dos kodpotongkooy to mgo minuvu riyon to kinohiyan no ... · ang letra na a, ay bibigkasin gaya ng...
TRANSCRIPT
2
Dos Kodpotongkooy to mgo Minuvu riyon to Kinohiyan no Minonuvu
Id alin diyon to Kinohiyan to Binisoya, Filipino woy Ininglis
A Phrasebook for Obo Manobo
People Conversing with Each Other in the
Manobo Language
Translated into the Languages of Bisaya,
Filipino and English
Compilers:
Ena E. Vander Molen and Vera Khor Lee Kee
Cover illustration by: Tano U. Bayawan
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS — Philippines, Inc.
TRANSLATORS 2008 PUBLISHERS
3
Published by SIL
in cooperation with the Commission on Philippine Languages
and the Department of Education
Manila, Philippines
Additional copies of this publication maybe obtained from:
Book Depository
P.O. Box 2270 CPO
1099 Manila
This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any entity of the Department of Education, without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organizations or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained by writing to:
Summer Institute of Linguistics
P.O. Box 2270 CPO 1099 Manila
Obo Manobo
Four Language Phrasebook Second edition, third printing
93.39-0208-1M 57.120PQ-086010N
ISBN 971-18-0192-2
Printed in the Philippines
SIL Press
164 149
163 148
4
5
MANOBO
Po-unna
Id bovallan inin libru su amoy
duwon nokovatok nod ko-iingan
diyot mgo kinohiyan no inaayun
od kahamit to kodpotongkooy to
mgo Monuvu duma ron en ka-ay
iddos mgo ko-uluhan tadda riyot
Binisoya, Filipino woy Ininglis.
Minonuvu kos kinohiyan to
mgo Monuvu no id oubpa riyon to
daya woy lomig diyon to bovahan
to Sondawa, sakup to Kidapawan
woy Magpet, ingod to Cotabato.
Iddos kod-alin tat mgo osengan
to Minonuvu, Filipino, Binisoya,
woy Ininglis, duwon timpu no diid
pokodloppong iing tat id ngoranan
to Ininglis no “word for word
translation.” Ko konna id po-ikuu
ra taddot nooyami no kod-oseng
ka-ay no mgo kinohiyan.
Id posolamatan doy si Tano U.
Bayawan woy si Antonio Atab
taddot kandan no kod-alin to
Minonuvu woy Binisoya.
BISAYA
Pasiuna
Ang tumong niining libroha
mao, sa paghan-ay ug usa ka
sumbanan sa mga pulong nga
permi magamit sa Minanobo nga
sinultihan ug ang kahubaran niini
sa Binisaya, Filipino ug sa
Ininglis.
Ang mga lumad nga nagasulti
niining pinulongan nga Obo
Manobo gitawag ug Manobo. Sila
nanagpuyo sa kasadpan ug sa
habagatan nga bahin sa Mount
Apo. Kini nahasakop sa
probinsiya sa Cotabato; ug ang
uban kanila nanagpuyo sa
Kidapawan hangtud sa Magpet.
Kining mga lugara anaa sa
sidlakan nga bahin niining
nahisgotan nga probinsiya.
Ang paghubad gikan sa
Minanobo ngadto sa Filipino,
Binisaya ug Ininglis dili sama sa
gitawag ta sa Ininglis ug “word-
for-word translation”, apan kini
gihubad, ngadto sa naandan nga
pagsulti niining tulo ka nahisgotan
nga pinulongan.
Among gipasalamatan si Tano
U. Bayawan ug si Antonio Atab sa
ilang paghubad sa Minanobo ug sa
Binisaya.
iv 162 147
FILIPINO
Isda
bangus
tuyo
dilis
ulu-ulo
pating
igat/palos
hito
alimango
kugita
lapulapu
pusit
dalag
sapsap
tanigi
tilapya
tulingan
hipon/alamang
ENGLISH
Fish
milkfish
dried fish
anchovy
tadpole
shark
eel
catfish
crab
octopus
grouper
squid
mudfish
slipmouth
mackerel
tilapia
tuna
small shrimp
161 146
MANOBO
Ngaap
bangus
bulad
bulinaw
butiti
ihu/bunsisu
kosili/baanak
kotipa
koyupat
kugita
lapulapu
lukus
ow-an
sapsap
tangigi
tilapiya
tulingan
urarang
BISAYA
Isda
bangus
bulad
bulinaw
botiti
ihu
kasili
pantat
alimango
kugita
lapulapu
nukos
haloan
sapsap
tangigi
tilapya
tulingan
uyap
6
FILIPINO
Paunang Salita
Ang layunin ng aklat na ito, ay
upang magkaroon ng titingnan o
pagbabasihan na kadalasang
ginagamit sa usapan ng Manobo at
may kasing kahulugan sa Bisaya,
Filipino at Ingles.
Ang Manobo ay ang wika ng
mga Obo Manobo na nakatira sa
hilaga at kanluran ng Mount Apo
sa lalawigan ng Cotabato. Ang
mga Obo Manobo ay mula sa
Kidapawan hanggang sa Magpet,
probinsiya ng Cotabato na nasa
silangan.
Maaaring ang mga
pangungusap sa Filipino, Bisaya at
Ingles ay hindi na katumbas ng
Manobo ngunit, kung ano ang
naibigay, iyon ang likas na
pagsasalita ng wika.
Nagpapasalamat kami kay Tano
U. Bayawan at Antonio Atab sa
kanilang pagsalin sa Manobo at
Bisaya.
ENGLISH
Preface
The purpose of this book is to
provide a written reference of
common conversation in Manobo
and its equivalents in Bisaya,
Filipino and English.
Speakers of the Manobo
language refer to themselves as
Manobo. Obo Manobo is spoken
throughout the area west and north
of Mt. Apo, including Kidapawan
and Magpet, in the province of
Cotabato.
The statements in Manobo,
Filipino, Bisaya and English may
not always be exact word-for-
word translations from Manobo,
but what is given is a natural way
they are spoken in each language.
Our thanks to Tano U. Bayawan
and Antony Atab for the
translation of Manobo and
Visayan.
v
7
MANOBO
Dos konami no id pokotavang
koniyu idda ra so od monnuwon
kos ongngad-ongngad no kod-utas
to Minonuvu.
Oruwon puu oruwa kos mgo
litra woy ponunggelengan nod
gomiton to Minonuvun kinohiyan.
Na ini en langun: a, b, d, e, g, h,
i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t, u, v,
w, y woy (-).
Iddos litron a iddos kod-utas ko
riyon to Ininglis father woy diyon
to Minonuvu allow, dahat, woy
basak.
Iddos litron e iddos kod-utas
otin diyon to Ininglis wait, fate,
woy bait, woy riyon to Minonuvu
eru, mengko, woy oweg.
Iddos litron i iddos kod-utas
otin diyon to Ininglis see, woy
diyon to Minonuvu ikug, kosili,
woy irung.
Iddos litron o iddos kod-utas
otin diyon to Ininglis caught woy
bought, woy diyon to Minonuvu
oweg, allow, woy ommow.
Iddos litron u iddos kod-utas
otin diyon to Ininglis put, woy
diyon to Minonuvu uran, umuu,
woy luyya.
BISAYA
Aron matabangan kamo sa
insakto nga paglitok sa Minanobo
nga pinulongan, amo una nga;
ipasabot kaninyo ang mga letra
nga gigamit sa pagsulat sa
pinulongon nga Minanobo.
Mao kini ang mga letra: a, b, d,
e, g, h, i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t,
u, v, w, y, ug (-).
Ang letra nga a, pagalitokon
sama sa Ininglis nga pinulongan
nga father, ug sa Minanobo nga
pinulongan allow ‘adlaw’, dahat
‘dagat’, ug basak ‘lapok’.
Ang letra nga e, pagalitokon
sama sa Ininglis nga pinulongan
nga wait, fate, ug bait, ug sa
Minanobo nga pinulongan eru
‘kalooy’, mengko ‘iring’, ug oweg
‘tubig’.
Ang letra nga i, pagalitokon
sama sa Ininglis nga pinulongan
nga see, ug sa Minanobo nga
pinulongan ikug ‘ikog’, kosili
‘kasili’, ug irung ‘ilong’.
Ang letra nga o, pagalitokon
sama sa Ininglis nga pinulongan
nga caught ug bought, ug sa
Minanobo nga pinulongan oweg
‘tubig’, allow ‘adlaw’, ug ommow
‘amang’.
Ang letra nga u, pagalitokon
sama sa Ininglis nga pinulongan
nga put, ug sa Minanobo nga
pinulongan uran ‘ulan’, umuu
‘kinabuhi’, ug luyya ‘luy-a’.
vi 160 145
Ngaap
Isda
Isda
Fish
159 144
8
FILIPINO
Upang matulungan kayo sa
wastong pagbigkas ng mga
salitang Manobo, aming
ipapaliwanag ang mga letrang
ginamit sa pagbaybay ng mga
salitang Manobo.
Ito ang mga lahat a, b, d, e, g,
h, i, k, l, m, n, ng, o, p, r, s, t, u,
v, w, y, at (-).
Ang letra na a, ay bibigkasin
gaya ng Ingles na salita father, at
sa Manobo na salita allow ‘araw’,
dahat ‘dagat’, at basak ‘putik’.
Ang letra na e, ay bibigkasin
gaya ng Ingles na salita wait, fate,
at bait, at sa Manobo na salita eru
‘habag’, mengko ‘pusa’, at oweg
‘tubig’.
Ang letra na i, ay bibigkasin
gaya ng Ingles na salita see, at sa
Manobo na salita ikug ‘buntut’,
kosili ‘igat’, at irung ‘ilong’.
Ang letra na o, ay bibigkasin
gaya ng Ingles na salita caught at
bought, at sa Manobo na salita
oweg ‘tubig’, allow ‘araw’, at
ommow ‘pipi’.
Ang letra na u, ay bibigkasin
gaya ng Ingles na salita put, at sa
Manobo na salita uran ‘ulan’,
umuu ‘buhay’, at luyya ‘luya’.
ENGLISH
To help you pronounce the
Manobo words correctly, we will
explain the letters used in the
spelling of Manobo words.
Twenty-two letters and symbols
are used in spelling Manobo.
These are a, b, d, e, g, h, i, k, l, m,
n, ng, o, p, r, s, t, u, v, w, y and
(-).
The letter a is pronounced like
the vowel sound in the English
word father, and occurs in Manobo
words such as allow ‘day’, dahat
‘ocean’, and basak ‘mud’.
The letter e is pronounced like
the vowel sound in the English
words wait, fate, and bait, and
occurs in Manobo words such as
eru ‘pity’, mengko ‘cat’, and oweg
‘water’.
The letter i is pronounced like
the vowel sound in the English
word see, and occurs in Manobo
words such as ikug ‘tail’, kosili
‘eel’, and irung ‘nose’.
The letter o is pronounced like
the vowel sound in the English
words caught and bought, and
occurs in Manobo words such as
oweg ‘water’, allow ‘day’, and
ommow ‘mute’.
The letter u is pronounced like
the vowel sound in the English
word put, and occurs in Manobo
words such as uran ‘rain’, umuu
‘life’, and luyya ‘ginger’.
vi vii
9
BISAYA
Kon adunay kudlit nga makita
ta sama niini (-), ibutang ang
kudlit (-) sa tunga sa pulong sama
sa Minanobo nga pulong nga
ba-ay ‘babae’, bo-og ‘sapa’, ug
ka-an ‘kaon’.
viii 158 143
FILIPINO
pukyutan
tutubi
pulgas
lamok
putakti
alupihan
salagubang/uwang
bubuyog
putakti
ENGLISH
honey bee
dragonfly
flea
mosquito
small wild honeybee
centipede
beetle
carpenter bee
large black wasp
157 142
MANOBO
potiyukan
taangas-tangas
tello
tohonnok
tomeng
topilak
tovahang
tovovuwog
tovu-uwan
BISAYA
putyukan
alindanaw
pulgas
lamok
ligwan
uhipan
bolod
buyog
tambubuan
10
ENGLISH
When a glottal stop occurs in
the middle of a word between the
vowels a, e, i, o, and u, a dash (-)
is written between the letters, as in
the words ba-ay ‘woman’, bo-og
‘stream’ and ka-an ‘to eat’.
This book is a revised edition.
Any suggestions for corrections,
additions or deletions are
welcome. Please send your
suggestions to:
Vera Khor Lee Kee or
Ena E. Vander Molen
SIL, Nasuli, Malaybalay
8700 Bukidnon
or to:
Mr. Melchor U. Bayawan
Ilomavis, Sayaban, Kidapawan
Cotabato
ix
11
BISAYA
Pagkarga ug pagsakay........ 92
Ang panahon......................100
Mga pangutana...................104
Sa eskwelahan....................110
Oras....................................116
Adlaw ug gabii...................116
Panahon..............................118
Pag-ihap .............................122
Kwarta................................126
Mga hayop .........................130
Langgam ............................136
Mananap.............................140
Isda.....................................146
MANOBO
Mgo intud to porter
Diyot daan
Kodlowwi
Diyon to baryu
Kodpotongkooy riyot daom to baoy
Dos pomilya
Koroniyan
Bohok
Mgo sakup to lawot minuvu
Kodpohinonaw to kinohiyan
Kod-oilutu woy kodka-an
Mgo gulay woy koka-an
Mgo bungot kayu
Karni
Inommon
Kodbolli woy kod-angyu
BISAYA
Mga pangutana sa porter .... 2
Sa dalan................................12
Pagbisita.............................. 16
Sa baryo ...............................22
Pag-estoryahanay sa sulod sa balay.......................30
Ang pamilya.........................36
Relasyon...............................40
Balatian ................................46
Parti sa lawas .......................56
Pagtoon sa sinultihan .......... 62
Paglung-ag ug pagkaon....... 68
Mga gulayon ug kan-onon.. 76
Mga prutas ...........................78
Karne....................................80
Imnonon ...............................82
Pagpalit ug paghangyo........ 86
x
TABLE OF CONTENTS
156 141
FILIPINO
Mga kulisap
anay
balang
kuliglig
surot
alitaptap
ipis
hanip
paru-paro
higad
gagamba
kuto
langaw
bulati/bulating-lupa
putakti
langgam
sambasamba
gamu-gamo
kirwe/kuliglig
tipaklong
ENGLISH
Insects
termite
locust
cicada
bedbug
firefly
cockroach
chicken lice
butterfly
caterpillar
spider
louse/lice
fly
earthworm
hornet/wasp
ant
praying mantis
moth
cricket
grasshopper
155 140
MANOBO
Mgo uwod
anoy
apang
awis
idsuu
ihas/tungtung
ipos/korurung
kanam
kolibangbang
kotoru
kowewang
kutu
langow
liwati
lopinig
makut
mononungan
mononubbuk
oppo
pooha
BISAYA
Mananap
anay
dulon
gangis
kuting
aninipot
uk-uk
bunhok
alibangbang
dakong ulod
lawH-lawH
kuto
langaw
wati
lampinig
hulmigas
bayingbaying
anunugba
kuliklik
alisiwsiw
12
FILIPINO
Mga tanong ng porter
Sa daan
Pagdalaw
Sa nayon
Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay
Ang mag-anak
Relasyon
Karamdaman
Bahagi ng katawan
Pag-aaral ng wika
Paglulutò at pagkain
Mga gulay at pagkain
Mga prutas
Karne
Inumin
Pagbili at pagtawad
ENGLISH
Questions of a porter .......... 3
On the path...........................13
Visiting.................................17
In town............................... 23
Conversation at home.....................................31
The family............................37
Relationships........................41
Sickness ...............................47
The body ..............................57
Language learning................63
Cooking and eating..............69
Vegetables and staples....... 77
Fruits .................................. 79
Meat .....................................81
Beverages.............................83
Buying and bargaining....... 87
xi
TABLE OF CONTENTS
13
MANOBO
Kodloluwan woy kodsakoy
Dos timpu
Mgo intud
Diyon to iskwilahan
Uras
Allow woy bulli
Timpu
Kod-iyap
Soopi
Mgo monnanap
Mgo manuk diyon to puwaas
Mgo uwod
Ngaap
xii
TABLE OF CONTENTS
154 139
Mgo uwod
Mananap
Mga insekto/kulisap
Insects
153 138
14
FILIPINO
Pagkakarga at pagsakay
Kalagayan ng panahon
Mga tanong
Sa paaralan
Pagsasabi ng oras
Araw at gabi
Panahon
Pagbilang
Pera
Mga hayop
Ibon
Mga insekto/kulisap
Isda
ENGLISH
Cargo and transportation.... 93
The seasons ....................... 101
Questions........................... 105
At school ........................... 111
Time .................................. 117
Day and night.................... 117
Time expressions............... 119
Counting............................ 123
Money ............................... 127
Animals ............................. 131
Birds .................................. 137
Insects................................ 141
Fish.................................... 147
xiii
TABLE OF CONTENTS
15 xiv 152 137
FILIPINO
Ibon
agila
kasaykasay
lawin
karpintero
layanglayang
loro
kalaw
pipit-puso
maya
kuwago
pato
pugong parang
kalapati
pipit
koleto
kuliyawan/tulihao
uwak
ENGLISH
Birds
eagle
kingfisher
chicken hawk
crimson-backed woodpecker
swift
parrot
hornbill
sunbird
ricebird/chestnut mannequin
owl
duck
quail
dove
wagtail/pipit
coleto/starling
oriole
raven
151 136
MANOBO
Mgo manuk diyon to puwaas
banug
bokaka
kappi
koddangan
kolibasbas
kollet
kolliyawa
kootiu
maya
okkang
patuk
pitpitow
soopati
toligtig
tugkolling
tuliyow
uwak
BISAYA
Langgam
agila
tikarol
banog
balalatok
sayaw
piriko
kalaw
tamsi
maya
kulago
pato
pitao
salampati
tamsi
saling/iling
antulihaw
uwak
16
Mgo intud to porter
Mga pangutana sa porter
Mga tanong ng porter
Questions of a porter
17
MANOBO
Mgo intud to porter
1. Toho ingkon ka
mambos?
2. Ingkon kad pomon
nironen?
3. Mokotavang ka vo
koddi?
4. Ondan kos id
pokotavang ku kikow?
5. Od lowwi a ra.
6. Ini ka pe-en id
inguma?
7. Oyya, govoni a pod
inguma pomon diyon
to Manila.
8. Ondoy kos ngaran du?
9. Ondak id umow ku
kikow?
10. Siyak si ____.
11. Pila rok lahun du?
12. Ondak od puungan du
riyot koniyun ingod?
BISAYA
Mga pangutana sa porter
1. Taga asa gyud ka diay?
2. Asa ka gikan karon?
3. Makatabang ka ba
nako?
4. Unsa ang akong
matabang nimo?
5. Nagbisita lang ko.
6. Karon ka lang miabot?
7. O, gahapon lang ko
miabot gikan sa
Manila.
8. Kinsa ang imong
ngalan?
9. Unsay akong itawag
nimo?
10. Ako si ____.
11. Pila na ang imong
idad?
12. Unsa ang imong
trabaho didto sa imong
lugar?
4 2 150 135
Mgo manuk diyon to puwaas
Langgam
Ibon
Birds
149 134
18
FILIPINO
Mga tanong ng porter
1. Taga saan pô ba kayo
talaga?
2. Saan kayo galing
ngayon?
3. Matutulungan mo ba
ako?
4. Anong maitutulong ko
sa iyo?
5. Dumadalaw lang ako.
6. Kararating mo lang ba?
7. Oo, kahapon lang ako
dumating galing sa
Maynila.
8. Anong pangalan mo?
9. Anong itatawag ko sa
iyo?
10. Ako si ____.
11. Ilang taon ka na?
12. Ano ang trabaho mo
doon sa inyong lugar?
ENGLISH
Questions of a porter
1. Where are you from
originally?
2. Where did you just
come from?
3. Can you help me?
4. What can I do for you?
5. I just came to visit.
6. Have you just arrived?
7. Yes, I came just
yesterday from Manila.
8. What is your name?
9. What should I call you?
10. I’m ____.
11. How old are you?
12. What work do you do
in your country?
5 3
19
MANOBO
13. Od penek ka vot
Sondawa?
14. Duwon don sawa ru?
15. Duwon piniyoddan du?
16. Ko-ilangan ka vot
porter o tohodbava?
17. Pila kow kos od penek
to Sondawa?
18. Pilon allow row riyon?
19. Ondak dontulon dow
tod ontong to
Sondawa?
20. Kopila kad id penek?
21. Duwon don bo dos
langun no ko-ilanganon
du tod penek, iing to
koka-an woy duma pon
mgo gamit?
22. Od ka-an ka rad bo to
boggas?
BISAYA
13. Mosaka ka ba sa Mt.
Apo?
14. Aduna ka na bay
asawa?
15. Aduna ka bay karga?
16. Magkinahanglan ka
ba'g porter?
17. Pila mo nga mosaka sa
Mt. Apo?
18. Pila ka adlaw kamo
didto?
19. Unsay inyong katuyoan
sa pagtan-aw sa Mt.
Apo?
20. Kapila ka na nagsaka?
21. Naa na ba ang tanang
gikinahanglan nimo sa
pagsaka, sama sa
pagkaon ug uban pang
mga gamit?
22. Mokaon ka ba ug
bugas?
4 148 133
FILIPINO
inahing manok
bayawak
sisiw
kuting
pagong
pawikan
usa
butiki
aso
matsing/unggoy
ahas
ENGLISH
hen
agamid lizard
chick
kitten
small turtle
large sea turtle
deer
house lizard
dog
monkey
snake
147 132
MANOBO
opok
paas/poaas
piyak
pispis to mengko
ponnu/bo-u
powikan
saarong
toktok
tuyyang
uvaa
uwod
BISAYA
himungaan
halo
piso
kuting
bao
pawikan
usa/binaw
tiki
iro
unggoy
bitin
20
FILIPINO
13. Aakyat ka ba ng Mt.
Apo?
14. Mayroon ka na bang
asawa?
15. Mayroon ka bang dala
o karga?
16. Nangangailangan ka ba
ng porter?
17. Ilan kayo ang aakyat
sa Mt. Apo?
18. Ilang araw kayo doon?
19. Ano ang pakay ninyo
sa pagtingin sa Mt.
Apo?
20. Ilang beses ka na ba
nakaakyat?
21. Mayroon na ba ang
lahat na kinakailangan
mo sa pag-akyat
katulad ng mga
pagkain at iba pang
mga kagamitan?
22. Kakain ka ba ng bigas?
ENGLISH
13. Are you climbing Mt.
Apo?
14. Do you have a spouse?
15. Do you have baggage
or cargo?
16. Do you need a porter?
17. How many of you(pl)
are going to climb Mt.
Apo?
18. How many days will
you(pl) be there?
19. What is your(pl)
purpose for looking at
Mt. Apo?
20. How many times have
you(sg) climbed (it)?
21. Do you already have all
that you(sg) need to
climb, such as food and
other things?
22. Do you(sg) eat rice?
5
21
MANOBO
23. Kopila kad id undinit
ingod doy?
24. Dii ka vod kovaakkan
nod undinit ingod doy
no usahay duwon man
mgo samuk nod
pongkorinog?
25. Ingkon ka nokorinog
no duwon Sondawa ka-
ay't Pilipinas?
26. Dii ka vod kaanu
woy'd kovuhan?
27. Ondak id sokayan du
to kod-undinit
Pilipinas?
28. Pilon uras nod
loyangon to eruplanu
pomon diyot koniyun
ingod sippang dinit
Pilipinas?
29. Kopongnga kod penek,
ingkon kad mandon od
undiyon?
BISAYA
23. Kapila ka na mianhi sa
among nasod?
24. Dili ba ka mahadlok nga
moanhi dinhi sa among
nasod nga may mga
ibalita man nga usahay
adunay mga samok?
25. Asa ka nakadungog nga
adunay Mt. Apo dinhi
sa Pilipinas?
26. Wala ka ba naguol o
kaha namingaw?
27. Unsay imong gisakyan
sa pag-anhi dinhi sa
Pilipinas?
28. Pila ka oras nga luparon
sa eroplano gikan sa
inyong nasod hangtod
dinhi sa Pilipinas?
29. Pagkahuman sa imong
pagsaka, asa na pod ka
moadto?
6 146 131
FILIPINO
Mga Hayop
baka
palaka
baboy
baboy ramo
suso
buwaya
gansa
tuta
bayawak
kalabaw
kambing
paniki
kabayo
tandang
daga
manok
pusa
guya
bisiro
ENGLISH
Animals
cow
frog
pig
wild pig
river snail
crocodile
goose
puppy
iguana lizard
carabao
goat
large bat
horse
rooster
mouse/rat
chicken
cat
calf
colt
145 130
MANOBO
Mgo monnanap
baka
bakbak
bavuy
bavuy't movonnos
boyukung
buwaya
gansa
itu
ivid
kaavow
kambing
kavog
kuda
lumansad
lumat
manuk
mengko
natit baka
natit kuda
BISAYA
Mga hayop
baka
baki
baboy
baboy ihalas
suso
buaya
gansa
itoy
ibid
kabaw
kanding
kabog
kabayo
sunoy
ilaga
manok
iring
nati sa baka
nati sa kabayo
22
FILIPINO
23. Ilang beses ka na
pumarito sa aming
bansa?
24. Hindi ka ba natatakot na
pumarito dito sa aming
bansa na kung minsan
ay may mga ibinabalita
na mayroong kagulohan
dito?
25. Saan ka nakarinig na
mayroong Mt. Apo dito
sa Pilipinas?
26. Hindi ka ba nalulungkot
o kaya’y nalulumbay?
27. Ano ang iyong
sinasakyan papunta dito
sa Pilipinas?
28. Ilang oras ang
paglalakbay ng eroplano
galing sa inyong bansa
hanggang dito sa
Pilipinas?
29. Pagkatapos mong
aakyat, saan ka na
naman pupunta?
ENGLISH
23. How many times have
you(sg) been to our
country?
24. Aren’t you(sg) afraid to
come to our country
which sometimes is
heard to have troubles?
25. Where did you(sg) hear
that Mt. Apo was here
in the Philippines?
26. Aren’t you(sg) sad or
homesick?
27. What was your(sg)
mode of transportation
to come here to the
Philippines?
28. How many hours to fly
in an airplane from
your country?
29. After you(sg) climb,
where else will you(sg)
be going?
7
23 8
MANOBO
30. Pilon allow ru pa nod
oubpa ka-ay't ingod
doy?
31. Otin od poko-uli kad
diyot ingod dow, id
ponudtuu ru vot mgo
oukuy ru woy mgo
korumannan du dos
langun no no-ukitan du
rinit ingod doy?
32. Pila ayu kos od
kahastu to sokkad no
turista to
kodlivonglivong
amoy'd ontong to mgo
moppiya nod
tongtongngan diyot
osso-osson lugaa?
33. Na, moppiya rad bo
kos kodpenek du?
34. Ondan kos od ko-
oseng du moka-atag to
Sondawa?
35. Od livod ka pobbo od
penek ka-ay init morin
allow?
BISAYA
30. Pila ka adlaw ka nga
mopuyo dinhi sa
among nasod?
31. Kon maka-uli ka na
didto sa inyong nasod,
imo bang isugilon ang
tanan mong naagian
dinhi sa among nasod?
32. Pila kaha ang magasto
sa usa ka turista aron sa
pagsuroysuroy sa
pagtan-aw sa mga
nagkalainlaing dapit
nga adunay mga
maayong talan-awon?
33. Maayo ba ang imong
pagsaka?
34. Unsay imong masulti
mahitungod sa Mt.
Apo?
35. Mosaka ka pa ba
pag-usab dinhi sa
sunod nga mga
panahon?
144 129
Mgo monnanap
Mga hayop
Mga hayop
Animals
143 128
24 9
FILIPINO
30. Ilang araw mo pa dito
sa aming bansa?
31. Kung sakaling
makabalik ka na doon
sa inyong bansa,
ikukuwento mo ba sa
iyong mga kaibigan at
mga pamilya ang lahat
na naranasan mo sa
pagpunta dito sa aming
bansa?
32. Magkano kaya ang
magagasta sa isang
turista na maglalakbay
upang mapanood ang
magagandang tanawin
sa iba’t-ibang lugar?
33. Mabuti ba ang iyong
pag-akyat?
34. Ano ang masasabi mo
tungkol sa Mt. Apo?
35. Aakyat ka pa ba dito
sa ibang mga panahon?
ENGLISH
30. How many days will
you(sg) live here in our
country?
31. When you(sg) return to
your(pl) country, will
you(sg) tell your(sg)
friends and relatives all
about your(sg)
experiences here in our
country?
32. How much is the
expense for a tourist to
travel around in order
to see nice views of
different places?
33. So, did you(sg) have a
good climb?
34. What do you(sg) have
to say (comment) about
Mt. Apo?
35. Would you(sg) return
to climb here another
time?
25 10
142 127
FILIPINO
Pera
diyes/ diyes sentimos
beynte/ beynte sentimos
singkuwenta sentimos
piso
uno beynte
uno singkwenta
limang piso
ENGLISH
Money
P .10/ ten centavos
P .20/ twenty centavos
P .50/ fifty centavos
P1.00/ one peso
P1.20/ one twenty
P1.50/ one fifty
P5.00/ five pesos
141 126
MANOBO
Soopi
disois
pisita
sokkad no soopi
pisus
sokkad na pisus woy pisita
sokkad na pisus woy sokkad
no soopi
limmon pisus
BISAYA
Kwarta
dyes sintabos
baynte sintabos
singkwenta sintabos
pisos
uno baynte
uno singkwenta
singko pisos
26 11
Diyot daan
Sa dalan
Sa daan
On the path
27 12
MANOBO
Diyot daan
1. Ingkon ka pomon?
2. Ingkon kod undiyon?
3. Duwon-i.
4. Od undiyon a to
koniyu.
BISAYA
Sa dalan
1. Asa ka gikan?
2. Asa ka moadto?
3. Diha lang.
4. Moadto ako sa inyoha.
140 125
FILIPINO
siyamnapu/nobenta
isang daan/siyento
isang libo/mil
una
ikalawa
ikatlo
ikaapat
minsan
bihira
paminsan-minsan
dalawang beses
tatlong beses
apat na beses
limang beses
lagi
madalas/malimit
palagi
ENGLISH
90/ninety
100/one hundred
1000/one thousand
first
second
third
fourth
once
seldom/rarely/infrequently
sometimes
twice
three times
four times
five times
always/consistently
frequently/often
always/permanently
139 124
MANOBO
siyow no puu/kosiyawan
sokkad no gatus/songo
hatus
sokkad no maan
kino-unnan
iko-oruwa
iko-otollu
iko-oppat
kosokkad
simbokkad
duwon to ra
ko-oruwa ron
ko-otollu ron
ko-oppat don
kolimma ron
laayun
mosoukut
inaayun
BISAYA
kasiyaman/nobenta
usa ka gatus/syento
usa ka libo/mil
una
ikaduha
ikatulo
ikaupat
kausa/kas-a
panagsa
usahay
kaduha na
katulo na
kaupat na
kalima na
kanunay
kanunay/subsub
pirmanente
28 13
FILIPINO
Sa daan
1. Saan ka galing?
2. Saan ka pupunta?
3. Diyan lang.
4. Pupunta ako sa inyo.
ENGLISH
On the path
1. Where are you coming
from?
2. Where are you going?
3. Over there.
4. I am going to your
place.
29 14
138 123
FILIPINO
25. Biyernes
26. Sabado
Pagbilang
isa/uno
dalawa/dos
tatlo/tres
apat/kwatro
lima/singko
anim/seis
pito/siyete
walo/otso
siyam/nuwebe
sampu/diyes
dalawampu/beinte
tatlumpu/treinta
apatnapu/kuwarenta
limampu/singkuwenta
animnapu/seysenta
pitumpu/setenta
walumpu/otsenta
ENGLISH
25. Friday
26. Saturday
Counting
1/one
2/two
3/three
4/four
5/five
6/six
7/seven
8/eight
9/nine
10/ten
20/twenty
30/thirty
40/forty
50/fifty
60/sixty
70/seventy
80/eighty
137 122
MANOBO
25. Biyernis
26. Sobodu
Kod-iyap
sa-a/sokkad
duwa/oruwa
tollu/otollu
oppat
limma
annom
pittu
wau
siyow
sopuu
oruwon puu
otollun puu
oppat no puu/ko-opattan
limmon puu/koliman
annom no puu/ko-onomman
pittun puu/kopittuwan
waun puu/kowouwan
BISAYA
25. Byernes
26. Sabado
Pag-ihap
usa/uno
duha/dos
tulo/tres
upat/kwatro
lima/singko
unum/says
pito/syete
walo/otso
siyam/nwebe
napulo/dyes
kaluhaan/baynte
katloan/treynta
kap-atan/kwarenta
kalim-an/singkwenta
kan-uman/saysenta
kapito-an/setenta
kawalohan/otsenta
30 15
Kodlowwi
Pagbisita
Pagdalaw
Visiting
31 16
MANOBO
Kodlowwi
1. Moppiya.
2. Sikiyu vos!
3. Penek kow man.
4. Usok kow man.
5. Unsad kow man.
6. Ondan mak
ponudtuwon dow?
7. Ondan kos kopi-i ru?
8. Ondak ko-ilangan du?
9. Waa man.
10. Duwon nay od
ponudtuwon ku kikow.
11. Ondan man?
12. Kopakoy vo nod
samboy a to pala ru?
13. Id po-uli ku ra
kangkan to mapun.
14. Od samboy a nanoy
kikow to limmon puun
pisus?
BISAYA
Pagbisita
1. Maayo.
2. Kamo diay!
3. Saka mo.
4. Sulod diri.
5. Lingkod mo.
6. Unsa man ang inyong
tuyo?
7. Unsa man ang imong
gusto?
8. Unsa ang imong
kinahanglan?
9. Wala man.
10. Naa unta koy tuyo sa
imoha.
11. Unsa man?
12. Puwede mohulam ko sa
imong pala?
13. Iuli lang nako unyang
hapon.
14. Mohulam unta ko sa
imo'g kwarta bali
singkwenta pisos?
136 121
FILIPINO
5. mamaya
6. isang buong araw
7. isang linggo
8. isang buwan
9. isang taon
10. balang-araw
11. araw-araw
12. linggu-linggo
13. kailan lang
14. sa susunod na linggo
15. nakaraang linggo
16. nakaraang taon
17. ngayong taon
18. sa susunod na taon
19. nakaraan
20. Linggo
21. Lunes
22. Martes
23. Miyerkules
24. Huebes
ENGLISH
5. later
6. one 24-hour period
7. one week
8. one month
9. one year
10. someday
11. every day
12. every week (weekly)
13. recently
14. next week
15. last week
16. last year
17. this year
18. next year
19. long ago
20. Sunday
21. Monday
22. Tuesday
23. Wednesday
24. Thursday
135 120
MANOBO
5. kangkan
6. sokkad no allow
7. sokkad no linggu
8. sokkad no buwan
9. sokkad no lahun
10. diyot morin allow
11. ipat allow
12. ipat linggu
13. lammi pa
14. init od dunggu no
linggu
15. id lihad no linggu
16. id lihad no lahun
17. inin lahun
18. ini tod inguma no
lahun
19. dangan poron
20. Linggu
21. Lunis
22. Martis
23. Miyerkulis
24. Huwibis
BISAYA
5. unya
6. usa ka adlaw
7. usa ka semana
8. usa ka bulan
9. usa ka tuig
10. ugma damlag
11. kada adlaw
12. kada semana
13. bag-o pa
14. sunod semana
15. miaging semana
16. miaging tuig
17. karong tuiga
18. sa sunod tuig
19. kaniadto pa
20. Dominggo
21. Lunes
22. Martes
23. Myerkoles
24. Huebes
32 17
FILIPINO
Pagdalaw
1. Tao po.
2. Kayo pala!
3. Umakyat pô kayo.
4. Tuloy pô kayo.
5. Upo pô kayo.
6. Anong kailangan pô
ninyo?
7. Anong gusto mo?
8. Mayroon ka bang
kailangan?
9. Wala pô.
10. Mayroon akong
ipakikiusap sa iyo.
11. Ano ba?
12. Puwede bang mahiram
ang pala mo?
13. Isasauli ko lang
mamayang hapon.
14. Puwede ba akong
manghiram ng
limampung piso sa iyo?
ENGLISH
Visiting
1. Is anyone home? (call
when approaching the
house)
2. Oh, it’s you(pl)!
3. Come up (you pl).
4. Come in (you pl).
5. Sit down (you pl).
6. Why have you(pl)
come?
7. Is there something you
want?
8. Is there something you
need?
9. Nothing in particular.
10. I have a favor to ask of
you.
11. What is it?
12. May I borrow your
shovel?
13. I will return it this
afternoon.
14. May I please borrow
fifty pesos from you?
33 18
MANOBO
15. Oyya, posombayon ku
rad sikkow to koliman
no pisus.
16. Solamat, buwassan ku
ra init morin linggu.
17. Od unna ad koniyu.
18. Od uli ad.
19. Ipanow kid.
20. Livodlivod ka ron
man.
21. Oyya, od livod a ra.
BISAYA
15. O, pahulamon ta ka ug
singkwenta pisos.
16. Salamat, ilisan lang
nako sa sunod simana.
17. Mouna ko sa inyoha.
18. Mouli na ko.
19. Adto na ta.
20. Balik balik lang.
21. O, mobalik lang ko.
134 119
FILIPINO
7. bukas
8. bukas ng gabi
9. kamakalawa
10. kamakalawa ng gabi
11. kahapon ng hapon
12. takipsilim
13. madilim
14. hating gabi
15. madaling-araw
16. umaga
17. tanghali
18. hapon
19. paglubog ng araw
20. pagsikat ng araw
21. pagsikat ng buwan
Panahon
1. kanina
2. kaninang umaga
3. ngayong hapon
4. ngayon
ENGLISH
7. tomorrow
8. tomorrow night
9. day before yesterday
10. night before last
11. yesterday afternoon
12. twilight
13. darkness
14. midnight
15. dawn
16. morning
17. noon
18. afternoon
19. sunset
20. sunrise
21. moonrise
Time expressions
1. a while ago
2. this morning
3. this afternoon
4. now
133 118
MANOBO
7. simag
8. simag to bulli
9. noruwan don
10. dos sokkad no bulli
11. govonit mapun
12. od kovulli ron
13. mosukirom
14. tongngot bulli
15. ka-allow-allow
16. sollom
17. moko-untud
18. mapun
19. od linob dok allow
20. od bottuk allow
21. kodliwatwat/kodselat
to buwan
Timpu
1. gena
2. genot sollom
3. inin mapun
4. ko-ungkay
BISAYA
7. ugma
8. ugma sa gabii
9. niadtong usa ka adlaw
10. niadtong usa ka gabii
11. gahapon sa hapon
12. kilumkilum
13. ngitngit
14. tungang gabii
15. kaadlawon
16. buntag
17. udto
18. hapon
19. pagsalup sa adlaw
20. pagsubang sa adlaw
21. pagsubang sa bulan
Panahon
1. ganiha
2. ganihang buntag
3. karong hapon
4. karon
34 19
FILIPINO
15. Oo, puwede kang
manghiram ng
limampung piso.
16. Salamat, babayaran
lang kita sa susunod na
linggo.
17. Mauuna na ako sa
inyo.
18. Uuwi na ako.
19. Tayo na.
20. Balik uli.
21. Oo, babalik ako.
ENGLISH
15. Yes, I will lend you
fifty pesos.
16. Thank you, I’ll return it
next week.
17. I’ll go on ahead of you
(pl).
18. I’ll be going home
now.
19. Let’s go now.
20. Come again.
21. Yes, I’ll certainly come
back.
35 20
132 117
FILIPINO
Pagsasabi ng oras
1. Anong oras
magsisimula ang
pulong?
2. Alas nuwebe ng
umaga.
3. Ala una ng hapon.
4. Alas dos medya ng
hapon.
5. Alas kuwatro
kuwarenta'y singko ng
hapon.
6. Matatagalan pa ba?
7. Anong oras na?
8. Huli ka na.
Araw at gabi
1. araw
2. gabi
3. ngayon
4. ngayong gabi
5. kahapon
6. kagabi
ENGLISH
Time
1. What time does the
meeting start?
2. Nine o’clock in the
morning.
3. One o’clock in the
afternoon.
4. At 2:30 pm.
5. At 4:45 pm.
6. Will it be a long time
yet?
7. What time is it?
8. You’re late.
Day and night
1. day/daytime
2. night/nighttime
3. today
4. tonight
5. yesterday
6. last night
131 116
MANOBO
Uras
1. Ondan urasa od
tigkanoy kos
kolivuungan?
2. Alas nuwebe to sollom./
Tongnga od penek kos
allow.
3. Ala unnot mapun./ Od
kopollis dok matot allow.
4. Alas dos medya to
mapun.
5. Alas kuatru kuarenta i
singku to mapun.
6. Kouhoy pa ayu?
7. Ondan dok uras?
8. Nokomori kad.
Allow woy bulli
1. allow
2. bulli
3. ko-ungkay no allow
4. ko-ungkay no bulli
5. govoni
6. genot bulli
BISAYA
Oras
1. Unsang orasa
magsugod ang
panagtigom?
2. Alas nwebe sa buntag.
3. Ala una sa hapon.
4. Alas dos medya sa
hapon.
5. Alas kwatro kwarenta i
singko sa hapon.
6. Madugay pa ba?
7. Unsa nay oras?
8. Naulahi ka na.
Adlaw ug gabii
1. adlaw
2. gabii
3. karong adlawa/karon
4. karong gabii
5. kagahapon
6. kagabii
36 21
Diyon to baryu
Sa baryo
Sa nayon
In town
37 22
MANOBO
Diyon to baryu
1. Moppiya nod ubpan
kos lugaa row.
2. Kopi-i ku kos dini su
molinggow no lugaa.
3. Ingkon kos amoy ru
woy inoy ru?
4. Dos amoy ku riyon to
datas, dos inoy ku
riyon to oweg.
5. Diyon to baoy.
6. Ingkon id ubpa kos
anggam du?
7. Dos anggam ku id
ubpa riyot divauy to
simba-an.
8. Penek kow.
9. Ponog kow.
10. Od ponihupan ka vos!
11. Oyya, su id bawi kut
ngingi ku.
12. Pila ron no lahun no id
ponihupan ka?
13. Nouhoy ron!
BISAYA
Sa baryo
1. Ang inyong lugar
maayong puy-an.
2. Gusto nako diri kay
malinawon nga lugar.
3. Asa ang imong amahan
ug inahan?
4. Ang akong amahan naa
sa taas, ug ang akong
inahan didto sa sapa.
5. Naa diha sa balay.
6. Asa nagpuyo ang
imong tiyo?
7. Ang akong tiyo
nagpuyo sa likod sa
simbahan.
8. Saka mo.
9. Kanaog mo.
10. Manigarilyo diay ka!
11. Oo, kay tambal kini sa
akong laway.
12. Pila ka na ka tuig nga
nanigarilyo?
13. Dugay na!
130 115
Uras, Allow woy Bulli, Timpu, Kod-iyap, Soopi
Oras, Adlaw ug Gabii, Panahon, Pag-ihap, Kwarta
Oras, Araw at Gabi, Panahon, Pagbilang, Pera
Time, Day and Night, Time Expressions, Counting, Money
129 114
38 23
FILIPINO
Sa nayon
1. Magandang tirahan ang
inyong lugar.
2. Gusto ko rito dahil
tahimik na lugar.
3. Nasaan ang mga
magulang mo?
4. Ang tatay pô ay nasa
itaas at ang nanay pô
naman ay nasa ilog.
5. Nandiyan pô sa bahay.
6. Saan nakatira ang
iyong tiyo?
7. Ang aking tiyo ay
nakatira sa likuran ng
simbahan.
8. Umakyat kayo.
9. Bumaba kayo.
10. Naninigarilyo ka pala!
11. Oo, dahil gamot ito sa
aking laway.
12. Ilang taon ka nang
naninigarilyo?
13. Matagal na!
ENGLISH
In town
1. Your(pl) place is a nice
place to live.
2. I like it here; it is
peaceful.
3. Where are your
parents.
4. My father is upstairs,
and my mother is at the
river.
5. There at the house.
6. Where does your uncle
live?
7. My uncle lives in the
house behind the
church.
8. Go on up (you pl).
9. Come down (you pl).
10. Oh, I see you’re
smoking!
11. Yes, because it’s my
medicine for my saliva.
12. How many years have
you smoked?
13. For a long time
already!
39 24
MANOBO
14. Nosorollan du vo no
duwon don loi ko-
ungkay ka-ay to
Pilipinas no diid
kopakoy nod
ponihupan diyot daom
to dyip?
15. Oyya en! Lammi ad
nokosaddoo su
nokomulta a iddot id
lihad no buwan.
16. Pomon to
kodponihupan du,
ondak kopiyannan no
na-angoy ru?
17. Wora man!
18. Nokosaddoo ka vo no
mo-uraan mgo bohok
nod ka-angoy to
minuvu nod
ponihupan?
19. Ondan man mgo
bohoka ayu?
20. Dos kodponihupan od
pokorullung diyot
mokoggaan yokyok,
ko-oppuk, asma, ulser,
uwoy kanser woy
duma pa!
BISAYA
14. Nahibalo ka ba nga
aduna nay balaod karon
sa tibuok Pilipinas nga
ginadili ang
pagpanigarilyo sa sulod
sa dyip?
15. Oo! Bag-o lang ko
nahibalo kay
gimultahan ako
niadtong niaging bulan.
16. Unsang kaayohan ang
makuha nimo sa
pagpanigarilyo?
17. Wala man!
18. Nahibalo ka ba nga
daghang sakit ang
makuha sa usa ka tawo
nga manigarilyo?
19. Unsa mang mga sakita?
20. Ang pagpanigarilyo
maoy hinungdan sa
magahing ubo, hapo sa
pagginhawa, hubak,
ulser, kanser, ug uban
pa.
128 113
FILIPINO
13. Anong gagawin natin
bukas?
14. Magaling.
15. Tama.
16. Mali.
ENGLISH
13. What will we do
tomorrow?
14. Good.
15. Right.
16. Wrong.
127 112
MANOBO
13. Ondak od puungan ta
simag?
14. Moppiya.
15. Ongngad.
16. Dii ongngad.
BISAYA
13. Unsa ang atong
buhaton ugma?
14. Maayo.
15. Insakto.
16. Sayop.
40 25
FILIPINO
14. Alam mo bang may
batas ngayon sa
Pilipinas na
nagbabawal sa
paninigarilyo sa loob
ng dyip?
15. Oo nga! Bago ko lang
nalaman dahil ako ay
namultahan noong
nakalipas na buwan.
16. Anong pakinabang ang
naibibigay sa iyo ng
paninigarilyo?
17. Wala!
18. Alam mo ba na
maraming sakit ang
makukuha ng isang
taong naninigarilyo?
19. Anong klasing mga
sakit?
20. Ang paninigarilyo ay
nagbibigay dahilan sa
matigas na ubo, sakit
sa baga, hika, ulser,
kanser at iba pa.
ENGLISH
14. Did you know it’s
against the law to
smoke in a jeepney
here in the Philippines?
15. Yes indeed! I found out
recently because I was
fined a month ago.
16. What pleasure do you
get from smoking?
17. Nothing!
18. Do you know that a
person who smokes can
get many illnesses?
19. What kind of illnesses?
20. Smoking increases the
risk of bronchitis,
emphysema, asthma,
ulcer and cancer and
even more.
41 26
MANOBO
21. Otin ungketen, dii ad
baling od ponihupan;
od tigkollan kud kos
ivog ku.
BISAYA
21. Kon mao kana, dili na
diay ko manigarilyo, ug
ako na lang pugngan
ang akong kaibog.
126 111
FILIPINO
Sa paaralan
1. Awitin na natin ang
Pambansang Awit.
2. Makinig muna kayo.
3. Makinig kayong
mabuti.
4. Sagutin (ninyo) ang
tanong.
5. Basahin (ninyo) ng
malakas.
6. Basahin (ninyo) ng
dahan-dahan.
7. Pag-aralan ninyo itong
muli.
8. Magtanong ako.
Sagutin ninyo.
9. Tumayo kayo.
10. Maupo kayo.
11. Itaas ninyo ang inyong
kamay kung alam
ninyo ang sagot.
12. Lakasan mo. Hindi
namin marinig.
ENGLISH
At school
1. We’ll now sing the
national anthem.
2. (You pl) Listen first.
3. (You pl) Listen
carefully.
4. (You pl) Answer the
question.
5. (You pl) Read a loud.
6. (You pl) Read quietly/
softly.
7. (You pl) Study it again.
8. I’ll ask a question.
You(pl) answer.
9. Stand up (pl).
10. Sit down (pl).
11. Raise your(pl) hand if
you(pl) know the
answer.
12. Speak louder. We can’t
hear you.
125 110
MANOBO
Diyon to iskwilahan
1. Od kontan tad iddos to
Kanta to ingod.
2. Pominog kow pa.
3. Pa-ayyad-ayyad kow
pominog.
4. Tovaka row'k intud.
5. Oyassa row tod basa.
6. Boyowwa row ra tod
basa.
7. Utuka row tod
pohinonaw ini.
8. Od intud a. Tovaka
row.
9. Lohinat kow.
10. Unsad kow.
11. Poratas dow'k bollad
dow otin nokosaddoo
kow to tavak.
12. Oyassow tod oseng su
dii koy'd pokorinog.
BISAYA
Sa eskwelahan
1. Mokanta na ta ug
Bayang Magiliw.
2. Paminaw sa mo.
3. Paminaw mo'g maayo.
4. Tubaga (ninyo) ang
pangutana.
5. Kusga ninyo'g basa.
6. Hinaya lang ninyo'g
basa.
7. Tun-i ninyo ni ug usab.
8. Mangutana ko. Tubaga
ninyo.
9. Motindog mo.
10. Paglingkod mo.
11. Ipataas ang inyong
kamot kon kahibalo mo
sa tubag.
12. Kusga pagsulti. Dili mi
kadungog.
42 27
FILIPINO
21. Kung gayon, hindi na
pala ako
maninigarilyo, at
pipigilan ko na ang
pagnanais ko.
ENGLISH
21. If it’s like that, I will
rather not smoke; I will
control my desire.
43 28
124 109
Diyon to iskwilahan
Sa eskwelahan
Sa paaralan
At school
123 108
44 29
Kodpotongkooy riyot daom to baoy
Pag-estoryahanay sa sulod sa balay
Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay
Conversation at home
45 30
MANOBO
Kodpotongkooy riyot daom to baoy
1. Waa a nokosaddoo.
2. Tohondin baling.
3. Tohon du.
4. Siyak da.
5. Ipanow ad.
6. Undini ka.
7. Undini ka pa.
8. Piyoddi a't Coke.
9. Lukatiyu kos
sobbangan.
10. Lokobbiyu kos tewang.
11. Aangat ka pa sinahow.
12. Duma ka koddi-oy.
13. Ondoy kos duma ru?
14. Nokilaa ru vo kos
mayor duwon no
ingod?
15. Nokilaa ku sikandin to
bonnong da.
BISAYA
Pag-estoryahanay sa sulod sa balay
1. Wala ko kahibalo.
2. Pasagdi lang.
3. Bahala ka.
4. Ako na lang.
5. Molakaw na ko.
6. Dali diri.
7. Dali sa diri.
8. Dalhi ko ug Coke.
9. Ablihi ang pultahan.
10. Sirhi ang bintana.
11. Kadiyot lang.
12. Uban ka sa akoa.
13. Kinsa ang imong
kauban?
14. Kaila ka ba sa mayor
dihang dapita?
15. Kaila ko sa iyaha sa
nawong.
122 107
FILIPINO
15. Saan ang daan
papuntang palengke?
16. Saan ang magandang
kainan?
17. Malayo pa ba ang
Davao City?
18. Saan ang palikuran?
19. Saan kayo nakatira?
20. Maari bang kunan kita
ng larawan?
21. Salamat pô.
ENGLISH
15. Which is the way to the
market?
16. Where is a good place
to eat?
17. Is it much further to
Davao City?
18. Where is the comfort
room?
19. Where do you(pl) live?
20. May I take your
picture?
21. Thank you.
121 106
MANOBO
15. Ingkon lomig kos daan
nod undiyot
bolliyanan?
16. Ingkon lomig kos
moppiyon lugaa no od
kookannan?
17. Moriyu pa vo kos
Davao?
18. Ingkok od indossan?
19. Ingkon kow id ubpa?
20. Kopakoy rad vo nod
litratuwan ku sikkow?
21. Solamat.
BISAYA
15. Asa ang dalan paingon
sa merkado?
16. Asa ang maayong kan-
anan?
17. Layo pa ba ang Davao?
18. Asa ang kasilyas?
19. Asa mo nagpuyo?
20. Mahimo ba nga
retratohan ta ka?
21. Salamat.
46 31
FILIPINO
Pagkukuwentuhan sa loob ng bahay
1. Hindi ko alam.
2. Hindi bale.
3. Bahala ka.
4. Ako na lang.
5. Aalis na ako.
6. Halika rito.
7. Halika muna rito.
8. Dalhan mo ako ng
Coke.
9. Buksan mo ang pinto.
10. Isara mo ang bintana.
11. Sandali lang.
12. Sumama ka sa akin.
13. Sinong kasama mo?
14. Kilala mo ba ang
punong bayan sa lugar
na iyon?
15. Kilala ko siya sa
mukha.
ENGLISH
Conversation at home
1. I don’t know.
2. Never mind.
3. It’s up to you.
4. I’ll do it.
5. I’ll go now.
6. Come here.
7. Please come here.
8. Bring me a Coke.
9. Open the door.
10. Close the window.
11. Just a minute.
12. Come with me.
13. Who is with you?
14. Do you know the
mayor of that place?
15. I know him by sight.
47 32
MANOBO
16. Ondoy kos ngaran din?
17. Waa ku nosompotti.
18. Nolingawan kud.
19. Nomonnu ka?
20. Ondak notomanan du?
21. Ondak od puungan du?
22. Kopakoy vo nod
dumannan a nikkow?
23. Od lukut a.
24. Kopiyan a od ka-an
ko-ungkay.
25. Od tinuhon ad.
BISAYA
16. Kinsa ang iyang
ngalan?
17. Wala ko kahinumdom.
18. Nalimtan na nako.
19. Naunsa ka?
20. Unsay nahitabo sa
imoha?
21. Unsay imong gibuhat?
22. Puwede ba nga ubanan
ko nimo?
23. Nagdali ko.
24. Gusto na ko mokaon.
25. Matulog na ko.
120 105
FILIPINO
Mga tanong
1. Ano ito?
2. Ano iyan?
3. Ano iyon?
4. Kailan?
5. Sino?
6. Kanino?
7. Saan?
8. Bakit?
9. Paano?
10. Bakit hindi?
11. Saan ako puwedeng
bumili ng diyaryo?
12. Saan ako maaaring
magpaayos ng relo?
13. Saan ang mayroong
dentista?
14. Saan makakabili ng
tiket sa eroplano?
ENGLISH
Questions
1. What is this?
2. What is that?
3. What is that over
there?
4. When?
5. Who?
6. Whose?
7. Where?
8. Why?
9. How?
10. Why not?
11. Where can I buy a
newspaper?
12. Where can I get a
watch repaired?
13. Where is a dentist?
14. Where are airplane
tickets sold?
119 104
MANOBO
Mgo intud
1. Ondan ini?
2. Ondan ika?
3. Ondan kos lomig
diyon?
4. Kannu?
5. Ondoy?
6. Ondoy'k komunoy?
7. Ingkon?
8. Mamboman?
9. Monnuwon?
10. Ambot dii?
11. Ingkon od pokovovolli
to popii no
tohodponudtuu to
dinoggan?
12. Ingkon a lomig od
pokopo-upiyat lirus?
13. Ingkok duwon
tohodbarut to ngipon?
14. Ingkon kos od
bovolliyat tikit to
eruplanu?
BISAYA
Mga pangutana
1. Unsa ni?
2. Unsa na?
3. Unsa to?
4. Kanus-a?
5. Kinsa?
6. Kang kinsa?/Kinsay
tag-iya?
7. Asa?
8. Ngano man?
9. Unsaon?
10. Nganong dili?
11. Asa ko makapalit ug
pamantalaan?
12. Asa akong dapita
makapaayo'g rilo?
13. Asa ang naay dentista?
14. Asa makapalit ug tiket
sa eroplano?
48 33
FILIPINO
16. Anong pangalan niya?
17. Hindi ko matandaan.
18. Nakalimutan ko na.
19. Napaano ka?
20. Anong nangyari sa
iyo?
21. Anong ginagawa mo?
22. Maari bang samahan
mo ako?
23. Nagmamadali ako.
24. Gusto ko nang kumain.
25. Matutulog na ako.
ENGLISH
16. What is his name?
17. I don’t remember.
18. I have forgotten.
19. What is the matter with
you?
20. What happened to you?
21. What are you doing?
22. Can you go with me?
23. I’m in a hurry.
24. I’d like to eat now.
25. I’m going to sleep now.
49 34
118 103
Mgo intud
Mga pangutana
Mga tanong
Questions
117 102
50 35
Dos pomilya
Ang pamilya
Ang mag-anak
The family
51 36
MANOBO
Dos pomilya
1. No-uyag pa vo kos
amoy ru?
2. Oyya, piru dos koddin
inoy id patoy ron idda
to id lihad no lahun.
3. Pila kos mgo suwod
du?
4. Wau koy no toosuwod.
5. Sikkow vok
kinokokayan?
6. Konna, siyak kos
kolitan.
7. Pila rok lahun du?
8. Duwon don bo sawa
ru?
9. Duwon don bo mgo
anak du?
10. Oyya, limma ron kos
mgo anak ku.
11. Oruwa kos ba-ay woy
otollu kos mama.
BISAYA
Ang pamilya
1. Buhi pa ba ang imong
amahan?
2. O, pero ang akong
inahan namatay
niadtong miaging tuig.
3. Pila ang imong igsoon?
4. Walo mi nga magsoon.
5. Ikaw ba ang
kinamagulangan?
6. Dili, ako ang
kinamanghuran.
7. Pila na ang imong
idad?
8. Naa ka nay asawa/
bana?
9. Naa ka nay mga anak?
10. O, naa na koy lima ka
anak.
11. Duha ka babaye ug tulo
ka lalaki.
116 101
FILIPINO
Kalagayan ng panahon
1. Mabuti at hindi na
umuulan.
2. Napakainit dahil tag-
init na ngayon.
3. Maginaw.
4. Napakahangin dahil
may bagyo sa Bicol.
5. Maputik ang daan
dahil tag-ulan.
6. Napakalakas ng ulan
kahapon.
7. Ginising ako ng kulog
kagabi.
8. Mainit dito pero
malamig sa bundok.
ENGLISH
The seasons
1. It’s good that it’s no
longer raining.
2. It’s very hot because
it’s dry season.
3. It’s cold.
4. It’s very windy because
there’s a typhoon in
Bicol.
5. The road is muddy
because it’s rainy
season.
6. It rained very hard
yesterday.
7. The thunder woke me
up last night.
8. It’s hot here but it’s
cold in the mountains.
115 100
MANOBO
Dos timpu
1. Moppiya su worad id
uran.
2. Oraroy'n monit su
tintollak don ko-
ungkay.
3. Mohonnow.
4. Oraroy nod kaamag su
duwon bagyo riyot
Bicol.
5. Bosakon kos daan su
tin-uran don.
6. Oraroy'n monokkaa
kos uran govoni.
7. Nokohimata a to
baansi genot bulli.
8. Monit kos dini piru
mohonnow'k diyot
lumut.
BISAYA
Ang panahon
1. Maayo kay wala na
moulan.
2. Init kaayo kay ting-init
na man karon.
3. Tugnaw.
4. Gahangin kaayo kay
naay bagyo sa Bicol.
5. Lapok ang dalan kay
ting-ulan na.
6. Kusog kaayo ang ulan
gahapon.
7. Nakamata ko sa
dalogdog gabii.
8. Init diri pero tugnaw sa
bukid.
52 37
FILIPINO
Ang mag-anak
1. Buhay pa ba ang tatay
mo?
2. Oo, pero namatay ang
nanay ko noong
nakalipas na taon.
3. Ilan ang mga kapatid
mo?
4. Walo kaming
magkakapatid.
5. Kayo ba ang
panganay?
6. Hindi, ako pô ang
bunso.
7. Ilang taon ka na?
8. May asawa ka na ba?
9. Mayroon ka bang mga
anak?
10. Oo, mayroon na akong
limang anak.
11. Dalawang babae at
tatlong lalaki.
ENGLISH
The family
1. Is your father still
living?
2. Yes, but my mother
died last year.
3. How many brothers
and sisters do you
have?
4. There are eight of us.
5. Are you the eldest?
6. No, I am the youngest.
7. How old are you?
8. Do you have a wife/
husband?
9. Do you have children?
10. Yes, I have five
children.
11. Two girls and three
boys.
53 38
114 99
Dos timpu
Ang panahon
Kalagayan ng panahon
The seasons
113 98
54 39
Koroniyan
Relasyon
Relasyon
Relationships
55 40
MANOBO
Koroniyan
amoy
inoy
anak no mama
anak no ba-ay
toosawa
bau
maung
toosuwod no mama
tootobboy
toosuwod no ba-ay
ari
kakoy
kino-oriyan/kolitan
kinokokayan/ponganoy
apu no buyyag
apu no anak
onakon
BISAYA
Relasyon
amahan
inahan
anak nga lalaki
anak nga babaye
bana/asawa
balo
trato
magsoon nga lalaki
magsoon nga lalaki ug
babaye
magsoon nga babaye
manghod
magulang
kamanghuran
kamagulangan
apohan
apo
pag-umangkon
112 97
FILIPINO
23. Pakaliwa tayo
pagkalampas ng tulay.
24. Huminto ka sa kanto.
25. Bababa na ako rito.
ENGLISH
23. Turn left after the
bridge.
24. Stop at the corner.
25. I will get off here.
111 96
MANOBO
23. Tekko ka lomig to
ivang diyot ko-unnan
to totoy.
24. Soro ka lomig diyot
suwayan.
25. Od ponog ad ka-ay.
BISAYA
23. Pawala ta sa unahan sa
tulay.
24. Hunong sa eskina.
25. Manaog na ko dinhi.
56 41
FILIPINO
Relasyon
ama
ina
anak na lalaki
anak na babae
asawa
biyudo/biyuda
nobyo/nobya
magkapatid na lalaki
magkapatid na lalaki at
babae
magkapatid na babae
kapatid na mas bata sa akin
kapatid na mas matanda sa
akin
bunso
panganay
lolo/lola
apo
pamangkin
ENGLISH
Relationships
father
mother
son
daughter
husband/wife
widow/widower
fiancS/fiancee
brother-brother
brother-sister
sister-sister
younger sibling
elder sibling
youngest child
eldest child
grandparent
grandchild
nephew/niece
57 42
MANOBO
suwod to songo inayan/
omayan
onuhang
boyaw
ipag
noko-ubpa/moka-amung
korumannan
leleng/oukuy
usig
minuvu
mama
ba-ay
anak
konakan
mongovay
buyyag
sumbaoy
BISAYA
ig-agaw
ugangan
bayaw
bayaw
umagad
paryente
higala
kaaway
tawo
lalaki
babaye
bata
ulitawo
dalaga
tigulang
silingan
110 95
FILIPINO
12. Banda roon, pero
mabuti pa sumakay ka
ng traysikel.
13. Gaano katagal ang
biyahe patungong
Cotabato?
14. Mga tatlong oras.
15. Magbabaon ba tayo?
16. Saan ka bababa?
17. Sasama ka ba, tiyó/
tiyá?
18. Sakay na. Ilalagay ko
ang iyong kargada sa
ibabaw ng dyip.
19. Magkano ang aking
pasahe pati na
kargada?
20. Bababa ako sa
palengke.
21. Dumiretso ka.
22. Pakanan tayo sa kanto.
ENGLISH
12. Over there, but it’s
better for you to ride a
pedicab.
13. How long is the trip to
Cotabato City?
14. About three hours.
15. Should we take
something to eat on the
way?
16. Where will you get
off?
17. Are you coming, uncle/
auntie?
18. Get on. I will put your
cargo on top of the
jeep.
19. How much is the fare
for myself and the
cargo?
20. I’ll get off at the
market.
21. Go straight ahead.
22. Turn right at the
corner.
109 94
MANOBO
12. Diyon pantok,
moppiya pod sakoy ka
to pedikab.
13. Ondak kouhayyoy to
kodsakoy kod undiyot
Cotabato?
14. Mgo otollun uras.
15. Od totannow ki?
16. Ingkon ka od ponog?
17. Duma ka vo, anggam/
inayon?
18. Sakoy kad. Id ta-aw ku
rak piniyoddan du
riyot atop to dyip.
19. Pilok politi ku woy kos
piniyoddan ku?
20. Od ponog a riyot
polingki.
21. Ponayun ka.
22. Tekko ka lomig to
kowanan.
BISAYA
12. Didto dapit, pero
maayo pa mosakay ka
ug pedikab.
13. Unsa kadugayon sa
biyahi padulong sa
Cotabato?
14. Mga tulo ka oras.
15. Magbalon ba ta?
16. Asa ka manaog?
17. Mouban ka ba, tiyo/
tiya?
18. Sakay na. Ibutang lang
nako ang karga nimo sa
atop sa dyip.
19. Pila ang akong pasahi
ug sa akong karga?
20. Manaog ko sa palingki.
21. Diritso lang.
22. Patoo ta sa naay eskina.
58 43
FILIPINO
pinsan
biyenan
bayaw
hipag
manugang
kamag-anak
kaibigan
kalaban
tao
lalaki
babae
bata
binata
dalaga
matandang tao
kapitbahay
ENGLISH
first cousin
parent-in-law
brother-in-law
sister-in-law
son/daughter-in-law
relative(s)
friend
enemy
person
male
female
child
young man (unmarried)
young woman (unmarried)
old person
neighbor
59 44
108 93
FILIPINO
Pagkakarga at pagsakay
1. Mama, ako na ang
magdala.
2. Huwag na, may
nagdadala na.
3. Iwan mo na lang yanat
ako na ang magdadala.
4. Magkano ang sisingilin
mo sa lahat na ito?
5. Ang mahal naman!
Apat na piso na lang.
6. Pupunta ka ba sa
Davao?
7. Oo, ano ang aking
sasakyan papunta
roon?
8. Sumakay ka sa bus na
iyan.
9. Sumunod ka sa akin.
10. Sama ka sa akin.
11. Saan ang sasakyan
patungo sa
Kidapawan?
ENGLISH
Cargo and transportation
1. Sir, I will carry it.
2. Never mind, someone
is doing it already.
3. Leave that one; I will
carry it.
4. How much will you
charge for all this?
5. That’s too much! I will
give only four pesos.
6. Are you going to
Davao City?
7. Yes, what do I ride to
get there?
8. You take that bus.
9. Follow me.
10. Come with me.
11. Where do I board for
Kidapawan?
107 92
MANOBO
Kodloluwan woy kodsakoy
1. Sir, siyak don kos od
piyod.
2. Tohondin, duwon don
od piyod ka-ay.
3. Tuwos du ra ika; siyak
dok od piyod duwon.
4. Pila man kod buyuwon
du ka-ay't langun?
5. Mahaa ron oraroy! Od
boggoy a ra to oppat
no pisus.
6. Undiyon ka vot
Davao?
7. Oyya, ondak od
sokayan ku tod undiyot
Davao?
8. Sakoy ka ruwon no
bus.
9. Tinundug ka koddi.
10. Duma ka koddi.
11. Ingkon kod sokayan
kod undiyot
Kidapawan?
BISAYA
Pagkarga ug pagsakay
1. Nong, ako nay modala.
2. Ayaw na lang, duna
nay magdala.
3. Ibilin lang na; ako nay
modala.
4. Pilay kobra nimo
niining tanan?
5. Mahal man kaayo!
Tagaan ta lang ka ug
kwatro pisos.
6. Moadto ka ba sa
Davao?
7. O, unsa ang akong
sakyan paingon didto?
8. Sakay na nianang bus.
9. Pagsunod sa ako.
10. Ubani ko.
11. Asa ang sakyanan
padulong sa
Kidapawan?
60 45
Bohok
Balatian
Karamdaman
Sickness
61 46
MANOBO
Bohok
1. Kovohokan ka?
2. Kovohokan a.
3. Po-ontong ka to
tohodbawi.
4. Ondoy kos moppiyon
doktor?
5. Diyot doktor no si
____, su disok da kos
od boyaran du.
6. Ondak od geddamon
du?
7. Mosakit kos uu ku.
8. Id pongilob a genot
bulli.
9. Id maangut kos mata
ku woy id momonit a.
10. Immat duwon lusung
ku.
11. Od todduwan ku
sikkow monnuwon tod
inom inin bawi.
12. Inommow inis bawi
ipat moko-untud ipat
allow.
BISAYA
Balatian
1. Nagsakit ka?
2. Nagsakit ko.
3. Magpatan-aw ka sa
doktor.
4. Kinsang doktora ang
maayo?
5. Si doktor ____, kay
gamay lang ang bayad.
6. Unsa ang imong gibati?
7. Sakit ang akong ulo.
8. Nagsuka ko gabii.
9. Nalipong ug gihilantan
ko.
10. Morag naa koy
malarya.
11. Tudloan ta ka
mahitungod niining
tambal.
12. Imnon nimo kining
tambala kada udto.
106 91
Kodloluwan woy kodsakoy
Pagkarga ug pagsakay
Pagkakarga at pagsakay
Cargo and transportation
105 90
62 47
FILIPINO
Karamdaman
1. May sakit ba kayo?
2. May karamdaman ako.
3. Magpatingin ka sa
doktor
4. Sino ang mahusay na
doktor?
5. Si doktor ____, dahil
mura siyang sumingil.
6. Anong pakiramdam
mo?
7. Masakit ang ulo ko.
8. Sumuka ako kagabi.
9. Nahihilo ako at may
lagnat.
10. May malarya yata ako.
11. Ituturo ko sa iyo ang
tungkol sa gamot na
ito.
12. Inumin mo ang gamot
na ito tuwing tanghali.
ENGLISH
Sickness
1. Are you sick?
2. I am sick.
3. Go to the doctor.
4. Which doctor is a good
one?
5. Doctor ____, because
he charges less.
6. How do you feel?
7. I have a headache.
8. I vomited last night.
9. I feel dizzy and have a
fever.
10. I may have malaria.
11. I will teach you how to
take this medicine.
12. Take this medicine
every day at noon.
63 48
MANOBO
13. Inommow inis bawi
ipat sollom, moko-
untud woy mapun, ko-
otollu kod inom to
sokkad no allow.
14. Moppiyon sollom,
doktor. Od povowiyan
ku inis anak ku nod
kovohokan.
15. Ondak od geddamon
din?
16. Od mosakit kos gottok
din woy'd pongindos
sikandin.
17. Nouhoy ron bo
sikandin nod
pongindos?
18. Otollu ron no allow!
19. Iddos moppiyon bawit
anak du, oweg nod
towwat sukaa woy
assin od podsombuton.
BISAYA
13. Imna ning tambala
kada buntag, udto, ug
hapon, makatulo sa usa
ka adlaw.
14. Maayong buntag,
doktor. Akong
patambalan kining
akong anak nga
nagsakit.
15. Unsa ang iyang gibati?
16. Sakit ang iyang tiyan
ug nagkalibanga siya.
17. Dugay na ba siyang
nagkalibanga?
18. Tulo na ka adlaw!
19. Ang maayong tambal
sa imong anak mao ang
tubig nga butangan ug
asukar ug asin unya
sagulon pag-ayo.
104 89
FILIPINO
12. Paano kang natutong
gumawa ng basket?
13. Tinuruan pô ako ng
nanay ko.
ENGLISH
12. How did you learn to
make baskets?
13. My mother taught me.
103 88
MANOBO
12. Id monnu ru to notuig
ka tod bovaa to aat?
13. Id nonowwan a to inoy
ku.
BISAYA
12. Giunsa nimo
pagkahibalo sa
paghimo ug basket?
13. Gitudloan ko sa akong
inahan.
64 49
FILIPINO
13. Inumin mo ang gamot
na ito tuwing umaga,
tanghali, at hapon,
tatlong beses isang
araw.
14. Magandang umaga,
doktor. Ipapagamot ko
pô sa inyo ang anak
kong may sakit.
15. Ano ang kanyang
nararamdaman?
16. Masakit pô ang
kanyang tiyan at
nagtatae siya.
17. Matagal na ba ang
kanyang pagtatae?
18. Tatlong araw na pô!
19. Ang mabuting gamot
sa iyong anak ay
solusyon ng tubig na
may pinaghalong
asukal at asin.
ENGLISH
13. Take this medicine
every morning, noon
and afternoon, three
times a day.
14. Good morning, doctor.
I brought my sick child
to be treated.
15. How is she feeling?
16. She has stomach pain
and diarrhea.
17. Has she had diarrhea
for a long time?
18. For three days already!
19. An excellent medicine
for your child is water
with a mixture of sugar
and salt.
65 50
MANOBO
20. Unna, angoy kot oweg
no sokkad no litru
(sokkad no family coke
kos korokolloy) od
towwan ini to oruwon
kutsaron sukaa woy
tongngot tongnga to
kutsarita no asin.
21. Kopongnga idda, inot-
inotow tod po-inom to
disok kos anak du ipat
limmon minutus ahad
pa od pongilob
sikandin.
22. Otin od puungan du
ini, dii od kouhoy od
kokita ru nod ko-
uliyan kos anak du.
23. Nobokunan don bok
anak du?
24. Waa pa. Moppiya vo
nod puungan ini?
BISAYA
20. Ang una, pagkuha ug
usa ka litrong tubig
(usa ka family size
coke ang gidak-on)
butangan ug duha ka
kutsarang asukar ug
uno kuartu ka
kutsaritang asin.
21. Pagkahuman, paimna
ang imong anak sa
hinayhinay matag lima
ka minutus bisan kon
mosuka siya.
22. Kon buhaton mo kini,
dili madugay makita
mong mamaayo ang
imong anak.
23. Nabakunahan na ba ang
imong anak?
24. Wala pa. Maayo ba
kini nga buhaton?
102 87
FILIPINO
Pagbili at pagtawad
1. Magkano ang metro ng
telang ito?
2. Ang mahal naman!
May tawad pa ba?
3. Napakamura na nito.
4. Magkano ang gusto
mo?
5. Dagdagan mo pa ng
kaunti.
6. Ibibigay mo ba ng
limampung piso?
7. Sige. Ilang metro ang
kunin mo?
8. Ale, gusto mo bang
bumili ng basket?
9. Sino ang gumawa
nito?
10. Ako pô ang gumawa.
11. Gawa pô ito sa kamay.
ENGLISH
Buying and bargaining
1. How much is one
meter of this cloth?
2. That’s expensive! Can
you give me a
discount?
3. It’s very inexpensive as
it is.
4. How much would you
like to pay for it?
5. Offer a bit more.
6. Can you give it for
P50.00?
7. OK. How many meters
do you want?
8. Maám, would you like
to buy a basket?
9. Who made it?
10. I made it myself.
11. It’s handmade.
101 86
MANOBO
Kodbolli woy kod-angyu
1. Timpila kos sokkad no
mitru ka-ay't ogget?
2. Mahaa oraroy!
Kopakoy vo nod poka-
angyu?
3. Boratu ron oraroy ini.
4. Pila kos id kopi-i ru?
5. Timuliyu pot disok.
6. Pokovoggoy ru vo to
kolimman no pisus?
7. Ovayod. Pilon mitru
kod ongayon du?
8. Mam, kopiyan ka vod
bollit aat?
9. Ondoy kid bovaa
ka-ay?
10. Siyak dad kos id
bovaa.
11. Id binollad ku ra.
BISAYA
Pagpalit ug paghangyo
1. Tagpila ang usa ka
mitro niining panapton?
2. Mahal kaayo! Puwede
ba makahangyo?
3. Barato na kaayo ni.
4. Pila ang imong gusto?
5. Dugangi lang ug
gamay.
6. Ihatag ba nimo ug
singkwenta pisos?
7. Sige. Pila ka mitro ang
imong kuhaon?
8. Mam, gusto ka ba
mopalit ug basket?
9. Kinsa ang naghimo
niini?
10. Akoy naghimo.
11. Gikinamot lang nako.
66 51
FILIPINO
20. Una, kumuha nang
isang litrong tubig
(isang family size coke
kalaki) at lagyan ng
dalawang kutsarang
asukal at kalahati't
kalahating kutsaritang
asin.
21. Pagkatapos, unti-
unting painumin ang
anak mo nito bawat
limang minuto kahit
magsuka siya.
22. Kung gagawin mo ito,
mayamaya ay makikita
mo nang gumagaling
ang anak mo.
23. Nabakunahan na ba
ang anak mo?
24. Hindi pa pô. Mabuti ba
itong gawin?
ENGLISH
20. First, get one liter of
water (the size of a
bottle of family coke)
to this add two
tablespoons of sugar
and one fourth a
teaspoon of salt.
21. Next, give your child
sips of this drink every
five minutes even if she
vomits.
22. If you do this, you will
soon see your child
will get better.
23. Has your baby been
vaccinated yet?
24. No, not yet. Is it a good
thing to do?
67 52
MANOBO
25. Oyya. Inin po-ukit
sikandin od
kopongollangan pomot
movoggat no mgo
bohok iling to puliu,
mosakit kos
bokoongngan, titanus,
mokoggaan yokyok,
woy tomongki.
26. Duwon bo bayad tod
pobokuna?
27. Konna. Waa bayad tod
pobokuna.
28. Kannu kos so-op no
timpu no kopakoy nod
povokunan kos anak
ku?
29. Od livod a ka-ay init
so-op no buwan.
Loglohottow tod piyod
iddos anak du kodlivod
ka ka-ay.
BISAYA
25. Oo. Sa ingon niana nga
paagi, siya
mapanalipdan batok sa
mga grabing sakit sama
sa polio, sakit sa
tutunlan, titanus, gahi
nga ubo ug bayu-ok.
26. Naa bay bayad ang
magpabakuna?
27. Wala. Libre ang
magpabakuna.
28. Kanus-a ang sunod nga
higayon nga puwedeng
mabakunahan ang
akong anak?
29. Mobalik ako dinhi sa
sunod nga bulan.
Siguroha pagdala ang
imong anak inigbalik
nimo dinhi.
100 85
Kodbolli woy kod-angyu
Pagpalit ug paghangyo
Pagbili at pagtawad
Buying and bargaining
99 84
68 53
FILIPINO
25. Oo. Sa ganitong
paraan, siya ay
protektado sa mga
grabing sakit gaya ng
polio, sakit ng
lalamunan, titanu,
matigas na ubo, at saka
beke.
26. May bayad ba ang
magpabakuna?
27. Wala. Libre ang
magpabakuna.
28. Kailan ang susunod na
pagbabakuna sa anak
ko?
29. Babalik ako dito sa
susunod na buwan.
Tiyakin mong kasama
mo ang iyong anak sa
pagbalik mo dito.
ENGLISH
25. Yes. This way she will
be protected from a
serious illness like
polio, diphtheria,
tetanus, whooping
cough and mumps.
26. Is there a charge for the
injection?
27. No. The injection is
given free.
28. When is the next time I
can have my baby
immunized?
29. I will return here next
month. Be sure to bring
your baby back here
then.
69 54
98 83
FILIPINO
karning manok
karning pato
Inumin
gatas
kape
tubig
sikulate
salabat
soybin
tsa
ENGLISH
chicken
duck
Beverages
milk
coffee
water
chocolate
ginger tea
soybean coffee
tea
97 82
MANOBO
karnit manuk
karnit patuk
Inommon
gatas
kopi
oweg
sikulate
sinombug no luyya
suybin no kopi
tsa/sinombug
BISAYA
karneng manok
karneng pato
Imnonon
gatas
kape
tubig
sikwate
salabat
soybin
tsa
70 55
Mgo sakup to lawot minuvu
Parti sa lawas
Bahagi ng katawan
The body
71 56
MANOBO
Dos sakup to lawot minuvu
atoy
baka
bannoy
bivig
bokoongngan
bollad
bonnong
bouvuut uu
buwoo
buvun
dila
eta
gottok
gusuk
irung
kabpa
keddong
kiloy
kommoot bollad
BISAYA
Parti sa lawas
atay
suwang
bukton
baba
tutunlan
kamot
nawong
buhok
tuhod
paa
dila
bugan
tiyan
gusok
ilong
dughan
tikod
agtang
tudlo
96 81
FILIPINO
durian
kakaw
rimas
kape
kaimito/kaymito
guyabano
kalamansi
niyog
mangga
marang
saging
santol
dalanghita
papaya
buko mura
lansones
pinya
Karne
karning baka
karning baboy
ENGLISH
durian
cacao
breadfruit
coffee
starapple
soursop
calamansi
coconut
mango
marang
banana
santol
orange
papaya
young coconut
lansones
pineapple
Meat
beef
pork
95 80
MANOBO
duliyan
kakaw
komossi
kopi
koymitu
koyubana
limunsitu
loppu/niyug
mangga
marang
sahing
santol
sangkis
sopayat
tobbon loppu
tobbuwa
tungyab
Karni
karnit baka
karnit bavuy
BISAYA
duryan
kakaw
kamansi
kape
kaymito
abana
limonsito
lubi
mangga
marang
saging
santol
naranghita
kapayas
butong
lansones
pinya
Karne
karneng baka
karneng baboy
72 57
FILIPINO
Bahagi ng katawan
atay
baba
braso
bibig
lalamunan
kamay
mukha
buhok
tuhod
hita
dila
singit
tiyan
tadyang
ilong
dibdib
sakong
noo
daliri
ENGLISH
The body
liver
chin
arm
mouth
throat
hand
face
hair (head)
knee
thigh
tongue
groin
stomach
rib
nose
chest
heel
forehead
finger
73 58
MANOBO
kommoot pa-a
lawa
liyog
lison
mata
ngipon
oyyug
pa-a
paad
pomonayon
pusung
siku
suu
timbovakaa
tolinga
tullan
BISAYA
tudlo sa tiil
lawas
liug
batiis
mata
ngipon
likod
tiil
palad
abaga
kasingkasing
siko
kuko
kumagko
dalunggan
bukog
94 79
FILIPINO
kabute
palay
gabi
petsay
ampalaya
puso ng saging
sibuyas
okra
soybin
tubo
talong
kalabasa
upo
ubi
Mga prutas
rambutan
langka
suha
bayabas
abokado
ENGLISH
mushroom
rice grain
taro
Chinese cabbage
ampalaya
banana blossom
onion
okra
soybeans
sugar cane
eggplant
yellow squash
white squash
purple yam
Fruits
rambutan
jackfruit
pomelo
guava
avocado
93 78
MANOBO
oripollos
ommoy
ousiya
pitsay
poriya
pusut sahing
sibuyas
sowyut
suybin
tobbu
togotong
tovosaa
upu
uvi
Mgo bungot kayu
baangas
barak
boungun
boyabas
bukadu
BISAYA
libgos
humay
gabi
mitsili
paliya
puso sa saging
sibuyas
okra
soybin
tubo
talong
kalabasa
upo
ubi
Mga prutas
rambutan
nangka
boongon
bayabas
abokado
74 59
FILIPINO
daliri ng paa
katawan
leeg
binti
mata
ngipin
likod
paa
palad
balikat
puso
siko
kuko
hinlalaki
tainga
buto
ENGLISH
toe
body
neck
calf of leg
eye
teeth
back
feet
palm of hand
shoulder
heart
elbow
fingernail/toenail
thumb
ear
bone
75 60
92 77
FILIPINO
Mga gulay at pagkain
gabi
bawang
kamoteng-kahoy
bigas
patani
sitaw
mais
labong
bigas na mais
kanin
kamote
sili
siling pula
sigarilyas
kamatis
repolyo
luya
mani
monggos
ENGLISH
Vegetables and staples
kind of gabi/taro
garlic
cassava
hulled rice
lima beans
long beans
corn
bamboo shoots
ground corn/corn grits
cooked rice
camote
pepper
bell pepper
wing beans
tomato
cabbage
ginger
peanut
mongo beans
91 76
MANOBO
Mgo gulay woy koka-an
angkog
ahus
binggala
boggas
bo-isan
bongag
botad
dovung
giniling
kannon
kosila
kotumbaa
kotumbaan doorakkoo
koubang
koumati
ripulyu
luyya
moni
munggus
BISAYA
Mga gulayon ug kan-onon
gabi
ahos
kamoteng kahoy
bugas
patani
balatong
mais
dabong
bugas mais
kan-on
kamote
sili
atsal
karabansos
kamatis
ripolyo
luy-a
mani
monggos
76 61
Kodpohinonaw to kinohiyan
Pagtuon sa sinultihan
Pag-aaral ng wika
Langauge learning
77 62
MANOBO
Kodpohinonaw to kinohiyan
1. Kotuig ka vo nod
ooseng to Tinagalug?
2. Kotuig ka vo od oseng
to Binisoya?
3. Mokaabbot a ra to
disok.
4. Moko-oseng a to
disok.
5. Kopiyan a nod
pohinonaw to
kinohiyan dow.
6. Mokotoddu ka vo
koddi to kinohiyan
dow?
7. Monnuwon dow tod
oseng kos____ diyot
koniyun kinohiyan?
8. Ondak ngaran ka-ay
riyot koniyun
kinohiyan?
9. Ondak ko-uluhan
ka-ay?
10. Nokaabbot ka vo
ondak od osengon ku?
BISAYA
Pagtoon sa sinultihan
1. Kahibalo ka ba
magsulti ug Tagalog?
2. Kahibalo ka ba
magsulti ug Cebuano?
3. Makasabot lang ko ug
gamay.
4. Makasulti ko ug
gamay.
5. Gusto kong magtuon sa
inyong sinultihan.
6. Makatudlo ka ba nako
sa inyong sinultihan?
7. Unsaon ninyo pagsulti
ang_____ sa inyong
sinultihan?
8. Unsay ngalan niini sa
inyong sinultihan?
9. Unsay kahulugan niini?
10. Nakasabot ka ba sa
akong gisulti?
90 75
Mgo gulay, mgo bungot kayu, karne, inommon
Mga gulayon, mga prutas, karne, imnonon
Mga gulay, mga prutas, karne, inumin
Vegetables, fruits, meat, beverages
89 74
78 63
FILIPINO
Pag-aaral ng wika
1. Marunong pô ba
kayong magsalita ng
Tagalog?
2. Marunong pô ba
kayong magsalita ng
Cebuano?
3. Kaunti lang ang
naiintindihan ko.
4. Makapagsalita ako ng
kaunti.
5. Nais kong matuto ng
inyong wika.
6. Maari bang turuan mo
ako ng inyong salita?
7. Sa inyong salita, paano
mo sasabihin ang
_____?
8. Anong tawag nito sa
inyong salita?
9. Ano ang ibig sabihin
nito?
10. Naintindihan mo ba
ang aking sinasabi?
ENGLISH
Language learning
1. Can you speak
Tagalog?
2. Can you speak
Cebuano?
3. I can only understand a
little.
4. I can speak it a little.
5. I would like to learn
your(pl) language.
6. Can you teach me your
(pl) language?
7. In your language, how
do you say _______ ?
8. In your language,
what’s the name for
this?
9. What does that mean?
10. Do you understand
what I am saying?
79 64
MANOBO
11. Waa ku noovotti.
12. Waa a nokaabbot.
13. Ulitow ve-en.
14. Popoonatow ra tod
ooseng.
15. Kotuig kad od oseng to
Ininglis.
16. Langgot poron kos
osengan ku.
17. Od pohinonaw a pa ko
od monnuwon tod
ooseng to Minonuvu.
18. Moko-oseng ad to
disok no Minonuvu.
19. Monuvuwow kod
oseng ka koddi.
20. Kopiyan a nod kotuig
to Minonuvu.
21. Ongngad dad bo?
BISAYA
11. Wala ko makasabot.
12. Wala ko kasabot.
13. Pabor lang usba ra.
14. Hinaya lang ug sulti.
15. Kahibalo ka na mosulti
ug Iningles.
16. Yungit pa ang akong
sinultihan.
17. Magtoon pa ko'g
unsaon pagsulti ug
Minanobo.
18. Makasulti na ko'g
gamayng Minanobo.
19. Pagminanubo kun mag-
estorya ka sa akoa.
20. Gusto kong makahibalo
ug Minanobo.
21. Insakto ba?
88 73
FILIPINO
23. Gusto kong uminom
ng kape.
24. Kahit ako gustong-
gusto ko lalo na pag
malamig ang panahon.
25. Magkatulad pala tayo.
Ako kahit mainit,
uminom din. Kung
inaantok ako umiinom
ako ng kape para
maaalis ang antok ko.
26. Kumain na tayo.
27. Kumain kayong
mabuti; huwag kayong
mahihiya.
28. Napakasarap ang
pagkaing iyon.
29. Masarap.
30. Mahusay ka talagang
magluto.
31. Kumuha pa kayo.
32. Ayaw ko na, busog na
ako.
33. Pahingi pô ng tubig.
ENGLISH
23. I like to drink coffee.
24. I too like it very much,
especially when the
weather is cold.
25. We are a lot alike.
With me, even when it
is hot, I can drink it. If
I am sleepy, I drink
coffee to wake myself
up.
26. Let’s eat now.
27. (You pl) Eat heartily;
don’t be bashful.
28. That meal was very
delicious.
29. It’s delicious.
30. You really know how
to cook.
31. (You pl) Have some
more.
32. No, thank you, I’m full.
33. May I please have a
drink of water.
87 72
MANOBO
23. Kopiyan a nod inom to
kopi.
24. Ahad siyak; kopiyan a
nod inom, labbi rok
mohonnow no timpu.
25. Nokod-iling ki vos.
Siyak ahad monit no
timpu od inom a to
kopi. Otid
pokotinunhon a,
inomman ku ra to kopi
amoy'd ka-awa ron kos
kotinuhon ku.
26. Ka-an kid.
27. Avoy kow ka-an; yo
kow od ko-ilow.
28. Monanam nod koka-an
idda.
29. Monanam.
30. Moppiya ka nod oilutu.
31. Uman kow pa.
32. Dii ad, novuung ad.
33. Bontogbontog, boggayi
a pot oweg.
BISAYA
23. Gusto ko moinom ug
kape.
24. Bisag ako gusto pod
nako, labi na kon
tugnaw ang panahon.
25. Pareha diay ta. Ako
bisan init ang panahon,
moinom ko ug kape.
Kon katulgon ko,
imnan nako'g kape aron
makuha ang akong
katulogon.
26. Mokaon na ta.
27. Kaon mo ug maayo;
ayaw mo ug kaulaw.
28. Lami kaayo kadtong
pagka-ona.
29. Lami.
30. Maayo ka moluto.
31. Kuha pa mo.
32. Di na ko, busog na ko.
33. Pabor lang tagai ko ug
tubig.
80 65
FILIPINO
11. Hindi ko pô
naintindihan.
12. Hindi ko maunawaan.
13. Pakiulit pô.
14. Magsalita ka ng dahan-
dahan.
15. Marunong ka ng
magsalita ng Ingles.
16. Hindi pa maayos ang
aking pagsasalita.
17. Mag-aaral pa ako kung
papaano magsalita ng
Manobo.
18. Makapagsasalita ako
ng kaunting Manobo.
19. Kausapin mo ako ng
Manobo.
20. Gusto kong matuto ng
Manobo.
21. Tama ba?
ENGLISH
11. I didn’t understand.
12. I don’t understand.
13. Please repeat it.
14. Speak more slowly.
15. You know how to
speak English.
16. My speaking
(pronunciation) is not
yet correct.
17. I am still learning how
to speak Manobo.
18. I know how to speak a
little Manobo.
19. Speak with me in
Manobo.
20. I want to learn
Manobo.
21. Is that correct?
81 66
86 71
FILIPINO
11. Oo, mamaya
pagkatapos kaming
mag-almusal.
12. Malayo ba ang bukirin
ninyo?
13. Hindi malayo. Malapit
lang, wala pang isang
kilometro.
14. O, aalis na ba tayo?
15. Oo, alis na tayo para
makabalik tayo agad,
dahil may puntahan pa
tayo.
16. Nagugutom ako at
nauuhaw.
17. Kumakain ka ba ng
isda?
18. Oo, kumakain ako.
19. Isalang mo na ang
kaldero.
20. Iinom ka ba ng kape?
21. Anong gusto mong
inumin?
22. Kahit ano basta
mayroon.
ENGLISH
11. Yes, later after we
finish breakfast.
12. Is it far to your(pl)
field?
13. It’s not far. It’s just
nearby, not even one
kilometer.
14. Then, shall we go?
15. Yes, let’s go so we can
return soon because we
still have somewhere
else to go.
16. I’m hungry and thirsty.
17. Do you eat fish?
18. Yes, I like it.
19. Put the pot on the fire.
20. Will you drink coffee?
21. What will you drink?
22. Whatever there is.
85 70
MANOBO
11. Oyya, kangkan tod
kopongnga koy od
laammag.
12. Moriyu vok kamot
dow?
13. Dii moriyu. Morani ra,
waad inguma to
sokkad no kilumitru.
14. Na, od ipanow kid?
15. Oyya, ipanow kid su
amoy go-os ki rod
pokolivod su duwon
pod undiyonnan ta.
16. Gutasan ad woy
notokkangan a.
17. Od ka-an ka rad to
ngaap to oweg?
18. Oyya, kopiyan dad
man.
19. Dikon dud kos
kondiru.
20. Od inom ka to kopi?
21. Ondak kopi-i ru nod
inommon?
22. Ahad ondak duwon.
BISAYA
11. O, pagkahuman namo'g
pamahaw.
12. Layo ba ang inyong
uma?
13. Dili layo. Duol lang,
wala moabot ug usa ka
kilomitro.
14. Unya, molakaw na ta?
15. O, molakaw na ta aron
dali ta makabalik, kay
naa pa tay adtoan.
16. Gigutom ko ug giuhaw.
17. Mokaon ka'g isda?
18. O, gusto ko'g isda.
19. Itak-ang na ang
kaldero.
20. Moinom ka'g kape?
21. Unsay gusto nimong
imnon?
22. Bisag unsa basta naa.
82 67
Kod-oilutu woy kodka-an
Paglung-ag ug pagkaon
Paglulutò at pagkain
Cooking and eating
83 68
MANOBO
Kod-oilutu woy kodka-an
1. Ondak od puungan du?
2. Od oilutu a to lammag
doy.
3. Ondak od ilutuwon
du?
4. Od oilutu a ra to
poriya od sombutan to
soo.
5. Kopiyan ka vo nod ka-
an to barak?
6. Oyya, kopiyan a nod
ka-an to kuaput to
barak woy dos lisoo
rin.
7. Kopiyan ka vo nod
gohulay to barak
kangkan to moko-
untud?
8. Oyya. Ambo; duwon
barak dow?
9. Oyya, duwon maapung
no motossan diyot
kamot doy.
10. Otin od kopiyan ka, od
angoy ki kangkan tod
kotahadtahad.
BISAYA
Paglung-ag ug pagkaon
1. Unsa ang imong
gibuhat?
2. Maglung-ag ko sa
among pamahaw.
3. Unsa ang imong lung-
agon?
4. Magluto lang ko ug
paliya sagulan ug itlog.
5. Gusto ka mokaon ug
nangka?
6. O, gusto kong mokaon
ug nangka ug ang iyang
liso.
7. Gusto ba nimo
mogulay ug nangka
unyang udto?
8. O. Ngano; naa moy
nangka?
9. O, naay daghang
gulang sa among uma.
10. Kon gusto nimo,
mokuha ta unyang
taudtaud.
84 69
FILIPINO
Pagluluto at pagkain
1. Anong ginagawa mo?
2. Nagluluto ako ng
aming almusal.
3. Anong niluluto mo?
4. Nagluluto lang ako ng
ampalaya na may itlog.
5. Gusto mo bang kumain
ng langka?
6. Oo, gusto kong kainin
ang laman pati ang
buto.
7. Gusto mo bang
maggulay ng langka
mamayang tanghali?
8. Oo. Bakit; may langka
ba kayo?
9. Oo, marami ng
puwedeng pitasin sa
aming bukirin.
10. Kung gusto mo,
kukuha tayo mamaya.
ENGLISH
Cooking and eating
1. What are you doing?
2. I am cooking our(ex)
breakfast.
3. What are you cooking?
4. I’m just cooking
ampalaya with eggs.
5. Do you like to eat
jackfruit?
6. Yes, I like to eat the
fruit as well as the
seeds.
7. Would you like
jackfruit as a vegetable
later at noon?
8. Yes. Why; do you(pl)
have jackfruit?
9. Yes, there are many
mature ones in our
field.
10. If you would like, we
can get some after
awhile.