President kan die loop VPn snko nio vorP.ndGr

nie: die Rus tenburgera moet van nou af sonder dio WatorbGrgors 49}

klnarkom en die Reger1ng is vorplig om hiermee genoo0 to noem.

46) 47) 48) 49)

Dit maak ogter die s&~k van die opkommrundoring v~n

Kyk bls. 44. T.B.2267/99 by R 3l09x/99; K.G.265-73l,d.d.26 Dos.l899t R 3770x/OO; Leyda 714,d.d.l4 Janur.rio l900,p.4,6. Leyds 7l4,d.d.9 Jrununrie 1900,p.l3.



60

die ckstrr:~. 100 mnn mnklikor. Dowyl Lombard 1!Tut:\r terug is in

'fP.terborg, word P.r.n De Beer opdrag gogee om 150 mP..n ne. Genl.

Grobler by Colesberg te stu.ur. MP.t".r hiorteen mank De Boor bo

B'IJirr:>.P.r. Ook by hom woog die belP.nge VP..n die distrik die swnnr-

st<h Indion Derdepoort in gevc,ar is, is w~tGrborg ow0sesr in

gova.ar. Hy se.l die order uitvoor mP.r.r wP.s sy hande in onskuld

indien die knffera en Engeleo Waterborg afloop on moordo ploog;

F~.l die kP..ffors in die distrik weier roods om diens tG docm on 50)

word dour blrunkos opgestook

De Boor word hicroor op die vingors gutik. Sy droi

emcmt hou ni stock nio on diG Regoring hou hom vorPntwoordolik

vir P~los wr.t dA.rtr mP.g gobour mot botrokking tot die fe.miliGs

en eiondommo, P..Pngoaion hy ni~ opgedrA. is om op Buffolshoek

to bly nio, maA.r om die grens to bowaak.

11 Wn.nn0or nu eon ongevA.l gobourt to Colesborg ,~,o~.r vorstorking nodig is on gy houdt uw burgers byrnokR.P.r te Buffolshook dan zult gy da2rvoor ook modo vornntwoordo-111{ zyn ••..•• Do Regoring vortrouwt dP.t do burgers go ;d zullon veratnen d~t A.ls do vy~d op de bclrrngryke punton zooels Colosberg, Colenso on Moddorrivier ovorwint, Wntcrborg ook in govr_P.r ZP.l komcm on drn moor to vroozon Zf-11 hob bon dn.n nu" 51)

Hoc teen ay sin ook nl, vir De Boer bly da~~ niks rndors oor 52)

as om die ordor uit te voor nie

Ongelukkig bogr.r:>n h;r d:i.0 onvorsigtighcid om die l~s

tigo, eiesinnigo on onvor~ntwoordelike Komdt. vnn Polisio s.P.

Groblor ook op to roop. Wol wns die polisic onder sy bovol,

maHr hullo is beskou as 'n oonhcid met ;n spesiP.lo tn0.k. In hior-

die goval was dit diG patrolloring v~m die riviorgrons wnP.rVPOr

die polisio bcsondor goskik was uit hoofdc vrm hul konnis vnn

die terrein on vnn dio foit dat hullo in besit van gesouto

porde wna.Dio Regering was beie gestold op die vervu~ling vnn

hierdio pligto on too S8P.Groblor sy boswnro voorle, is dio

50) R 3978x/OO; Leyda 715,d.d.l8 JmluRrio 19oo"1i):\7T;------· 51) T.B.217/00 by R 3978x/OO. 52} R 415lx/OO; ook Leyda 715,d.d.21 Jrunuario l900(p.21).

Dio 150 burgers mot Komdt,Lombnrd krun egter nio voor dio 26sto van Nylstroom vortrok nio. De BEier vool dio vorwyt dat hy op Buffelahook bly sit hot on stuur pnrty burgers na Soutpanadrif, Grootfontoin en Solika.



61

53) Regoring dndolik geneo om De Beer so bevolo to le.e.t hc.rroop •

Le~sgonocMde vocl hoM vcrongolyk. Hy is nou dio spot

van Komdt.Groblor go,l!ford, sy 11he.nde is goknpn on as die Presi-54)

dont so boslissing hrundha~r, sal hy sy poaisio ~oot nuorlc • Sy ke.ns kom ogter. Die Rogoring wil dc..rom gr2..Rg moor woct van

die polisic on sy worksn~~odo on la~t De Boor ondorsook d~~r-

ne. instal.

Sandor vorsui.rn on mot ywer kwyt Do Boor hom van sy

taA.k. Hy bring in bosoek r.P.n die kamp VP.n die polisio on sion

al gou di0 ointliko rode vrn S.P .Grobler so omiiJillighoid. Die

polisio is gokrunpeer op Poorzynplr.ten, in hoe gosondo plok mot

1n prngtigo natuurskoon. Dio ko!ll.J'11andant woon in 'n mooi mot

planko uitgovocrd huis r11.et twoe k8nlera on kombuis, hot vrou on

kindors by hom on ook akape on boesto. Die manska.ppo woon in

tonto en onder bokseilo en hot ook hullo vrouona on kindcrs by

hullo. Die plek is 20 uur to pord rog suid vPn Krokodilrivior.

110f de grons door do polisiO bohoor1ik ken bO,.'Ifi:'.P.kt WOrden is my niot bckend. Do Cdt. hooft my oohtor vorzokord d~.t hy dit wol ken doen on ik kan dat niot togonsprokon, mP.nr UEd. kunt dr>.r.r zolf over oordelon ••• , •••• De Cdt. ven polisio hoeft my mondcling gozogd dat hy Pocrzynplaton niot ZP~ vorlaton ol'!l. no.o.r hot l£>.govo1d to gne.n on o:.1 daar van do koorts to storven 11 • 55)

Die rapport is voolsoggend GO die ond van die snr.k is

dat S.P.Grobler tog moet gar~ on D~ Boor se ges~g ongcskondo

bly. Dit hct nog heolwat voote in die a~rde gehnd voor die

Komdt. vrn Polisie eindolik op wog is. Dour rtl.lorhf'..nde uitvlug

te probeor hy sy vertrek te vertra~;.g; die frunilios moot oors

vorsorg word em die rivioro is tG vol, alhoewel hy volgons sy 56)

hoof bRie good die riviare bo ken omtrok •

53) 54) 55) 56)

I.oyds 7i 5, d. d. 21 ··.r nnu fi-rio l900 <P. 2 5 r-·--··---·-·,------·Loyds 715,d.d.24 Jcnuario 1900(p.8} en 25 JrnuQrio 1900. R 4269x/OO_,d.d.25 Jrnunrio 1900b~R3•bh/CJ'f· R 4430X/OO; R 4608x/OO; R 479lx/OO; R483lx/OO; Loyds 715, d.d.29 JP~UQrio 1900; 716,d.d.2 FebruRrie 1900. Die 5do Fobruario is KoMdt.Grobler eindolik met sy 65 polisio in Nylstroom; 6 man word agtergohou om eors dio families in vci1ighoid t_:t bring, wne.rnn ook die res onder sorsPnt Leo vortrok ••••••••••• Ondor Gonl.B0yors sta~n S.P. Groblor toreg weens hoogverraad, omdat hy mot sy polisio ne. die vyand wou oorloop. Hy is tor dood voroordoel, mar.r div vonnis is nio u1tgevoor nio (iTochton on Vluohton,p.l84; Krause) •



62

Gedur<mdo die volgondo pe.Rr woko doon kaffGrs vrm

Linchwe w~t uit Rustonburg kom, P.f-!.nvall0 op vriondelik gosindo

kaffers. Alhoow·el nio goorgHnisGordo bondo s nia, dog slogs

"rowers~· word die nP.nVP.llo dour die Watorborgers in 'n ornstigo 5'7)

lig beskou • Briewo omtront hierdie gobourtonisso boroik

Gcnl. Grobler sc kornme.ndr) in die Vrysta~.t tydons dio donkore

dP."~;; Vf'..n end Fobrue.rio. Kimberloy ontset, Cronjc mot sy vior

duisond op MP.joobndng govrung, dio dour van Lndysmith goopon,

die kafforgevnnr in hul distrik - on dio burgers begin hul vcr

lcngo konba~r mRP.k om huistoo to gann.

Gcnl,Groblcr vool soos sy burgers on moan d~t die

tyd gekoM hot om moor sP.ndP.g f.'.Pn Transvnf'.l en in bcsondor aP.n

Wo.terborg to vry. Hy woot dnt hy by die Regering goon gohoor

sal kry nio on da·-,_rom proboor hy lrngs e.ndore kannlo sy dool

to bereik. Hy bcs·t:t~ib· om die ho0r P. J. PotgiGter, burgol"lo o3tor

van Protorie. on vroeere koJrrrl'landPnt vRn Vlf8.terberg, vir sy dool

te interess<:.f)r~

"Zio Rl3gering Gn a tel voor, zonder echter myn naE'm te gcbruikon, dat de Trf'nsvalors van hL~r teruggeroopen worden. Onze westelyko on noordelykc grenzen m0ct::m ondGr verfAnderde omstP...ndighodon boschormd worden. Bovendien ben ik bovrt;;esd de.t nu dr...t de knffcrs lucht kunnen schoppen, zy misschien zullon opsta~n. Hoo of hot ook nl zy, do Trrmsvalors rrl.ooton toozion dnt hun grenzon nict overschroden worden 11 58),

Aan die Regoring rnpportcor hy minder dirok m~~r tog genoog o~

sy ointlike dool to lant dourskemer;

"Vordor wensch ik op to morkon dP.t or vool zit~kto in districtcn Watorborg en Zoutp~.msborg h(:crscht en dat hot wagons borichton dio de burgers vr.n dA.g tot dr.g ontvnngcm, voor my byne. onmogolyk is om do pcrsonon hior to h')Udon 11 59) •

Sy diplomati..:;k fr.nl cwew:t.l on intussontyd word die

borigte vrn Waterberg ongunstiger on moor onrusbnrond. DRarom

rig hy h0m rogstreeks na. clie Kortdt .Gonl. met d±e versook om

met sy burgers tGrug to kcm t0noinde die grons to bowr..o.k. In

57)

58) 59)

R 5756X/o6,d.d.26 Febrtutrie.Tgoo. R 5628x7oo-;--cr;d.28 F0·.::-bruario 1900. Hullo vorskuif die:. hccflaor nn Rooikuil vir botor grcnsbewaking. Leyds 718,ct.d,4 Ma~rt 1900. R 5610x/OO,d.d.5 Mr.n.rt 1900.



63

dio VrystrH'.t is hy nL:. nndig nio; dae-.r is nog gonc;og 'l'!'lonsG 60)

wE>.t opgokr:rnr>1rm.deor ~;knn word

Dio Komdt. Genl. vorwys die v~1rsock nn dio P~o sidcnt.

Laasgonoemde is vorbaas on vororg r>or dio vnorstcl·

u Ik bon verwonderd dB.t gy zno $en vorzoek kon mr.kcn daar zoc··nls U woot do o.v.s. de bre..ndpunt is eb ind.ion do vymd do gcheolo 0. V. S. innecmt wF.t z~?.l hot bnten 11m Watorbcrg to boschor:Jlon? •••.•.• Ik vertrCJuw dnt gy U niot A.nn do krygswct znl schuldig mr'.ken mP.ar .o.an do U gegovon ,:,rdora ZP.l gohnorznmen rt 61).

Nng gee Genl.Grobler n:lo op nio: d:m me·-.r Presid;,mt

Sto~rn om vorlc\f vra mot 1n dreiement e:m onders te bodank. Hy

vergis hom nogtAns indion hy dink dP.t hy lrmgs sdn omwog sy

wens vorvul snl kry. PrGsident Kruger word ingolig on l.g.

dion Gunl.Grobler 1nstork borisping too;

111Ult gy ,mze lm1d r.rm don vye.nd ovorgevon? Do vyf'..Ild 1 r.g daar V')(~r U alle uren gorood om U a an to vall on; m'•Gt gy nu spr0kon van weggafln?., ••••.. Ik vortrouw d~.t U niot woor zulko vragon zal doon maar uw plicht doon on ons land vordodigon •••..• Als gy bodr:mkt gecft hL::t U toch niota wr.nt ik znl uw bod rnking niut H[l.nnemon •.•••• Hot is nu goon tyd om mooi to prnton of ongohc•orznc•m to zyn n •••• 62).

Tog kom die President Gonl.Grobler tcgcmcct dour

aan 20 % '9'(1n sy burgors vorlof toe to staan waar r.ndc.r laors

maf'.r 10 % kry, omdat hulle solang e~l in dio vold is. En so kom

oindolik, na sos weko van probeor en vra, Gonl.Groblor on

Komdt ,Lombard mot 'n godoolto van hul manskappe vir 1n twaalt 63)

dA.o verlof tuis

Eonmaal tuis, kos dit mooite on stra.Mve om dio bur

gers, na die verl\lftyd vorstroko is, woor na die frnnt to kry ..

DiG verlofsiekte hot ondor hullo gehoers on die lP~ddros is

verplig om die om~Villigos, tuisblywors en wogskuilors dour

60) 61}

62) 63)

Loyds 720,d.d.25 Mnart 1900 {p,29) Leyds 720,d.d.25 Manrt 1900 (p.45).Vorstcr, wet juis mot vorlcf in Pratorif'. is on van Genl. Grobler so wons vornoom, bedion hom hM goeio raP.d: indion dio Rogoring hullo nic, wil lae.t t.:;rugkom nie, kan hy pr()boor om sy gotr(lude monso to le.at vorvA!lg deur nndor wat nog nio na die fr11nt was nio, Hysolf volg hiordie prosoduro in ZoutpP~~borg en as dio gonoraal dadclik arrnsook doen, s~l hy hom bohulpsa£@ woes. Ongolukkig ontmnodig die Regoring adn r.flossing uit vreoe dat die not vorwarring sP,l stig.R 6664x/OO. Leyda 72l,d.d.9 April 1900(p,44). Op 18 April 1900~ l~ycls 71.1~ d.d. 1h Ap..-il ''t"O{f»-47..)



64) be etoa on tr<•nkstraf nr..n to spr nr • Die Uitvoorcndo Rn~d

ng dit de.n ook nodig c•rn.

"lottondo op don h'ogcn ernst dor tydon nllo vorlcvon vc,orlcpig tot hot oindo dor lc,pondo m~and to stoppon en

e.lle burgors die niot by hun oommrmdo zyn, of cy n1 of goon vorlo.f hobbon, op te cl~·11l.YYl.Pndoren on onraiddollik wcdor na.F>.r hun conD:'lJ.nndos terug te zondon 11 65).

MooilikG ty0 on Do Boor word vororg ns hy rn sirkuloro

van dio h-:~,Jr Do We.nl Vf'n dio Hc·ofkc·mmissariaP..t ontvr-mg omtrcnt

dio pryse vir slA.gbeosto on hnwor:

11 Denk jy dn.t ik jc:uw kloingoed is? Hob jy my con schaE'.l gegevon op de vier wRchtplekkon die ik cmdor my hob? Woot jy hoover die waehton vnn olkPndor vorwydord is? Volgons jouw borokonings Z8.l do ho.wor nou duurd0r uitkom. Ik zr.>J. op dio ou mnnior vc,crtgnr.n c·m 30/- to goo VPor die:; 100 bosschon on A.ls jy dit wil r-ndors ho dnn moot jy mnr>.r zol.f kr·m o..ls gon1. ''P dio gronzon. Ons knn hior geen essen die 700 lbs.. wogon kry voor £1·1, kr;op jy don ossen on stuur Vor ons. Ik zlll my oigon kost oct, stuur jy nou maar kost vor dio burgers. Ik zn.l ook myn oigon voer ver my paardon goo, stuur jy nou mo.nr voor vor do burgora zo pP.t-'.rclon. Jy zit lokker cp ProtoriR on vnol nio do knuo on rogon 11 66).

In dio 1N'P van MeimRr~nd word dio toostrmd n.l ornsti-

ger em die gebrok aPn mf'.ns:tappo al. nypondor. Ewo-as Volks

ran.dalid Vcrstor kry ook Volksraadslid Do Boor o:t'drn.g c,m mot 67)

Pndor s:tv1olo n.mptonr>.ro nr.. dio VrystP.A.t to kom MR:l.r s·,r.ls

Vorster is hy glnd nie bogorig on to gaPn nio.

Om aan die ~'pdrP...g to nntk0m, scm hy die gowon0 be-

swA-ro op; verswakking van die distrik is onvwnslik 'IArocns dio

naturollogovanr. To veal burgers is s.i. roods wog.

64)

65) 66) 67)

68)

11 Zoc begint ik bonauwd to wordon. God allcon woot ''ITnt er dnn Vt"-Xl ons district Wr..torborg zA.l w"··rdon. Gonl. Grobler heeft eyn familia ingosl:,ton zyn gohuwdo kindoren, zyn v0o en .po.n.rdon allos laten vervcoron nA. Hn.rt~-..~s tingsburg, dus roods hot gevnr.r govoold 11 68).

Leyda 722,d,d.29 April l900; 3o April l900(p.7o). 74 burgers word t t 'n bodrag vnn £2,132 boboot en 5 "t11t.m

sknppo word in die gov.o..ngonis gepltu~s. R 7933x/OO,d.d,4 Moi 1900. Leyda 722 1 d,d,28 April 1900(p.•8J. Loyds 725,d.d,l9 Moi l900(p.l8). Lombard, wat nr-g nie torug is nie, moet met 100 mrm Genl.Grcbler vorstork, mr.F~r nP.ngosien hy sick in sy lP..cr is, moot hul1o met Do Be or sarm gaPn. Lcyds 725,d.d.?.l Mei l900(p.43,l06). Leyds 725,d.d,24 Moi l900(p.36).



65

69) Om aP~ sy nrgumonto krng by to sit maPk hy gobruik

von ay burgers in sy lA-cr wat hullo gonornr~ nio '.dl lar.t gf:'..r:n

n1c 1 i'Noomt U on zen gonornP.l wag dr.n zyn wy zrmder hoofd; niomnnd onzor gov( •cl t zieh in star.t zyn zwnre tr.~k ever t c nor.10n '1 '70 ) •

Gonl.Grnblcr botwis De Boor so syfors. Indian hy or-

dora m(·-ot uitvr. or, sicn hy nio in hcck·m nnn De Boer so bm'io-71)

rings gol·. r'f gehcg mr-ot w·ord nio De Be or is kwaed:

11 wil ik U (die prGsid3nt) c·p het gemood drukkGn dat ik nc"it tcv(iren in :myn lavon con tolcgrs..m ontving over r·nzE.J ''ngohoorzaamheid c-,f iota dorgolyks zooals die van ••.. Frodorik Albcrtus GroblGr, Ass.Gonl.van 'l'fatorborg. Ik hob Frodorik AlbGrtus Groblor tocn hy laatst hior was aangebcdon ••..•• em in zyn plaats to gaan hetwolk hy woigerde. Ik hGb Fredorik Albcrtus Groblor ton twocdcmaal aangcbndon na de front to gaan en worDr word zulks dr,Gr hom gcwoigord~ 72).

Die 25ste is Do Beor op Twoot'Cintein c·m sy familia to 73)

groot on hy hr1op om die 3lstc Moi to vertrok • Vir dio pre-

sident is dit ogter veels to lae.t1 Dio EngclsG tr:opc is Vaal-

rivior dour on trek op na Ge.tsrand. Dis ni0 tyd vir skold nio,

maar tyd Ot'l to bid on Wlilrk. De.e.r is WElrk vir Ass.Genl.Do Boor,

soer dringond.

11 Kom toch, kom tc·ch haastig ••••• Kom neg hoden nacht dcor 11 74).

Maar e.g, dae.r is geon burgers nio, goon pordo; die

burg0rs PK'et oera hul families gaan grnct; die v.ryke moet nog

.rrJndgogaan word om te kr•:mr.1and00r. To laa t l Vnordat Do Boor

optrek breok die vyand dour die Boorolinios en vortrok die

President na Oos-Transvaal.

--- .... --.. -........ __ _

69) Volgons De Beer t0l i~'Jatorborg tussen 7oo on 800 burgors on hiorvan is byna 400 mot Gonl,Grobler wc;.g. Daar bly dus slogs 300 oC'r. Van hiordio 300 is ruim 50 torug wo0ns k- ora en ;n gr,.c,t aantal lo aiek in dio laors. Buitondion is dio aantal perdo goring. L~t)ds 71S,d.d.l..'i Mei •qoo(P·lbj.

70) Loyds 725,d.d.24 Mei 1900. 11 Luidruchtigoct Jan du Plessis do Boer trek; later mot 300 fam.ilL n dour Krokodilrivio r OJ!l onder dio kaffors by Khama ()or t0 goo (Vochton on Vluohton,p.233).

71 Leyda 726,d.d.25 Moi l900(p.l7). 72 Loyds 726,d.d.26 Mel 1900(p.13). 7'3 ibid. 74 Leyda 726, 27 Mei 1900(p.77).



66

B E S L U I T

Vanaf die 5de Junie 1900 is die Regeringsetel op 1}

Maohadodorp geveatig en word die sleutela van Pretoria deur

burgeM.eester Potgieter aan die vyand oorhandig, terwyl die

hoofmagte lrungs die Oosterlyn en op die Trrunsvaalse Hoeveld

opereer om die vyandelike opmars te vertraag.

Die besetting van die hoofstad la~t die Noordelike

kommandoa verslae en vert1~~tyfeld A.gter. Die gedngte koM by

hulle op dat die stryd verby en verlore is en die demoraliS'-'-~

sie onder die burgers is so groat dat die ko~andos uitmekanr

en huistoe ge.an.

Nic sonder rede maak hiordie mistroostigo gcdA.gte

ham van hulle meester nie. Dit lyk of hulle verlant is on of

die Regering hulle in die steok gelA.A.t het. Goon bevolo borcik

hulle nie; allo kont~k J"lct die hoofmP..g is verbreek on df'..P.r

~111ord go en pog1nge in die work gostel orfl di t to bowal\r, nio. In-

derdaad skenk die Regering geon aPndag nan die bohocftos van

die Noordolike distrikte nic. Herhaaldo aensooke van die be-

troffcndo landdroato hot goen rosultaat afgowcrp nie on t1ot

die besetting van dio hoofstad is die Noordoliko distrikto

onvorsorg, sander proviP~d en aonder voldoende ru~isio. So

verwe.arloos is dio belangrike Protori'l-Piotersburg spoorwog

dat nio 'n onkole lokomotief beskikbaP-r is vir dio vervoor van 2)

burgers on lewonsmiddelo nio •

Tog is Noord-Trrunsvaal uitors goskik vir vordodiging.

Die torroin leen hom daartoo uitmuntond. ~igto bosso, Rfgowis-

sol dour onbogaanbaro borgreokso on droo, dorro, s~ndorigo

stroke mP.r..k dit moeilik vir dio aanvallor, torwyl die verdodi-3)

ger hom in 'n gunstigo posisie bovind • Dit is ampor onvcr-

klaarbaar dat hiorvan goon gebruik gomaak is nie. Ander oor

weginge hot ogtor by die Regering ger:eld en dio noordolikc

1) Leyda 669, proklrunasie Buitongowono Star?.tsoouran£,'7.6. 11 00. 2) ARDtekeninge vrn Krause. 3) E8rs dio Sate April 1901 is Pietorsburg besot.



67

distrikto is vir 1n holo pan.r manndo vorwaarloos. 'n Klein vy-

andolikc mag kon, sonder 1n skoot to skiot, die hole Noord

Transvaal in bosit gon3cm hot, maar hullo hot nog nio die

noodsar.klikheid daarven ingosion nie.

Na 'n tyd laat borigto van roorgr~isasio en horvntttng

van dio stryd dio mood horlewc. Gonl.Groblor in ~~ntorborg on

Kommrundrunt Vrn Ronsburg in Zoutpnnsborg bring weer klein

kommandoa op die been on vorhindor dio opruk vrun die vynnd

noord ~rn Wnrmbad.

In Zoutprunsborg is Vorstor die ongokroondo koning.

In hiordio tyd van vorwarring on afgonny van gereoldo kommu

nikasic mot die Rogoring, is sy woord godurondc die drie mr.nn-

de wet o Wclmonond, mr.e.r onbekwarun vir sy t o.Rk, moot hy die

veld ruim wrumoor in September Gcnl.Boyora ko:m om die loidine;

oor tc naoma Onder hom sal Zoutpensborg en Watorberg toon dnt

hullo vir goon P~der distrik behoof agtor te sta~n in die vor-4)

dediging ven hullo onafhanklikheid n1e.

4) Dis die Zoutpansbergers wat ar.n hulle afgovaardigdo nn Vereoniging die opdr0..g gee: 11 Onzo onFtfhankolikhoid gevcn wy niet af. v~ ~n beroid voel too to geven, doch dnt niet". (Kestoll, i

1Vredesonderhrndclingon tusschon BoGr on Brit, p.74)



68

BYLAAG I 1)

29 Soptombor 1899

Acn Wolod. Hoor ••••••••••

Wolod.Hecr, Door dozen ~eht ik hot myn plieht on

voorrecht U mdormr.r.l to bcnoomon ~ls A.ssistont on wr.r.rnomondon Comm.r.ndr.nt-Gonoro.P.l voor do burgers on stry~Gcht ven do •••••••••••• gronzon v~ ons land, do ZUid-AfrikP-cnscho Ropubliok. Do krygs:mr..eht zoo onder uwG loiding gcstold wordt gocom .. mr.ndc0rd door do oorrunru1danton en officioron vn.n do districton ••••••••••••••

APn al dozo commPnd~ton- zyn roods do oproopingsOl"dors per tologrP .. nf ons, vorzondon. Hot ZRl nu uwc taak wozon o~ hun vordore instructios to govon OM hun to doon wotcn waP.r zy by olknndor moGton komon; zoo wil ik U ook malden d~t voor deze krygsm~oht oon b~ttory artillorio mot 4 Krupp kanonnon, 4 groote rn.nxims on 4 kloino mr.xims zyn beschikbaP .. r gostold, onder kapitoin •••••••••••••• Ik mar,k U verdor nog b0kond dFtt ik don Ed.Achtb.Hoor •.•••.••• hob vorzocht en n.n.ngostold r.ls uw vertrouwolyke adviscmr; wilt zulks tor ter konnisso brongan vnn r.llo offici0ron, de.A.r ik het vnn groot bolang f'.eht, de .. t in dozo zeor zwo.ro stryd wy goholpon '.111ordon door don rand vrm zulko boproofdo ,.:"J. door hot volk gowa.ardoorde mnnnon. La['.t ons dpn zooe..ls in myn oirculairo roods gczog~ is in liofdo on oBndracht zrumon workon on zoo z~ onzo God ons zogonon.

Do workzarunhodon ann U opgodrngon on plicht door U to volbrcngon zyn gow1chtig on la.mnon niot nllos op pr.pior worden gobraeht. Wy moot on vc~t,;m voor ons volksbostann on do onafhrnkolikhoid vrm ons l?..nd on volk, on hot '.117ordt verwacht dnt iodor zyn plicht Zf'.l doon, d£1.nrtoo holpe onzo God, onzc Hoor.

Operatics, pl~en on uitvoor mooten door do orficieren worden botrl\cht, on hot ZP,l vnn do uitersto bolrmg wozen dP.t vry do zllkon aan onzo afdeling toovortrouwd, zoo spoodig rn.ogelyk tot oon oindo br.;;ngon, zoodat wy op r..ndoro punton hulp kan biodonJ d~arom doe eon iodcr zyn uitorsto best, en mag onze God uw werk voorspoodig makon on ona spoedig vredo on rust doon horwinnon is het vurigo wonsch on bode van uw oprechton vriend on dicnstw1111gon dionar.r #

•• 0 • Cl •••••••••

Cdt.Gonl.

1) K.G.262-595/99; ook in K.G.352 on, mot kloino .. ,\;y·afg1ngs on 1n P.S. in K.G.344 (gor1g ~~n s.Burgor on dour die Komdt.Gonl.ondortokon).



BYLAAG II

69

2) Ins::>,ke die gebruik vrm du:r:1-·dum koools

i1As to tho usa of 11 dur1-dum 11 rnd oxp8Ilsivo "l:mllvts

of all kinds. Such n..rmnunition wr.s unkno1.vn r.unongst tho Boors until thoy found it on tho bodies of B.nglish soldiers ''·'ho were c2.pturod nr killed in this wr,r. V.Ihon in spi to of our repeated prot~sts the English still continued using tnis kind of am.munition, our men rotr.liatecl Pnd used tho dumdum AJJ1.'111Uni tion to.ken by thom from ·tho enemy r.nd even nnnufacturod such PJ.11':1unition or converted the orclinr>,ry rn8.usor cnrtridges into exp~nsivo tullets by cloo.ving toho points.

Both·s:J.dos thon continuGd the uso but the English initinted the practice. I hRvo still in my possession some Leo Motford ;'dum-dum'' c n.rtridgos taken from tho English ~.t Brice's storo in Novor1ber 1899 n.nd o.lno some tn.kon frc,m tho Northumberland Fuseliors in tho action of Nooitgodacht on ')ocombor 14, 1900- moro thnn r.. ycr:..r 1 ~.tor, .And tho soldiers frc·m whom I toc,k tho orrnnunition snid, 11 We cem' t ho;.p it, Sir1 It is the BLmuniti .. )n served out to us. Wo hcs.:; nn othG.r ... .m.eans of got ting nr:1.rnuni tion '' •

• • • • • • • o • o I ~~xffitlinod the LoG Metford ~::rm:rmni tion both thr,t in the Cfl,sos and thn.t which I porsonRlly took off tho Tommice. Tho cr.rtridges r.ro i.-::1 pl'tp::;r pr-wkP.gos containing 10 cnrtridges each. In mP.ny of thoso paclmgos I found two nnd three cnrtr:J (lges with dun-·clum or soft-no sod bullets, Both Gonora.ls Gorclon c.nd Fronch adr.littod to me tho possibility of thia r.s such c.mm.unition. wns et one time aont out. ------

Am.ong tho Boors I nlso found mon ''.rith soft-n.>sed M~usor bullets. Therefore from porsonn.l oxporionco I know the_t both ~idea nre using this kind of c~arnunition. I •.l~o know tht?.t such a.mmunit:!.on rms origino.J.ly un.kncwn CJ:nongst us- r.nd it is admitted by tho English gonerr..ls th~t r.t one time, i.eo in the beginning, the troops ·.voro supplivd-with ~The conclusion I draw is thr..t the English connn.oncod tho practice ~:mel continue it u:ven now., The Boors have followed this example.

Hence what is tho uso of all this outcry rmd mudthro~ving nbout tho use of dum-dum w.mmnition? Tho English who begnn tho pr2.ctice ought to be the last to aont:ion tho subject. As in everything else they nr0 only too roc.dy to t?,ccuao tho Boors with wht:J.i thpy hr..bitur.~lly pro.ctic0 them .. aelvea- in mr,ny instnncoo ·ch0:tr f.tccusr.tions r.ro fnlso and only mo.de so aa todraw cff r_ttontion from themselves,



70

3) BYLAAG III Korrospcmdonsio mo~--~0ffia.

APn Kapitoin Khrunn, Khr.oJna 1 s Lrnd.

L~ngcr Krokodilrivicr, 20 Oktnber 1899.

Waardo Knpitoin, By dezcn hob ik do ocr U

kennis to govon dnt ik door do HEd. Rogeuring dar ZuidAfrikni'11scho Ropubliok opgodrn.gen bon ~.llo vyo.ndon dcr Republiok ''P cmzo noordelyko gronzon to bovochten met n.l myn mncht on kracht n•1 welko rod'-;n ik drm nu cc.k hier bon.

Anngozien gy cvor c'nzo grcnzen 11\J\~cmt hob ik hot gc,odgodo.cht U to WPJ~rschuwon togon declnruno in stryd tusson on~ on do Engelschon en indian hiornr.n niot vc,L\.8.nn wordt muot gy do govolgon stn:m.

Verder wonsch ik U konnis to govon df'.t [u•ngczion gy do EngGlschon tnogelr.ton hoht uw grondgobiccl tc gobruikon \Tr"•or oorlognc,porr.tios wy hut ook to dian oindo zullon gobruiken zondor ochtor U to zullon stcron tcnzy gy hulp (I!loroGl 0f and0rzinds) vorlcont fum de vyo.nd en vorzock ik U, U stil em rustig te willon gcdrag.::n.

Capt.Groblor, TransVRI?.l. Sir,

Ik hob de ocr to zyn, Knpitcin,

(w.g.) F.A.Gr(blcr, Ass.Comdt.Genl.

Palnpyo, 23 Oct.l899.

I huve. rocoiv.cd your letter froM beys belonging to SolikP. nnd nr to your stP.t.omon.t- thRt I I"lust not help tho English c:•r if I dn I si:lnll be sorry for it. And I Rlsc- note your stt:'.temont thr.t I must be prep~Yc>Cd to got nll my goods Rnd cattle together nnd that you will not 1ntorfere with mo, thnt you nro only wnrring A.gainst tho English.

My roply is - If you enter with armed men intn my country and mnong my ce.ttlop0sts I shnll fight you.

My words n.lsc 11.rc: ThP.t thoro arc n·· Englishmen in my country. They hnvu no tcwn in my cnuntry. I should imR.ginc; thnt thoro nrc c·,thor pln.ce,:;, t·-.· lock for Englishmen C\thor them my country. Thoro P.l'C no English hero.

You must no't -i:;hink thnt :reu cRn frighten mo or my people with you:- war talk. Y···u must kn-()W tt.nt I run n aon c)f the white c:_ueen. I do ~1.s ·t:hoy instruct me.

If I find you in my country I shnr.l help thc English to drive you c·ut. Whnt I know is that yc-•u do not menn whn.t ycu sny in ycu.r lottor. I do not trust ycu.

You al19o ate.tu thnt Sekgnmn hns applied to you for nsslstance. Help hin if you 11} ·~.

3} K.G.l68, C.R.8277/99. I am, Dor~r Sir, Khamc...,



71

BYLA.i:..G IV Beacligde vorklnrin~ nmtront clio insidont mot die wit vln.p.:, Nc vomb0r 1899. --·-

J... 4) Bo~digdo Vorkln.ring.

Ik, Naturellen Co111111issaris Dn.niel Jchnnnos du Proez, boh0 orlyk bo5digd, vorklan.rt on zogt:

Ik met 30 m~nschnppon ging vrywillig vrunuit do mRnschappon vrm don 'Vd.Gonl. aan de Noordorkrmt vnn hot Engolsche krunp meenendo de vye.nd ind:l:cn zy vluchtto t:.:; kunnen keeren.

Ik zRg do Engel schon en WP.s nl".dor by hot, kmnp ongoveor 150 treden, d.<m myn gedR.chte wns, ik liot myn pR.nrdon RCJ.1tor, n[Lm eon po~ i tie wanrui t ik gc•od ken zion en vuurclo op vya.nd; nn. oonigo snrsies govuurd to hobben stak vyrmd van achtor eon wag en de wi tto vlng ui t; '\l'raarc~p ik dn.dolik order gnf Q.nn my monschon em niet moor to schioton en liot nnzo vlr..g Clpstokcm w:::.nrop ik rocht·. p stond lounonclo op myn gowoer on vrocg r..rm vynnd in hot Engelsch, n;;fuat do yc·u mcnn by thnt ·•rhi to fln.g," war~rc p burger v e d. Merwe die 1 Pll[';S my gologon vrns evonoons cpstond en goschoton word ter,~l do witte vlng neg WRRido on ik n(_,g daarstond wnchtendo op antwoorcl vnn don vynncl. Toen ik dit zag begc·n o:ns vrm beido zyclon vvodor to vuron.

V8rklan.rd vl:or my, Adv0car>.t Sr.uer, Rochtsgolcorfil Adviso1.1 1', N oordolyk Commando.

(w.g. )D.J.clu Pr0cz.

B. 5) V0rschenon vc:,r my, advis\?Ur SP.uor, Nocrdor H:)ofdlaor, Richard GrRnvillu Nicholscm, 11vclko zweort on zogt: Op Dondordag 2 Nevomber 11. wr.s ik in het go

vocht by Kromotartkopj o. Ik e;ing by doze gologonhcid r~ct Commisse.ris du Prooz em vyencl vrm e.cht<?r aA.n to Vf'..llen. Toen hy ,.,p eon Rfatrmd v.m omtrent 150 yrtrds vrm den vy·p.nd kwronon wordon or rver on weer schcton e;olost. Hct duurdo niot lnng c,f vy ... _nd heosch wi tto vlng nnr-tst .;:;on wn.gon by zyn pc1s i tic 1./P.r.r~;p Cemrn. du Prooz wolko cmtr.snt 10 yds. ar:.r. 111yn recht0rzydo wns in he-t Engolsch vrc<;g, 11 1-Vhe.t de y<·u morn by the whito flngrr em togclyk zciclo h7J ann ons vlagdrt=.tger: 11 LRr.t onzo vlng zion. (r

Ik ZPtfi, do witto vlng duidclyk on ging clr,_clclyk c.,m Cc·mrs .du Prooz behulp znr.m to zyn mot l!.ngolsch sprokcn opdP.t po.rt~ron olkander botor zc•uclen kunnon verstnrm .. Mot het sprokon stak C0mrs du Prooz zyn lyf op, zoe' ouk burger V.daMerwo, wolko na~at hom was gelegen; op d~t 00gonblik bogon do vyand woor to schi0ton~ tervvyl do witto vlRg ~ wnTperdo, en viol vPn dor Morwe doclolyk gokw:.:Jtst. Ook H.Bc:ng Duitscher;, die van der Morwe trachtto uit tc brengen w,;rd dcodgoschoton.

(w.g.)R.Grnnvillo Nicholson.

4) Loyds 672 (R l320x/99; Ra 6764/99, 5) Leyds 672 (R 2114x/99; C.R,86l5/99)



72

BYLAAG V Vorstor ae knrnktcr 6)

He WA.S inordinG.tcly a.mbi tious and vain. His ti tlc of Hoofdcomr.r1n.ndnnt soomod 'bo hRvo got on his brnin md ho was alwnys publishing tho fact. He assorted that only tho State President and tho Oom.mundrnt Gonornl ranked r.bovG him, Thnt tho lrmddrost would not bow tho knoo to hin made him ao ill that he w~.s confined to bod c And ho wn.s extremely anxious to getin the good opinion of tho burger a; he wr.s loth to take up n firm stnndpoint against tho~; ho disliked to punish than when thoy deserved punishmont ft!ld it wn.s in tho public interest that ·i::hey should be punished.

He liked then to believe and feel thr.t nl though ho vms Hoc.fdcorrnnandant ~;~till hEJ wRs their gront father and they wore his little children whom ho loved f'.nd who would do everything fat them except che.stiso t;hom. In this wr.y he triad to Ret with tho result that li~tle respect w~s eho\".'ll for his nuthori ty ·• IUld that tho burgers did just what they liked •

• .••.•••.• Bn.rend Vor~;~tor possessed o. wonderfully doublo ontur,.hi At certain timos nnd on cortr.dn occasions ho would pray E>.nd proach ru1d throw himself into r. religious oxtasy which nt tho time I boliovo WP..S thoroughly sincoro [:nd yot, whon tho fit hnd loft hin ho bece.rno n.s worldly ns cnn be imagined. I have sn:r:10timo~ met pooplo who n.ro ·vhus constituted but never in so ramn.rkablo degree ns in him, H0 could pass from thGJ ono atato to tho other in a moment,

BYLAAG VI

---··---........----- ... -- ...... -· Vorstor so 1'Jroklamasio.

- 'I.

?)

rrHo issued a p:rc·clF~..mation something like tho following~

"Whereas the district of Zou-'Gpr.nsberg is cc:rnplotely cut off from the Government of' the South African Republic and w~reae it is necessary for the due maintcnEm.co of law end order and tho proper ndrninistration of public affaira that the Goverrunont of the South Africen Republic be continued in tho district of Zoutpansborg~ now thorofare I, Barond Vorator, Hoofdcom.mandant of Zoutprmsborg hereby proole.:tm and mf'.ko known thnt I hOl'cby con.stituto myself to be tho only ru1d soto legr..l representative of the South Afric Em Republic nnd I hereby order ~me:: commrmd nll ond sundry officir.ls hitherto charged with nny kind of fin~·ncial n.d.rninistrr.,tion for which they would ordinarily Gtccount to the sn.id Govornmont of the South Africro1 Republic from.thi& day for·t;h to account to me in my sr.id cape.city in tho same wr..y aa thoy nre by law usur:\lly bound to account to the snid Government of the South AfricM Republic • .Anyone failing tc~ obey this proclmnP-tion diroctly or indirectly will ronclor hi:r.lSolf lin.blo to punishment under martial law.

6) KrA.use.

God sr.vo lnnd e.nd PcY1plo. Given undo:::" :my hand and sef'.l of office~ thia ••• day <..<f , •••••••• l900~A.D. at Pietorsbu:r.·g, district Zl)Utpensborg, Sauth African Republic.

B.J.Vorstor, Hoofdcmnmnndf'nt.

-------------·---7) id. Dio oorspronkJ ike HollPndso proklmnasic lwn ok

nie dio hrnd c.p lo nie. Sion bl s" 58.



die nooruelike hoof~aer - repository.up.ac.za

Documents