download: daawo la'aanta: beelaha laga tirada badan yahay

reportDaawo La’aanta: Beelaha laga tirada Badanyahay Soomaaliya ee La IllaaweyQoraaga Martin Hill

© Minority Rights Group International 2010All rights reserved

Material from this publication may be reproduced for teaching or for other non-commercial purposes. No part of it may bereproduced in any form for commercial purposes without the prior express permission of the copyright holders. For furtherinformation please contact MRG. A CIP catalogue record of this publication is available from the British Library. ISBN 978 1 907919 01 5. Published October 2010. Printed in the UK on recycled paper. Daawo La’aanta: Beelaha lagatirada Badan yahay Soomaaliya ee La Illaawey is published by MRG as a contribution to public understanding of the issuewhich forms its subject. The text and views of the author do not necessarily represent in every detail and all its aspects, thecollective view of MRG.

Inan Bantu ah ee joogto gudaha gurigeeda, Mudug, Puntland. Petterik Wiggers/Panos

MahadcelinWarbixintan waxay qayb ka tahay mashruuc MRG oo lagurabo in lagu sugo nabadgalyada beelah laga tirade badanyahay ee nuglan ee Soomaaliya iyo in lagu abaabuloxorriyaddooda aasaasiga ah, kaasoo ay maalgeliyeenMidowga Yurub (European Union) oo adeegsanayaNidaamka Yurub ee Dimoqraadiyadda iyo XuquuqdaInsaanka (European Instrument for Democracy and HumanRights), iyo hay’adda Caawimaadda ee Ayrland (Irish Aid).Ujeeddada mashruucu waxay tahay in la kordhiyo kartidadabagalka iyo qareenimada ee ururrada mujtamaca raydkaah iyo dadka u halgama xuquuqda insaanka ee Soomaaliyakuwaasoo iyagu beelaha laga tirada badan yahay u dooda,iyo in la abaabulo ka qaybgalkooda dadweynaha haddii aytahay heerka xaafadeed, qaran iyo caalamkaba. Qoraallada

ku jira warbixintan waxaa ka masuulah oo keliya MRG, oo marna loomaarki karo in ay ka turjumayaanfikradda Midowga Yurub amahay’adda Irish Aid.

Ururka dalka gudihiisa ka matalaya MRG ama wadashaqeeyaan waa Dalada Gargaarka iyo xuquuqda dadkalaga tirada badan yahay ee SOMRAF (Somali Minority Rightsand Aid Forum) (SOMRAF), kaasoo ah urur aanan macaashku shaqaynin oo u dadaala xuquuqda insaanka,caawimaadda iyo horumarka Soomaaliyeed isagoosaldhiggiisu yahay Nairobi xarumana ku leh Soomaaliya,Soomaaliland, Jabuuti iyo Itoobiya.

Hawsha soo ururinta macluumaadka loo adeegsadaywarbixinta waxaa qabtay laba xirfadleyaal cilmibaaris ooSoomaali ah oo iyagu jooga Nairobi, Kenya – Ahmed OsmanIbrahim (cilmibaaraha sare), oo agaasime hore ugu ahaabarnaamijka Soomaaliya ay ka waddo hay’addacaawimaadda ee ActionAid, iyo Mariam Yassin Hagi Yussuf-Jirde, Agaasimaha Guud (Executive Director) ee ururkaaanan dawli ahayn (NGO) ee Soomaaliyeed ee la yiraahdoIIDA Ururka Horumarinta Haweenka (Women’s DevelopmentOrganization) (cilmibaarto). Ururka MRG waxuu aqoonsanyahay gargaarka daruuriga ah ee ay iyagu warbixintan kadhiibteen. Waxaa weliba loo mahadcelinayaa Murtaza ShaikhSarkaalka Sharciyeed iyo Siyaasiyeed (Legal and PoliticalOfficer) ee Hindisaha Ka hortagga Colaadda ee looadeegsado Diblomaasiyadda Dahsoon (Initiative on ConflictPrevention through Quiet Diplomacy) (ICPQD) eejaamacadda University of Essex.

Ururka MRG waxuu ka mahadcelinayaa wadashaqaynta iyoxiisaynta laga helay ururro iyo shakhsiyaad tiro badan oocaalami ama Soomaali ah iyaga oo lagala tashadaywarbixintan ama loo waraystay, iyo gaar ahaan ururradabeelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliyeed iyo dadkii lawaraystay ee ka soo jeeda beelaha laga tirada badan yahay.

Tafatiraha Xilsaaran iyo Isuduwaha Mashruuca(Commissioning Editor and Project Coordinator): MaruscaPerazzi. Tafatiraha Warbixinta (Report Editor): Helen Kinsella.Isuduwaha Soosaarka (Production coordinator): KristenHarrison. (Typesetting): Kavita Graphics.

QoraagaMartin Hill waa lataliye madaxbannaan. Waxuu haystaashahaadada ugu sarraysa jaamacadda ee PhD oo uu uhaysto Cilmiga barashada Dadka iyo dhaqamadooda (SocialAnthropology) iyadoo uu ka helay jaamacadda dhaqaalahaee London School of Economics. Hay’adda xuquuqdainsaanka ee Amnesty International ayuu u ahaa CilmibaarahaGeeska Afrika (Researcher on the Horn of Africa) lagabilaabo 1976kii ilaa 2008dii, waxuuna dhowr sanadoodXubin Guurto ah (Visiting Fellow) ka ahaa MachadkaCilmibaarista Barwaaqosooranka (Institute of CommonwealthStudies), jaamacadda University of London.

Minority Rights Group InternationalMinority Rights Group International (MRG) is anongovernmental organization (NGO) working to secure therights of ethnic, religious and linguistic minorities andindigenous peoples worldwide, and to promote cooperationand understanding between communities. Our activities arefocused on international advocacy, training, publishing andoutreach. We are guided by the needs expressed by ourworldwide partner network of organizations, which representminority and indigenous peoples.

MRG works with over 150 organizations in nearly 50countries. Our governing Council, which meets twice a year,has members from 10 different countries. MRG hasconsultative status with the United Nations Economic andSocial Council (ECOSOC), and observer status with theAfrican Commission on Human and Peoples’ Rights(ACHPR). MRG is registered as a charity and a companylimited by guarantee under English law. Registered charityno. 282305, limited company no. 1544957.

Daawo La’aanta: Beelaha laga tirada Badanyahay Soomaaliya ee La IllaaweyQoraaga Martin Hill

Ereyada la soo gaabiyey 2

Warbixinta oo Soo kooban 3

Horudhac 5

Maab 7

Nidaamka qabiillada ee Soomaaliya: xukunka qolooyinka tiro badan 8

Beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliya: Dhaxalka ka durugsanaanta bulshada iyo kalasooca dhaqan galay 9

Dhibaatooyinka hadda ku wajahan beelaha laga tirada badan yahay 16

Xadgudubka xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay ayadoo loo eegaayo gobol ka gobol 20

Qaxootida beelaha laga tirada badan yahay iyo Soomaalida dalalka caalamka ku nool 29

Hababka wax loo xalliyo: xoojinta xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay ayadoo loo maraayo adeegyo caalam ah 31

Taloyinka 33

Lifaaqa 1: Habka Cilmi-baariska 35

Lifaaqa B: Qaamuus-yare 36

Buugaagta la xushtey 38

Qoraallada 39

Tusmada

Ereyada la soo gaabiyey

AMISOM African Union Mission for Somalia (ErgadaMidowga Afrika ee jooga Soomaaliya)

CAT Convention Against Torture (Heshiiska Ka soohorjeeda Silic-dilyada)

CEDAW Convention on the Elimination of All Forms ofDiscrimination against Women (Heshiiska kusaabsan Tirtiridda Dhammaan NoocyadaKalasooca ee loo geysto Haweenka)

CERD Committee on the Elimination of RacialDiscrimination (Guddiga Tirtiridda Kalasoocaku salaysan Jinsiyadda)

CRC Convention on the Rights of the Child(Heshiiska ku saabsan Xuquuqda Carruurta)

EU European Union (Midowga Yurub)

ICCPR International Covenant on Civil and PoliticalRights (Heshiiska Caalamiga ah ee ku saabsanXuquuqda Sharciyeed iyo Siyaasiyeed)

ICERD International Convention on the Elimination ofAll Forms of Racial Discrimination (HeshiiskaCaalamiga ah ee ku saabsan TirtiriddaDhammaan Noocyada Kalasooca ee kusalaysan Jinsiyadda)

ICESCR International Covenant on Economic, Socialand Cultural Rights (Heshiiska Caalamiga ahee ku saabsan Xuquuqda Dhaqaale, Bulsheediyo Dhaqameed)

ICG International Crisis Group (Ururka Waqtigashiddada ee Caalamiga ah)

ICU Islamic Courts Union (Midowga MaxkamadahaIslaamiga ah)

IDP internally displaced person (qof gudaha dalkaku barakacay)

ILO International Labour Organization (Ururka Caalamiga ah ee Shaqaalaha)

NGO Non-governmental organization (Urur aanandawli ahayn)

NSS National Security Service (Adeegga Amniga Qaranka)

SNM Somali National Movement (Dhaqdhaqaaqa Qaranka Soomaaliyeed)

SOMRAF Somali Minority Rights and Aid Forum (GolahaXuquuqda Beelaha laga tirada badan yahayiyo Caawimaadda ee Soomaaliyeed)

TFC Transitional Federal Charter (XeerkaFederaaliga ah ee Dawladda ku meelgaar ah)

TFG Transitional Federal Government (Dawladda Federaaliga ah ee Ku meelgaar ah)

TNG Transitional National Government (Dawladda Qaran ee Ku meelgaar ah)

UNCHR UN Commission on Human Rights (GuddigaQaramada Midoobay ee Xuquuqda Insaanka)

UNDM United Nations Declaration on the Rights ofPersons Belonging to National or Ethnic,Religious and Linguistic Minorities (BayaankaQaramada Midoobay ee ku saabsan XuquuqdaDadka Ka soo jeeda Qolooyinka ku tiro yarQaranka ama Jinsiyadda, Diinta iyo Luqadda)

UNDP United Nations Development Programme(Barnaamijka Horumarinta ee QaramadaMidoobay)

UNESCO UN Educational, Scientific and CulturalOrganization (Ururka Qaramada Midoobay eeTacliinta, Cilmisayniska iyo Dhaqanka)

UNHCR United Nations High Commissioner forRefugees (Hay’adda Qaramada Midoobay ee Qaxootida)

UN OCHA United Nations Office for the Coordination ofHumanitarian Affairs (Xafiiska QaramadaMidoobay ee Isuduwidda Hawlaha Samafalka)

UNOSOM United Nations Operation in Somalia(Hawgalka Qaramada Midoobay eeSoomaaliya gudaheeda)

USWO Ubah Social Welfare Organization (UrurkaWanaagga Bulsheed ee Ubah)

VOSOMWO Voice of Somaliland Minority WomenOrganization (Ururka Codka HaweenkaBeelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliland)

WFP World Food Programme (Hay’adda Cunnada Adduunka)

DAAWO LA’AANTA: BEELAHA LAGA TIRADA BADAN YAHAY SOOMAALIYA EE LA ILLAAWEY2

Warbixinta oo Soo kooban

Halganka loogu jiro xuquuqda beelaha laga tirada badanyahay ee Soomaaliya waxuu barbar socdaa xaaladdatobaneeyadii sano ee ugu dambeeyey ee dadkoo dhanloogu geystey xadgudubka xuquuqda insaanka, lagabilaabo silic-dilyadii badnayd iyo cadaadiskii siyaasiyeed eexukunkii Siad Barre ilaa burburkii dawladda ee 1991kiiiyo dagaalkii sokeeye ee ka dib bilaabmay ilaa iminkanasocda. Xadgudubyo culus ayaa loo geystay Soomaalidadhammaanteed, ha ahaadaan qolooyin tiro badan iyokuwo tiro yarba.

Hase yeeshee, qolooyinka tiro badan waxay ka faa’iidohelaan nidaam qabiil oo dhaqan ah oo ay ka heleennabadgalyo iyo mudnaan aan diyaar u ahayn beelaha lagatirada badan yahay, kuwaasoo, colaad kastoo jirtaba, horeloogu geystay quursi iyo dibad uga saaridda noloshacaadiga ah ee dhaqaale, bulsheed iyo siyaasiyeed, taasoo aysabab u tahay dhaxaltooyo ay u yeesheen addoonsi,midabtakoor caado ah, hanti ka qaadid iyo barakac.

Nidaamka qabiilka ee ay isku tiiriyaan qolooyinka tirobadan ayaa beelaha laga tirada badan yahay weli kahorjoogsanaya in ay si wax ku ool ah uga qayb qaataansiyaasadda iyo shaqada; waxuu ka xannibaa helitaankacaddaalad fiican marka xadgudub loo geysto ama markaiyaga dembiga lagu eedeeyo; waxuu iyaga u diidaaxuquuqda ay u leeyihiin horumarka, tacliinta iyo samaysigahabnololeed waara; waxuuna ka horjoogsadaa oo looguciqaabaa guursiga xubnaha qolooyinka tiro badan.Qolooyinka tiro badan waxay weliba si caadi ah beelahalaga tirada badan yahay ugu geystaan hadallo neceyb ah,taasoo suurtogelisay in la sii wado dacaayadaynta beelahalaga tirada badan yahay ee ku salaysan muuqaalka jirkoodaiyo caadooyinkooda dhaqameed, sidaasoo ay kaga siidurkaan bulshada inteeda kale.

Dagaal sokeeye, iyo fallaagada Islaamiga ah ee ka dibka soo horjeesatay dawladdii ku meelgaarka ahayd eedaciifsanayd ee konfurta dhexe ee Soomaaliya, ayaa keenayin kumanaan qof oo beelaha laga tirada badan yahay ah ayka cararaan guryahoodii, iyagoo u baxay qaybaha kale eeSoomaaliya iyo dibadahaba. Beelaha laga tirada badanyahay waxaa loogu abbaaranayaa waa la’aanta dad ilaaliyaiyo weliba, mararka qaar, sababtoo ah diinta amadhaqannada kale ee ay haystaan iyo caadooyinkooda.

Ururka MRG waxuu soo ogaaday in haweenkaqolooyinka tiro, gaar ahaan, loo geysto xadgudub aad ufool xun oo ku yimaadda barakaca. Cilmibaareyaashaururka MRG waxay sanadkii 2009kii booqdeen xerooyinloogu talagalay dadka gudaha dalka ku barakaca (IDP)

kuwaasoo ku yaalla gobollada Buntland ee qayb ahaanismaamula, ee waqooyiga bari ee Soomaaliya, waxaana loosheegay in uu jiro habdhaqan laga naxo oo joogto ah oolagu kufsado haweenka beelaha laga tirada badan yahay,kaasoo ay la yimaaddaan ragga qolooyinka tiro badanmararka qaarna xubnaha booliiska, militariga ama amnigaee Buntland.

Gobollada konfurta dhexe ee Soomaaliya ee ayshiddadu ka dhammaan laadahay, xarakada hubaysan eeal-Shabaab ayaa sanadkii ugu dambeeyey weerarro rabshadbadan u geystey beelaha laga tirada badan yahay, gaarahaan Bantuda iyo Kiristanka, iyadoo laga soo warbixiyeytoogashooyin, madax ka jarid iyo soo dejinta sharciyoxannibaya caadooyinka diinta ku salaysan, iyadoo dadkayeeli waayana ay uga yimaaddaan dhibaatooyin adag.Colaaddu waxay sanadkan 2010 oo keliya ku khasabtaydad kumanaan gaaraya oo gobolladaas ku noolaa in ayhalkaas ka cararaan.

Waxay warbixintu muujinaysaa in JamhuuriyaddaSoomaaliland ee iskeed isu taagtay ee nabad guud ka jirtoay beelaha laga tirada badan yahay ku helaan dulqaaddheeraad ah. Hase yeeshee, wixii horumar ahaa ee la gaarilahaa waxaa soo gaabiyey waxqabad la’aanta dawladda,akhlaaqda dawladda ee liddi ku ah dadka u halgamaxuquuqda insaanka, iyo xubnaha qabiillada tiro badan oosii wada habdhaqanka waxyeellayn ah ee saamaynayahorumarka tacliimeed iyo bulsheed ee beelaha laga tiradabadan yahay.

Ururka MRG waxuu ogsoon yahay in ay aad u adagtahay in la horumariyo xuquuqda insaanka ee beelaha lagatirada badan yahay marka lagu jiro colaad aan kala go’ayn,laakiin waa in aanan marwalba dib loo riixin. Sidaasdarteed waxuu ururku soo jeedinayaa talooyinka soosocda, oo kuwo kale soo raacaan:

• Waa in Dastuurka cusub ee mustaqbalka loo soo saaroSoomaaliya si gaar ah loogu aqoonsado beelaha lagatirada badan yahay ee dalka jooga, waana in kaas laguadkeeyo xuquuqda ay u leeyihiin sinnaanta iyokalasooc la’aanta ee waafaqsan xeerasha xuquuqdainsaanka ee caalamka.

• Waa in la hubiyo in helitaanka caddaaladda xubnahabeelaha laga tirada badan yahay ay ula siman yihiindadka kale, iyadoo matalan dadweynaha wax la barayolana tababbarayo si xaakimiinta, booliiska, xeer-ilaaliyeyaasha iyo looyarrada difaaca loo baro arrimahaiyo xeerasha khuseeya xuquuqda beelaha laga tirada

DAAWO LA’AANTA: BEELAHA LAGA TIRADA BADAN YAHAY SOOMAALIYA EE LA ILLAAWEY 3

badan yahay, iyagoona laga hirgeliyo nidaamkacaddaaladda ee dalka.

• Waa in lagu dhaqaaqo tallaabooyin gaar ah oo lagudhawrayo laguna abaabulayo xuquuqda haweenka kasoo jeeda beelaha tiro yar, ee iyagu la kulma kalasoocwajahado badan oo ku salaysan jinsigooda iyokaalintooda qolada tiro yar.

• Beesha caalamku waa in ay taageero ka bixisoballaarinta shaqada Soomaaliya uu ka wado XafiiskaMadaxa guddiga Qaramada Midoobay ee XuquuqdaInsaanka si loogu daro barnaamij gaar ah oo loogu

talagalay xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay,kaasoo barbar socda kaalinta Khabiirka Madaxbannaanee Soomaaliya u xilsaaran (Independent Expert forSomalia), waana in ay taageero ka bixiso waxqabadkacaalamiga ah iyo goboleed ee lagu abaabulayoxuquuqda beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliya iyadoo loo sii maro tusaale ahaan GolahaXuquuqda Insaanka ee Qaramada Midoobay (UNHuman Rights Council) iyo Guddiga XuquuqdaInsaanka iyo Dadyowga ee Afrika (African Commissionon Human and Peoples’ Rights).

4 DAAWO LA’AANTA: BEELAHA LAGA TIRADA BADAN YAHAY SOOMAALIYA EE LA ILLAAWEY

5DAAWO LA’AANTA: BEELAHA LAGA TIRADA BADAN YAHAY SOOMAALIYA EE LA ILLAAWEY

Xaaladda ay ku sugan yihiin beelaha laga tirada badanyahay waa in la barbar dhigo duruufta ay Soomaaliya kusoo jirtay 20kii sanadood ee ugu dambeeyey oo la soomaray burburkii dawladda, dagaal iyo affadii ka dib dadkagaartay. Xadgudubyo aad u ballaaran oo ku saabsanxuquuqda insaanka ee aasaasiga ah ayaa loo geysteySoomaalida dhammaanteed, qolooyinka tiro badan iyokuwo tiro yarba, waxuuna ururka MRG ogsoon yahay inay adag tahay in la soo helo dariiq lagaga baxo colaadaha umuuqda kuwo aan dhammaanayn ee noocyo badan eelagu soo jiray tan iyo burburkii dawladda ee sanadkii1991kii.

Soomaaliya waxay indhaha caalamka ugu soo jeesteenqaskaas awgii, laakiin beelaha laga tirada badan yahay eedalku ilaa iyo iminka ma haystaan nidaam lagu ilaaliyoxuquuqdooda insaanka iyo kaalmayn samafal ah oo kufilan. Macluumaadka iyaga ku saabsan waa kuwo aanandhammaystirnayn dadkuna ma wada oga, inkastoo dhowrwarbixinood xaaladdooda laga soo saaray labaatankiisanadood ee ugu dambeeyey, sida matalan kuwa ay soosaareen ururrada Soomaaliyeed ee u dooda beelaha lagatirada badan yahay iyo culimada Soomaaliyeed.Warbixinnada caalamka ee ku saabsan dhibaatadaSoomaaliya si dhif ah ayaa loogu soo hadal qaadaa beelahalaga tirada badan yahay iyo xuquuqdooda.1

Hase ahaatee, haddana weligeed dib looma riixi karohirgelinta xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay ee laquursado, iyagoo qayb lagama maarmaan ah oo ballaaranka leh mujtamaca Soomaaliyeed. Beelaha laga tirada badanyahay waxaa ku wajahan kalasooc mujtamaca ka dhaqangalay iyo xadgudubyo aad u daran oo loo geystoxuquuqdooda insaanka. Nidaamka caadiga ah eeqabiillada ku dhisan ee ay aasaaseen qolooyinka tiro badanayaa beelaha laga tirada badan yahay weli kahorjoogsanaya in ay ka qayb qaataan siyaasadda iyoshaqada; waxuu ka xannibaa helitaanka caddaalad fiicanmarka xadgudub loo geysto ama marka iyaga dembigalagu eedeeyo; waxuu iyaga u diidaa xuquuqda ay uleeyihiin horumarka, tacliinta iyo samaysiga habnololeedwaara waxuuna yareeyaa isguursiga qolooyinka tiro badaniyo kuwo tiro yar.

Haweenka beelaha laga tirada badan yahay waxaa kuwajahan kalasooc noocyo badan: waxaa lagu xadgudbaaxuquuqdooda insaanka ee haween ahaan u yaalla, taasoouga timaadda nidaamyada siyaasiyeed ee dadweynaha iyoakhlaaqda bulsheed ee ragga, iyo weliba beelaha gaarka ah.Maxaa dheer, habdhaqan rabshad ku dheehan tahay oo

laga argagaxo oo ku salaysan jinsiga ayaa loo geystaahaweenka ka soo jeeda beelaha laga tirada badan yahay eeku rafaadaya xarumaha IDP ee gobollada Buntland eewaqooyi bari kaga yaalla dalka.

Waxa marka hore keenaya in aanan si fiican xaaladdaloo fahmin waa maqnaanshaha macluumaad la isku tiiryo.Ma jiro tirakoob la isku hallayn karo oo laga hayoshacabka Soomaaliya sababtoo ah qaska iyo qalalaasahadalka ka jira, sidaas darteedna ma jiro war ku saabsan waxabeelaha laga tirada badan yahay ay dhibaatada kalakulmeen, gaar ahaan marka la eego tirakoobka beelahalaga tirada badan yahay ee dalka guud ahaan ka maqan.Tirakoobyadii shacabka ee dagaalka sokeeye ka horreeyeywaxay ahaayeen kuwo shaki ka jiro oo la khilaafsan yahay.Waxaa isbedbeddel ka muuqdaa caddadka laguxisaabinayo shacabka Soomaaliya ee hadda, oo ay ku jirtoSoomaaliland (jamhuuriyadda iskeed isu taagtay eewaqooyi galbeed ku taalla), iyadoo qiyaasta ugudambaysay ee laga helay Bangiga Adduunku (World Bank)ay shacabka ku beegayso qiyaas ahaan 9 milyan oo qof.2

Qiyaasta laga helay Xafiiska Qaramada Midoobay eeIsuduwidda Hawlaha Samafalka (OCHA), marka lagudaro caddad ka yimid masuuliyiinta iskood isu taag ah eeBuntland, waxay taasi tilmaamaysaa in caddadka guud eeshacabku intaas ka badnaan karo, iyadoo qiyaas ahaan 5milyan ay ku nool yihiin konfurta dhexe ee Soomaaliya,3

qiyaas ahaan 2 ilaa 3 milyan ay joogaan Soomaaliland,4 iyoilaa 2.4 milyan ay ku nool yihiin Buntland.5

Sidoo kale, waxaa aad u yar tirakoobka saboolnimadabeelaha laga tirada badan yahay. Soomaaliya waxaymeelaha ugu hooseeya kaga jirtaa dalalka adduunka ugusaboolsan marka dhowr tusiyaal la raaco.6 Sida ay sheegtayHay’adda Qaramada Midoobay ee Qaxootidu (UNHCR),colaadda sii socota ayaa keentay in dad tiradoodu gaarayso1.4 milyan ay ku barakacaan dalka gudihiisa oo ay tagaankonfurta dhexe ee Soomaaliya iyo Soomaaliland waqtigiiku beegnaa dhammaadkii bishii Abriil 2010, iyadooislamarkaana ay milyan nuskii u qaxeen dalalka dariska laah Soomaaliya.7 Hay’adda Cunnada Adduunku (WFP)waxay soo ogaatay in dad tiradoodu gaarayso 2.5 milyan –qiyaas ahaan saddex meelood meel shacabka waddanka –ee dalka ku kala baahsan ay u baahan yihiin caawimaadcunto ah.8

Waxaa laga yaabaa, inkastoo aanan si dhammaystiranloo soo baarin, in beelaha laga tirada badan yahay ay guudahaan colaaddu u saamaysay (marka loogu saami dhigotirada dadkooda), si ka daran qolooyinka tiro badan,

Horudhac


marka la xasuusto khasaaraha iyo kalasooca aad u daran eehore u soo gaaray beelaha laga tirada badan yahay.

Waxaa dalka ka jira shuruuc u gaar ah, oo siyaado kuah xeerasha caalamka ee la aqoonsan yahay ee khuseeyaxuquuqda beelaha laga tirada badan yahay kuwaasoo lagusoo dhigay heshiisyo iyo bayaanno kaladuwan. DastuurkaSoomaaliland (oo aftiqaadid lagu soo oggolaaday maalintii31kii May 2001dii),9 Dastuurka Dawladda ku meelgaar ahee Buntland (oo la soo oggolaaday maalintii 5tii Juun2001dii),10 iyo Xeerka Dawladda Federaaliga ah ee Kumeelgaarka ah (TFG) ee Soomaaliya,11 ayaadhammaantood u huran sinnaanta iyo kalasooc la’aantamuwaadiniintooda dhammaantood. Xeerasha sharciyeedee kuwaas ku jira waxay yihiin kuwo cilmaani ah asalahaan waxayna guud ahaan hirgelinayaan isla xuquuqdanoocyadaas kaladuwan ah.

Kalasooca loo geysto beelaha laga tirada badan yahaywaxuu ka yimid akhlaaqyo bulsheed oo taariikh looleeyahay iyo xeerar caado ah. Wixii isbeddel ah ee muuqdawaa mid si aayar ah u yimid oo aan dalkoo dhan ku wadafidsanayn, maadaama aanay jirin shuruuc gaar ah ookalasooc la’aanta ku saabsan, tallaabooyin bulshada lagudhexgeliyo beelaha laga tirada badan yahay ama ololeyaaldadweynaha lagaga wacyigeliyo danta beelaha laga tiradabadan yahay. Waxaa markaa si degdeg ah taageero iyo ilo

ugu baahan dadka u dooda beelaha laga tirada badanyahay.

Soomaalida dhexdooda waxaa si aayar ah ugu kordhayaaqoonsiga, iyo u doodista, xuquuqda beelaha laga tiradabadan yahay. Waxaa aragti ahaan la aqbalay in beelaha lagatirada badan yahay ay ka qayb galaan dawladda iyobaarlamaanka. Waxay beelaha laga tirada badan yahaywakiillo ku lahaayeen heshiiska xukun qaybsiga ee TFG ooku toosan Xeerka Federaaliga ah ee Dawladda kumeelgaarka ah (TFC) oo la anshixiyey sanadkii 2004tii.

Haddana waxaa jira meelo farabadan oo weli u baahanin horumar laga gaaro kuwaasoo khuseeya dhawristaxuquuqda beelaha laga tirada badan yahay iyohabnololeedkooda, iyo joojinta akhlaaqda bulsheed eewaxyeellaynta leh ee taariikhda ay u leeyihiin qolooyinkatiro badan.

Waxay warbixintani ku salaysan tahay hawlmacluumaad soo ururin oo cusub oo uu qabtay ururkaMRG12 iyadoo weliba ku daraysa cilmibaarista hore loosoo qabtay. Waxay tilmaamaysaa baahiyaha sida dhakhsobadan ama degdegga ah uga jira meelaha dhibaataysan iyomeelaha aan dhibaataysnayn ee dalka, iyo welibaisbeddellada mustaqbalka fog loo baahan doono markaxaaladda qayb kasteba ay xasillooni gaarto ee ay kuhabboon tahay xeerka maamulka.


2000 400 km

Horn of Africa

ETHIOPIA

Mombasa

Addis Ababa

SUDAN

YEMEN

SAUDI ARABIA

ERITREA

UGANDA

KENYA

TANZANIA

SOMALIA

Mogadishu

Nairobi

Kampala

Khartoum

Dar es Salaam

Wad Madan ı̄

Ad Damazin

Gondar

Harar

Atbarah

Kasala Asmara

Assab

DJIBOUTIDjibouti

Berbera

Bossaso

Garowe

Beletweyne

Baidoa

Kismayu

Wajir

Kisumu

Lodwar

Tanga

Mwanza

Jimma

Arba Minch

Lake

Victoria

Zanzibar

Red Sea

Gulf of Aden

A R A B I A N

S E A

SOMALILAND PUNTLAND

SOUTH-CENTRAL

Sana’a

Hargeisa

Galkayu


Nidaamka qabiilladu waxuu weli muhiim u yahaySoomaaliya bulsho ahaan iyo siyaasad ahaanba.Qolooyinka tiro badan ee Soomaaliyeed (caadi ahaan looyaqaanno ‘bilis’)13 waxay u kala baxaan afar reer qabiil ooawooweyaasha laga soo qaatay: Daarood,14 Hawiye iyo Dir,oo iyagu ka soo jeeda nidaamka dhaqaale iyo bulsheed eexoolo dhaqatada guurta, iyo Rahanweyn (oo weliba looyaqaanno Digil-Mirifle), oo iyagu ah beerafalato xoolohaysta (xoolo dhaqato beero falata). Qabiilladaas, oodhaqan u leh in ay hub qaataan, waxay soo haysteendawladda casriga ah, siyaasadda, dhaqaalaha, iyo noloshamagaaleed tan iyo markii taliska lagala wareegayguumeysigii sanadkii 1960kii.

Nidaamka qabiillada waxaa hore loogu tilmaamay‘dimoqraadiyad xoolo dhaqasho’,15 iyadoo inta badan lagudiiday in meel keliya dalka laga wada xukumo habayaraatee. Qabiilladu waxay ku dhaqmaan nidaamyo xeeldheer oo lagu xalliyo wixii khilaaf ah, dhexdhexaadin iyowadashaqayn oo ku toosan xeerka caado ah.16

Ka dib isbeddelladii ballaarnaa ee qarni nuskii ku soogaaray bulshada ee ka bilaabmay dhammaadkiiguumeysigii, xorriyaddii dalka, kelitaliskii siyaasadeed,burburkii dawladda, colaaddii hubka la isugu qaatay iyodadka Soomaaliyeed ee adduunka qaxootinimo ugu kalabaahay, waxay qabiilladu weli yihiin, inta badan, qaabkagaar ahaaneed ee ay ku dhisan yihiin nidaamyadadawladda Soomaaliyeed iyo mujtamaca Soomaaliyeed eeka dambeeyey guumeysigii.17

Qaar ka mid xubnaha qolooyinka tiro badan, eedhibaatooyin dhaqaale qaba, ayaa u guuray shaqooyin ay

hore u qaban jireen uun qolooyin tiro yar oo gaar ah, sidakabatolista, ka shaqaynta saanta, iyo guryo dhisidda,iyadoo beelaha laga tirada badan yahay ee meelahaas kabaxay ay doonteen jagooyin dhaqaale iyo siyaasadeed oocasri ah welibana cusub. Hase yeeshee, daliilka uu ururkaMRG u soo qaaday warbixintan waxaa weli aad ugu cadcaadooyinka taariikh loo leeyahay ee xukunka qabiilka kusalaysan iyo xadgudubka qolooyinka tiro badan ku hayaanxuquuqda insaanka ee beelaha laga tirada badan yahay

Nidaamka qabiillada ee Soomaaliya:xukunka qolooyinka tiro badan

• Daarood: reer ama isutag qabiil oo ugu awood badanBuntland, iyadoo jilibyo qabiilka ka mid ahi ay joogaanbariga Soomaaliland iyo konfurta Soomaaliya.

• Hawiye: qabiil ugu awood badan Muqdisho, gobolkaku hareersan ee Banaadir, iyo weliba gobolladaHiiraan, Galgaduud iyo Shabeellada Dhexe.

• Dir: reer qabiil oo ka kooban Isaaq iyo Gadabuursi oojooga Soomaaliland, Ciise oo jooga Jabuuti, iyoBiyamaal oo jooga konfurta Soomaaliya.

• Rahanweyn oo weliba loo yaqaanno Digil-Mirifle:18

isutag qabiil, ku nool qaybta beeraha ee u dhexeysawebiyada Jubba iyo Shabeelle ee konfurtaSoomaaliya, oo iminka darajo ahaan u dhigmasaddexda qabiil ee xoolo dhaqato ah, iyagoo kakooban laba qabiil oo xoolo dhaqato beero falata oola isku geeyey – Digil iyo Mirifle – iyagoo sheeganayain ay ka yimaaddeen awoowe keliya.

Qolooyinka tiro badan ee Soomaaliya


Beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliya waykaladuwan yihiin oo kuma dhisna oo keliya mawduucyadajinsiyadda, diinta ama luqadda ee ay ku kaladuwan yihiinsida ku qayaxan Bayaanka Qaramada Midoobay ee kusaabsan Xuquuqda Dadka ka soo jeeda Qolooyinka ku tiroyar Qaranka ama Jinsiyadda, Diinta iyo Luqadda.19 Waxaykaladuwanaantaasi weliba ku salaysan tahay farqiyadabulsheed iyo taariikheed ee u dhexeeya beelaha laga tiradabadan yahay iyo qolooyinka tiro badan ee xoolo dhaqatoah ee qaybta hore ku xusan.

Beelaha laga tirada badan yahay waxay ugu badnaan kakooban yihiin saddex qolooyin bulsheed oo kala cad ooaanan hub qaadan – Bantu, Banaadiri iyo ‘qolooyinkaxoogsada’. Dhammaan beelaha laga tirada badan yahaywaxay sidoo kale yihiin Soomaali, iyagoo qolooyinka tirobadan la wadaaga luqadda iyo sifooyin dhaqameed oofarabadan.

Beelaha laga tirada badan yahay waxay ugu badnaan kayimaaddeen xaalado taariikheed iyo dhaqameed oo gaarah.20 Bantudu waxay tilmaamayaan dhaxalkii ka yimidganacsigii addoomada ee qarnigii sagaal iyo tobanaad aysamayn jireen Carabtii joogtay Sansibaar, goortaasooAfrikaantii laga soo qabtay bariga iyo konfurta Afrika lageeyey Soomaaliya oo laga iibiyey Soomaalida. DadkaBanaadiri ah waxay ka yimaaddeen beelihii ganacsatadaajnabi ahayd ee soo degtay magaalooyinka xeebeed eekonfurta 1,500 oo sanadood ka hor, iyagoo ka soo guurayGacanka Carbeed. ‘Qolooyinka xoogsada’ ee darajo yar, eeaanan xoolo dhaqato ahayn waxay hidde u lahaayeen in ayu adeegaan qolooyinka xoolo dhaqatada ah iyagoo la lahaaxiriir kalasooc ku dheehan yahay.21

Ka hor barakaca dadka farabadan ee dalka gudihiisa kasoo socday tan iyo sanadkii 1991kii colaadda awgeed,Bantudu waxay hore ugu badnaayeen gobollada beerafalatada iyo kaymaha ee webiyada u dhexeeya ee konfurtaSoomaaliya. Dadka Banaadiri ahi waxay ku noolaayeenmagaalooyin ku yaalla xeebaha konfurta dalka, iyagooqolooyinka xoogsada ay ku kala baahsanaayeen baadiyahaiyo magaalooyinka badidood iyagoo u kala baxsanaa beelotiro yar.

Bantuda iyo qolooyinka xoogsada waxaa caado u ahaydin ay ku xirnaadaan qabiillo iyo isirro gaar ah oo22

Beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliya: Dhaxalka kadurugsanaanta bulshada iyokalasooca dhaqan galay

• Bantu (ama Jareer), qolada tiro yar ee ugu weyn:waxay ka kooban yihiin dad ka yimid dad addoomoahaan jiray oo la soo qaaday ama soo baxsaday, iyobeero falato dhulka loogu yimid; waxay inta ugu badanahaayeen beero falato iyo farsamo yaqaan ku noolqaybaha beeraha ee webiyada u dhexeeya ee kuyaalla konfurta Soomaaliya, iyagoo qaar goor dambe u guureen ama u carareen meelo kale oo Soomaaliyaka mid ah.

• Beelaha farsmomaalka ah, oo taariikh ahaan looyaqaannay Midgaan (ama caadi ahaan waqtigaxaadirka ah loo yaqaanno Gabooye, Madhibaan iyoMuuse Deriyo, oo hore u ahaan jiray ugaarsato iyodad ka shaqeeya saanta iyagoo hawlo kaloodhaqameed iyo farasameed u qaban jiray qolooyinkatiro badan); Tumaal (biro sanceeye); iyo Yibro(takhasus u leh dhaqanka). Waxay ku kala baahsanyihiin Soomaaliya (Soomaaliland iyo Buntland), Itoobiyaiyo Jabuuti.

• Banaadiri: beelo ganacsato ah baayacmushtar kudhisan oo ka yimid dhulka Carabta iyagoo inta ugubadan ku nool magaalooyinka xeebaha konfurtaSoomaaliya – Muqdisho, Marka iyo Baraawe.

• Beelaha Xerta ah ama wadaada ah ee tirade yar,Qolooyinka diimeed ee tiro yar: waxaa kuwaas ka midah tiro yar oo Soomaali Kiristan ah, iyo weliba qolooyintiro yar oo ka mid ah diinta Islaamka – Ashraf iyoShekhal.

Beelaha laga tirada badan yahayee Soomaaliya: oo kooban


degaaneed iyagoo addoon u ahaa. Xiriirradaas addoonimo(oo loo yaqaanno sheegad) waxay burburayeen markashakhsi ama qoys ay cararaan, dal kale u guuraan amaabbaankoodu dhinto, sidaasoo ay iyagu xorriyad kuhelayeen laakiin ay ku ilaalo waayayeen. Qaarkood waxayisku dayi jireen in ay halkaas ka baxsadaan iyagoo meelkale u guuri jiray oo samaysan jiray awoowe been ah si ayisaga dhigaan xubin qabiilka ka mid ah, badi qabiilkii horeu ilaalin jiray.23

Saddexda qolooyin ee tiro yar waxay dhammaantoodyihiin dad la quursado, kalasooc loo geysto,24 oo guudahaan ka mamnuucan in ay qabiillada waaweyn isguursadaan, taasoo ah wax iyaga ku sii waday in ay guudahaan ka durugsanaadaan qolooyinka tiro badan qarniyobadan. Ka durugsanaanta bulshada ee Bantuda iyo‘qolooyinka xoogsada’ – beelaha laga tirada badan yahay eemidabtakoorka iyo kalasooca ugu badan loo geysto –waxaa qeexaya murtida Soomaaliyeed ee caanka ah eetiraahda, ‘looma-ooyaan ayaad tahay’ iyo ‘looma-aaraanayaad tahay’, taasoo tilmaamaysa in beelaha laga tiradabadan yahay aanay filan karayn in daawo loo soo helohaddii xuquuqdooda lagu xadgudbo.25 Qabiillada tirobadan waxaa caado u ahayd in ay diidaan in ay guursadaandad ka soo jeeda beelaha laga tirada badan yahay ama in ayiyaga wax la cunaan (iyagoo u arkayey in siyaabaha ay waxu cunaan qaarkood ay wasakh yihiin).

Caddadyada qiyaasan ee beelaha laga tirada badanyahay waxay yihiin kuwo inta badan loo malaynayo muranayaana ka jira, maxaa yeelay ma jiro tirakoob la iskuhallayn karo ama dhawaan la qabtay oo laga qaadayshacabka. UN OCHA sanadkii 2002dii waxuu kuqiyaasay in beelaha laga tirada badan yahay ay u dhigmaansaddex meelood meel wadarta shacabka, ama laba milyanoo ka mid ahaa lixdii milyan ee qof ee dalka waqtigaasjoogay.26

Haddii ay weli guud ahaan sax tahay qiyaastaas saddexmeelood meel, waxaa laga yaabaa in beelaha laga tiradabadan yahay ay iminka gaarayaan ilaa 3 milyan oo ka midah qiyaasta shacabka ee 9 milyan ah (marka Soomaaliyaiyo Soomaaliland la isku daro). Waqtigaas, OCHA waxuuBantuda ku qiyaasay in ay u dhigmaan boqolkiiba 15shacabka waddanka, ama 1 milyan, Banaadiri 1.5 milyan,iyo Midgaan/Tumaal/Yibro 1.5 milyan, inkastoo lafilanayo in caddadyadaasi ay iminka hoos u qiyaasayaandadka Bantu oo ay siyaado u qiyaasayaan qolooyinka kaleee tiro yar. Waxaa laga yaabaa in Bantudu ay udhigmayeen ilaa nus shacabkii (ka hor 1991kii) joogayqaybaha webiyada u dhexeeya.27 Dadka u doodaBantuda/cilmibaareyaashu waxay tilmaamayaan inBantudu ay u dhigmaan boqolkiiba 20 tirada guud eeshacabka Soomaaliyeed ee hadda.28

Maadaama uusan jirin tirakoob waqtiga ku habboonoo dhammaystiran oo ku saabsan shacabka beelaha laga

tirada badan yahay ee Soomaaliyeed waxay taasi keenaysaain hay’adaha caalamku ay isku dayaan in ay soo saaraanqiyaaso iyo macluumaad aanan isku darnayn oo kusaabsan qolooyinka kaladuwan ee tiro yar, si loo wanaajinkaro baarista iyo ka jawaabcelinta baahiyahoodahorumarka iyo caawimaadda.

Bantu (Jareer)29

Bantudu waxay weli haystaan caadooyin iyo sifooyindhaqameed oo farabadan oo u soo jiray tan iyo muddadiika horraysay markii addoon ahaan loo soo qabtay ee lakeenay Soomaaliya. Caadooyinkaasi waxay ku darsadeenqaababka cusub ee bulsheed ee ay ka samaysteenSoomaaliya.30 Magaca ‘Bantu’ waxuu ka yimid aqoonsigiidhammaadkii qarnigii 20aad ee asalkooda, muuqaalkooda,hiddahooda dhaqameed iyo isirradooda Afrikada Madow.Waxaa caado u ahayd in si darajo hoosaysa loo dhexgeliyoqabiillada iyo isirrada Soomaaliyeed.

Bantuda qaarkood waxay si fog ugu abtirsadaanbeelihii beera falatada ahayd ee waqtiyadii ugu horreeyeydhulka loogu yimid iyagoo ka horreeyey markii ay xoolodhaqatadu u soo guureen dhulka oo qarnigii sagaaltobanaad samaystay beelo gaar ah oo loo yaqaannoGoosha. Inkastoo addoonsigu meelahaas uu aad ugubadnaa, haddana mujtamaca Bantu ee waqtiga xaadirkaahi waxay ugu badnaan ka yimaaddeen boqolladii kun eeAfrikaantii lagu addoonsday ganacsigii addoomaha eeCarabtu wadday qarnigii sagaal iyo tobanaad.

Bantuda waxaa lagaga shaqaysan jiray lacag la’aanbeeraha konfurta dalka ee iyagu alaabooyin ay ka midyihiin misig iyo saliidda sisinta geyn jiray Bariga Dhexe iyomeelo kale. Waxay weliba qaban jireen shaqooyinka xooloraacidda, adeegeyaasha guryaha, dumar guryaha laguhaysto iyo farsamo yaqaan. Qaarkood waxay ku xirnaayeenreero Soomaaliyeed oo degaanka joogay, inkastoobadidood ay gooni ugu noolaayeen dhulal ay dhisteen ooBantu ah.

Waxaa markii ugu horraysay lagu hayey xukunaddoonsi31 ay taageersanaayeen oo ay dhiirrigelinayeenmasuuliyiinta guumeystihii Talyaaniga ahaa ee konfurta(qaybtaasoo markaa loo yaqaannay Dhulka soomaaliyeedee Talyaaniga (Italian Somaliland)) ilaa markii ugudambaysay ee sharci ahaan la mamnuucay addoonsiga eedadka xorriyaddooda la siiyey sanadkii 1903dii. Tirofarabadan ayaa baxsaday si ay beelo addoomo ah oo soobaxsaday uga dhisaan meelaha ugu fog kaymaha webiyadau dhexeeyey; waxaa kuwaas loo saaray magaca Goosha(‘dadka kaymaha’). Waxaa u suurtogashay in ay haystaanxorriyad badan, iyo weliba qaar ka mid ah qaababkoodiibulsheed iyo dhaqameed iyo luqadahoodii asalka ahaa, eetusaale ahaan ka soo jeeday mujtamacyada Zigua, Yao,Nyasa, Makoa, Ngindu iyo Nyika.32


Ka dib markii la mamnuucay addoonsiga, addoomofarabadan oo la rukhseeyey ayaa u guuray dhulalkakaymaha si ay ugu biiraan Goosha waxayna iyagu noqdeenGoosha. Kuwii ka haray magdhaw lagama siinaddoonsigoodii, qaar farabadan waxay weli u siishaqaynayeen dadkii haystay, iyagoo mararka qaar weli kujira xaalad addoonsi u eeg. Qaar kale waxaa u suurtogashayin ay beera falashada si madaxbannaan ugu noolaadaaniyagoo samaystay tuulooyin Bantu ah oo gooni ah.Sanadihii 1930nadii, Bantuda waxaa lagu soo rogay sharcishaqo khasab ah oo cusub oo guumeysiga ka yimid33

kaasoo iyaga ku khasbayey in ay waqtiyo badan kashaqeeyaan beeraha dadkii Talyaaniga ahaa ee dhulka usoo guuray iyagoo lacag aanan la siin jirin ama wax aad uyar la siin jiray.

Sida qaybaha kale ee mujtamaca Soomaaliyeed,qabiilladii xoolo dhaqatada ahaa iyo Rahanweyn ayaadadkaas ‘ilaalin’ ku siin jiray nidaam dhaqan galay oo ahaaxiriir addoonsi (sheegad) oo ay ku galayeen qaybahaqabiillada degaanka. Bantuda waxay ugu shaqayn jireen‘abbaankooda’ lacag la’aan iyagoo ka heli jiray quud iyobaahiyahooda bulsheed ee aasaasiga ah. Waxay sidaasabbaankooda uga helayeen ilaalin ku toosan xeerka caado ah.

Dumarka waa la dhiigmiiran jiray galmo ahaan;xubnaha qabiillada ayaa si caadi ah u kufsan jiraygabdhaha iyo haweenka Bantu ah iyagoo aan waxba lagaqaadi jirin, marka la barbar dhigo dhibaatooyinka ka imanjiray kufsashada dumarka qabiillada. Qabiilladu waxaycaado u lahaayeen in ay mamnuucaan in ay guursadaandadka Bantu ah, inkastoo ay iska caadi ahayd in ayguryaha ku haystaan haweenkooda.

Ka dib afganbigii militariga ee xukunka lagaga qaadaydawladdii rayidka ahayd ee xisbiyada badnayd sanadkii1969kii, isbeddelladii dhaqaalaha ku yimid ayaa fursadocusub Bantuda uga soo saaray horumarinta beeraha iyoganacsiga. Nidaamyadii kalasooca horjoogsanayey (ooiminka baaba’ay tan iyo burburkii dawladda) ee xukunkiiMadaxweyne Siad Barre ayaa Bantuda iyo qolooyinka kaleee tiro yar u furay tacliinta dawladda iyo shaqadadawladda, waxayna iyaga u suurtogeliyeen aqoonsibulsheed iyo wakiillo ay siyaasadda ku yeeshaan.

Intii ay ku sii shaqaysanayeen oo ay sii baranayeenfarsamooyinka ay diiddanayeen xoola dhaqatadu, waxayBantudu weliba xirfado cusub ka samaysteen beelahoodadhexdood waxayna u wareegeen shaqooyin farsameed oocasri ah oo farabadan, gaar ahaan injiniirnimada (sida dibu hagaajinta baabuurta ama doonyaha), warshadaha,nijaarnimada, qorista looxa, dhismaha guryaha, dhismahadhagaaxda, iyo rinjiyeynta guryaha.

Hase yeeshee, kalasoocu weli wuu badnaa, taasoo ay kusii socotay saboolnimadoodu. Bantuda waxaa ka lumaydhul aad u badan sababtoo ah sharcigii diiwaangelinta

dhulka ee 1975kii ay soo saartay dawladdii Siad Barre,kaasoo wixii dhul ah ay dawladdu kula wareegtay.Bantudu marar dhif ah ayay caddayn karayeen in ay iskaleeyihiin dhulkii ay caado u lahaayeen, welibana xubnahaqabiilladii dawladda ku xirnaa ayaa qaatay ama looqoondeeyey dhul beero ah iyagoon lacag bixinin ama waxyar bixiyey. Bantu badan waxaa hantida lagala wareegayiyagoon sharciga taas isaga difaaci karin ama isaga ilaalinkarin. Bantu waxaa lagu khasbay in ay, badi lacag la’aan,ugu shaqeeyaan hantiileyaashii cusbaa ee badi dhulkaaanan joogin.34

Sanadihii 1980nadii waxaa ka muuqday heegaansiyaasadeed oo cusub oo ay bilaabeen Bantudu. Ereygiixumaa ee hore Jareer (‘timo adag’, oo ka yimidawooweyaashooda Afrikaanka ah) ee ay Bantuda ugu yeerijireen qolooyinka ‘bilistu’, iyagoo isugu yeeri jiray jileec(timo jilicsan ama galgaloolan, taasoo tilmaamaysay in ayCarab ka yimaaddeen), ayay Bantuda laftigoodu sooqaateen si ay uga dhigtaan ereyga af Soomaali ah ee iskutilmaamayaan. Sanadihii 1990nadii, markii waddamadadunidu ay yimaaddeen Soomaaliya, ereyga Bantu ayaadhulka ku batay oo noqday mid kan hore la siman ooiyaga lagu tilmaamo.35

Sanadihii 1990nadii, goortii dagaalladii sokeeye ee kadambeeyey burburkii dawladda, hoggaamiyeyaashii dagaalee uu ka mid ahaa Janaraal Maxamad Caydiid (oo isaguMuqdisho kula dagaallamay cidaankii Maraykankasanadkii 1993kii), ayaa haystay gobollada konfureediyagoo ay garab joogaan jabhadahooda qabiil qabiil kudhisan, waxayna sii wadeen dhulka oo ay dadka xoog kagaqaadaan, dilis, barakicinta khasab ah ee dadka iyo kushaqaysigooda.36 Macaluushii darnayd ee sanadkii 1992kiika dhacday konfurta Soomaaliya ayaa si gaar ah u taabataydadyowga Bantu iyo Rahanweyn ee qaybaha Baydhaba.Hawlgal samafal ah ee Qaramada Midoobay, UNOSOM,ayaa la bilaabay, laakiin waxay Qaramada Midoobay dalkaka baxeen sanadkii 1995kii, iyagoo aanan wax fiican kaqabanin soo celinta nabadda, jabhadaha oo hubka lagaqaado, dib u dhisidda dawladda dhexe iyo midda bogoleediyo nidaamka caddaaladda, xallinta shiddada insaaniyeed,ama hubinta dhawritaanka xuquuqda insaanka. Dad kakala socda qabiillada dhammaantood ayay xadgudubyo ugeysteen jabhadihii hoggamiyeyaasha dagaal, waxaanabaaba’ay ilaalintii ay beelaha laga tirada badan yahay caadou lahaayeen in ay ka helaan qolooyinka tiro badan.

Bantu waxaa si gaar ah u waxyeelleeyey jabhadahahubaysan (oo u dagaallamayey in ay la wareegaan xukunkadhulka beeraha ah iyo qaybaha magaalooyinka eekonfurta), iyagoo si joogto ah u dhacayey ugunaxadgudbayey dadka rayidka ah. Qolooyinku waxay welibaiyaga u diiddanaayeen in ay qayb ka helaan kaalmadamacalluusha ee dalka timid. Kumanaan Bantu ah ayaadalka gudihiisa ku barakacay ama u cararay Kenya.


Ilaa iyo iminka, dadka Bantu si hagaagsan uguma aysuurtogelin in ay soo ceshadaan dhulkii laga xadaysanadihii 1990nadii ama ka hor. Haweeney Bantu ah oobarakacday oo lagu waraystay magaalada Hargaysasanadkii 2008dii ayaa ka soo warbixisay xaalad goortaascaadi ahayd oo macnaynaysa kalasooca iyo ka horjoogsigacaddaaladda:

Waxaannu lahayn dhul yar oo ku yaalla xaafaddaHodan [ee Muqdisho] laakiin iminka ma haysanno.Waxaa qaatay qoys Hawiye ah maadaama aannuBantu nahayna uma tagi karno oo kama soo ceshan karno 37

Xaaladda siyaasiyeed: halganka xukunkaloogu jiro, burburkii dawladda iyoxadgudubyada farabadan ee ku yimidxuquuqda insaanka

Halganka loogu jiro xuquuqda beelaha laga tirada badanyahay waxaa barbar socda xadgudub guud ahaaneed oomuddo badan loo soo geysanayey xuquuqda insaanka.Dawladdii Siad Barre, oo xukunka haysay 1969kii ilaa1991kii, ayaa xuquuqda insaanka u geysatay xadgudubyoculus, iyagoo ay ka mid yihiin silic-dilyo farabadan, sooxiritaanka dad farabadan oo aan sabab loo hayn iyocadaadis siyaasiyeed. Taliskii Siad Barre ee shakhsiahaaneed waxuu inta badan ku tiirsanaa militariga iyoAdeegga Amniga Qaran (NSS), oo ugu badnaan kakoobnaa qabiilkiisa Mareexaan ee reerka qabiil ee Daarood.

Waayihii hore, dawladda Siad Barre si cad ayay umamnuucday qabyaaladda loo adeegsado si looga helofaa’iido siyaasiyeed ama dhaqaale iyo midda kalasoocloogu geysto beelaha laga tirada badan yahay;nidaamyadaas oo ahaa kuwo ay si googo’an u hirgelinjireen adeegga NSS iyo maxkamadaha amniga ee sababla’aan ku shaqaynayey. Laguma dhaqaaqin barnaamijdadweynaha lagu barayo xuquuqda beelaha laga tiradabadan yahay lamana soo dejin shuruuc ku saabsankalasooca, ficil ahaanna, waxay dawladdu sii wadday ooay sii kordhisay qabyaaladda oo bartamaha ugu jirtayxukunkeeda iyo cadaadiskeeda.

Hase yeeshee, nidaamyada ka soo horjeedayqabyaalladdu waxay gacan ka geysteen wanaajintaxaaladda beelaha laga tirada badan yahay, waxaynaweliba taasi ku timid dhiirrigelinta waaxyaha dhaqaale eeaan ku salaysnayn xoolo dhaqashada ee ah beerofalashada iyo kalluumaysiga, iyo fikirka rasmiga ahaa ee‘sinnaanta nidaamka hanti-wadaagga’, gaar ahaantacliinta bilaashka u ahayd dadkoo dhan ilaa jaamacadda.

Waxay taasi ahayd markii ugu horraysay ee dadkaBantu iyo qolooyinka xoogsada ay si dhab ah tacliin u heli

karayeen. Laakiin nidaamyadaasi ma ay tirtirin kalasoocabulsheed ee jiray. Beero falatada Bantu ahayd ayaywaxyeello badani ka soo gaartay reerihii guurtada ahaa eegobolkooda u soo wareegay muddadii abaartii sanadkii1974kii, dhul ay caado u lahaayeen ayaana qaarfarabadan lagaga qaaday sharcigii diiwaangelinta dhulkaiyo minguurintii dhulka ee loo waday beeraha dawladdasanadkii 1975kii. Waxaa dhulkooda badi xoog kagaqaadan jiray xubnaha qolooyinka tiro badan ee ku xirandawladda ama u dhow qabiilka Siad Barre. Dadkakalluumaysta ee Bajuni ayaa lagu khasbay in ay galaaniskaashatooyin dawli ah oo ay ugu badnaayeen qabiilladatiro badan waxaana sidaas kaga lumay qalabkoodii iyohabnololeedkoodii kalluumaysiga ee ay shakhsi ahaan ulahaayeen ama qoyskoodu lahaa.

Ka dib markii dawladdii Siyad Barre ay afganbiyeenciidamadii mucaaradka ahaa sanadkii 1991kii, waxaaburburtay Jamhuuriyaddii Soomaaliya ee dib loo soomagacaabay, xadgudubyo culus oo ku saabsanxuquuqda insaanka iyo dembiyo dagaal ayay geysteenhoggaamiyeyaasha dagaal ee jabhadaha qabiil qabiil kudhisan ee konfurta dalka. Waxaa burburay xarumihiidawladda, waxaa aad loo dundumiyey waddooyinkii iyoisku xireyaashii kale ee dalka, waxaana dalka gudihiisa kubarakacay dad rayid ah oo aad u farabadan iyo qaxootifarabadan oo u gudbay dalalka deriska ah iyo meelo kashiisheeya. Waxaa qaskaas iyo waxshinimadaas ugubadnaan ku baaba’day ilaalintii qabiil qabiil ku dhisnayd eecaado loo lahaa, taasoo beelaha laga tirada badan yahayu sii halis galisay xadgudubyada iyo dembiyada aygeysanayeen xubnaha qabiilladu iyagoon laga soo jarin.38

Dhanka waqooyi galbeed sanadkii 1991kii,Dhaqdhaqaaqa Qaranka Soomaaliyeed (SNM) ayaa kudhawaaqay xorriyadda gaarka ah ee JamhuuriyaddaSoomaaliland oo iskeed isku taagtay. Markii uguhorraysay, beelaha laga tirada badan yahay ee magaaladaHargaysa (caasimada Soomaaliland) waxaa loogeysanayey dagaal, taasoo lagaga soo jarayey, faa’iidadii,ilaa xad ahayd, ee ay ka heleen nidaamyadii sinnaanta eedawladdii Siad Barre, iyagoo qaarkood lagu daraycuntubyo gaar ah oo militarigiisa ka mid ahaa. Xubnahaqolooyinka xoogsada ee hore loogu oggolaaday in ayhalkaas ganacsi ka furtaan oo ay guryo ka kiraystaan waala garaaci jiray, waa laga saari jiray waxayna u qaxeenItoobiya ama waxay degeen xaafadda heer hoose ah eeDami ee magaaladda ku taalla.39

Hase yeeshee, weerarradaasi xoogaa ka dib ayayjoogsadeen. Beelaha laga tirada badan yahay waxaa shankursi looga qoondeeyey Aqalka Wakiillada iyo afar lagasiiyey Golaha Sare ee Baarlamaanka taasoo waafaqsanDastuur cusub, takhtar Gabooye ah ayaana loomagaacabay in uu noqdo wasiir ku-xigeenkacaafimaadka.


Sanadkii 1998kii dhanka waqooyi bari, shir dhexmaray isimo iyo siyaasiyiin ayaa si gaar ah loogadhawaaqay Maamulka Goboleed ee Buntland oo ah qaybxorriyad badan oo ka tirsan Soomaaliyada federaali ah,iyadoo loo sameeyey dawlad gudaha ku shaqo leh oogaar ah, baarlamaan, xukuumad, waax caddaalad iyonidaamyo kale, waxaana ku yaraa faragelinta dawladdafederaaliga ah. Kumanaan qof oo ku barakacay colaaddiikonfurta Soomaaliya ka dib 1991kii ayaa u cararaydakadda horumarka degdeg badan ee Boosaaso ooBuntland ka mid ah, iyagoo ay ku jireen dad farabadan ooBantu ah iyo qolooyin kalo tiro yar.

Ka dib shirkii nabadda ee sanadkii 2000 la qabtay,waxaa la aasaasay baarlamaan ku meelgaar ah waxaanaDawlad Qaran oo Ku meelgaar ah (TNG) laga dhisayMuqdisho muddo saddex sanadood ah. Hase yeeshee,dawladda TNG gudaheeda ayuu khilaaf ka jiray waxaynaawoodi weydey in ay aasaasto maamul qaran, militari iyociidaan booliis oo meel dhexe laga maamulo, ama nidaamkaloo xukuumadeed ama caddaaladeed. Meelaha qaar,waxaa ka soo baxay maxkamado Islaami ah oo aan rasmiahayn iyagoo wata jabhado hubaysan iyo xabsiyo waxaynasuurtogeliyeen amni xaafadaha qaar laga soo dhaweeyey.

Nidaamka qabiillada ku dhisan waxuu xubnahaqabiilka ugu deeqay badbaado yar, laakiin beelaha lagatirada badan yahay ee aanan haysan qabiil ilaaliya ayaywaxyeello badan gaartay. Jabhaduhu waxay xukumeenqaybo dhul oo kaladuwan, iyagoo aanan laga jarindembiyadooda, waxaana farabatay dadka la afduubo eelagu weydiisto lacago farabadan.

Xerooyinka IDP, oo ay badi joogeen beelaha lagatirada badan yahay, xubnaha qolooyinka tiro badan eehubaysan ayaa si caadi ah u noqday ‘irrid ilaaliyeyaal’,iyagoo degaanka looga yaqaannay ‘mukulaal madow’.Marka ay xadaan caawimaadda ka timid hay’adahacaalamka (oo shaqaalahooda Soomaalidu ay ugubadnaan ka soo jeedeen qolooyinka tiro badan), waxay kudeeqayeen ilaalo hubaysan oo cunto lagu siin jiray.40

Ururrada NGO ee Soomaaliyeed qaarkood (oo kashaqaynayey dhibaatooyin kaladuwan oo la xiriiraxuquuqda iyo horumarka) ayaa ka aasaasmay konfurtadhexe ee Soomaaliya muddadaas qasku jiray, si ay ugasoo horjeestaan quwadda hoggaamiyeyaasha dagaal ooay isu dayaan in ay dib u soo celiyaan amniga aasaasigaah, xuquuqda insaanka iyo habnololeedka.

Dawladda Federaaliga ah ee Ku meelgaar ah (TFG),oo ka dhalatay wadahadallo nabadeed oo la qabtaysanadkii 2004tii si loogu beddelo dawladda qaran eeTNG, ayaa iminka dawlad Soomaaliya u ah. XeerkeedaFederaaliga ah ee Ku meelgaar ah, oo ah Dastuur kumeel gaar ah, waxaa ka kooban qodobbo muhiim ah ookhuseeya xuquuqda insaanka iyo xeerka maamulka,inkastoo aanan si cad loogu soo hadal qaadayn

xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay. Haseyeeshee, dawladda federaaliga ah ee TFG xukun ku filankuma hayso qayb dalka ka mid ah awoodna uma leh inay hirgeliso qodobbadaas.

Baaritaannada caalamku hadda ka fiirsanayo ee lagusamaynayo dembiyada dagaal iyo dembiyada liddi ku ahinsaanka ee ay geysteen qolooyinka kaladuwan eecolaaddu ka dhex martay Soomaaliya sanadihii ugudambeeyey waxay u badan tahay in lagu daro dembiyadaloo geystay beelaha laga tirada badan yahay.

Benadiri Koox labaad ee qolooyin tiro yar ayaa ka timid beelahabaayacmushtarka ee magaalooyinka ee ay dhisteenmuhaajiriin waqtiyo kaladuwan (qaarkood ilaa 1,500 sanoka hor) ka yimid meelaha iminka ah Sacuudi Carabiya,Yaman, Cummaan, Iraan iyo India. Waxay degeen ‘xeebtaBanaadir’ iyo tuulooyinka dhulka gudihiisa,41 waxaynadhisteen tuulooyin guryo dhagax ah si ay isu diffaacaan ooay ganacsi u samaystaan, iyagoo gacan weyn ka geystayfidinta Islaamka. Waxay la falgaleen qabiillada degaanka(xoolo dhaqata iyo Rahanweyn), iyagoo sii haystay qaar kamid ah sifooyinka gaar u ah.

Qaybaha BanaadiriQolooyinka Banaadiri waxaa ugu badnaan ka mid ahbeelaha soo socda.42

• Reer Xamar, oo ku nool Muqdisho (waqtigii Xorriyadda la helay qiyaas ahaan shacabka nuskii ayayahaayeen), oo ka dhigan ‘qabiilka’43 Xamar (magackaloo loo yaqaanno Muqdisho), iyagoo leh lahjad ugaar ah ee luqadda Soomaaliga (Af-Hamar), waxaynau kala baxaan qaybo ama ‘jilibyo’ kaladuwan oofarabadan.

• Degganeyaasha dakadda Marka (oo ahayd‘caasimadda’ xeebeed qarnigii saddex iyo tobanaad),oo mararka qaar loo yaqaanno Reer Marka, iyagoo lehlahjad u gooni ah ee Soomaaliyeed (Af-Donte) oo kuxiran Af-Maaymaay ee qabiillada Rahanweyn eedegaanka.

• Barawaani, ku nool magaalada xeebta ee Baraawe,iyagoo leh sifooyin taariikheed iyo dhaqan magaaleedoo qayb ahaan u gaar ah kuwaasoo ka yimid qarnigiilix iyo tobanaad markii Baraawe (oo la dhisay qarnigiisagaalaad) ay ahayd dakad ganacsi oo muhiim ah oois maamusha waxayna ka hortageen weerarradiiBurtaqiiska. Qarnigii sagaal iyo tobanaad, Baraawewaxaa loo aqoonsaday xarunta degaanka eecilmibarashada, tacliinta, faafinta diinta iyo aqoontasharciyeed ee Suufinimada Islaamka. Barawaaniduwaxay ku hadlaan Shimini oo u ah luqadda hooyo(iyadoo weliba loo yaqaanno Shimbalasi), taasoo ah


lahjad Kiswahili oo degaanka lagaga hadlo, iyo welibalahjadda jilibka Tunni ee Af-Maaymaay.

• Bajuni, beel kalluumaysata oo darajo hoose saboolnaah iyagoo ku nool dakadda konfurta ee Kismaayo iyojasiiradaha badda ee Bajuni ee u dhow xuduuddaKenya.44 Waxay awooweyaal fog ku leeyihiin konfurtabari ee Aasiya taasoo ka timid xirirradii ganacsiga eeqarniyo ka hor u dhexeeyey xeebta Soomaaliyeed iyoShiinaha iyo konfurta bari ee Aasiya. Waxay kuhadlaan Kibajuni, lahjad Kiswahali oo degaanka lagagahadlo, iyadoo u ah luqadda hooyo.

Qolooyinka Banaadiri waxay luqadda Soomaaligu u tahayluqad labaad waxa keliya ee qaranka loogu aqoonsadaanawaa ahaanshahooda muwaadiniin Soomaaliyeed. Tan iyosanadihii 1950nadii, qolooyinka Banaadiri waxay ku soojireen siyaasadda qarannimada iyagoo xisbiyo u gaar ahlahaa, kuwaasoo mararka qaar ku xirnaa xisbiyadaqabiillada kale. Qabiillada kale ee xoolo dhaqatada iyagukuma ay xirnayn ama kuma ay dhex jirin si ay kuwaasi uilaaliyaan, mana qabin ka durugsanaanta bulshada iyokalasooca ay qabeen dadka Bantu iyo qolooyinkaxoogsada.

Muddadii dagaalladii sokeeye ee ka dambeeyey1991kii, waxaa dhinaca kale u rogmatay darajadii hore umudnaanta lahayd ee qolooyinka Banaadiri, iyagoo qaarbadani ay ahaayeen ganacsadeyaal qani ah, maxaa yeelayma ay samaysan jabhad hubaysan oo ay isku ilaaliyaan.Waxyeello badan ayaa Reer Xamar ka soo gaartayweerarrada jabhadaha hoggaamiyeyaasha dagaal; iyagooguryahooda iyo dukaannadooda dhacayey; xadayeydahabka haweenka; kufsanayeyna gabdhaha iyo haweenka.Qolooyinka Banaadiri intooda ugu badan waxay u qaxeenKenya iyagoo qaxooti noqday. Dhowr kun ayaa weliganacsigooda ka wata Muqdisho, Baraawe iyo Marka,iyagoo jabhadaha qabiillada lacag siiya ama ay ushaqeeyaan rag hubaysan si ay isku ilaaliyaan.45

Dadka kalluumaysta ee Bajuni waxay weli joogaanmagaalada dakadda leh ee Kismaayo iyo JasiiradahaBajuni, inkastoo dagaalka sokeeye ay uga yimaaddeenweerarro iyo bililiqaysi ay u geysteen jabhadaha hubaysanee Kismaayo, halkaasoo ay isku soo dagaalayeen jabhadahaqabiillada iska soo horjeeda tan iyo 1991kii.

Qolooyinka xoogsada46

Qolooyinka xoogsada waa koox ka kooban qolooyin tiroyar oo gaar ah oo u kala baxa saddex kooxood oo ugumuhiimsan oo ku nool shaqooyin gaar ah oo aan xoolodhaqasho ahayn iyo farsamada,47 iyagoo daruuri u ahaadhaqaalaha dadyowga guura. Waxaa iyaga laga helaadhammaan dhulka Soomaaliyeed; Soomaalilandgudaheeda, waxay yihiin qolada tiro yar ee ugu weyn.48

Xubnaha qolooyinka xoogsada ma leh muuqaal kaduwan qabiillada xoolo dhaqatada ah ee ay la noolaayeenloomana arko in ay leeyihiin asal qalaad ama aananSoomaali ahayn. Waxay ku hadlaan lahjadaha degaanka eeluqadda Soomaaliga.

Saddexda kooxood ee ugu muhiimsan waxay yihiinMidgaan (keli ahaan Midgaan, jamac ahaan Midgo), ooweliba loo yaqaanno Gabooye Soomaaliland dhexdeeda,49

iyagoo caado u lahaa ugaarsiga iyo ka shaqaynta saantalaakiin waxay weliba qaban jireen shaqooyin farsameed ookaladuwan iyo gudniinka wiilasha iyo gabdhaha; Tumaal,oo caado u lahaa shaqada biro sancaynta; iyo Yibro (keliahaan Yibir, jamac ahaan Yibro) oo caado u lahaa kutakhasusidda dhaqanka.50

Shaqooyinkii caadada loo lahaa qaarkood ayaa lumaybartamihii/dhammaadkii qarnigii labaatanaad. DadkaYibro, tusaale ahaan, iminka kama faa’iido heli karaandakhligii mar iyaga ugu badnaa ee samanyo ee lacagahadhalmada iyo arooska ee ay ka heli jireen qolooyinka ‘bilis’(oo loo siin jiray ducada), maxaa yeelay waxaa caadadaasmamnuucday dawladdii Siad Barre horraantii sanadihii1970nadii iyadoo lagu tilmaamay mid ‘qabyaali ah’.

Tirada yar ee xubnaha qolooyinka xoogsada ee waxbartay waxay qabtaan shaqo ah nooca ay rabaan, laakiinintooda ugu badan waxay shaqo ka helaan waaxyahamuruqmaal iyo adeegidda, sida dadka suuqa wax ku iibiyaiyo ganacsatada; hilibleyaasha, shaqada guryaha, cuntokarinta iyo iibinta shaaha. Hase yeeshee, iminka keli kumaaha hawlaha ay caado u lahaayeen (meelaha ay kuwaasi welika jiraan), waxaana badi ku adkaatay in ay shaqo kale helaan.

Markii uu ka lumay habnololeedkii caadada u ahaa, iyocolaadda jirtay ayaa keenay in qaar farabadani ay uguuraan dhul magaaleed ama xerooyinka IDP ama in ay uqaxaan xerooyinka qaxootida ee dalalka deriska ah.

Iyadoo wax fiican ah, dhowr fannaaniin oo caan ahayaa ka soo jeeda qolada xoogsata ee Midgaan, waxaanaxushmeeya oo jecel beelaha qolooyinka tiro badan.51

Beelah laga tirada badanyahay ee diimeedKa sokow beelaha laga tirada badan yahay ee bulsho iyodhaqameed ee dhanka hore ku xusan, waxaa mararkaqolooyin tiro yar loo arkaa labada beelood ee yar yar eediinta Muslinka haysta – Ashraf iyo Shekhal – ee iyaga loogeystay xadgudubyo la xiriira jinsiyadda ama xuquuqdainsaanka. Waxaa weliba jira qolo tiro yar oo SoomaaliKiristan ah iyagoo ka kooban shakhsiyaad ama beeloSoomaaliyeed oo waalidkood ama iyagu ka tagay diintaIslaamka oo Kiristan noqday, iyagoo qaarkood ay is qariyaan.

Diinta ugu badan Soomaaliya ee ay guud ahaanSoomaalida dhammaantood haystaan waa IslaamkaSunniyiinta ee Shaafici ah. Waxay taariikh ahaan taasi


ahayd wax mideeya horumarka mujtamaca Soomaaliyeedee tan iyo faafiddii Islaamka ee dhammaadkii kunbuuxiiugu horreeyey. Habdhismeedka gaarka ah ee diintaIslaamka, ee meelaha kale ka jira, ayaa keenay in aydegaannada qaarkood ka dhashaan noocyo gaar ah.

Ashraf iyo ShekhalDadyowga Ashraf iyo Shekhal waxay caado u lahaayeen inay kaalin muhiim ah ka galaan xallinta khilaafaadka,waxaana xushmayn jiray oo ilaalin jiray qabiillada ay lanool yihiin. Hase yeeshee, qaarkood waxaa si xun utaabtay colaadihii sokeeye ee 1990nadii waxaana ka luntayilaalintaas caado u ahayd, iyagoo ay abbaarteen jabhadahaiyo hoggaamiyeyaasha dagaal ee qabiilladu si ay uguxadgudbaan xuquuqdooda insaanka.

Dadka Ashraf waxay sheegtaan in ay ku abtirsadaanNabi Maxamad iyo gabadhiisa Faatima, waxaynaaamminsan yihiin in ay Soomaaliya u soo haajireen qarnigiilaba iyo tobanaad. Dadka Ashraf ee jooga qaybaha dalkaqaar ka mid ah waxay ku xiran yihiin oo loo arkaaqolooyinka Banaadiri, inkastoo dadka Ashraf ee ku dhexnool dadka Digil-Mirifle ay iyaga ugu xiran yihiin jilibahaan. Shekhal (oo weliba loo yaqaanno Sheikhal amaSheikash) ayaa ah beel diimeed oo midda hore la siman oodalka ku kala daadsan iyagoo sheegta in ay asal ku leeyihiinCarabta iyo dadkii Islaamka ahaa ee ugu horreeyey.

Labada dadyow ee Ashraf iyo Shekhal waxay gaareenheer ay raad ugu yeeshaan siyaasadda dalka waxayna guulka gaareen waxbarashada iyo ganacsi ay la galaanwaddamada Carabta, haddana waxaa weli ku soo wajahikara kalasooc iyo xadgudubyo loo geysto xuquuqdoodainsaanka oo sabab ay u yihiin asalkooda qabiilka aananahayn iyo la’aantooda jabhad hubaysan. Sanadkii 2006dii,tusaale ahaan, xafiiska OCHA ayaa muujiyey xaaladdadhowr boqol oo qoys oo Shekhal ah oo barakac ku tagayItoobiya iyagoo kaalmayn caawimaad ah u baahan.52

KiristankaIlaa waqtigii Midowga Maxkamadaha Islaamiga ah (ICU)ay la wareegeen xukunka qaar ka mid ah qaybahakonfureed ee dalka ka dib 2006dii, waxaa guud ahaan laisaga dul qaadan jiray tirada yar ee Kiristanka Soomaali ah,iyagoo si furan kanisadaha ugu cibaadaysan jiray, inkastoosoo dhawaanshaha ergayda Kiristanka aanan rasmi ahaanla oggolayn.

Xeerkii dawladda TFG ee sanadkii 2004tii ayaa kudhawaaqay in diinta Soomaaliya ay tahay Islaamka. Kaasilaguma xannibin caqiidooyinka kale, laakiin intiisa ugubadan laguma aqoonsan xaqa loo leeyahay xorriyadda lagudoorto iimaanka. Kiristanku wakiillo kuma lehBaarlamaanka Federaaliga ah ee Ku meelgaarka ah (TFP)ama waax kaloo dawladda ka mid ah oo iyaga lagubadbaadin karo.

Xarakada hubaysan ee al-Shabaab, oo iminka xukumaugu badnaan konfurta dhexe ee Soomaaliya, waxay kudhaqmaan fasirashadooda aad u daran ee ShariicadaIslaamka,53 waxaanay abbaarteen dadka iyagu taas dhinacka noqda iyagoo ku dhaqma caqiidooyinka iyocaadooyinka Islaamka Soomaaliyeed, Kiristanka amaAfrikada asalka ah (Bantu iyo Goosha). InkastooIslaamiyiinta asal raaca ah ay sheegeen in aanay dadka beelbeel u kala saarin, haddana beelaha laga tirada badan yahayee Banaadiri, Bantu iyo Kiristanka ayaa lagu abbaaraycaddibaadda diinta ku salaysan. Si aad u hesho warbixindheeraad ah oo ku saabsan caddibaadda Kiristanka, fiiriqaybta ku saabsan konfurta dhexe ee Soomaaliya.

UgaarsatadaAweer (oo weliba loo yaqaanno Boni) ayaa ahaa beeshiikeliya ee waqtiyadan dambe ugaarsata Soomaaliyadhexdeeda, laakiin waxay u muuqataa in aanay iminkaSoomaaliya ka jirin ama ay aad ugu yar yihiin, taasoo katimid dhexgalkooda qabiillada degaanka; macaluul iyodilka ay u geysteen jabhadaha hoggaamiyeyaasha dagaal;ka haridda habnololeedkii caado ay u lahaayeen; iyobarakac ay ku tageen Kenya sanadihii 1990nadii si ay ugunoolaadaan degmada xeebta ee Lamu.54 CilmibaareyaashaMRG waxay Soomaaliya ka waayeen war laga hayo dadkaAweer (inkastoo qaarkood lagu sheegay in ay weli ku noolyihiin55 degaanka Hola ee degmada Badaade ee konfurtaSoomaaliya).

Waagii hore, beesha Aweer ee aad u tiro yar waxay kunoolaayeen qaybaha kaynta ah ee ku siman webiga Jubba.Qaar farabadan ayaa magaalada Baraawe ku noqday dadIDP ah oo barakacay. Waxay ku hadlayeen luqad Kushitioo u gooni ah. Dadka Aweer waxay sheegan kari lahaayeenin ay yihiin dadka dhulka loogu yimid iyagoo ku abtirsadadadkii ugaarsatada ahaa ee ugu horreeyey gobolka ee iyagulahaa habnololeed dadkan la siman, inkastoo darajadaasaanan weligood looga aqoonsan Soomaaliya dhexdeeda.Dadka Aweer waxay ka mid yihiin 42 qolo oo Kenya loogaaqoonsaday in ay yihiin dad dhulka loogu yimid.56

Dadka Eyle waxay yihiin qolo xoolo dhaqato ugaarsataoo gooni ah, tirana yar iyagoo ah beel tiro yar oo gaar ah.Waxay ku nool yihiin tuulooyin ku yaalla qaybaha udhexeeya webiyada. Waxaa la soo sheegay in ay gaarayaan12,000 oo qof oo ku kala nool afar tuulo oo ku yaallaGobolka Shabeellada Dhexe, iyo tiro ka yar oo ku nool dhulMuqdisho ku yaalla oo la dejiyey dadka IDP ah. Waxaygooni uga yaallaan dadka kale, qaar dhif ah ayaa waxbarashosoo qaatay, waxaa waxyeelleeya qabiillada Rahanweyn eedegaanka, waana dad sabool ah oo dulmiyaysan. (Sidoo kalefiiri qaybta ku saabsan konfurta dhexe ee Soomaaliya si aadu hesho warbixin dheeraad ah oo ku saabsan xaaladda ayiminka ku sugan yihiin dadka Eyle).


Beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliyeed wadajir –iyo xubnaha beelaha laga tirada badan yahay shakhsi ahaan– waxaa laga horjoogsadaa ama lagaga xadgudbaadhammaan noocyada kaladuwan ee xuquuqda insaanka eeaasaasiga ah ee ku qayaxan heshiisyada caalamiga ah iyokuwa goboleed sida Heshiiska Caalamiga ah ee ku saabsanXuquuqda Sharciyeed iyo Siyaasiyeed (ICCPR), HeshiiskaCaalamiga ah ee ku saabsan Xuquuqda Dhaqaale,Bulsheed iyo Dhaqameed (ICESCR), Heshiiska Ka soohorjeeda Silic-dilyada (CAT), Heshiiska Caalamiga ah eeku saabsan Tirtiridda Dhammaan Noocyada Kalasooca eeku salaysan Jinsiyadda (ICERD), iyo Xeerka Afrikada eeku saabsan Xuquuqda Insaanka iyo Dadyowga (AfricanCharter on Human and Peoples’ Rights), kuwaasoodhammaantood sharci ahaan qabanaya waddankaSoomaaliya.57 Qaar farabadan oo ka mid ah xadgudubyadabeelaha laga tirada badan yahay loogu geystay xaaladahadagaal ayaa weliba liddi ku ah Heshiisyada Geneva iyoqodobbada kale ee sharciga insaaniyeed ee caalamka

Hadallada neceyb ahDadka la waraystay, maragfurkii ay MRG u sameeyeen siwarbixintan loogu isticmaalo, waxay iyagu badi ku soohadal qaadeen ereyo ka mid ah hadallada neceyb ah, ee kayimid akhlaaqda bulsheed iyo dhaqameed eewaxyeellaynta leh ee yasidda ah iyo dhaxalka addoonsiga.Waxay ka soo warbixiyeen in iyaga si caadi ah ay uaflagaadeeyaan xubnaha qabiillada tiro badan, iyagoodadkaas ku xaqira darajadooda iyo aqoonsigooda qolo tiroyar. Dhowr xubnood oo ka mid ah dadka Bantu iyobeelaha laga tirada badan yahay ee xoogsada ayaa soosheegay si joogto ah loo caayo loona yaraysto. DadkaBantu waxaa weli loogu yeeraa addoon.

Darawal bas oo Bantu ah oo 40 jir ah kuna noolMuqdisho ayaa waxan soo socda u sheegay ururka MRG:

Waxaan ku nool ahay aqal yar oo cooshad ah oo labaqol leh. Nolol aad u adag ayaan ku nool ahay...Kalasooc badan ayaa naga haysta mujtamaca aannu kudhex nool nahay [taasoo ka dhigan in uu noogayimaaddo qabiillada tiro badan, oo u badan Hawiyeee jooga Muqdisho]. Dadka rakaabka baska ku ahway i caayaan. Marka ay doonayaan sabab ay iiguqayliyaan, baabuurka jooji bay i yiraahdaan markaaan marayno meeshii ay rabeen, oo maadaama uusanbasku sidaa uun isku taagi karin, waxaan joogsadaa

xoogaa ka dib halkii ay igu yiraahdeen joogso. Ka dibnacaay iyo qaylo ayaa la iigu mayraa...Dadkayga kalmadocaay ah ayaa loo sameeyaa waana la nacaa.58 Mararkaqaar, waxaan doorbidi lahaa in aan ku shaqeeyokaariyoone [anigoo xammaal ah], taasoo caadi u ahdadkayga jooga Muqdisho, si aan markaa iyaga ugalahadli karo dhibaatooyinkaas.59

Beelaha laga tirada badan yahay ee naafonimo qaba waxaaku wajahan noocyo kaladuwan oo kalasooc ah. Haweeneyjoogta Buntland waxay cilmibaaraha MRG ku tiri:

Waxaan ka soo jeedaa qolo tiro yar waanannaafaysan ahay. Aflaagada maalinwalba aan lakulmo inta ay leeg tahay looma dulqaadan karo.Noloshaydu sideeda kale ayayba isaga adag tahaymana aha in ay dadku igu caayaan Tumaalka aanahay iyo naafonimadayda.

Qodobbada 19aad iyo 20aad ee ICCPR60 iyo Qodobka 9aad

ee Xeerka Afrikada ee ku saabsan Xuquuqda Insaanka iyoDadyowga61 waxay ku toosan yihiin hadallada neceyb ah.Waa in Soomaaliya ay ku dhaqaaqdo in ay soo saartoshuruuc lagu mamnuucayo taageerada neceybka kusalaysan isirka, jinsiyadda ama diinta ee qaranka ka hirgalaee lagu dhiirrigelinayo kalasooca, kahridda ama rabshadda.Mustaqbalka, masuuliyiinta dawladdu waa in ay kudadaalaan in ay dib u eegaan oo ay isku hagaajiyaanshuruucda ku saabsan hadallada neceyb ah si loo hubiyo inay kuwaasi waafaqsan yihiin xeerasha caalamka ee la oggolyahay.

Waa in si degdeg ah wax looga qabto sida aymasuuliyiintu ugu dulqaataan hadallada neceyb ah, markala eego sababta weyn ee ay kuwaasi u yihiin xadgudubyadaloo geysto sharafta shakhsi ahaaneed ee ku xusan tuducasoo socda.

Waa in weliba shuruucdaas la soo raaciyo nidaamyo iyodariiqyo kaloo taxane ah, kuwaasoo gaar ahaan loogutalagalay in lagu kordhiyo qaybta ay beelaha laga tiradabadan yahay ku leeyihiin dadweynaha iyo siyaasaddaSoomaaliya; in lagu kordhiyo waxbarashada iyo aqoontaku saabsan xuquuqda insaanka; in lagu ilaaliyo war-isgaarsiinta beelaha laga tirada badan yahay iyo beelaha;wadahadallada jinsiyadaha iyo diimaha kaladuwan; iyoxeer habdhaqan oo macne ku fadhiya lana hirgelin karo ooloo sameeyo xildhibaannada iyo hoggaamiyeyaashasiyaasadeed.

Dhibaatooyinka hadda ku wajahanbeelaha laga tirada badan yahay


Wakiillada siyaasadeed oo yarSanadihii 2000 iyo 2004tii, dawladaha TNG iyo TFGwaxay midba iskood u ansixiyeen nidaamka xukunwadaagidda ee qabiilka ku dhisan ee loo yaqaanno‘hannaanka 4.5’ ee wakiillada, kaasoo ah xeelad kalasooc kudheehan yahay oo keenaysa in beelaha laga tirada badanyahay marka la isku daro ay u dhigmaan uun hal qabiil ootiro badan nuskii: waxaa hannaankaas lagu simaywakiillada afarta qabiil ee tiro badan, waxaana beelaha lagatirada badan yahay gebi ahaan lagu siiyey qiyaas ahaan nustirada kuraasta loo qoondeeyey reer kastoo qabiil tiro badanah. Sidaas darteed, sanadkii 2000, 31 ka mid ah 225 kursiee baarlamaanka (ama boqolkiiba 14) ayaa loo qoondeeyeybeelaha laga tirada badan yahay; sanadkii 2004tii, markiitirada kuraastu ay kor u kacday ee ay gaartay 275, beelahalaga tirada badan yahay waxaa loo reebay qaybtoodii 31kursi ahayd, taasoo tirada boqolleey ee wakiilladooda hoosu dhigtay oo ka dhigtay boqolkiiba 11.

Habka qaybinta kuraasta laguma matalayn tiradashacabka ama sida ay dhulka ugu kala qaybsan yihiin,taasoo aanan laga haynin macluumaad la isku hallaynkaro; waxayse ahayd, mid siyaasiyiintu ay ka wadaheshiiyeen oo ku salaysnayd waaxyaha dhaqameed eeSoomaalida. Qabiil kasta waxuu qaybtiisa kuraasta u kalaqaybsaday jilib jilib ahaan iwm, halkii beelaha laga tiradabadan yahay ay musharrixiintooda ka soo doorteen,iyadoo ay taas ka go’aan gaareen wakiillada ka kala socdabeelaha laga tirada badan yahay ee kaladuwan, iyadoonawixii muran ah ay xalliyeen guddi dhexdhexaadin oomadaxbannaan.62 Kuraasta boqolkiiba laba iyo tobanwaxaa loogu talagalay haweenka, inkastoo aanan tiradaasiyaga weligood la wada siinin.

Waxaa shaki ka yimid tirada iyo aqoonsiga beelaha lagatirada badan yahay. Ma jirin liis rasmi ah oo la isku tiirinkaro, ama macluumaad si cad loogu tirakoobayoastaamaha beelaha ama shacabka. Ka sokow beelaha lagatirada badan yahay ee ugu muhiimsan ee hore loo sootilmaamay, waxaa soo raacay dhowr ‘qolo tiro yar ah’ ooiskood isku soo taagay kuwaasoo ka soo jeeda qolooyinka‘bilis’ laakiin aanan faa’iido ku lahayn tiro ahaan iyosiyaasad ahaanba halka ay ku nool yihiin oo markaas rabayin ay kaalintooda sare ugu qaadaan sheegashada darajadaassiyaasadeed ee beelaha laga tirada badan yahay ee cusub.63

Inkastoo hannaanka 4.5 ay beelaha laga tirada badanyahay ku heleen ra’yi ay ku yeeshaan go’aannadasiyaasadeed ee la gaaro, waxuu ahaa mid daciifsan oo ugubadnaan ka baxsan meelihii lagu ogaa in ay kuguuldarraysatay dawladda TFG, taasoo ku soo jirtaycolaad iyo dhibaato joogto ah. Waxaa sidaas lagusuurtogeliyey in caalamku tixgeliyo xuquuqda beelaha lagatirada badan yahay goorta dib u dhiska dalka laakiin ilaaiyo iminka raad badan kama hadhin.

Inta la soo saarayo Dastuurka dib isugu habaysan eeaakhirka beddeli doona xeerka TFC ee hadda waxaa si gaarah loogu baahan doonaa in dib loo eego oo la beddelohannaankaas, si loo hubiyo in beelaha laga tirada badanyahay ay yeeshaan wakiillo siyaasadeed oo waxtar leh.Hannaanka waxaa cambaareeyey aqoonyahannada iyo uhalgameyaasha beelaha laga tirada badan yahay iyagoo kutilmaamay in uu muujinayo ‘kalasooca waadaxa ah ee jiraiyo quursiga daran ee jinsiyadeed’ (oo ku salaysanqiyaasaha qaladka ah ee loo haysto in ay tiradoodu tahay)iyo in uu diiddan yahay cabashooyinkii waqtigaas aysameeyeen beelaha laga tirada badan yahay.64

Hannaanka 4.5 iyo nidaamka loogu qaybiyey kuraastaayaa weli la adeegsadaa, laakiin, dhammaadkii 2008dii,dawladda TFG iyo isutag ka kooban kooxaha mucaaradkaah, oo la yiraahdo Ururka Dib u xoraynta Soomaaliya(ARS), ayaa ku heshiiyey in ay kordhiyaan tirada kuraastabaarlamaanka oo ay ka dhigaan 550, iyadoo kuraasta cusub200 ka mid ah loo qoondeeyey ururka ARS 75-na la siiyeyururrada mujtamaca raydka ah.65 Tirada kuraasta ee looqoondeeyey beelaha laga tirada badan yahay waa lalabalaabay oo waxaa laga dhigay 62, taasoo ka dhigan inqaybta ay halkaas ku leeyihiin ay weli tahay boqolkiiba 11.66

Mamnuucidda is-guursigaqolooyinkaInkastoo ay caado ahayd in qabiilladu ay mamnuucaanguursiga qolo tiro yar, haddana waxay taariikhdumuujinaysaa in la filanayo in xiriirrada noocaas ahi ayweligoodba soo jireen, iyagoo qarsoodi ah hadday uguyaraato, inkastoo ay dhif yihiin. Xannibaaddaas saaranisguursiga qolooyinka ayaa beelaha laga tirada badan yahayu diidday noocyada taageerada qabiilka ama horumarka eeku timaadda xirirrada guurka.

Waxaa halkan hoose ku qayaxan arrin loo soo sheegaycilmibaareyaasha MRG oo ku saabsan guur laba qolo dhexmaray oo ka dhacay Soomaaliland sanadkii 2009kii,goortaasoo nin qolo tiro badan ka soo jeeda iyo gabadhqolo tiro yar ay samaysteen xiriir qarsoodi ah aynaisguursadeen, taasoo keentay cadowtinimo badan ka timidqabiilka ninka.67

Noloshayda ayaan khatar geliyey. Waxaan ahayMadhibaan waxaanan guursaday nin Isaaq ahqiyaas ahaan hal bil ka hor. Waannu ogayn halistaaannu ku sii soconnay laakiin waxaannugo’aansannay in aannu baxsanno oo aannu iskuguursanno meel ka fog tuuladayada. Waxaannuimannay Gabiley reerka ninkayga ayaana dhib nookeenay. Waxay ninkayga ku khasbeen in uu i furoanigana waxaa i garaacay qaar ka mid ahqaarabadiisa. Dhalo inta ay ciid ka buuxiyeen ayay

madaxa igala dhaceen. Waxay u haysteen in aananigu dhibaatada wado, oo aan wiilkoodakexeysanayo. Dhaawac xun ayaa i gaaray waxaanareerkayga khasab ku noqotay in ay isbitaalka igeeyaan. Duqayda ayaa kulantay waxaana la i siiyeymagdhaw. Way caddayd waxa ay rabeen:‘Madhawgaaga qaado oo wiilkayaga iska ammaangeli’. Waxaa naloo arkaa dad ka hooseeya dadka kalemana jirto cid rabta in ay na guursato.

Xaaskii Madhibaan ahayd ee ninkeeda khasab looga furaywaxay cilmibaaraha MRG tustay nabarradii ka soo haraydhaawicii madaxa looga geystey. Waxay sheegtay in aanaydulmigaas u sheegin booliiska, ‘maxaa yeelay qofkadhaawaca ii geysta iyo qofka aan u cabanayaaba waxa ay kasoo jeedaan isla qabiil keliya’.

Haweeney Ogaadeen ah oo ku nool xero IDP ooMuqdisho ku taalla ayaa ka hadashay dhacdada soo socota:

Waxaan aqaannay gabadh ka soo jeedda qabiilkaHawadle oo guursatay nin Midgaan ah. Waxay derisku ahaayeen Beledweyne [bartamaha Soomaaliya]laakiin reerkeegu ma oggolayn ninkan ay dooratay.Waxay leedahay shan carruur ah: saddex wiil iyo labagabdhood. Waalidkeedu iminka iyada uma arkaangabadhoodii oo way ka jareen wixii xiriir ahaa.Waalidkeeda way jeceshahay oo waxay rabtaa in ayiyaga soo booqato laakiin waxay ka baqaysaa in ayiyada ku waxyeelleeyaan ninka ay dooratay. Markiiuu arkay dhibka ay ku jirto, ninkeedii oo jeclaa ayaaiyada furay si uu ‘sharafteeda ugu celin karo’.

ShaqadaMaadaama xoogaa ka mid ah beelaha laga tirada badanyahay ay waxbarasho fiican qaateen, marka laga reebo kuwiiay u suurtogashay in ay dalka ka baxaan, dadkaasi mahaystaan xirfadaha ku habboon ugu badnaan fursadahashaqada ee casriga ah. Taas maxaa dheer, xubnaha qabiilladatiro badan ayaa iminka raadiya shaqooyinka muruqmaalkaah ee hore loogu ogaa beelaha laga tirada badan yahayiyagaana badi laga doortaa beelaha laga tirada badan yahay.Haweeney Gabooye ah oo ku nool Soomaaliland ayaacilmibaaraha MRG ku tiri:

Isaaqa weligood shaqo kama heli doontid waynamarwalba ku caayi doonaan oo waxay yiraahdaan,‘Maxaad waalidkaaga ugu eegaysaa lacagta badan eeay ka bixiyaan waxbarashadaada aadan wax ku helidoonin? Maxaad guriga u joogi laadahay oo aadhooyadaa u caawin laadahay?’

Sahamin ku saabsan xuquuqda beelaha laga tirada badanyahay oo sanadkii 2006dii uu qabtay Ururka CodkaHaweenka Beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliland (VOSOMWO)68 ayaa lagu soo ogaaday inreeraha Gabooye, Tumaal iyo Yibir ay ku nool yihiin lacagka yar hal doollar oo Maraykan ah maalintii. Qiyaas ahaannus dadkii la soo waraystay ayaanan shaqo haynin.

Arrimaha la xiriira luqadaha beelaha lagatirada badan yahay

Luqadda Soomaaligu waxuu leeyahay lahjado u gaar ahgobollada kaladuwan. Lahjadaha ugu waaweyn waa Af-Maay (ama Af-Maymay), oo ah luqadda ku badankonfurta, iyo Af-Maxaa (ama Af-Maha), oo lagaga hadloSoomaaliya inteeda kale, iyadoo lahjado ka yara duwanlagaga hadlo Soomaaliland iyo Buntland. Labadalahjadoodba waxay ahaayeen luqadaha rasmi ah ee dalkailaa sanadkii 1972kii, markii dawladdu ay go’aamisay inAf-Maxaa uu noqonayo luqadda rasmi ah ee wax laguqoro ee Soomaaliya. Go’aankaasi waxuu dadka ku noolkonfurta, sida Bantu, ka sii durkiyey oo uu ku sii adkeeyeyka qaybqaadashada siyaasadda Soomaaliyeed eecaadiga ah, adeegyada dawladda iyo tacliinta.69

Luqadda Mushuuguli ee dadka Bantu waxaa intabadan soo dhawray beelo Goosha ah oo gaar ah.Inkastoo luqadda ugu muhiimsan ee banka Webiga Jubbaay tahay Af-Maay, qaar ka mid ah Bantu ee ku nooltuulooyinka baadiye ayaanan fahmayn. Waxay markaa kuhadlaan luqado qabiil qabiil u kala duwan oo ay ka soodhaxleen awooweyaashood, sida Kizigua, iyadooSawaaxili mararka u yahay luqad ka dhexeysa.70

Laba qolo oo Banaadiri ah oo leh hidde iyo dhaqan ugaar ah ayaa ku hadla lahjado Sawaaxili ah: BarawaanidaBaraawe waxay ku hadlaan Shimini (oo weliba looyaqaanno Shimwini ama Shimbalasi), dadka Bajuni-nawaxay ku hadlaan Kibajuni. Qolooyinka xoogsada waxayku hadlaan af Soomaaliga caadiga ah noociisa halka ayku nool yiihin. Tumaal iyo Yibro, iyo weliba Eyle, waxay kuhadlaan lahjadda af Soomaaliga ee qabiilka ay ku xiranyihiin, halka Midgaha iyo Yibro ay iyaguna ka leeyihiinlahjad gaar ah oo qabiillada tiro badan ee Soomaaliyaaanay fahmayn.71

Xuquuqda luqadda khuseeya waxay qayb muhiim ahka yihiin xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay. Qaarfarabadan oo ka mid ah beelaha laga tirada badan yahay,waxay luqaddoodu u tahay qayb lagama maarmaan ahoo ka mid ah aqoonsigooda iyo dhaqankooda. GuddigaXuquuqda Insaanka iyo Dadyowga ee Afrika ayaaqodobkaas u aqoonsaday dacwado lagu soo oogay dalkaMauritania. Guddigu waxay oggolaadeen in:



Luqaddu waxay qayb lagama maarmaan ah ka tahayhabdhismeedka dhaqanka; waxay dhab ahaan utahay udub iyo habka ugu fiican ee lagaga hadli karo.Isticmaalkeedu waxuu hodmiyaa shakhsiga waxuunaisaga u rukhseeyaa in uu qayb firfircoon ku yeeshobulshada iyo waxqabadyadeeda. Marka qofka loodiido ka qayb qaadashadaas waxay taasi ka dhigantahay in isaga loo diiday aqoonsigiisa.72

Qodobka 4.3 ee Bayaanka Qaramada Midoobay ee kusaabsan Xuquuqda Dadka Ka soo jeeda Qolooyinka kutiro yar Qaranka ama Jinsiyadda, Diinta iyo Luqadda(UNDM) waxuu dhigayaa in ‘Dalalku ay qaadaantallaabooyinka habboon si, marka ay suurogal tahay,dadka ka soo jeeda beelaha laga tirada badan yahay ay uheli karaan fursado ku filan oo ay ku bartaan afkoodahooyo ama in wax loogu sheego afkooda hooyo’.


Xadgudubka xuquuqyada beelahalaga tirada badan yahay ayadoo looeegaayo gobol ka gobol

Xaaladda beelaha laga tirada badan yahay wuu kala duwanyahay markii loo eego aagaha juquraafi ay ku nool yihiin –ayadoo u dhexeeyo dawladda is-xorriyeysey ee Soomaalilandee waqooyi-galbeedka, oo xorriyad sheegatey ka dib markiila rogey xukunkii Siad Barre 1991 (laakin ay dalalkacaalaamka weli aqoonsanin); Buntland, waqooyi-bariga,oo sheegtay inay is-maamuleyso iyo noqotey gobolfederaal ah ee dalka Soomaaliya 1998; iyo koonfurta-dhexe ee Soomaaliya, gobol ku jiro dhibaato insaan joogtaah, kuna yaalo magaalo-madaxa rasmiga ee dalka,Muqdisho. Ayadoo la eegaayo kala duwanaanta xuquuqdainsaanka ee ka dhexeeyo goboladaan, warbixintaan wuxuubaaraaya xaaladda beelaha laga tirada badan yahay markiiloo eego gobol ka gobol.

SoomaalilandOgaanshada iyo wax ka qabadka xuquuqyada qolooyinkatiro yar wuu ka sii horumarey Soomaaliland (gaar ahaansanadaha ugu dambeeyey) markii loo bar-bardhigokoonfurta-dhexe Soomaaliya iyo Buntland. Gobolkawaxuu caan ku noqdey nabadda ka jiro, horumarkadimuqraadiga ay ku jiraan doorasho xisbiyo kala duwanleh, iyo halganka mujtamaca shacbiga. Xuquuqyadabeelaha laga tirada badan yahay sida VOSOMWO iyoUrurka Wanaagga Bulsheed ee Ubah (USWO), ayaa sitartiib ah ugu horumarey jaaliyadaha beelaha laga tiradabadan yahay oo dhaqan ahaan hoggaamin jirey sultaanama odoyaasha qabiilka.

Dastuurka Soomaaliland ee Maajo 2001, qaybta 8.1wuxuu sheegayaa ‘waa in dhammaan muwaadiniintaSoomaaliland helaan isla xuquuqyo iyo waajibaad markiiloo eego sharciga iyo la kala siinin mudnaansho markii looeego midabka jirkooda, qabiilkooda, dhalashadooda,luqadooda, lab ama dhiddignimadooda, hantidooda,heerkooda, ra’yigooda, iwm. Markii la hoos yimaadoqaybta 8.2, ‘waa mamnuc in la sameeyo mudnaansho iyokalasooc ku salaysan jinsiga, qabiilka, dhalashada iyodeganaanshada; iyo isla markiiba, barnaamjyada loogutalagaley in lagu joojiyo dhaqanka xun ee waqtiga dheersocdo waa inay noqdaan waajibaad qaraneed’. Qof khabiirku ah sharciga Soomaaliland Ibrahim Hashi Jama wuxuuaaminsan yahay in qaybtaan ka mid ah dastuurka u xiriirla leeyahay ‘wax-qabadyo dhaqan oo keeni jirey kalasooc

iyo/ama bilow kalasooc ayadoo la tiirsanaayo sababahamamnuuca ah ee ku qoran shardiga’ iyo ‘wuxuu si hubaalah u daboolaa la dhaqanka beelaha laga tirada badanyahay, sida Gabooye, iwm.’ 73

Hase-yeeshe, ma jiro sharci gaar u ah ka hortaggakalasooca.

Hase-yeeshe, horumarka waxaa xad u noqdey wax-qabad la’aanta dawladda, guul-darreysiga habka sharciga,falka yar ay qabteen Xuquuqda Insaanka Qaranka eeSoomaaliland, akhlaaq-xumada ay dawlada ku qabto gaarahaan dadka difaaco xuquuqda aadanaha,74 iyo akhlaaqdaiska-naceebka bulshadeed ee adag oo ay qabaan xubinadaqabiillada wayn.

Waxaa kaas dheeraad u ah, Soomaaliland wuxuunoqoshada muwaadin Soomaaliland ku xiraa qayb-kaahaanshada qabiillada la tixgeliyo inay ka yimaadeengobolada Soomaaliland; rasmi ahaan dawladdaSoomaaliland wuxuu shacbiga ka socda Buntland amakoonfurta-dhexe ee Soomaaliya ula dhaqmaa sida inayyihiin ‘ajnabi’.75

Doorashada baarlamaanka 2005, Aqalka Wakiiladawuxuu xushtay inuu ka saaro shanta jago ee la siin jireybeelaha laga tirada badan yahay sababtoo ah wuxuu yiriinuusan xiriir la leheyn Dastuurka, oo ballanqaado indhammaan muwaadanka ay siman yihiin (sabatoo ah,wuxuu sameeyaa kalasooc kaasoo ka soo horjeedo qaybta 8ee dastuurka oo sheegaayo inuusan koox bulshadeed ladoonaynin ‘in mudnaansho’ laga siiyo koox kale). Gurti(odeyaalka qabiilka oo aan la soo dooran ee aqalka sare)way diiden doorashadaas 2007 laakin waxay ogolaadeendoorashada labaad oo la qabtey 2009.76 Maadaama aysanqabin wikiil siyaasadeed iyo inkastoo heerkooda aqoontauu hooseeyo iyo fursaddooda shaqo-helidda xun yahay,xubino yar ee ka mid ah beelaha laga tirada badan yahayayaa awoodo inay caan ama hoggaamiyayaal noqdaan.

Kalasooca waxbarashadaTiro yar ee ka mid ah qolooyinka tirada yar (iyo gaarahaan gabdho ka tiro yar wiilasha) ayaa wax-barta.Sahaaminta beelaha laga tirada badan yahay eeVOSOMWO oo la qabtey 2006 wuxuu sheegayaa inboqolkiiba 20 oo kaliya ee carruurta qoysaska la wareysteywaxbarasho helay ama dugsi tega.77 Markii waalidkii lagacodsadey sababta ay carruurtooda dugsiga u geyn waayeen,


boqolkiiba 39 waxay eedeeyen ‘deegaanka kalasooca leh eeka dhexeeyo ardeyda dhallinyarada ah iyo dugsigaba’;boqolkiiba 47 waxay eedeeyeen saboolnimada iyokalasooca ay carruurtooda kala kulmeen dugsiga; iyoboqolkiiba 13 waxay dareemeen inuu waqti-lumis yahayin carruurtooda u diraan dugsi sababtoo ah xittaa markiiay shahaado qataan loo ogolaan doonin inay qabtaanhawlo kale aan ka eheyn kuwa ay beelaha laga tirada badanyahay dhaqan ahaan u qabtaan. Daraasadda waxaa laguogaadey in badanaa ardeyda iyo macallimiinta u dhasheybeelaha laga tirada badan yahay, kalasooca uu qayb ka ahaanoloshooda.

Inkastoo akhlaaqda is-beddelaayo, dhaxaltooyada kayimaado taariikh kalasooc lagu sameeyo dugsiga wuxuu kuharaa qaar ka mid ah dadka ka socdo beelaha laga tiradabadan yahay, sida uu ka muuqdo bayaan-markhaatigalooga sameeyey MRG magaalada Hargaysa :

Markii aan dugsi dhigan jirey macallinkeyga mauusan ogeyn in qof Midgaan ah fasalkiisa dhigtey,wuxuuna bilaabey casharkiisa ku saabsan dhaqankaiyo hiddada qabiilada yar. Wuxuu yiri in Midgaantaay ka duwan yihiin dadka kale ee jaaliyadda sababtooah waxay ka mid yihiin dhaqan ka hooseeya... Maaysan qabaan xirfad luqad iyo waxay cunaancuntooyin tayo xun leh ayuu yiri. Aniga waxba masheegin laakin dhammaan ardeyda kale ee fasalka wayku nexeen. Waxaan sugey in casharka dhammaadokadibna guriga ayaan u cararey. Hooyadeyda iyowalaasheyda ayaan u sheegay. Macallinka ma ogadhaawaca niyadeed uu hadalkiisa igu yeeshey. Mauusan u maleynin in ardey ka socdo beelaha lagatirada badan yahay fasalkiisa dhigto.

Hase-yeeshe, isla qofkaas wuxuu yiri,

Kaftan iyo been ku saabsan beelaha laga tiradabadan yahay way jiraan, laakin waa inuu qofku iskadhega-tiro. Weligeed uma ogolaado in kalasooc hoos iidhigo. Waa sii wadey waxaana ku guuleysteywaxbarashadeyda.

Ardayda Gabooye ee dhigta Jaamacadda Hargaysa waxaayhoggaamiyeen inay is- habeeyaan ayagoo garabsiinaayoNGO, si ay u horumariyaan fursadaha waxbarashadabeelaha laga tirada badan yahay. Sanadaha la soo dhaafey,waxay sameeyeen guddi (oo jinsigiisu kaladuwan yahay) siay isku-duwan taageerida maaliyadeed eewaxbarashadooda iyo hormuud u noqdaan qoloyin tiroyar oo kale. Heesiyaanka caanka ah Mariam Mursal, oo udhalatey qolada tiro yar ee Gabooye waxay xittaa caan katahay Soomaalida dalalka kale ee caalamka ku nool, waxaysi soke la shaqeysey gabyaha Soomaaliga ‘Hadraawi’ (xubin

ka mid ah qabiilka wayn ee Soomaaliland) si ay dugsihoose uga dhisaan xaafadda Dami ee Hargaysa.78

Diidmada guurka ka dhexeeyo qabiillada kala duwan Tiro yar ee guur ka dhexeeyo qabiillada ‘biliska ah’ iyoqolooyinka xoogsada ayaa ka dhacey magaaloyinka ugu waa-wayn ee Soomaaliland sanadaha la soo dhaafey, laakin dagaaliyo colaad ayeey ka helaan qabiillada kalee ay qaraabo yihiin.

Hargaysa, MRG wuxuu ku wareystey haweeni Isaaq ee20 jir ah oo ka socda qabiilka Ogaaden oo guursatey ninGabooye ah. Dhaawacyo tiro badan ayeey jirkeeda kuqabtey taaso sabab u ah dagaalka joogtada ah iyo garaacaay ku sameeyeen xubinada qoyskeeda. Walaalaheeda ayaadagaal ku soo qaadey toddobaadka la soo dhaafey. Ayadaiyo ninkeedaba aad ayeey u murugsanaayeen iyo wel-welsanaayeen.

Waxaan ninkeyga guursadey afar bilood ka hor.Waan ogaa halista aan is geliyey, laakin qadarkuuwuu ka muhimsan yahay waxyaabaha kale. Waxaanku guursaney tuulo yar oo u dhow Hargaysa iyowaxaan u soo laabaney qoysaskeena anagoo u sheeginguurkeena. Nolosheyda waxay noqotey mid aad u xunmarkii uu qoyskeygu ogaadey inaan guursadey. Waxaai garaacey qosykeyga oo Isaaq ah waxayna xireenninkeyga. Askarta booliska waxay ku dadaaleen inaydhex-dhexaadiyaan iyo waxay qosykeena u sheegeenin diinteena uusan ka soo horjeedin guurka qolo amaqabiilo kala duwan. Laakin suurtogal ayuu noqonwaayey in laga dhaa-dhiciyo. Booliska wuxuugo’aansadey inuu ninkeyga xabsiga ku haayo si ay ugabadbaadiyaan aarsasho kale. Ugu dambeyntii waa lasii daayey ka dib markii dad ay qaraabo yihiin oo katirsan qabiilkiisa Madhibaanka soo caawiyeen... Mahayo shaqo joogta ah. Haddii uu shaqo helo, wuxuukeena cunto anigana waan kariya. Haddii uusankeenin, anaago gaajo ah ayaan iska seexannaa.Waxaan ku noolaahay xaalad cabsi iyo murugo joogtoah. Waxaan ka cabsanaaya in xubinada qoyskeyga idilaan sababtoo ah waxa kale ay igu sameyn karaanhorey ayeey igu sameeyeen. Mar-mar waxay dagaaligu soo qaadaan meelo shacbiga joogo, halkaaso dadiga badbaadiyey. Ma ogi goorta uu akhli-xumadaanjoogsan doono, Ilaahi kaliya ayaa og.

Gabadh Maadhibaan oo 17 jir ah ayaa MRG u sheegatysida xabbad loogu dhuftey markii dad qori sita ayyimaadeen dabbaaldeg ninkaax laga soo horjeedo ee kadhacey magaalada Hargaysa:

Waxaa xabbad laygu dhuftey hal sano ka hor. Anigoodugsiga ka soo laabanaayo iyo u socdo guriga ayaan


joogsadey si aan u eego xaflad ninkaax. Waan ogaa innin ka socdo qabiilka Musse Deriyo u ninkaaxayohaween ka socoto qabiilka Isaaq. Anigoo ninkaaxa kadaawanaayo ganjeelada guriga dibeddiisa, waxaayimid niman hubeysan. Waxay ka soo baxeen gaariwayn. Waan cabsadey waana ka carrarey, waxay idheheen istaag laakin waan iska dhega-tirey. Markaasayeey xabbad (rasaas) gacanta igu dhufteen. Taasiwaxay eheyd goorta ugu dambeeya aan dugsiga tegay.Iminka waxaan ka cabsadaa inaan dibedda tago.Gacanteyda weli way i xanuuntaa iyo sii fiican umashaqeyo. Waxaa kaliya ee aan xasuusto waa inaansuuxey. Ma aqaano wixii dhacey ee xiga. Waxaanmaqley in dad kale ay ayagaba ku dhaawacmeen.

Buntland Nolosha jaaliyadaheena waa dhibaato, dhibaatoayaan ku qabnaa helidda badbaado iyo sharaf. Xittaama lihin ariga aan gooraco iyo hilibka ayaan kuiibiyaa suuqa. Waa inaan lacagtiisa baxshaa ka dibmarkii aan hilibka iibiyo. Mar-mar ma helo lacag igufilan aan ku baxsho qiimaha ariga waxaana galaadeyn. Haddii aan lacagta dib u bixin waayo dhibaatoayaan gelaaya, way i garaaci karaan ama i xirikaraan. Qofka ku garaacaayo waa isku qabiil qofkajooga saldhigga booliska, halkeeba tegnaa? Haween Maadhibaan ah, Boosaaso

Gobolka Buntland waxaa ku yaalo gobolo maamuleed aybadanaa degan yihiin qabiillada Daarood dhinaca galbeedwuxuu xudduud la leeyahay Soomaaliland iyo dhinacakoonfur wuxuu xudduud la leeyahay koonfurta-dhexe eeSoomaaliya. Inkastoo uu aaga badanaa ka fogaadeydagaalka hubeysan iyo siyaasadda ka socda koonfurta-dhexeee Soomaaliya, International Crisis Group (ICG) waxuusoo sheegay in Buntland uu ammaanka hoos u dhacey iyoka jiro wel-wel siyaasadeed taasna sabab u ah ‘xukumid xuniyo bur-burka isku-xirnaanta qabiilka iyo midnimadaqabiilka Daarood ee lug ku lahaa aasaaskiisa 1998’.79

Buntland caawin ama badbaadin yar ayuu siiyey beelahalaga tirada badan yahay, ha ahaadano jaaliyadaha waqtidheer gobolka ku noolaa (badanaa qolooyinka xoogsada)ama IDP (Dadka Dalka Gudihiisa ku Barakacay) oo kasocdo koonfurta Soomaaliya (badanaa Bantuda, laakin lehdhowr kooxo xoogsada iyo Banaadiriga).

Baarlamaanka Buntland ma lahan kursi gaar u ahjaaliyadaha tiro yar (badanaa Madhiban iyo MusseDeriyo). Qabiillada wayn (Majerteen, Warsangeli iyoDhulbahante; oo dhammaan ka socdo qabiilka Daarood),shirka Isimo (odeyaalka qabiilka) oo lagu aasaaseydawladda Buntland jago kuma siinin beelaha laga tiradabadan yahay ka dibna kama jawaabin xaaladaha xun,80

dawladdana ma lahan habka wakiilnimada 4.5 uu TFGisticmaalo kaaso beelaha laga tirada badan yahay jago kasiiyo baarlamaanka. Odeyaalka beelaha laga tirada badanyahay (lagu yaqaano garaad, ugas ama bogor, sidahoggaamiyayaalka qabiillada wayn) si rasmi ah ayaa looaqoonsan yahay, inkastoo ay awood yar qabaan. Waxaa jirodhowr ururyada beelaha laga tirada badan yahay; midnama lahan qalqaalinta ay leeyihiin kuwa joogaaSoomaaliland.

Doorashooyin ayaa lagu qabtey Buntland si loo doortomadaxweynaha iyo baarlamaanka, laakin xisbi siyaasadweli looma ogola gobolka, iyo sidoo kale xuquuqdaxorriyada hadalka, isku-imaanshada iyo kullanka si yarayaa loo ilaaliyaa.

Xadgudubka xuquuqda dadka gudahabarakac ka ah

Waxaan u maleynaayey in Boosaaso uu yahay meelammaan ka jiro, laakin mar labaad ayaa halkaaslaygu kufsadey 2007. Waxaan aruurinaayey qashinmarkaas ayaa hal nin ii yeeray iyo iga codsadey inaanu dhaqo dharkiisa iyo lacag igu siin doono. Waanogolaadey, markii aan guriga soo galey ayaan garteyinaan dabin soo galey. Labo niman kale ayaa gurigajoogey dhammaantoodana way i kufsadeen. Hal kamid ah waa aabaha inanta aan dhaley ee labo jirka ah. Haween Bantu oo 29 jir ah, Boosaaso

Barnaamajka Horumarinta ee Qaramada Midobey(UNDP) ee Soomaaliya waxay sheegeen in Buntlandjoogaan ku dhowaad 35,000 IDP, kaaso 22,000 ka mid ahay joogaan magaalo-xeebeedka Boosaaso.81 Qayb wayn eeka mid ah IDP waxay ka socdaan kooxaha tiro yar iyokuwo kalee baylaha ah ee koonfurta Soomaaliya.82 Noloshaadag ee ka jirta xiroyiinka IDP ayaa si joogto ah kacambaareeyey Khabiirada Madaxbannaan ee UN’ka ,kaaso lagu arkin wanaajin.

Inkastoo dekadda Boosaaso uu ka faa’ideysto shaqadaBantuda iyo Gabooye dhinaca wax-dhisidda, shaqooyinkaheerka hoose ee dawladda, sida nadiifinta waddooyinkaiyo aruurinta qashinka, iyo waaxda adeegidda, hawshaanwaa mid aan nidaamsaneen wuxuuna leeyahay faa’idobulshadeed oo yar.

Cilmi-baariyayasha MRG waxay arkeen in xadgudubkaxuquuqyada haweenada iyo carruurta beelaha laga tiradabadan yahay ee IDP oo kuna nool Buntland yahay mid aadu badan. Xadgudubka ugu xun ee xuquuqda insaanka lagusameeyo beelaha laga tirada badan yahay ee IDP oo lagu soowargeliyey cilmi-baareyayasha MRG wuxuu ahaa kufsashoiyo caddaalad la’aan, kaaso maxkamadaha iyo booliskabadbaadin laga heli karin. Xaaladooda saboolnimada xuniyo sharaf darrada xukumada wax kama qabto.


Xoog-saarista Xadgudubka ku salaysanJinsiga (lab iyo dhiddig)

Ma jiro hal haween oo halkaan kufsi ka badbaadikarto. Habeenka, waxaa xirada IDP yimaado nimanhubeysan waxayna xoog ku kaxeeyaan haweeno iyogabdho kadibna waxay ku kufsadaan xiradadibaddeeda. Kufsashada waxaa la sameeya labojeer toddobaadkiiba. Haween beelaha laga tirada badan yahay eejoogto xirada IDP ee Ajuran, Buntland

Xuquuqyada haweenka waxaa Soomaaliya gaar ahaanlaga sharci-jebiyaa laga bilaabo 1991 markii ay dawladdabur-burtey. Hase-yeeshe, xitta inkastoo ay haweenada sifirfircoon uga qayb qateen dhisidda nabadda, siyaasaddajinsiga ku saleysan ee qabiillada caadi ahaan wuu u diidaahaweenka inay si buuxa uga qayb-qaataan go’aan-gaarkaiyo wadahadalka nabadda.83

Haweenada ka socdo beelaha laga tirada badan yahaywaxaa lagu sameeyaa kalasooc kala duwan.Xuquuqyadooda haween ahaan waa la xadgudbaa, hab-dhismeedka siyaasadeed iyo sidoo kaleba akhlaaqdabulshadeed ee ragga, mar mar xittaa jaaliyaddoodadhexdeeda. Waxay dhibbane ka yihiin wax-qabadyodhaqameed ee xun sida gudniinta haweenka iyo guurkada’da yar,;kufsiga iyo xadgudubka ku saleysan jinsiga, gaarahaan midka lagu sameeyo dadka barakacay ee baylahaah; faa’ido darrada dhaqaalaha iyo awood u-diidkasiyaasadeed; xadgudubka guriga oo sababo dhaqanbulshadeed; kalasooca jinsiga ee ka yimaadomaxkamadaha Islaamka meesha ay kuwaan kashaqeeyaan; iyo kalasooca jinsiga ka jira sharciga caadigaah. Dembiyada loo geeysto haweenka waxaa caadi ahaanloo sameeyaa ayaado wax ciqaab ah lagu rogin dembiilaha.

Waa in la aamusaa iyo la soo warbixinin kufsigasababtoo ah dib ayeey u soo laaban karaan iyo ku kufsan karaanHaween Banaadiri ah, Buntland

Xad-gudubyadaan jinsiga ku saleysan aad ayeey ugudhacaan haweenada dalka Soomaaliya oo dhan, laakinwaxay saamayn ka xun ku lahaan karaan haweenada kasocdo beelaha laga tirada badan yahay, sida lagucaddeeyey markhaati-bixinta uu MRG u soo aruuriyeywarbixintaan. Haweenada beelaha laga tirada badanyahay ma lahan badbaadada caddaalada iyo sharcigadawladda, waxna kama qabtaan dalalka ay ka jiraan iyoka hawlgalaan (sida Soomaaliland iyo Buntland), gaarahaan haddii dhibbanaha uu yahay mid faa’ido yar lehsida IDP. Meelaha dagaalka ka jiro sida koonfurta-dhexeee Soomaaliya, difaac kama helaan sharciga caadiga,

inkastoo carruurta, haweenka iyo dadka duqa ah,wafdiyada nabadda iyo dadka naafada ah, caadi ahaan,loo baahan yahay in sharciga dhaqaneed ee Soomaaliyaka badbaadiyo xadgudubka qolooyinka dagaalka wada.84

Caddaalad ma jiro; haweenada ma qabaanxuquuqyada ay xaq u leeyihiin sababtoo ah qofnama rabo inuu na caawiyo, anagana keligeena mahadli karno sababtoo ah waxaan ka cabsaneynaain si ka xun naloola dhaqmoHaween Bantu ah, koonfurta-dhexe eeSoomaaliya

Cilmi-baariyayasha MRG oo u booqdey xiro IDP ku yaaloBoosaaso 2009 waxaa lagu yiri inuu jiro kufsi aad u xuniyo joogto ah oo lagu sameeyo haweenada ka socdobeelaha laga tirada badan yahay iyo ku sameeyaannimanka qabiillada wayn iyo mar-mar booliska, militarigaama adeegga badbaadada ee Buntland. Hal haweenwaxay timid Buntland ayadoo lagu soo kufsadeykoonfurta Soomaaliya iyo u socoto meel ‘ammaan ah’.Markhaati-bixintaan (ayadoo magaca dhibbanaha lasheegin sababo ammaan awgeed) waxaa laga sooaruuriyey haweenada IDP ee ka socdo Banaadiri,Bantuda, Madhibaan, Midgaan iyo Ajuran.

Waxaan ku noolaa Boosaaso laga bilaabo 2001.Waxaan qashin ka aruuriyaa waddada iyo guryahaiyo lacag ayaa la ii siiya. Sanadka 2000 markii aanku noolaa Baydhaba [koonfuurta-dhexe eeSoomaaliya], Waxaan ku socdey wadadda markiafar nimood oo hubeysan halkaas igu af-duubeen.Xoog ayeey gaarigooda ii geliyeen, meel cidlo ahayeey i geeyeen kadibna way i kufsadeen. Qofnaima badbaadinin keligeyga ayaan guriga u soolaabtey…Baydhaba ayaan ka tegay aniga iyo dadaan qaraabo nahay iyo waxaan go’aansaney in meelka ammaansan ka raadino waqooyiga dalka. Marlabaad ayaa la i kufsadey markii aan dhax maraayeymeel u dhexeysa Beledweeyne iyo Gaalkacyo.Niman hubeysan ayaa naga soo dejiyey baska iyoina kufsadey waxaan eheen aniga iyo seddaxhaweeno kale ee dhallinyaro ah oo ay ku jirto inanyar ee walaasheydaInan Bantu oo 29 jir ah, Boosaaso

Waxaan dhab ahaan ka socdaa koonfurtaSoomaaliya, Shabeellada Hoose. Qosykeyga waxuuahaan jirey beeraley, nolol ayaan heesan jirney laakiniminka waxaan nahay qaxooti. Waxaan Boosaasoimid bilowgii 1990nadii. Waxaan ku noolahay XiradaAjuran. Haddii aan eegin saboolnimada,dhibaatadeena koowaad waa nabad la’aanta,


haweenada si joogto ah ayaa loo kufsadaa. Anigabawaxaa la i kufsadey labo mar, 2002 iyo 2005.Labada jeer waxaa la i kufsadey markii aan xirada kafogaadey si aan musqul u isticmaalo. Waqtiyadaaswaa markii ay dembiileyaashu caadi ahaanhaweenada kufsadaan, sababtoo ah aad ayeeybaylah u yihiin Haweeni 42 jir ah oo ah Bantuda, Boosaaso

Haweeni Banaadiri ah oo carmalo ah oo xero IDP kuyaalo Boosaaso kula nool gabdhaha ay dhashey ayaawaxay cilmi-baaraha MRG u sheegtey sidii ay toddobobilood ka hor, labo niman ay soo galeen aqalkeeda,garaaceen iyo horteeda ku kufsadeen hal ka mid ahinanteeda. Booliska ayeey ka dacwootey laakin waxcaawinaad ah kama helin, iyo dib ayaa loo kufsadey.

Asaga [qofka i kufsadey] waa la xirey laakin maalintaxigta ayaa la sii daayey; waxaa suurtogal ah inuulacag musuq-maasuq ah siiyey askarta booliska. Halbil ka dib, isla ninkii wuxuu la soo laabtey seddaxrag oo hubeysan wuuna i kufsadey. Nimanka kaledibedda aqalka ayeey istaageen, qofna namadifaacin. Ninku wuxuu markaa i yiri inuu mararbadan igu soo laaban doono sidii uu ‘ku raaxeystojirarka cad-cad ee gabdhaha aan dhaley’. Wuxuu ikufsadey si uu iga aaro dacwada aan booliska kusameeyey. Booliska uma sheegin goortaan. Waxaanu baahanahay in layga daaweyo dhaawaca uu igeystey. Inanteyda uur ayeey qabtaa iminka, waxaauureeyey isla ninkii hooyadeeda kufsadey. Aadayaan u dhibaateysan nahay. Qof ha naga wadodhulkaan!

Haweenada waxay xittaa ka hadleen kufsashada aysameeyaan dadka xukumada u shaqeeyo:

2004, waxaan la socdey 12 haweeno, waxaanwaabariga u soconey shaqo. Gaari yar ayaa yimidiyo na ag istaagey. Qaar ka mid ah haweenada waybaxsadeen laakin aniga iyo inan yar oo 13 jir ah oohalkaas u timid si ay u aragto wixii dhacey ayaa laqabtey. Labadeenuba waxaa nala geeyey xeebtaBoosaaso halkaaso labo niman aniga i kufsadey,ninkii seddaxaadna wuxu kufsadey inanta yar.Anigoo dhiig-baxaaya ayaan booliska tegay si aan usoo dacwoodo. Waan yaabey markii aan saldhiggabooliska ku arkey hal ka mid ah dadka i kufsadeyayagoo madaxa geshtay qayb ka mid ah dharkeyga.Wuu sarkhaansanaa. Markii aan booliska u sheegay,waxay igu dheheen inuu ninku ahaa sarkaalkamas’uul ka ah saldhigga booliska iyo inaysan xiri

karin. Boolisku wax tallaabo ah ma qaadin si ay ubaraan, qofna lama xirin. Haween Madhibaan ah, Boosaaso

Markii koowaad ee la i kufsadey wuxuu ahaa 2002,afar niman ayaa i kufsadey, waxaan isku dayey inaanbaxsado laakin way i garaacen. Dhowr ilko ayaa igajebay garaacaas awgeeda. Waxaan dareemeysharaf-darro iyo ceeb, booliskana kama dacwoonin.Mar kale 2004, lix niman oo labiska ciidanka sitaayaa i kufsadey. Waxaan la joogey haweeno kalelaakin way baxsadeen. Dhibaato ayaa jirka igagaareey kufsashadaas aad u xun awgeeda laakinma aanan qabin lacag igu filan si aan takhtarka utago. Waxaan daawo ka qaatey farmashiiyaha.Booliska uma sheegin sababto ah aad ayaan ucabsanaayey. Uur ayaan qaadey. Waxaan iminkakorsadaa inanteyda afar jirka ah; aabaheeda waa halka mid ah lixdaas nimood ee i kufsadey. Waanjecelahay inanteyda. Marmar xasuus-xumada ayaaigu soo laabato si tartiib ahna ayaan u ooyaHaween Bantu oo 42 jir ah, Boosaaso

Caadi ahaan waabariga ayaan suuqa tegaa. Shansano ka hor waxaan la socdey inanteyda 14 jirka.Suuqa ayaan u soconey, annagoo wadada mareynaayaa gaari na ag yimid. Lix nimood oo ku labisandharka ciidanka ayaa si xoog ah inanteydagaarigooda u saarey anigana way i garaaceen markiiaan isku dayey inaan joojiyo…Isla meesha laguafduubey ayaan ka helnay maalinta xigta. Waxay uekeed meyd. Booliska ayaan u sheegay waxayna idheheen inaan nasiib leeyahay haddiba aan helayinanteyda oo weli nool. Ninkayga saldhigga booliskaayaa lagu garaacey kadib markuu booliska caayeyiyo khalad ahaan ku eedeyey dhibaatada. Dhiig-karayaa ku dhacey dhaawaca jirka iyo maskaxdagaarey awgeeda, wuxuuna dhintey hal sano ka dib.Lix nimood ayaa si xun iyo noq-noqod leh ukufsadey ilaa ay ka suuxdey. Ma aan heysan lacagaan isbitaalka ku geeyo...Waxaan xittaa isku dayeyinaan la xiriiro wariye si aan xaaladda u sheegolaakin ma aanan heysan wax cadeynaayo dembigadhibaatoyinkaasna way iga adkaadeen. Shan sanokadib weli dhibaato ayeey ku qabtaa kaadida.Sanadka horey ayeey guursatey laakin carruur maaysan dhalin. Inanteyda dhaawac xun ayeey qabtaawaxayna u baahan tahay in daaweyn lagu sameeyo.Haddii aan u dhalan lahaa qabiil kale waxaa nala siinlahaa magdhow laakin waxaan nahay ‘Midgaansabool ah, oo looma ooye ah’. Haweeni Madhibaan ee 50 jir ah, Boosaaso


Caddaalad la’aan Beelaha laga tirada badan yahay oo aysan qabinilaalinta qabiilada wayn waxaa suurtogal ah inaydhibbane ka noqdaan qaladdaadka ka dhexeeyosharciga dhaqaneed, midka dembiga iyo midkashaariicada. Takhtar Shamsul Bari, Khabiirka Madaxbannaanee UN, oo ka hadleya Buntland warbixinta 2010laga sameeyey xuquuqda ben-aadinka Soomaaliya.85

Cilmi-baariska MRG wuxuu muujinaaya in beelaha lagatirada badan yahay ee Buntland qabaan fursad yar oo ayku helaan cadaalad haddii ay cabasho ka sameeyaan dembilaga galay ama lagu eedeeyo dembi iyo la xiro. Booliska, oobadanaa ka mid ah qabiilada wayn, badanaa way didaaninay baaraan cabashooyinka qoloyiinka tiro yar, waxaytaageeraan qabiilka ugu wayn markii ay ka hortagaan qofka socdo qolo tiro yar (gaar ahaan haddii cabashada uu kutoosan yahay sarkaal boolis), weligiina lama baaroeedeynta kufsashada. Maxkamadaha ma hubiyaanxuquuqda qofka la eedeeyey, ay ku jirto xaqa difaacasharciyeed, rafcaan qaadashada iyo codsiga cafiska markiila soo rogo xukunka toogashada, sida loo markhaatisheegay MRG. Iloyiin kale waxay xittaa arkeen xaaladaawood-darrada habka sharciga iyo caddaalada ka jiroBuntland, iyo sidoo kale in aysan dawladda ku jirinwakiilada beelaha laga tirada badan yahay.86

Beelaha laga tirada badan yahay ma helaan caddaaladmarkii sharciga caadiga ku dabakhmo dembiyada, ay kujiraan dilka, halkaaso xukunka toogashada lagu beddelikaro bixinta diya, ama magdhowga la siiyo qoyska, markiiuu qabiilka dhibanaha ogolaado; dhimashada shil ahaanku dhaco; ama dagaal ku so qaad aad u xun. Sida loogutilmaamey MRG, odeyaasha beelaha laga tirada badanyahay waxay ku khasban yihiin inay heshiis la galaanodeyaasha qabiilada waa-wayn, iyo go’aanka u geeyaanmaxkamadda, oo markaas kiiska xireyso ayadoo baaritaanboolis oo dheeraad ah la sameynin ama tallaabomaxkamadeed la qaadin. Qoloyiinka tiro yar lacag yar ayaala siiyaa, sida la sheegayna dhibaato ayeey ku qabaanhelidda magdhowgaas la ballanqaadey.

Hal nin Midgaan ah oo ku nool magaalo-madaxaBuntland ee Garowe, wuxuu cilmi-baareyaasha MRG usheegay in walaashiisa uurka leh uu ninkeeda qabiil waynka socdo xabad ku diley, bisha Luulyo 2007. Arrintaodeyaasha beelaha laga tirada badan yahay iyo qabiilladawayn ayaa ku heshisyey maxkamadda dibeddiisa.

Ka dib markii aan xaalada ka hadalney, waxaanaluga khasbey inaan ogolaano magdhow. Waxaanalugu yiri, ‘Inkastoo aad Midgaan tihiin, ogolaada40 geel [oo ah 10 geel ka yar magdhowga diya ee

caadi ahaan la baxsho] ama iska tega’ anagana waanogolaaney sababtoo ah wax kale waan qaban weyney.

Koonfurta-dhexe eeSoomaaliya

Xaaladda kooxaha tiro yar ee koonfurta iyo bartamahaSoomaaliya waa mid wareer iyo awood-darro ah.Waxaa loola dhaqma sida inay xoolo yihiin waxaana sijoogto ah si xun ula dhaqmo qabiilada waa-wayn.Dadka ka socda beelaha laga tirada badan yahaywaxay dareemaan cabsi haddii ay si sharaf ah kahadlaan awoowayaashooda iyo hiddahooda. Dadka kasocdo qolo tiro yar ee xirfad leh ma qabo xirfado shaqosida dadka kale. Dhibaatadaan waa mid aad uga xunkoonfurta iyo gobolada dhexe markii loo bar-bardhigoMudug [waqooyiga-dhexe] iyo gobolada waqooyiOdey Maadhibaan ah

Ayadoo sabab u ah dhibaato ammaan aad u xun, MRGdhibaato wayn ayuu kala kulmay inuu beelaha laga tiradabadan yahay ka warbixiyo goboladaan, halkaaso ay kuyaalaan beeraha iyo aagaha ay geedaha ka ag baxaanwebiga iyo taariikh ahaan Bantuda ku noolaan jireen;magaaloyinka dhinaca xeebta ku yaalo oo ay Banaadiridegaan, tiro ahaan jaaliyadda ugu wayn; jasiiradahakoonfur galbeedka oo ay kallumeysiyada Bajuni ku noolyihiin; iyo Muqdisho iyo aago kale oo ay degan yihiinkooxo Bantu ah iyo xoogsato.

Qayb wayn ka mid ah koonfurta-dhexe ee Soomaaliya,laga bilaabo xuduudka Kenya ilaa gobolada dhexe ilaaBuntland, waxaa gacanta ku haayo ururka Islaaminta Al-Shabaab, kaaso aago yar iyo qaybo ka mid ah Muqdisho oouu heysto TFG iyo ciidamada (AMISOM) Soomaaliya.87

Warbixintiisa bisha Maarso 2010, Shamsul Bari,Khabiirka Madaxbannaan ee UN wuxuu xaaladdaxuquuqda insaanka ee Soomaaliya diiradda ka saareydhibaatada ay carruurta iyo haweenada IDP iyo beelahalaga tirada badan yahay ku qabaan ‘ciidamada Islaamiga’iyo xaalad ammaan oo si xumaaneysa:

Suurtogal ma noqon doono in nabadda iyo ammaanlagu soo celiyo Soomaaliya ayadoo si awood la’aan ahloo eegayo xaaladda insaanka iyo xuquuqda insaankaoo si halaabaayo. Siyaasad lagu joojinaayo dagaaladaMuqdisho waqti dheer ma socon doono. AwooddaDawladda inay difaacaan shacbigiisa – ay ku jiraanhaween iyo carruur, IDP iyo beelaha laga tiradabadan yahay – dagaalka aan joogsi leheen iyoxoojinta Shariicada ee ciidamada Islaamiga (kaasokeeno, in dadka si sharaf darro iyo insaan la’aan ahlagula dhaqmo) waa in la caawiyaa sidii si deg-degah u horumarto.88


Laga bilaabo goorta uu al-Shabaab gobolodaan u qabsadeytan iyo 2006 waxaa dhib noqdey in wariyayaasha iyoururyada caalamka ee samafalka soo galaan. Ururyadaxuquuqda insaanka Soomaaliya ku yaalo waxaa laguqasbey inay amuusaan ama halkaas ka cararaan. 2010,xaalad sii xumaaneyso awgeeda UNHCR wuxuu dalalkakale ka codsadey inay dugsiin siiyaan dadka ka soobarakacay Soomaaliya xittaa haddii aysan u qalminqaxootinimo.89

Aagaan wayn, beelaha laga tirada badan yahay iyosidoo kale dhammaan shacbiga ka socdo qabiillada wayn,waxay dhibbaane ka noqdeen xadgudubka xuquuqdainsaanka iyo sharciga xuquuqda insaanka caalamka.90

Markhaati gaar ah oo sheegaayo xaaladaha xadgudkaxuquuqda insaanka joogtada ah ee beelaha laga tiradabadan yahay waa dhib in laga helo aagahaan. Hase-yeeshe,kalasooca iyo aflagaadada Bantuda oo ay ku sameeyaanxubinada qabiillada wayn wuxuu ku dhacaa maadaama ayqolo tiro yar yihiin, iyo sidoo kale wax loo geysto jirkoodaiyo sidoo kaleba dhibaatada ku dhaco dad badan xittaamarkii Bantuda qayb wayn ka yihiin TFG iyoBaarlamaanka Federaaliga ku Meelgaarka (TFP), sida Af-hayeen ku Xigeenka horey ee TFP.

Nolosha dhibaato ayeey qof walba u tahay Muqdisho,nolosheena si joogto ah ayuu dhib ku jiraa. Laakinwaxaa xittaa dheeraad noo ah kalasooca iyo sharaf-jebinta maalin walba naluga sameeyo. Aniga waan ubartey, laakin waxaan dareema xanaaq iyo murugomarkii aan ka fikiro in xittaa ilmaheyga ay dhibbaneka yihiin kalasoocaan. Waxaan u baraney inaanqabanno hawlaha culus ay dadka kale nacban yihiininay sameeyaan. Haddii aad Jareer tahay, waa inaad siadag u shaqeysa sababtoo ah qofna kuguma caawindoono bulshadaan. Haddii aan gaari kale shil la galo,mar walba aniga ayaa gardarrada la i saari doonaawaana la i caaya. Xaaskeyga waa qof guri ka shaqeyso.Hal mar waa la xirey iyo waxaa lagu garaacey xabsiga.Waxaa lagu eedeeyey inay xadey silsilad dahab ahlaakin wax caddeyn ah lama qabin. Waa la sii daayey,silsilada dahabkana meel kale ayaa laga helay. Taniwaa nolosheena; dalkeena ayaa naluga kalasoocaDarawaal bas oo Bantu ah iyo 40 jir ah, Muqdhiso

Wel-welka ugu wayn uu MRG ka qabo caddeymaha kusaabsan jebinta xuquuqa insaanka lagu haayo beelaha lagatirada badan yahay ee koonfurta-dhexe ee Soomaaliya, oodheeraad u ah midka saamayn ku leh shacbiga oo dhan iyoqabiillada waa-wayn si siman ama kala duwan waa dilkasabab la’aanta ah; kufsiga; caddaalad la’aanta; barakacaxooga ah iyo xattooyada dhulka intii lagu jirey dagaalka1990kii; iyo ciqaab la’aanta xattooyada dhulka waqtigadawladda Siad Barre; waxbarasho la’aan; iyo si xun ula

dhaqmida IDP iyo burcadka cuntada u socoto xiroyinkaIDP.

Haweenada u dhashey beelaha laga tirada badan yahaywaxay MRG u sheegeen dhibaatoyinka bulshada iyodhaqaale ay la kulmaan, ay ku jirto shaqo iyo waxbarashola’aanta, iyo inay wakiilnimo siyaasadeed loo ogoleen, iyodaryeel caafimaad iyo akhlaaqda kalasooca ee xubinadaqabiillada wayn.

Dhibaatada ugu wayn ee haweenada u dhasheybeelaha laga tirada badan yahay waxaa weeyeinaysan wax sharaf ah ka leheen bulshada. Waxaakaa dheeraad u ah in badanaa haweenadaan ayyihiin shaqaale guri oo loo yaqaano booyeeso iyomarmar waxay dhibaato ku qabaan qoysaska ay ushaqeeyaan, sida in xattooyo ku eedeyaan haweenadaguriga leh iyo si ula kac ah loo ruqseeyo. Qaar ka midah haweenadaan waddooyinka ayeey iska socdaan,halkaasna ayeey ka ciyaaraan si ay lacag u helaan. Odey Maadhiban ah, koonfurta-dhexe ee Soomaaliya

Haweenada u dhashey beelaha laga tirada badanyahay door wayn kama lahan xaaladda bulshadeed,dhaqaale iyo siyaasadeed ee jaaliyadda. Badanaa waakuwo aan waxba qori karin ama akhrin karin manalaha awood ay ku wanaajiyaan tayada nolol-malmeedkooda; badanaa guryaha ay leeyihiin dadkaka soo jeeda qabiillada wayn ayeey ka shaqeeyaan iyoshaqooyin kale guri. Inkastoo u jiro xaaladsaboolnimo aad u xun iyo kalasooc ka jiro haweenadau dhashey beelaha laga tirada badan yahay, ma helikaraan xannaano caafimaad aad u fiican markii loobar-bardhigo haweenada u dhashey qabiillada waynoo xoog ku qaato dhammaan kaalmada dalka loo soodiro iyo daawada. Haween Bantu ah, koonfurta-dhexe ee Soomaaliya

Waxay xittaa ka hadashey xaaladdeeda, awoodda qabiilladawayn iyo caddaalad la’aanta ay qabaan beelaha laga tiradabadan yahay markii dembi laga galo:

Waxaan rabey inaan gurigeyga ka kireysto dadBanaadiri ah, si aan lacag dheeraad ah u helo. Ninka socdo qabiil wayn ayaa ii yimid, wuxuuna iguyiri, ‘Gurigaan kama kireyn kartid dad kale, anigakaliya ayaad iga kireyn kartaa…’ Markuu ninkuuogaadey inaan gurigeyga ka kireeyey qoys Banaadiriah, wuxuu bilaabey inuu dhibaato sameeyo dhismahaayuu ka ceeriyey. Ilaa maanta gurigeyga waxaa deganninkaan iyo ma ogi wixii dhici doonaa.

Sida meel walba ee Soomaaliya, akhlaaqda ay xubinadaqabiillada wayn ku sameeyaan guurka kala-qabiilka wuxuu


raad aad u xun ku yeeshaa haweenada u dhashey beelahalaga tirada badan yahay.

Waxaan guursadey nin Majerteen ah [qabiil Daaroodah]. Marki aan dhaley inanteyda, ninkeygahooyadiisu waxay ka codsatey inuu i furo. Markii horewuu diidsanaa, laakin waxay ku hanjabeen inaydayriyaan, sidaas awgeeda wuxuu ku go’aansadeyinuu i furo intii u lumin lahaa qoyskiisa. Furitaankaka dib, waxaan u gurey Muqdisho oo waxaan kategay Boosaaso, waxaan ku noolahay si rajo la’aan ahanigoo iga lumey qoyskeyga iyo ninkayga aan jeclaa.Haween Midgaan ah ee ku nool xiro IDP ee kuyaalo Muqdisho.

Warbixinta 2008 uu qorey hay’adda warbixinta IRIN eeUN’ka waxay sheegen dhibaatada wayn ay qabaanugaarsadaha Eyle. Warbixinta sida uu sheegay isku-duwahagoboleed ee xaaladaha samafalka UN’ka ee GobolkaShabeellada Dhexe wuxuu dadkaas ku magacaabey ‘dadkaSoomaaliya laga hilmaamey’, wuxuuna sheegay inxaaladdooda uu ka daran yahay midka dadka kale ku nool dalka markii la eego gaajada ay ku nool yihiin abaarta awgeed.91

Waxaa taas dheeraad u ah, UNHCR wuxuu ka hadleywadahadalka ay la yeesheen Eyle ku nool Baydhaba,waqooyi-galbeed ee Muqdisho, bilowga 2009 oo usheegey in haweenada jaaliyaddooda loo ogoleen inaybiyo ka soo dhaamiyaan isla ceylka qabiilka wayn eeRahanweynka isticmaalaan. Waxaa dheeraad u ah, ‘xittaainkastoo ay aad sabool u yihiin’, Eylaha waxay UNHCRka codsadeen inaysan u keenin caawinaad samafalsababtoo ah ‘waxay ka cabasanaayaan inay billiliqeystaanxubinada qabiilka wayn.’92

Dagaalka Al-Shabaab

Al-Shabaab wuxuu ka soo horjeeda in ciidamo shisheeyejoogaan Soomaaliya, ciidamada Itoobiya ama AMISOM;93

wuxuu rabaa inuu sameeyo jihad caalam ah si dalalkagalbeed u soo fara-gelin Soomaaliya, waxaa loo maleeyainuu taageero al-Qaeda; iyo wuxuu rabaa inuu af-gembiyoTFG iyo Soomaaliya ku maamulo fasirkooda kacaansanee sharciga Islaamka.

Habka uu kooxdu ku fasiro Shariicada wuxuu ka soohorjeeda heerka caalamka ee caddaalada iyo maxkamadxaq ah (tusaale ahaan waxay diidaan in qofka la eedeyeywakiil laga noqdo markii maxkamad la saaro iyo rafcaanlaga codsado maxkamad sare). Markii la eego xaaladdhacey 2008, inan yar oo 13 jir ah oo ku nooleedmagaalada Kismaayo ayaa dhagax lagu diley ka dibmarkii ay ciidamo xiriir la leh Al-Shabaab soo xireen.Inanta waa la kufsadey, laakin waxay ku eedeyeen sino.94

Al-Shabaab wuxuu shacbiga ku isticmaala ciqaabadahudud sida goynta addimada jirka, dil lagu sameeyodhagax, iyo karbaashka haddii dadka lagu eedeeyoxattooyo, sino, jaajusnimo, khaa’inul-waddanimo iyodembi laga galo diinta Islaamka; wuxuu ku khasbaasharciyada anshaxa ayagoo hab labis gaar ah kukhasbaayo haweenka iyo timo-jar gaar ah ragga; iyowaxay mamnuuc ka dhigeen sigaarka iyo daroogada (ooku jiro khaatka), dhegeysiga ama sameynta heeso amaciyaaro aan diini ahayn, daawashada filimka, telefishinkaiyo isboortiga.

Wuxuu xittaa ka soo horjeeda citiqaadyo diimeed ookale iyo in diimo kale la lahaado, sida diinta Kiristaanka;diin kale in la raaco; raacidda dhaqanada aan Islaameheen laakin Afrikaanka ah; iyo dhaqanka ‘fasuuqa ah’ eeSoomaalida suufiga ah sida sharfida awoowayaasha,safarka meelaha barakeysan, duugida qabuur dhisan, iyodaaweynta diimeed (quraan ku akhrin).

Al-Shabaab wuxuu indhaha saarey qoloyiin tiro yar,ayagoo ku eedeynaayo wax-qabadkooda caqiidadeed;sida Banaadiriga (gaar ahaan Barawaaniga), Bantuda iyoKiristaanka (oo badanaa ah Bantuda diintooda beddeley).

Kiristaanka Soomaalida ah waxay ku jiraan halis in al-Shabaab ula dhaqmo sida gaalo ama ‘dad diintaMuslimka diin kale ku beddeley’ iyo lagu xukumo dil sidauu mowqifka Shariicada sheegaayo. Sida uu sheegaayowar-baahinta Soomaliyeed ee Bartamaha, al-Shabaab iyoxubinada kooxaha kale ee Islaamiga ah ‘waxay dalka kudileen in ka badan labo iyo toban Kiristaan’ inta udhexeyso Maarso 2009 iyo bilowga 2010. Warbixinadawaxaa ku jiro toogashada 69-jirka Omar Khalafekoontoroolka waddada magaalada Marka 15 Seteembar2009, sababtoo ah wuxuu sidey kutaabka Kiristaanka;95

labo wiilo ayaa madaxa laga gooyey Kismayo agteedaFebraayo 2009 sababtoo ah aabahooda oo Kiristaan ahayaa diidey inuu sheego warar ku saabsan hoggaamiyekaniisad;96 dilka Muqdisho agteeda 1 Janaayo 2010 eehoggaamiye kaniisad qarsoon, xaaskiisa dalka ayeey kacarrartey ka dib markii lagu hanjabey in la dili doono;97 iyodilka qof Kiristaan ka noqdey magaalada Afgooye 23Maarso 2010.98

Sida uu sheegaayo Mashruuca Bantuda QarankaSoomaaliya (NSBP) ee dalka Mareykanka, dhowr Bantuayaa lagu diley Jubbada Hoose Janaayo 2010 sababtooah waxay tegeen xaflad dhaqaneed. Qabuurada Bantudawaa la bur-buriyey iyo Shiikhyada Bantuda waxaa laguqasbey inay raacaan caqiidada al-Shabaab.99

NSBP wuxuu soo wargeliyey dagaalo dhaqameed oobadan ay al-Shabaab ku sameeyen Bantuda, markii ayqabanaayaan munaasabadaha dhaqankooda, sida koob-ka-ciyaarka – oo qayb wayn ka ah dhaqanka Bantuda –iyo isticmaalka daawoyinkooda dhaqanka (isla markiina al-Shabaab wuxuu ka joojiyaa inay helaan caawinaad

caafimaad) kaaso mar-mar sababo garaacid iyodhimasho. Al-Shabaab wuxuu mamnuucey isticmaalkaluqadaha ama lahjadaha beelaha laga tirada badan yahay;wuxuu Bantuda ku qasbey inay yeeshaan magac Carabiah; ku khasbey haweenka inay gashtaan xijaabka, iyowuxuu xadeeyey shaqada ay qaban karaan; iyo waxaybilliliqeysteen iyo bur-buriyeen hantida Bantuda ay kujiraan geedaha cambaha.100

Warbixino badan ayaa sheegayo inuu Al-Shabaabcarruurta qafaalo ay ku jiraan kuwa Bantuda, qaarda’dooda waa 10 jir.101 Sidaas awgeeda, dhallin-yarobadan waxay ka baxsadeen tuuloyinka waxayna tegeenKenya iyo Tanzania.

Maarso–Abriil 2009, qabuurada taariikhiiga ah eeBarawaaniga xushmayn jirey ayaa al-Shabaab ka bur-buriyey magaalada Baraawe; masaajidyada waa la xirey;iimaamyada waa loo diidey inay hoggaamiyaandukashada; shaqada samafalka waa la joojiyey;shiikhyadana dhowr maalmood ayaa la xirey.102



Xaaladda qaxootida beelaha laga tirada badan yahay ee kudhax jiro qaxootida Soomaaliyeed ee dalalka caalamka kunool waa in la eegaa, sababtoo ah dhibaatoyinka ay qabaanqaxootida beelaha laga tirada badan yahay badanaa sifiican looma eego. Isla markiiba, xubinada caan ka ahSoomaalida oo ku nool dalalka caalamka waxay ku caawinkaraan in la aqoonsado dhibaatada xun ay beelaha lagatirada badan yahay ku qabaan Soomaaliya.

Tirada Soomaalida ku nool dalalka caalamka waaqiyaas ahan afar meelood meel ee dhammaan dadweynahaiminka ku nool Soomaaliya iyo Soomaaliland oo la iskudarey. Soomaali badan ayaa degan dalalka Bariga Dhexe(gaar ahaan Yemen), iyo dadweyne Soomaali ayaa wakhtidheer degan Kenya, Itoobiya iyo Jabuuti. Badanaaqaxootida Soomaalida iyo xubinada shacbigaSoomaaliyeed ee dalalka caalamka ku nool waxay udhasheen qolooyinka tiro wayn, laakin jaaliyado u dhasheybeelaha laga tirada badan yahay ayaa ku dhax noolkooxyadaan oo dhibbane kalasooc ku noqon karo dalkamarti-geliyaha ah.

Tirada qaxootida si dhakhsi ah ayuu u kordhey markiiay dawladda dhacdey 1991. Badanaa waxay u qaxeenKenya ama Itoobiya oo ay iminka degan yihiin 319,149iyo 68,686 qaxooti Soomaali ah midkiiba.103 Kuwo badanwaxay dalalka galbeed u degeen si ay xal waara uga helaandagaalka sii socdo iyo dawlad la’aan.

Xuquuqyada sharciga qaxootida Soomaaliyeed badanaawaa laga ilaaliyaa dalalka marti-geliyaha ah, laakin dhowrdalal galbeed waxay isku eegeen inay yareyaan iyo xadeeyantirada qaxootida Soomaaliyeed. Markuu dagaalka siikordhey sanadaha ugu dambeeyey, kumaan-kun qaxootikale ayaa gurigooda ka qaxey iyo noqdey barakac.

Qaxootida Soomaalida ku nool dalalka caalamka waxaybadanaa qabaan farqiyada ka dhexeeyo beelaha laga tiradabadan yahay iyo qabiillada wayn oo la mid ah midka kajiro dalkooda hooyo, qaxootida u dhashey qabiillada waynwaxay helaan taageerid iyo caawinaadda ugu badan.Inkastoo dhammaan kooxyada qaxootida Soomaalida ayyihiin kuwo faa’ido darran iyo fursad darran, maadaama ayyihiin qolooyin tiro yar oo mar-mar dhibbane ka ahnaceeb, qolooyinka tiro wayn waxay badanaa helaanfaa’idoyinka bilowga ah sida waxbarashada, xirfad shaqo, ubarashada nolosha dalalka galbeed, xiriir qoys ee qaxootidalka horey u soo degay, iyo taageerid qabiil.

Qaxootida iyo magangalyo-doonka u dhashey beelahalaga tirada badan yahay waxay labaatanka sano la soodhaafey ahaayeen kuwo ‘aan la arki karin’saboolnimadooda, waxbarasho la’aantooda iyo bulshoahaan awood-yaridooda awgeed. Waxay taageerid yar kaheleen qaxootida u dhashey qolooyinka tiro wayn iyo tiroahaan way yar yihiin urur ahaanna tabar-darran yihiin.Qaxootida Kenya waxaa ku jirey kumaan-kun Bantu iyoBanaadiri iyo tiro yar ee qolooyinka xogsada. Xubinadaqabiillada wayn ayaa halis ku haaya xiroyiinka qaxootida,taaso ay ku qasabtey UNHCR Kenya inay Bantuda kasaaraan hal xiro iyo dejiyaan xiro kale.104

Ururyada daryeelo qaxootida dalka marti-geliyaha ahxoogaa ayaa og xaaladda beelaha laga tirada badan yahay.Shaqaale bulsho ee London, oo ka shaqeeyo wararka kusaabsan kalasooca jinsiyadeed iyo fursad la’aanta qaxootidaSoomaalida ah, wuu ka yaabey in ‘Soomaalida ay qabaanqoloyiinkooda tiro yar sida kuwa hindida lagu magacaaboDalit’.105

Qarinta xaaladdaan ‘qolo tiro yar ee ku dhax jiro qolotiro-yar’ oo ka dhax muuqda qaxootida jaaliyadahaSoomaaliyeed oo ayagaba jinsi tiro yar ka ah dalkoodamarti-geliyey, wuxuu hor-istaagaa wanaajin xaalad-qarameed halkaaso xaq u lahaanshada xuquuqyo insaansida ay u codsadaan qaxootida qolooyinka tiro wayn aysansi xaq iyo sinnaan ah u helin qaxootida beelaha laga tiradabadan yahay. Wax-qabadyo ka badan ee lagu dhirri-gelinaayo xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay eedhax degan Soomaalida dalalka caalamka ku nool wuxuusaamayn ku lahaan karaa qaxootida beelaha laga tiradabadan yahay iyo sido kale saamayn ayuu ku lahaan karaaSoomaaliya, halkaaso xubinada Soomaaliyeed ee iminkaleh muwaadanimo ajnabi ka qayb qaataan wada-hadalkanabadda iyo waaxyada dawladda.

UNHCR wuxuu aqoonsadey halista gaarka ah ayqabaan magangalyo-doonka Soomaalida ah oo u dhasheybeelaha laga tirada badan yahay wuxuuna soo saarayshurudo u qalmid gaar ah.106 Dalalka badankooda waxayogolaadeen xaaladdaan. Tusaale ahaan, 2004, UNHCRwuxuu garabsiiyey barnaamij dib-u-dejin gaar ah ee dalkaUS in ka badan 15,000 qaxooti Bantu ah oo ku noolaaKenya.107 Kani wuxuu ku xigey barnaamaj ka yar oodawladda Mareykanka ku sameeyey qaxootida Banaadirigaah.108 Dalalka Midowga Yurub, oo ku jiro dalka Ingiriiska,

Qaxootida beelaha laga tirada badanyahay iyo Soomaalida dalalkacaalamka ku nool

waxay xittaa aqoonsadeen beelaha laga tirada badan yahayinay yihiin qolooyin u baahan tixgelin gaar ah.109 Hase-yeeshe, dhibaato ayaa wuxuu ka yimid qolooyinka tiro

wayn oo sheeganaayo inay u dhasheen qoloyiin tiro yar siay uga faa’ideystaan tixgelintaan gaarka ah.110



Xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay muhiim umaeheyn siyaasadda Soomaaliya ee jaaliyadda caalamka.Xaaladda caadiga ah ee xadgudubka xuquuqyada insaankalagu sameeyo beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliya mar-mar ayaa laga hadley Golaha XuquuqdaInsaanka ee Qaramada Midoobay iyo ururka ka horeeyey,Guddiga Xuquuqda Insaanka (UNCHR).111 Hase-yeeshe,warbixinada ku saabsan Soomaaliya oo sameeyey ururyadaxuquuqda insaanka caalamka wuxuu xuquuqda beelahalaga tirada badan yahay siiyey tixgelin yar markii loo bar-bardhigo mawduucyada caalamka muhiim ka ah sidadhisidda nabadda ka dhaxeyso qabiillada wayn, dib-u-dhisidda dalka iyo caawinaadda samafal ee deg-degga ah.Isla markaas, mashruucyada horumarka waxaa looqorsheeyey kooxaha ‘baylaha ah’ sida haweenada,carruurta, beelaha laga tirada badan yahay iyo IDP laakinsi dhif ah ayaa raad gaar ah loo siiyaa beelaha laga tiradabadan yahay. Dhowr ururyo uu yaqaano MRG oo ushaqeeyo beelaha laga tirada badan yahay gudahaSoomaaliya iyo Soomaaliland ayaa awood micnoowi ah kuyeeshey warbixinta xuquuqyada insaanka iyo udoodkooda, ama hawlaha samafal ama horumar eejaaliyaddooda.

MRG wuu og yahay in horumarka caadiga ah eenabadgelyada iyo heshiisiinta iyo ilaalinta xuquuqyadaaasaasiga ah ee insaanka ay muhiim ka yihiin horumarkamustaqbalka ee xuquuqyada beelaha laga tirada badanyahay. Waxaa kani loola jeedaa helidda nabad ku filan,heshiis, dawlad degan iyo in sharciga qaranka oo dhan lagaraaco sida laga gaarey Soomaaliland iyo qaybo ka mid ahBuntland. Xittaa aagaha dagaalka ka socdo koonfurta-dhexe ee Soomaaliya, waxaa ka jiro fursado laguhorumariyo xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahayloomana baahno in si xad eheen dib loo dhigo.

Beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaliyeed waxayxaq u leeyihiin – iyo codsadaan – isla xuquuqyadasharciyeed, siyaasadeed, dhaqaale iyo hiddo oo caalamkaiyo qaranka ku qabaan qolooyinka tiro wayn, kuwaasogaar ahaan ka yimaado heshiisyada caalamka iyo goboleedee xuquuqyada insaanka sida ICCPR, ICESCR, XeerkaAfrika ee Xuquuqda Insaanka iyo Dadyowga, iyo Golaha

111 ee ILO, ayadoo kala sooc laga sameynin heerkoodaqoloyiin tiro yar, ay ku jiraan xuquuqda in kalasooc lagusameynin hawshooda, horumarka iyo xajinta nolol-malmeedka, iyo guursadaan qofka ay doonayaan.

Waxaa kaas dheeraad u ah, si wax looga qabto xaaladdaxun ay ku jiraan beelaha laga tirada badan yahay, oo siixumeeyey muddo toban sano oo daryeel la’aan ah iyo xoogku haynta iyo dagaalka, ICERD wuxuu Soomaaliya iyohay’adaha ka codsanaaya inay sameeyaan tallaaboyin gaarah, oo si ku meel gaar ah caawinaayo kooxaha u dhasheyqolooyinka tiro-yar si ay u gaaraan sinnaan dhaqaale iyobulsho.112 Xukumada Soomaaliya waa inay ku dadaalaan siay u hirgeliyaan shuruudyada ICERD iyo hubiyaan in qofu dhashey qolo tiro yar dib dhibbane uga noqonin midab-takoornimo ama kalasooc.

Soomaaliya wuxuu qayb ka yahay heshiisyada kor kuxusan ayadoo loo maraayo ansixida ama ka-goysiga usameeyey dawladda ka horeeyey midka 1991, kaaso lagarabo inay raacaan dawladaha xiga inkastoo run ahaan sidhab ah loo hirgelinin.

Dawladda Qaran ee ku Meelgaarka ah ee horey waxaysaxiixeen heshiiska Golaha Xuquuqda Cunugga ee 2002,oo bisha Nofeembar 2009, TFG wuxuu sheegay inuudoonaayo inuu ansixiyo. Ayagoo soo dhaaweynaayogo’aanka, Khasnadda Carruurta ee Qaramada Midoobay(UNICEF) waxay arkeen in xukunka Soomaaliland iyoBuntland, ‘ay sheegeen inay ayagaba rabaan inay habkoodasharciga geliyaan sharuudyada CRC iyo xuquuqyadacunugga dhax-geliyaan xeerkooda sharciyeed, sida XeerkaCaddaalada Dhallinyarada Soomaaliland ee 2008 iyoQaybta 19 ee Xuquuqda Carruurta ee ku qoran Dastuurka Buntland’.113

Heshiisyadan waa muhiim, sababtoo ah waxaymuujinaayaan waajibka caalamka ee TFG markii loo eegoxuquuqda insaanka, inkastoo iminka TFG uusan haysanawoodda uu ku hirgeliyo. Waxay xittaa heer fiican eexuquuqda insaanka u noqonaayaan xukumadaSoomaaliland iyo Buntland; iyo sida al-Shabaab.

Hababkaan waxay xittaa noqdeen bartilmaameedmuhiim ah ee difaaceyaasha xuquuqda insaankaSoomaaliyeed ee bulshada ka shaqeeyo, iyadoo ay

Hababka wax loo xalliyo: xoojintaxuquuqyada beelaha laga tiradabadan yahay ayadoo loo maraayoadeegyo caalam ah


xukumada ka codsadaan inay dhowraan xuquuqdainsaanka dadka hoos yimaada gobolada ay xukumaan.Waxaa kaas dheeraad u ah, ururyada madaxbannaanan iyoururyada aan dawlada qayb ka eheen waa inayxushmeeyaan heerka ugu yar ee xuquuqda insaankacalaamka, ay ku jirto xuquuqyada beelaha laga tiradabadan yahay, haddii ay doonayaan in lagu aqoonsado sidaxukun sharciyeysan ee gobolada ay xukumaan.

Hase-yeeshe Soomaaliya, qayb kama ahan heshiiskaGolaha Ka-saarka Dhammaan Noocyda Kalasooca kutoosan Haweenada, ama Xeerka Rome ee MaxkamaddaCaalamka ee Dembiga. Marki la eego xaaladda xun eehaweenka ku qabaan dalka, iyo awood darrada aycaddaalada ku qabto inay wax ka qabato falalka dembiyadadagaalka iyo dembiyada ka horjeeda insaanka, ansixidahababkaan caddaaladeed waa in muhiim laga dhigaa.

Bayaanka UN’ka ee Xuquuqda Dadka ka soo jeedaQoloyiin Qaran ama Jinsi ahaan, Diin ama Luqad ahaanTiro yar (1992) wuxuu micnoowi u yahay dhammaanbeelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliya, gaarahaan qaybahan:• Waajibka dawladda waa ilaalinta nolosha iyo

aqoonsiga beelaha laga tirada badan yahay (qaybta 1)ayadoo loo maraayo hab-socodyo sharciyeed iyohabab kale oo ku habboon (qaybta 2);

• Xaqa inay si xorriyad ah ugu raaxeystaandhaqankooda, diintooda iyo luqadooda ayadoo dhax-gal ama kalasooc lagu sameynin (qaybta 2.1);

• Xaqa in si buuxda uga qayb-galaan noloshabulshadeed, dhaqaaleed, diimeed, dhaqameed iyodawladeed (qaybta 2.2) iyo go’aan ka gaarkawaxyaabaha khuseeya beelaha laga tirada badanyahay heer qaran ama degaaneed labaduba (qaybta 2.3);

• Xaqa ay ku sameeyaan iyo haayaan ururyadooda(qaybta 2.4) iyo xiriiryo kooxaha kale oo u dhasheybeelaha laga tirada badan yahay (qaybta 2.5);

• Waajibka dawladda inuu xoojiyo xuquuqyada beelahalaga tirada badan yahay ayadoo kalasooc la sameyniniyo sinnaan buxa ku qaba sharciga hortiisa (qaybta4.1), inuu sameeyo xaalad faa’ideynaayo horumarkadhaqankooda iyo diintooda iyo horumarka iyobarashada luqadahooda (qaybta 4.2), inuu dhirri-geliyowaxbarashada iyo aqonta taariikhda, hiddoyinka,luqadaha iyo dhaqanada (qaybta 4.4), in loo tixgeliyohab-socodyo awood lagu sinaayo inay si buuxa ugaqayb-galaan horumarka dhaqaale ee dalka (qaybta 4.5);

• Siyaasadaha Qaranka iyo barnaamjyada lagu hirgeliyoxuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay (qaybta 5.1);

• Wada-shaqeyn ka dhexeeyo dawladaha si looabaabulo xuquuqyadaan (qaybta 5.2, 6 iyo 7);

• Ku tabbarucida hay’adaha UN sidii si buuxa loohirgeliyo xuquuqyadaan (qaybta 9).


Ku socota Dawladda Federaaliga ah eeku Meelgaarka ah (TFG) ee Soomaaliya: • Dastuurka mustaqbalka cusub ee Soomaaliya waa inuu

gaar ahaan aqoonsadaa beelaha laga tirada badan yahayee dalka ku nool, iyo xoojiyaa xuquuqdooda sinnaantaiyo kalasooc la’aanta ayadoo la raacaayo heerarkaxuquuqyada insaanka calaamka.

• Tirada wakiilnimada ka jiro baarlamaanka TFG(habka 4.5) waa in dib loo eegaa si loo hubiyo inbeelaha laga tirada badan yahay wakiil ahaan uga qaybqaataan baarlamaanka si xiriir la leh tiradadadweynahooda.

• Ilaalinta xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahaywaa inuu ka ahaada qayb fiican xeerka ururkaxuquuqda insaanka, tusaale ahaan guddi baarlamaan,wasiir mas’ul ka ah xuquuqda insaanka, ama guddigaxuquuqda insaanka madaxbannaanan.

• Waa in la sameeyaa istaratejiiyo qarameed ee beelahalaga tirada badan yahay ayadoo lala tashanaayoururyada xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahayee Soomaaliya , hoggaamiyayaasha beelaha laga tiradabadan yahay iyo kuwa kale ee ka wel-welsanxuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay, gobolahaan ama calaam ahaan.

• Hab walba ee caddaalad ku meel gaar ah, ay ku jirtoguddi madaxbannaan oo baara xadgudubkaxuquuqyada insaanka, habsocodyada heshiisiinta,baaritaanka dembiyada, ama barnaamajyadamagdhowga, waa inay si gaar ah ugu daraanbaaritaanka xadgudubka lagu sameeyey beelaha lagatirada badan yahay.

• Waa in tallaabo la qaadaa si loo ansixiyo hababkacaalamka ee ilaaliyo dadweynaha baylaha ah, oo kamid ah beelaha laga tirada badan yahay, iyo gaar ahaanku jiro Golaha Xuquuqda Cunugga, Heshiiska kusaabsan Tirtiridda Dhammaan Noocyada Kalasooca eeloo geysto Haweenka, iyo Xeerka Rome eeMaxkamadda Caalamka ee Dembiyada.

Ku socota Dawladda Soomaaliland:• Boos uga helidda beelaha laga tirada badan yahay

Aqalka Wakiilada Soomaaliland iyo Aqalka Sare(Gurti) waa in dib loo eegaa iyo wanaajiyaa si loohubiyo wakiilnimo xaq ah.

Ku socota Dawlad Goboleedka Buntland:• Boos waa in beelaha laga tirada badan yahay looga

helaa Baarlamaanka Buntland.• Waa in la qabtaa baaritaan deg-deg ah oo

madaxbannaan iyo eex leheen oo ku saabsanwarbixinada kufsiga badan uu ciidamada, booliska iyodadka kale ku haayaan haweenka u dhashey beelahalaga tirada badan yahay iyo kuwa kale ba ee IDP ooku nool Boosaaso iyo aago kale ay ku yaalaanxiroyiinka IDP.

Ku socoto TFG, Dawladda Soomaaliland,iyo Dawlad Goboleedka Buntland:• Waa in la ballanqaada in la taageero xuquuqyada

beelaha laga tirada badan yahay kaaso la socdaxuquuqyada insaanka kale ee lagama marmaanka ah,ayadoo loo kaashanaayo habab ku haboon oo laguabaabulo iyo xoojiyo xuquuqyadaan sida uu qaboheerka xuquuqyada insaanka caalamka.

• Waa in la taageera xaq u lahaanshada xorriyad ra’yi-bixin, wax-sheegid iyo urur ka noqodka ururyadaxuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay iyohalganayaasha, iyo xuquuqda in beelaha laga tiradabadan yahay ay raacaan iyo ilaaliyaan dhaqankooda,diintooda iyo luqaddooda.

• Waa in la abaabulaa ka qayb-galka qolooyinka tiro-yarnolosha shacbiga, ay ku jirto wakiilanimadoodaadeegga dadweynaha, qaybaha dawladda, caddaalada,ciidamada booliska iyo badbaadinta iyo waa in laraadiyaa tallaaboyin xoojin karo.

• Helitaanka siman ee caddaalada xubinada beelaha lagatirada badan yahay waa in la hubiyaa, ay ku jirtowaxbarashada shacbiga iyo tababar sidiigarsoorayaasha, booliska iyo xeer-ilaaliyayaasha iyoqareenada u bartaan mawduucyada xuquuqyadabeelaha laga tirada badan yahay iyo heerarka iyo kuhirgelintooda habka caddaalada.

• Barnaamajyo waxabarasho shacbi waa in la sameeyaa silooga hortago naceebka, kalasooca ku toosanshakhsiyaadka ama jaaliyadaha taaso ku salaysanheerkooda qolooyin tiro yar.

• Hab-socodyo gaar ah waa in la hirgeliyaa si loo ilaaliyoiyo dhirrigeliyo xuquuqda haweenada ka socdojaaliyadaha tiro yar, oo dhibaane ka ah kalasooc badanee xiriir la leh jinsigooda ama ka socodka dhinacqoloyin tiro yar.

Taloyinka


Ku socoto dhammaan ciidamadahubeysan ee ka hawlgala Soomaaliya:

• Ciidamada badbaadada Soomaaliya, Ergada MidowgaAfrika ee Joogto Soomaaliya, ciidamo caalam oo kale,iyo qolooyinka hubeysan ee dawladda ka soo horjeeda ayku jiraan al-Shabaab, waa inay mar walba xushmeeyaanQaybta 3 ee heshiiska Golaha Geneva iyo sharciyadaaasaasiga kale ee calaamka ee khuseeya xuquuqyadainsaanka oo ilaaliyo shacbiga iyo dadka kale ee aandagaalamin markii ay jiraan dagaalada sokeeye.

Ku socota UN, AU iyo hay’adahacaalamka ee horumarka:• Xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay waa in la

dhexgeliyaa gargaarka caalamka iyo labada dhinac ee lasiiyo Soomaaliya iyo Soomaaliland, ay ku jirtoUN/Dib-u-dhisidda Bankiga Adduunka iyo qorshahaHorumarka Qaab-dhismeedka.

• Hay’adaha caalamka ee ka shaqeeyo Soomaaliya ay kujiraan, OCHA, UNDP, UNHCR, UNICEF iyo WFP,waa inay hubiyaan in beelaha laga tirada badan yahaylagu daro qorshooyinka iyo barnaamijyada samafalkaee qeybo walba, iyo in hab-socodyada gaarka ah amabarnaamjyada gaar ahaan loo sameeyey la hirgeliyo siloo gaaro dadweynaha u dhashey beelaha laga tiradabadan yahay ee dhibato ah in la gaaro. Gargaarkasamafalka waa inuu ku salaysan yahay, markii uusuurtogal yahay, aruurinta maclumaadka aan isku meelyiilin ee khuseeyaa beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliya; kala qaybinta samafalka waa in si soke looilaaliyaa; iyo waa in la baaraa eedeyn walba oo kusaabsan xattooyada ama meel kale u gudbintacaawinaadda samafalka loogu talagalay beelaha lagatirada badan yahay. UNHCR waa inuu isku-duwaahab-socod deg-deg ah si uu u hubiyo xuquuqdabeelaha laga tirada badan yahay ee IDP, kaasomudnaansho la sinaayo barnaamajyada ilaalinta gaarkaah ee kufsiga gabdhaha iyo haweenada joogoxiroyiinka IDP, gaar ahaan Boosaaso.

• Beesha caalamku waa in ay taageero ka bixisoballaarinta shaqada Soomaaliya uu ka wado XafiiskaMadaxa guddiga Qaramada Midoobay ee XuquuqdaInsaanka si loogu daro barnaamij gaar ah oo loogutalagalay xuquuqda beelaha laga tirada badan yahay,kaasoo barbar socda kaalinta KhabiirkaMadaxbannaan ee Soomaaliya u xilsaaran, waana in aytaageero ka bixiso waxqabadka caalamiga ah iyogoboleed ee lagu abaabulayo xuquuqda beelaha lagatirada badan yahay ee Soomaaliya iyadoo loo sii marotusaale ahaan Golaha Xuquuqda Insaanka eeQaramada Midoobay iyo Guddiga XuquuqdaInsaanka iyo Dadyowga ee Afrika.

• Deeq-bixiyayaasha waa inay taageeraan dhisiddaawoodda Shirkadaha Samafalka Soomaaliya kashaqeeyo iyo ururyada ku saleysan jaaliyadaha udhashey beelaha laga tirada badan yahay ee kashaqeeyo dalacsiinta xuquuqyada beelaha laga tiradabadan yahay, iyo ka qayb-geliyaan barnaamijyadataageerida ilaaliyayaasha xuquuqda insaanka dadkadifaaca xuquuqyada beelaha laga tirada badan yahay,markii la fulinaayo Bayaanka Ilaaliyayaasha XuquuqdaInsaanka ee UN iyo EU.

• Deeq-bixiyayaasha caalamka waa inay sameyaanbarnaamajyo horumar waxbarasho, shaqo-gelin iyonolol-maalmeed ku toosan iyo caawiyo baahidajaaliyadaha u dhashey beelaha laga tirada badan yahayee Soomaaliya.

To countries of asylum:• Dalalka marti-galiyaha ah waa inay tixgeliyaan

caddibaadka joogtada ah ee baaxadda leh oo lagusameeyo beelaha laga tirada badan yahay markii latixgelinaayo heerka qaxootinimo ee magangalyo-doonka Soomaalida u dhashey beelaha laga tiradabadan yahay.

• Dhammaan dalalka waa inay raacaan mabdada dib ucelin la’aanta qaxootida; waa in xaalad walba ha ahaateSoomaaliya loo celinin magangalyo-doonka u dhasheyqolooyin tiro yar.


Ayadoo dheeraad u ah sahaaminta wararka daraasadeed iyowarar kale ku saabsan beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliyeed iyo aasaaska siyaasadeed ee xiriirka la leh,MRG wuxuu labo cilmi-baare ka codsadey inay sooaruuriyaan warar khuseeya xaaladda ay iminka ku suganyihiin beelaha laga tirada badan yahay ayagoo kala barkabisha 2009 u booqdey aagaha ay beelaha laga tirada badanyahay degan yihiin iyo si nabad ah lagu wareysan karo, iyosidoo kale wareysi telefoon waxay qabteen horraantii 2010.

Labada cilmi-baare waxay ahaayeen Soomaali (haldheddig iyo hal rag ah) oo xirfad wayn ku lahaa lashaqeynta shirkadaha samafalka Soomaaliya iyoSoomaaliland, ay ku jirto mawduucyada xuquuqyadabeelaha laga tirada badan yahay, iyo yaqaano ururyadacaalamka iyo Soomaliyeed ee ka shaqeeyo Nairobi, oo ayayagaba joogeen.

Dadka la wareystey waxaa ka mid ah xubinada beelahalaga tirada badan yahay, ururyada caalamka iyo degaanka,

iyo xubinada qabiillada wayn. Si fiican ayaa loo wareystey(badanaa af Soomaali) ayadoo la isticmaalaayo wareysihabeysan ee shakhsi ahaan ama koox ahaan loogasameeyey Hargaysa iyo Gabiley ee Soomaaliland, iyoBoosaaso ee Buntland, qiyaas ahaan hal toddobaad ayaawareysiga laga qabtey meel walba, bisha Juunyo 2009, iyoNairobi kala barka 2009, gaar ahaan xaafadda aySoomaalida degan yihiin ee Eastleigh. Ballanqaad sir-haynayuu MRG baxshey inuu magacaabin doonin dadka warkasiiyey cilmi-baarisyada si loo ilaaliyo ammaankooda.

Maadaama uu watigaas dagaal jirey, cilmi-baarisyadaway awoodi waayeen inay u booqdaan koonfurta-dhexe eeSoomaaliya. Kani wuxuu ahaa wax nasiib xumo ah iyo waxxad ka noqdey hawshooda, iyo aag wayn ay beelaha lagatirada badan yahay degan yihiin ayuu ka dhigey cilmi-baaris la’aan (gaar ahaan meesha ay degan yihiin Bantuda).Markhaati dheeraad ah ayaa aagahaas laga aruuriyeyMaarso 2010 ayadoo la isticmaalaayo telefoon iyo email.

Lifaaqa A: Habka Cilmi-baariska


AMISOM: Midowga Afrika ‘ciidan taageero nabadda’Soomaaliya iyo garabsiiyo TFG laga bilaabo 2002, oohalkaas ku leh 5,200 ciidan ka socdo Uganda iyoBurundi sanadka 2010.

Bantuda: beelaha laga tirada badan yahay oo ugu wayn,ka kooban beer-abuureyaal oo caadi ahaan ku noolaaaagaha beeraha koonfurta Soomaaliya oo ka dhexeeyawebiyada Jubba iyo Shabeelle. Waxaa af Soomaali lagumagacaaba Jareer (‘timo adag’), kaaso lagutilmaamaayo jinsigooda iyo dhaqankooda Afrikaanka.

Banaadiri: koox ka kooban qolo tiro yar kuna nool‘xeebaha’ Soomaaliya iyo jinsi ahaan ka socdo dalalkaCarabta iyo la leh dhaqan hiddo iyo MuslimSoomaalida; waxaa ka mid ah Reer Xamarka (ku noolMuqdisho iyo gobolka Banaadir), Baraawani (ku noolBaraawe), kuwo kalena waxay degan yihiin Marka iyomagaaloyin ku yaalo xeebta iyo gudaha dalka, iyoBajuni oo ah kallumeyste ku nool agagaarka dekaddaKismaayo iyo jasiiradaha u dhow.

Daarood: qabiilka ugu wayn.

Dir: qabiil wayn, oo ka kooban qabiillada koonfurtaSoomaaliya sida Biyamaal, iyo Isaaq ee Soomaaliland,inkastoo uu Isaaq caadi ahaan kani diidan yahay.

Gabooye: magaca caadi ahaan dadka ku noolSoomaaliland ku magacaabaan qabiillada yar eeMadhibaan iyo Musse Deriyo, taariikh ahaan lagumagaacibi jirey Midgaan.

Hawiye: qabiil wayn ee degan magaalo-madaxaMuqdisho agagaarkiisa Ciidamada ururka Shir-waynahaMidoobey ee Soomaaliya (USC) oo 1991 af-gambiyeydawladda Siad Barre wuxuu ka koobnaa xubinadaqabiilka Hawiye.

Qofka Gudaha Dalka ku Barakacay ama IDP: qof kubarakacay gudaha dalkiisa, wuu ka duwan yahayqaxooti ama magangalyo-doon oo u baxsadey dal kale.

Maxkamadaha Midowga Islaamiga (ICU) – oo xittaa laguyaqaano magacyo kale sida Midowga MaxkamadahaIslaamiga ah): horey u ahaan jirey koox Islaami ah oohubeysan ee ka soo horjeedo TFG, kadib noqdeyqaybta dhexe ee Isbaaheysiga Dib-u-xorreyntaSoomaaliya (ARS) oo joogey Eritrea. Qaybta ARS eejoogey Jabuuti ayaa ku biirey TFG ka dib markiiheshiiska la qabtey 2008 iyo hoggaamiyaha ICU,Sheikh Sharif Sheikh Ahmed, ayaa markaa 2009 TFP ku magacaaben Madaxweynaha Soomaaliya.

Isaaq: qabiilka ugu wayn ee Soomaaliland iyo magaalo-madaxdiisa Hargaysa. Ciidamada DhaqdhaqaaqaQaranka Soomaaliyeed (SNM) oo ka xoog-badiyeyciidamada Xukunkii Siad Barre dagaaladi 1991 ka

dhacey gobolka waqooyi-galbeedka, wuxuu kakoobnaa xubinada qabiilka Isaaq.

Jareer: eeg Bantuda.

Madhibaan: magaca badanaa malmahaan Soomaaliya (ayku jirto Buntland) lagu aqoonsado beelaha laga tiradabadan yahay ee Midgaanta, inkastoo rasmi ahaan lagutilmaamo hal qayb ka mid ah Midgaan/Gabooye,qaybta kale waxaa lagu magacaaba Musse Deriyo.

Qolooyinka tiro badan: afarta qabiil Soomaaliyeed ee‘bilis’ ee u badan (oo xittaa lagu yaqaano laf-qabiil amaqoys-qabiil) – kooxo abtirsanaayo iyo sheegi karotafiirta ay isla wadaagaan.

Midgaan: qolada tiro yar ugu wayn ee wax-qabadka ahiyo la takooro, dhaqan ahaan ka shaqeeyo maqaarkaiyo ugaarsade ah, waxay u kala baxaan Madhibaan iyoMusse Deriyo, kaaso ah magaca maalmahaan lagumagacaabo, oo xittaa lagu yaqaano magaca Gabooye(kor ka eeg).

Musse Deriyo: dheri-sameeyayaasha; eeg Midgaan iyoGabooye.

‘Bilis’: Qabiillada ugu wayn waxaa Soomaaliyabadankeeda lagu yaqaana Bilis (u badnaan Soomaaliya)iyo aji (Soomaaliland) waa qabiillada ugu tiro badan(eeg ‘Qolooyinka Tiro badan’).

‘Biliska tiro yar’: tiro ahaan qaybo yar ee ka mid ahqabiillada tiro badan oo siyaasi ahaan faa’ido yar.

Qolooyinka xoogsada: beelaha laga tirada badan yahayee wax-qabta iyo la takooro waxay ka kooban yihiinseddax kooxo – Midgaan, Tumaal iyo Yibro – waxaydegan yihiin Soomaaliya iyo Soomaaliland, iyo horeywaxay ku xirnaan jireen qaybo ka mid ah qabiilladajoogo degaanka ay ku nool yihiin.

Buntland: ‘dawlad-goboleed’ is-maamulo eeJamhuuriyadda Soomaaliya kuna yaalo gobolada horeyee waqooyi-bariga Soomaaliya, badanaa ay ku noolyihiin qabiilka Daaroodka. Buntland waxay keligeed kugo’aansatey inay is-maamusho 1998, waxayna qabaandawlad iyo baarlamaan. Abdullahi Yusuf Ahmed (oo kadib noqdey Madaxweynaha Soomaaliya) ayaa ahaaMadaxweynahooda koowaad; Madaxweynaha iminka(oo la doortey Janaayo 2009) waa Abdullahi Fanole.

Rahanweyn: qabiil beer-abuure ah iyo xoolo-dhaqdo kunanool badanaa gobolada Bay iyo Bakool ee koonfurtaSoomaaliya, TFG wuxuu u aqoonsadaa sida qabiil waynlaakin horey waxaa takoori jirey seddaxda qabiil eexoolo-dhaqatada ah. Waxaa xittaa lagu yaqaana Digil-Mirifle kaaso ah labada qabiil ay u kala baxaan sidaDigil iyo Mirifle, ama Reewin (oo ah magacooda asalka ah).

Lifaaqa B: Qaamuus-yare


Al-Shabaab: oo af Carabi loola jeedo ‘Dhallinyarada’,koox siyaasadeed oo kacaan-Islaami ah iyo dagaaljihaad ah ku sameeyo iyo ka soo horjeedo TFG iyoAMISOM, iyo xukuma qayb wayn ee dhulka koonfurta-dhexe ee Soomaaliya. Waxay horey u ahaan jireenciidamada ICU, oo la dagaashey TFG iyo ciidamadaItoobiya ilaa ay Soomaaliya ka tegeen 2009, ma lahanqaab nidaamsan, xukun hoggaamin ama siyaasado lagaran karo aysan ka eheyn ra’yigooda kacaansan eeIslaamiga ah. Waxay iminka xukumaan badanaakoonfurta-dhexe ee Soomaaliya iyo qayb ka mid ahMuqdisho.

Soomaali: qof u dhashey hiddo iyo jinsi Soomaaliyeed,waxaa ku jiro muwaadiniinta Soomaaliya, Soomaaliland,Xukun-goboleedka Soomaaliya ee Itoobiya, waddamokale oo qabo shacbi wayn oo Soomaali ah sida Kenyaiyo Jabuuti, iyo dalalka dunida ay ku nool yihiin tiro yaroo Soomaali ah ayagoo halkaas ka ah qaxooti,magangalyo-doon, hajiirayaal iyo sidoo kaleSoomaalida muwaadan ka noqdey dal kale ooshisheeya.

Soomaaliya: dawladda Jamhuuriyadda Soomaaliya oocaalamka laga aqoonsan yahay (horey lagu magacaabijirey Jamhuuriyadda Dimoqraadiga Soomaaliya markuuxukumi jirey Siad Barre). Wuxuu xubin ka yahayQaramada Midoobay, Midowga Afrika iyo UrurkaDawladaha Carabta. Laga bilaabo markii ay dawladdaburburtey 1991, wuxuu ka kooban yahay oo kaliyakoonfurta-dhexe ee Soomaaliya ka dib markii aySoomaaliland ka go’dey 1991 iyo Buntland ay sheegtayinay is-maamuli doonto 1998. Dawlada Soomaaliya waaDawladda Federaaliga ah ee ku Meelgaarka ah (TFG),inkastoo xukun xadeysan ku leeyahay dhulka iyo xittaamagaalo-madaxa Muqdisho badankiisa, oo ah meeshaay fadhiyaan TFG iyo baarlamaanka TFP.

Soomaaliland: xukumada Soomaaliland, oo is-xorriyeysey1991 laakin weli dalalka caalamka aqoonsanin iyo lehisla xudduudkii ay lahaan jirtey Dawladda uu IngiriiskaIlaaliyo ee Soomaaliland iyo ka kooban goboloyinkawaqooyi-galbeedka Soomaaliya . Waxay xudduud iskukhilaafsan yihiin Buntland. Muwaadinkiisa waxaa laguyaqaana Soomaalilander iyo magaalo-madaxa waaHargaysa. Madaxweynihiisa waa Ahmed Mohamed‘Silanyo’, oo beddeley Dahir Ahmed Riyale ka dibmarkuu jagada ku guuleystey doorashadaMadaxweynaha ee Luulyo 2010.

Dawladda Federaaliga ah ee ku Meelgaarka ah amaTFG: la aasaasey 2005 iyo hoos timaado XeerkaFederaaliga ah ee Dawladda ku Meelgaarka ah(dastuurka) kadib marki Shirka Nabadda iyo Heshiisiintalagu qabtey dalka Kenya si loo beddelo DawladdaQaran ee ku Meelgaarka ah (TNG) ee lagu aasaaseyShirka Carta ee Jabuuti sanadka 2002.Madaxweynihiisu wuxuu ahaa Abdullahi Yusuf Ahmed.Madaxweynaha iminka waa Sheikh Sharif SheikhAhmed, guddoomiyaha ICU.

Baarlamaanka Federaaliga ah ee ku Meelgaarka ahama TFP: la aasaasey 2005 iyo ku jiro wakiilayaashaafarta qabiil oo ugu wayn iyo beelaha laga tirada badanyahay ayagoo la raacaayo hannaanka 4.5. Waxaa laballaariyey 2009 si lagu daro ICU iyo wakiiladaIsbaaheysiga Dib-u-xorreynta Soomaaliya (ARS).

Tumaal: Qolo tiro yar oo ku takhasuusan bir-sanceynta.

Yibro: Hal ka mid ah beelaha laga tirada badan yahay oougu yar, dhaqan ahaan la xushmeeyo iyo laga cabsadomaadaama ay yihiin kuwo ku takhasuusan caadodhaqanka, ay ku jiraan dhalashada iyo xafladahaninkaaxa ‘biliska’.


Adam, Hussein and Ford, Richard, (eds), Mending Rips in the Sky:Options for Somali Communities in the 21st century,Lawrenceville, NJ, Red Sea Press, 1997.

Ahmed, Ali Jimale, (ed), The Invention of Somalia, Lawrenceville,NJ, Red Sea Press, 1995.

Bantu Rehabilitation Trust, Study of the Human Rights AbuseAgainst the Somali Bantus, Nairobi, ACORD, 1995.

Besteman, Catherine, Unraveling Somalia: Race, Violence and theLegacy of Slavery, Philadelphia, University of Pennsylvania Press,1999.

Besteman, Catherine, and Cassanelli, Lee, (eds), The Struggle forLand in Southern Somalia: The War Behind the War, Boulder,Westview Press, 1996.

Bradbury, Mark, Becoming Somaliland, London, James CurryPress, 2008.

Cassanelli, Lee, The Shaping of Somali Society: Reconstructingthe History of a Pastoral People, 1600–1900, Philadelphia,University of Pennsylvania Press, 1982.

Cassanelli, Lee, ‘Victims and Vulnerable Groups in SouthernSomalia’, Ottawa, Immigration and Refugee Board, 1995.

Eno, Mohamed A., The Bantu–Jareer Somalis: UnearthingApartheid in the Horn of Africa, London, Adonis & AbbeyPublishers, 2008.

Eno, Mohamed A. and Eno, Omar, A., ‘A tale of two minorities: thestate of the Gaboye and Bantu communities of Somalia’, inMbanaso, Michael U. and Korieh, Chima J., eds: Minorities andthe State in Africa, New Jersey, Cambria Press, 2010.

Eno, Omar A.: ‘The Untold Apartheid in Somalia Imposed on theBantu/Jarer people’, Fifth International Congress of SomaliStudies, Boston, 1993.

Eno, Omar A., ‘Land Looting and Cultural Misinterpretation’,Somali Inter-Riverine Studies Conference, Toronto, 1994.

Gaildon, Mahmood, The Yibir of Las Burgabo, Lawrenceville, NJ,Red Sea Press, 2005.

Gundel, Joakim, Clans in Somalia, Vienna, Austrian Red Cross,August 2009.

Helander, Bernhard, ‘Vulnerable Minorities in Somalia andSomaliland’, Indigenous Affairs journal, Copenhagen, 1995.

Kusow, Abdi M., (ed), Putting the Cart Before the Horse:Contested Nationalism and the Crisis of the Nation-State inSomalia, Lawrenceville, NJ, Red Sea Press, 2004.

Kusow, Abdi M. and Bjork, Stephanie, (eds), From Mogadishu toDixon: The Somali Diaspora in a Global Context, Lawrenceville, NJ,Red Sea Press, 2007.

Lewis, I. M., A Pastoral Democracy: Study of Pastoralism andPolitics Among the Northern Somali of the Horn of Africa, Oxford,Oxford University Press, 1961, revised edition 1999.

Lewis, I. M., Saints and Somalis: Popular Islam in a Clan-BasedSociety, Lawrenceville, NJ, Red Sea Press, 1998.

Lewis, I. M., Blood and Bone: Call of Kinship in Somali Society,Lawrenceville, NJ, Red Sea Press, 1994.

Lewis, I. M., Understanding Somalia and Somaliland: Culture,History and Social Institutions, London, Haan Press, 1993.

Lewis, I. M., Peoples of the Horn of Africa and Somaliland: Somali,Afar and Saho, London, Haan Press for the International AfricanInstitute, 1955, reprinted 1994.

Lewis, I. M. A Modern History of Somalia: Nation and State in theHorn of Africa, Boulder, Westview Press, 1988.

Loughran, Katheryn S., Loughran, John L., Johnson, John Williamand Samatar, Said Sheikh, (eds), Somalia in Word and Image,Washington DC, Foundation for Cross Cultural Understanding;and Bloomington, Indiana University Press, 1986.

Luling, Virginia, Somali Sultanate: The Geledi City-State over 150Years, London, Haan Press, 2002.

Luling, Virginia, ‘The Other Somalis – Minority Groups in TraditionalSomali Society’, Second International Congress of Somali Studies,1983.

Menkhaus, Ken, ‘Bantu Ethnic Identity’, in Annales d’Ethiopie,Autumn 2003.

Menkhaus, Ken, Somalia: A Country in Peril, A Policy Nightmare,Washington DC, Enough Project, 2008.

Norton, Gordon, Land, Property and Housing in Somalia, Oslo,Norwegian Refugee Council, UNHCR and UN Habitat, 2009.

Osman, A. and Souaré, Issaka K., (eds), Somalia at theCrossroads: Challenges and Perspectives in Reconstituting aFailed State, London, Adonis & Abbey Publishers, 2007.

UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA), A Study on Minorities in Somalia, Nairobi, August 2002.

Buugaagta la xushteyKaani waa buugaag oo waxtar u lahaa warbixintaan waxaana lagu talinayaa in la akhristo. Ma ahaan buugaag baaxadleh ee ku saabsan Soomaaliya iyo beelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliya.


1 Warbixinnada iyo daabacaadyada kale ee dalka ku saabsanee MRG waxaa si joogto ah loogu soo bandhigayxadgudubyada ku wajahan beelaha laga tirada badan yahayee Soomaaliyeed. Hase yeeshee, tani waa daraasaddiisii uguhorraysay ee qoto dheer ee ku saabsan arrinka xuquuqdabeelaha laga tirada badan yahay ee Soomaaliyeed,halkaasoo ay ku qayaxan yihiin qodobbada walaaca uu kaqabo ururka MRG laguna soo jeedinayo talooyinkiisa kusaabsan waxqabadka iyo u doodista. Baarista sanadleyda ahee MRG uu ku sameeyo dadyowgaas ama qolooyinkaashalista ugu weyn ugu jira cadaadis rabshad wata oo loogeysto, oo ku xusan sahamintiisa la yiraahdo ‘DadyowgaHalis ku jira’ (Peoples under Threat), waxay iyadu keentayisfahanwaa iyo dhaleecayn ka timid beelaha laga tiradabadan yahay ee Soomaaliyeed markii qabiillada tiro badaniyo beelaha laga tirada badan yahay labadoodaba lagusheegay in uu dhib uga yimid xasillooni la’aanta Soomaaliya.Waxaa taxanahaas looga jeeday si loo xuso in shacabkaraydka ah ee ka soo jeeda dhammaan qolooyinka bulsheedee dalku ay weli halis ugu jiraan in xadgudubyo la xiriiraxuquuqda insaanka loogu geysto Soomaaliya sababtoo ahcolaadda soo jirtay tan iyo sanadkii 1991kii, taasoo ay sooraacdo rabshadda dhex marta qabiillada

2 Bangiga Adduunka (World Bank), http://data.worldbank.org/country/somalia, oo la booqday 21kii Juun 2010.

3 Xafiiska Qaramada Midoobay ee Isuduwidda HawlahaSamafalka (UN OCHA) Soomaaliya, Xaashida Xaqiiqada eeKonfurta/Bartamaha Soomaaliya (South/Central Somalia Fact Sheet), Noofembar 2007.

4 UN OCHA Soomaaliya, Xaashida Xaqiiqada ee Soomaaliland(Somaliland Fact Sheet), May 2007.

5 Dawladda Buntland, http://www.puntlandgovt.com/profile.php, oo la booqday 21kii Juun 2010.

6 UN-OHRLLS, ‘Taariikhda Dalalka’ iyo ‘Shuruudaha sooogaanshaha Dalalka Ugu Saboolsan’, http://www.unohrlls.org/en/ldc/related/62/, oo la booqday 22kii Juun 2010.

7 Xaashida Soo koobidda Soomaaliya ee UNHCR (UNHCRSomalia Briefing Sheet), May 2010, http://www.reliefweb.int/rw/RWFiles2010.nsf/FilesByRWDocUnidFilename/SKEA-85MJBA-full_report.pdf/$File/full_report.pdf, oo labooqday 16kii Juun 2010.

8 Hay’adda Cunnada Adduunka, http://www.wfp.org/countries/somalia, oo la booqday 23kii Juun 2010.

9 Dastuurka Jamhuuriyadda Soomaaliland, Qaybta Labaad,Mabaadii’da Guud, Qodobka 8aad: SinnaantaMuwaadiniinta.

10 Dastuurka Ku meelgaarka ah ee Dawladda GobolladaBuntland, Qodobbada 23aad iyo 39aad. Qodobka 23aadwaxuu weliba dhigayaa in Dastuurku uu ‘dhawrayo xuquuqdabeelaha laga tirada badan yahay’.

11 Qodobka 15aad ee Xeerka dawladda TFG ee 2004tii ayaadhigaya in, ‘Dhammaan muwaadiniinta JamhuuriyaddaSoomaaliyeed ay sharciga u siman yihiin, ay xaq u leeyihiinilaalin wada siman iyo faa’iido u wada siman oo ay ka helaansharciga iyadoon loogu kala saarayn jinsiyadda, dhalashada,luqadda, diinta, jinsiga ama xiriirrada siyaasadeed.’

12 Qaabka cilmibaarista loo soo sameeyey warbixintan waxuuku qaxan yahay Lifaaqa A.

13 ‘Noble’ waa ereyga af Ingiriisi ah ee tilmaamaya kalmaddabilis ee konfurta iyo aji ee Soomaaliland. Labada kalmadoodwaxay ka dhigan yihiin ‘saafi’. Beelaha laga tirada badanyahay waxaa lagu tilmaamaa bon ama gum konfurta (halka

gob loogu tilmaamo dadka ‘bilis’ ah) iyo sab Soomaaliland(Lewis 1994:151).

14 Warbixintan gudaheeda, magaacda iyo meelahaSoomaaliyeed waxaa loo hikaadiyey sida caalamka loogagaran karo halkii looga isticmaali lahaa hikaadinta afSoomaaliga, tusaale ahaan Mogadishu (Muqdisho) iyo Darod (Darood).

15 Lewis, I. M., A Pastoral Democracy: Study of Pastoralism andPolitics Among the Northern Somali of the Horn of Africa(Dimoqraadiyad Xoolo dhaqasho: Baarista Xoolo dhaqashadaiyo Siyaasadda ee Soomaalida Waqooyiga ee Geeska Afrika),Oxford, Oxford University Press, 1961 (daabacaadda waxlaga beddelay 1999).

16 Waxaa qolooyinkan loogu yeeri karaa ‘beelaha laga tiradabadan yahay ee bilis ah ee degaanka’ (weliba eeg Lewis, op.cit.), qaarna waxay sheegteen darajada qolo tiro yar si ay ugadhigtaan dariiq kale oo ay sinnaan ku helaan, matalan, markala qaybinayo kuraasta beelaha laga tirada badan yahay ugadiyaar ah baarlamaanka TFP iyo Soomaaliland. WalaacaMRG waxuu ku toosan yihiin uun beelaha laga tirada badanyahay ee loo geystay xadgudubyo daran oo ku saabsanxuquuqda insaanka iyo kalasooc.

17 Lewis, I. M., Blood and Bone: Call of Kinship in SomaliSociety (Laf iyo Dhiig: Dhawaaqa Ehelnimo ee MujtamacaSoomaaliyeed), Lawrenceville, NJ, Red Sea Press, 1994.

18 Dadka Rahanweyn, oo hore u ahaa xoolo dhaqato beerofalata oo aan hubaysnayn iyagoo ku dadaalayey in ayabaabulaan xuquuqdooda siyaasadeed iyo dhaqameed, ayayqabiillada ‘bilis’ hore kalasooc ugu geysan jireen, laakiinmarkii ay samaysteen ciidan militari ah bartamihii 1990nadii(Ciidanka Difaaca Rahanweyn, oo ay taageertay Itoobiya siay u saaraan ciidankii Janaraal Caydiid ee dhulka haystay),waxay gobollada Bay iyo Bakool ka gaareen darajo federaaliah oo goboleed waxaana loo aqoonsaday in ay la simanyihiin qabiil ‘bilis’ ah. Xarunta dhexe ee dhulkooda hooyoBaydhaba ayaa noqotay saldhigga ku meelgaarka ah eedawladda iyo baarlamaanka ku meelgaarka ah laga bilaabo2005tii ilaa 2008dii muddadii xasilloonii la’aanta Muqdisho.

19 Bayaanka ku saabsan Xuquuqda Dadka ka soo jeedaQolooyinka ku tiro yar Qaranka ama Jinsiyadda, Diinta iyoLuqadda, oo uu ansixiyey Golaha Guud ee QaramadaMidoobay (UN GA) maalintii 18kii Diisembar 1992kii,Qaraarka GA. 47/135. Weliba eeg Heshiiska Caalamiga ah eeku saabsan Xuquuqda Sharciyeed iyo Siyaasiyeed, oo laansixiyey maalintii 16kii Diisembar 1966kii, ayaa hirgalaymaalintii 23kii Maarso 1976kii, 999 UNTS 171.

20 Warbixintani waxay diiradda saaraysaa xaaladda Soomaaliya,Soomaaliland iyo Buntland, laakiin farqiyada u dhexeeyaqolooyinka tiro badan iyo kuwa tiro yar iyo habdhaqannadabulsheed ee soo raaca waxaa lagu arkaa beelaha xoolodhaqatada Soomaaliyeed ee muddo badan soo degganayddalalka deriska ah – Itoobiya, Kenya iyo Jabuuti. Waxaytaariikhdu muujinaysaa in waddamadaasi aanay lahayn beeloBantu ama Banaadiri ah markaa beelaha laga tirada badanyahay ee ku dhex nool waxay ugu badnaan ahaayeenqolooyinka xoogsada. Waxaa iyaga weliba laga heli karaaSoomaalida dunida u kala safartay ee qaxooti iyo muhaajiriinisugu jirta.

21 ‘Qolooyinkan xoogsada’ waxaa hore loogu yaqaannay‘laangaab’ ama ‘sab’, taasoo ku lug leh nidaamkadabaqadaha mujtamaca Hindida waxaana lagu simayeydadka Dalit ah.

Qoraallada


22 Lewis, I. M., Peoples of the Horn of Africa and Somaliland:Somali, Afar and Saho (Dadyowga Geeska Afrika iyoSoomaaliland: Soomaali, Canfar iyo Saho), London, HaanPress oo u soo saaray Machadka Afrikada ee Caalamiga ah(International African Institute), 1955, dib loo daabacay1994kii; Lewis, I. M., A Pastoral Democracy (DimoqraadiyadXoolo dhaqasho), op. cit., Lewis, I. M. Blood and Bone (Lafiyo Dhiig), op. cit.; iyo Luling, op. cit. Lewis 1955 ayaa laguisticmaalayaa ereyga ‘addoomo’ si loogu tilmaamoqolooyinka tro yar ee sab iyo boon ah, qayb ahaan si‘laangaabka’ looga garto qolooyinka asal addoomo leh (ooiminka loo yaqaanno Bantu ama Jareer).

23 Sheegad waxaa magac ahaan tirtirtay dawladdii Siad Barresanadkii 1960kii si loo suurtogeliyo in ay dadkoo dhan dhulheli karaan (Lewis 1994:144) laakiin taasi waxtar badan makeenin. Xiriirrada ‘ilaalinta’ qaarkood ayaa weli jira,cilmibaareyaasha MRG waxaa iyagana tusaalooyin farabadanlaga siiyey shakhsiyaad qariya darajadooda qolo tiro yar oosheegta qabiilka qolada hore u ilaalin jirtay. Waxay taasiadkaynaysaa hawsha baarista tirada beelaha laga tiradabadan yahay.

24 Dadka latakooro oo tilmaamaysa ‘dadka loo geysto kalasoocku salaysan qabiilkooda’.

25 Diya, ama magta dhiigga, waxaa lagu bixiyaa xeerkacaadada u ah Soomaalida marka dhaawac ama dhagar ayyimaaddaan, laakiin wakiillada beelaha laga tirada badanyahay waxay soo sheegeen in ama aanay iyagu filan karaynin ay mag ka helaan qabiillada tiro badan (eeg, tusaaleahaan, Golaha Qaxootida ee Denmark iyo LaantaHaajiraadda ee Denmark, Xuquuqda Insaanka iyo AmnigaBartamaha iyo Konfurta Soomaaliya, August 2007,http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain?page=country&docid=46e109d92&skip=&coi=SOM, oo la booqday 22kii Juun 2010), ama, sida ninMadhibaan ahi uu cilmibaareyaasha MRG u sheegay markiiuu ka hadlayey dilkii sanadkii 2009kii Muqdisho loogu geystaynin Madhibaan ah, in dilka qof ka soo jeeda qolo tiro yar lagahelo lacag ka yar dilka xubin ka mid ah qabiil ‘bilis’ ah.

26 UN OCHA Somalia, A Study on Minorities in Somalia(Daraasadda ku saabsan Beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliya), 2002, http://www.reliefweb.int/rw/rwb.nsf/AllDocsByUNID/7d1fc87ed568612dc1256c0c004a2463, oola booqday 22kii Juun 2010.

27 Besteman, C., Unraveling Somalia: Race, Violence and theLegacy of Slavery (Gudagalka Soomaaliya: Jinsiyadda,Rabshadda iyo Dhaxalka Addoonsiga), Philadelphia,University of Pennsylvania Press, 1999.

28 Lehman Van, D. and Eno, O., Cultural Genocide and EthnicCleansing of Minorities in Southern Somalia by al-Shabaab(Xasuuqa Dhaqameed iyo Jinsiyadeed ee Beelaha laga tiradabadan yahay ee Konfurta Soomaaliya ay ugu geysteen al-Shabaab), Mashruuca Qaran ee Bantu ee Soomaaliya,Oktoobar 2009.

29 Ereyga ‘Bantu’ waxaa halkan loogu isticmaalayaa si loogutilmaamo qoladan tiro yar ee Soomaaliyeed sababtoo ahfudaydkiisa iyo isticmaalkiisa ballaaran ee gobolka dhexdiisa.‘Bantu’ waxuu khaas ahaan tilmaamayaa koox luqadeed ooAfrikaan ah oo laga helo Afrikada bari, dhexe iyo konfureed,laakiin halkan sidaas loogama jeedo. Dadka u doodaBantuda Soomaaliyeed waxay guud ahaan ereygan uaqbaleen si fiican (eeg Eno, M. A., The Bantu–Jareer Somalis:Unearthing Apartheid in the Horn of Africa (SoomaalidaBantu-Jareer ah: Shaaca laga qaadayo Midab kalasooca kajira Geeska Afrikga), London, Adonis & Abbey publishers,2008, iyo weliba Menkhaus, K., ‘Bantu Ethnic Identity’(Aqoonsiga Jinsiyadeed ee Bantu), France, Annalesd’Ethiopie (Buugga taariikheed ee Itoobiya), 2003).

30 Tusaale ahaan, luqadda, waaxyaha iyo hoggaanka bulsheed,fikradaha iyo dhaqanka, xafladaha, muusikada, ciyaaraha iyoqoob-ka ciyaarka (Eeg Luling, V., Somali Sultanate: The

Geledi CityState over 150 Years (Saldanada Soomaaliyeed:Dalka Magaaleed ee Geledi ee muddo ka badan 150 sano),London, Haan Press, 2002; iyo Besteman, op. cit.).

31 Cassanelli, L., Shaping of Somali Society: Reconstructing theHistory of a Pastoral People, 1600–1900 (QaabayntaMujtamaca Soomaaliyeed: Dib u dhiska Taariikhda DadkaXoolo dhaqato ah, 1600 ilaa 1900), Philadelphia, University ofPennsylvania Press, 1982; Besteman, op. cit.; Eno, O.,‘Landless Landlords and Landed tenants: Plantation Slaveryin Southern Somalia (1840-1940)’ (Hantiileyaasha dhulhaysan iyo kiraysteyaasha dhul helay: Addoonsiga Beerahaee Konfurta Soomaaliya (1840 ilaa 1940)) oo lagu helo A.Kusow (ed.), Putting the Cart before the Horse: ContestedNationalism and the Crisis of the Nation-State in Somalia(Gaariga oo la hormariyo Ximaarka: Qarnimada Muran ka jiroiyo Dhibaatada Dalka Qaran ee Soomaaliya), Trenton, NJ, TheRed Sea Press, 2004.

32 Besteman, op. cit.; iyo Eno, op. cit.33 Luling, op. cit.34 Eno, op. cit.35 Menkhaus, op. cit.36 Qaybaha qabiillada daciif ah ee aan Bantu ahayn sida

Biyamaal (qabiil Dir ah) ayay sidoo kale jabhadahahoggaamiyeyaasha dagaal ee Hawiye ugu shaqaysteensanadihii 1990nadii.

37 Lindley A., ‘Voices of the dispossessed: displacement andpeacebuilding in the Somali regions’ (Codadka dadkahantida laga qaatay: barakaca iyo nabad dhiska gobolladaSoomaaliyeed), Conciliation Resources, la soo qaatay 22kiiJuun 2010, http://www.c-r.org/our-work/accord/somalia/voices-dispossessed.php

38 Hase yeeshee, arrin loo soo sheegay cilmibaareyaasha MRGayaa muujinaya in xiriirka noocaas ahi weli dhici karo.Muqdisho gudaheed bishii Maarso 2009kii, duqayda ‘bilis’iyo beelaha laga tirada badan yahay ayaa ka wada xaajoodayarrin ku saabsan nin Madhibaan oo ku xiran jilib Hawiye ahoo lagu eedeeyey in uu dilay nin kale oo Madhibaan ah oo kuxiran jilid Daarood ah. Jilibka hore ayaa diya siiyey kanlabaad, laakiin waxaa lagu siiyey qiime dhan $160 ooMaraykan ah, kaasoo u dhigma nus qiimaha ku habboonxubin ka mid ah qabiil ‘bilis’ ah. Xiriirrada iyo lacagahadhiigga laga bixiyo ee noocaas ah waxaa la soo sheegay inaanay goortaas ka jirin Soomaaliland, halkaasoo dadkaGabooye ay waqti badan xor ka ahaayeen qabiillada, iyagooaanan qayb ka bixinin ama helin diya ama ilaalinta caado ah.

39 Sida ay sheegeen Iran Ka Yeer, koox beeleed oo Midgaan ah,hoggaamiyahooda Ali Luglow ayaa lagu tuhunsan yahay inbannaanka si xun loogu dilay, iyadoo xubnaha kale eeqolooyin tiro yar la garaacay, la qaawiyey, aqalladoodanalaga qaatay ama la gubay.

40 UN OCHA Somalia, oo la booqday 15kii Juun 2010,http://www.somali-jna.org/downloads/Humanitarian%20Access%20Fact%20Sheet.pdf iyo IDMC ‘Somalia’,http://www.internal-displacement.org/8025708F004BE3B1/(httpInfoFiles)/21DB4D95C972619CC12576880041AE10/$file/Somalia+-+December+2009.pdf

41 Eeg, tusaale ahaan, Luling, op. cit.42 Eeg Abbas, A. and Abdulkadir, K., Somalia: The Struggle of

the Benadir People and the Betrayals in History (Soomaaliya:Halganka Dadka Banaadiri ah iyo Khaa’inimada Taariikheed),London, Benadir Publications, 2010.

43 Ma habboona in dadka Banaadiri wadajir loogu tilmaamo‘qabiil’ ama ‘qabiillo’, maxaa yeelay ma leh awoowe keliyakamana koobna qolo ku abtirsada dad la garanayo.

44 Kalluumiysiga iyo cunista kalluunka waxaa caadi ahaannecbaa dadyowga xoolo dhaqatada ah, laakiin dawladdiiSiad Barre ayaa taageersanayd oo dhiirrigelin jirtay.

45 Marka nin hubaysan oo Hawiye ah uu hubkiisa dad kuilaaliyo waxaa loo yaqaannaa nidaamka ‘mukulaalimadow’.


46 Kani waxuu ku toosan yahay ereyga la filanayo in uu sidaugu fiican af Ingiriisi ugu tilmaamayo qoladaas. Waxaa haddiikale loogu yeeri karaa ‘qolooyinka kalasooc loogu geystoshaqooyinkooda’ maxaa yeelay waxaa loo geystaa kalasoocku salaysan shaqooyinkooda. Af Soomaali waxaa layiraahdaa Dadka la yabsooco. Soomaaliland, waxaa looyaqaannaa saab ama boon.

47 Haweenka, ragga iyo carruurta xoolo dhaqatada ah waxaylahaayeen hawlo farabadan, laakiin hawlaha beelaha lagatirada badan yahay ‘gooni ayay ahaayeen’, iyagoo xaqiraadcad ay ka muuqato, waxayna ka duwanaayeen hawlaha iyoxirfadaha muhiimka ah ee xoolo dhaqatada.

48 Macluumaad kala daadsan oo keliya ayaa laga hayaaqaabdhismeedka iyo waaxyaha bulshada, caadooyinkadhaqanka iyo farshaxanka, ama asallada taariikheed eeqolooyinka xoogsada, ilaa iyo iminkana hawl cilmibaaris ahlaguma samaynin astaamaha beelaha kaladuwan.

49 Gabooye waa erey la doorbidayo oo aanan caay ahayn oolagu beddelayo macnaha xun ku xiran ‘Midgaan’ ee ayisticmaalaan qabiillada tiro badan. Eeg Gaildon, M., The Yibirof Las Burgabo (Dadka Yibir ee Las Burgabo), NJ, USA, RedSea Press, 2005. Dadka Gabooye qaarkood waxay sheegeenin ereyga Gabooye uu tilmaamayo dhammaan qolooyinkaxoogsada ee Soomaaliland, laakiin cilmibaareyaasha MRGayaa soo ogaaday in dadka Tumaal ama Yibro aanay taasguud ahaan aqbalin.

50 Qolooyinka xoogsada waxaa weliba meelo kaladuwan loogayaqaannaa magaac kaladuwan, sida Yahar ama Gabyogobolka Hiiraan, iyadoo qaar lagu tilmaamo qabiillada ay kuxiran yihiin.

51 Waxaa qaybahan ka mid ah dariiqo diimeed, Suufinimada,Saar, Sheekhiinta wax daaweeya, mucjisada iyo daawaynta,iyo weliyo degaaneed oo loo huran yahay ama qabuurahawadaaddada iyo meelaha kale ee ducaysan ee la siyaarto(gaar ahaan Barawaanida). Eeg Lewis, op. cit.

52 UN OCHA, Humanitarian Bulletin (Akhaabrta Insaaniyeed),25kii Setembar 2006, http://www.ocha-eth.org/Reports/downloadable/HumanitarianBulletin25September.pdf, la sooqaatay 23kii Juun 2010.

53 Shariicada Islaamka sanadkii 2009kii ayuu baarlamaanka TFPka ansixiyey Soomaaliya laakiin iyadoo aanay la soconshuruuc lagu qeexo laguna hirgeliyo. Waxaa hore u hirgeliyeymaxaakiinta ICU sanadkii 2006dii iyagoo meelaha ayxukumaan ka aasaasay maxkamado Shariicada Islaamka kudhisan oo aan rasmi ahayn.

54 Stiles, D. N., ‘Historical interrelationships of the Boni withpastoral peoples of Somalia and Kenya’ (Xirirrada taariikheedee dadka Boni ay la soo lahaayeen dadyowga xoolodhaqatada ah ee Soomaaliya iyo Kenya), oo lagu helo H. M.Adam and C. L. Geshekter (eds.), Kenya Past and Present(Kenya Waqtigeeda tagay iyo Waqtigeeda jooga), vol. 20,Atlanta, Georgia, USA, Scholars Press, 1992, bogagga. 38ilaa 45.

55 Ngaruiya, G., ‘The Awer, or Boni, people’ (Dadka Aweer, amaBoni), 16kii Juun 2008, barnaamijka EDGE ee UrurkaBaarista xayawaanka ee London (Zoological Society ofLondon EDGE programme), http://www.edgeofexistence.org/edgeblog/?p=668, la soo qaatay 23kii Juun 2010.

56 Ururka Shaqada ee Caalamka (International LabourOrganization) iyo Guddiga Xuquuqda Insaanka iyo Dadyowgaee Afrika, Kenya: constitutional, legislative and administrativeprovisions concerning indigenous peoples (Kenya:qodobadda dastuurka sharciga iyo xukuumadda ee khuseeyadadyowga dhulka loogu yimid), warbixinta waddanka kusaabsan, ILO, Geneva, 2009.

57 Weliba eeg Kane, I., Protecting the rights of minorities inAfrica: A guide for human rights activists and civil societyorganizations (Dhawritaanka xuquuqda beelaha laga tiradabadan yahay ee Afrika: Hage loogu talagalay dadka u dooda

xuquuqda insaanka iyo ururrada shacabka raydka ah),London, MRG, 2008.

58 Ninku waxuu sheegay magaac iyo hadallo badan oo caay ahoo la xiriira fikradaha laga haysto dadkiisa.

59 Wax telefoonka loogu sheegay cilmibaare MRG, Maarso2010.

60 Heshiiska Caalamiga ah ee ku saabsan XuquuqdaSharciyeed iyo Siyaasiyeed (ICCPR), 1966, New York,dukumeenti qaramada midoobay (UN). A/6316.

61 Xeerka Afrikada ee ku saabsan Xuquuqda Insaanka iyoDadyowga, 1981, OAU Doc. CAB/LEG/67/3 rev. 5, 21 I.L.M.58 (1982).

62 Waxaa beelaha laga tirada badan yahay kuraasta loogu kalaqaybiyey sidatan, marka la raaco war ka yimid baarlamaankaTFP: Jareer 7, Banaadiri 6, Madhibaan 2, Reer Aw Hassan 3,Arab Salah (Meheri) 2, Musse Deriyo 2, Ajuran 2, Tumaal 1,Yahar 1, Yibro 1, Arab Soomaali 1, Garjante 1. Waxay umuuqataa in ay qaar yihiin ‘qolooyin tiro yar oo bilis ah’ halkiiay ka ahaan lahaayeen beelaha laga tirada badan yahay eekalasooca loo geysto

63 Sida, caado ah, ee qolo guuraysaa ay isugu xiri karaysayhalkii ay ilaalinta ugu fiican ka hesho, jilibyada daciif ahqaarkood waxay dooran karayeen faa’iidada ku yara jirtakursiga baarlamaanka laga helo marka la yahay qolo tiro yarama jilib qabiil tiro badan. Qolooyinkaasi waxay ahaayeenAjuran (jilib Hawiye ah), Meheri (jilib Majeerteen ah oo joogaBuntland) iyo Garjante (jilib Hawiye ah).

64 Eno, M.A., ‘Inclusive but unequal: the enigma of the 14thSNRC and the 4.5 factor (Isku dhexjira laakiin aanan wadasinnayn: xujada shirkii nabadaynta SNRC ee 14aad iyohannaanka 4.5)’, oo lagu helo A. A. Osman and I. K. Souaré(eds), Somalia at the crossroads: Challenges andPerspectives in Reconstituting a Failed State (Soomaaliya oomaraysa isgoosyo: Dhibaatooyinka iyo Fikradaha ka jira Dib udhisidda Dal Burburay), London, Adonis & Abbey, 2007; Eno,M. A. iyo Eno, O.A., ‘Intellectualism amid ethnocentrism:Mukhtar and the 4.5 factor’ (Caaqilnimada iyo ahmiyaddajinsiyadda: Mukhtar iyo hannaanka 4.5), oo laga helo Bildaan:Journal of International Somali Studies (Bildaan: Buuggataariikheed ee Daraasadaha Caalamka ee Soomaaliya kusaabsan), vol. 9, bogagga 137 ilaa 145, 2009.

65 IRIN news, ‘Somalia: Power-sharing deal reached in Djiboutias TFG split widens’ (Soomaaliya: Heshiis xukun wadaagayaa lagu gaaray Jabuuti iyadoo dawladda TFG ay sii kalago’ayso), 26kii Noofembar 2008, http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=81675, la soo qaatay 12kii August2010.

66 Reuters, ‘Somali MPs aim to change clan power-sharing law’(Xildhibaannada Soomaaliyeed waxay isku wadaan in aybeddelaan sharciga xukun wadaagga qabiillada), 23kii Juun2010, http://www.hiiraan.com/news2/2010/jun/somali_mps_aim_to_change_clan_power_sharing_law.aspx,la soo qaatay 12kii August 2010.

67 Eeg qaybta ku saabsan Soomaaliland si aad arrimo dheeraadah u hesho.

68 VOSOMWO, ‘Final Report: Minority Rights MonitoringSurvey’ (Warbixintii ugu Dambaysay: Sahaminta DabagalkaXuquuqda Beelaha laga tirada badan yahay), Soomaaliland,VOSOMWO, 2006.

69 Lehman Van, D., iyo Eno, O., ‘The Somali Bantu: TheirHistory and Culture’ (Bantuda Soomaaliya: Taariikhdooda iyoDhaqankooda), Xarunta Cilmiga Luqadaha (Center forApplied Linguistics), Washington, DC, Febraayo 2003.

70 Ibid.71 Laanta Haajiraadda ee Denmark, Report on Minority Groups in

Somalia (Warbixinta ku saabsan Beelaha laga tirada badanyahay ee Soomaaliya), 24kii Setembar 2000, http://www.unhcr.org/refworld/docid/3ae6a5fa0.html, labooqday 21kii July 2010.


72 Malawi African Association and Others v. Mauritania (UrurkaAfrikada ee Malawi iyo Dad kale oo ay iska soo horjeedaanMauritania), (2000), Guddiga Xuquuqda Insaanka iyoDadyowga ee Afrika, Comm. Nos. 54/91, 61/91, 98/93,164/97 ilaa 196/97 iyo 210/98.

73 Jama, I. H., ‘Somaliland Constitution’, 2005, SharcigaSomaliland, dib lala soo baxey 30 Juunyo 2010,http://www.somalilandlaw.com/Somaliland_Constitution/body_somaliland_constitution.htm

74 Amnesty International, ‘Dhibaatoyinka lala kulmo xuquuqdainsaanka – Somaliland oo doorasho isku diyaarinayso’,warbixinta, Maarso 2009; Human Rights Watch, “‘La-haystayaasha nabadda’”: Hanjabaadda XuquuqyadaInsaanka iyo Dimoqraadiga Somaliland, warbixin, Luulyo2009.

75 UNHCR, Shuruudaha u Qalmidda Markii la QiimeynaayoBaahida Ilaalinta Caalamka ee Magangalyo-doonka ka yimidSoomaaliya, 5 Maajo 2010, HCR/EG/SOM/10/1,http://www.unhcr.org/refworld/docid/4be3b9142.html, lagelay 20 Luulyo 2010.

76 ‘Baarlamaanka oo dib u eegaayo Sharciga DoorashadaXukumada’, The Somaliland Times, 14 Luulyo 2007; Jama, I.H., Somaliland Electoral Laws, Somaliland, 2009, p. 28,www.somalilandlaw.com

77 VOSOMWO, op. cit.78 Tuulada Dami, oo ay ku nool yihiin kumaankun qofood ee ka

socda beelaha laga tirada badan yahay, iyo ka mid ah dadkasoo barakacay 1991 oo ku noolaa bartamaha Hargeysamarkii uu SNM xukunka la wareegey. Aaga oo siiweynaanaayo wuxuu ka kooban yahay aqal yar oo buul ah,ma lahan musqulo iyo waxyaabo kale.

79 International Crisis Group (ICG), ‘Soomaaliya: Dhibaatada kaJirta Puntland’, xog warran siyaasadeed, 12 Agoosto 2009,http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/horn-of-africa/somalia/B064%20Somalia%20The%20Trouble%20with%20Puntland.ashx, dib lala soo baxey 30 Juunyo 2010.

80 ICG, op. cit.81 UNDP Soomaaliya, ‘Ilaalin, Dib isku-daridda, iyo Dib-u-

Dejinta IDP ku nool Boosaaso, Soomaaliya’,http://www.so.undp.org/index.php/test00000000000.html,dib lala soo baxey 30 Juunyo 2010.

82 Ku salaysan booqoshoyinka ay cilmi-baareyaasha MRG kusameeyeen xiroyinka IDP 2009. Waxaad xittaa eegtaa UNDPSoomaaliya, ‘Caddaalad u geynta dadka IDP ah’, 5 Juunyo2010, http://www.so.undp.org/index.php/Somalia-Stories/Bringing-justice-to-IDPs.html, dib lala soo baxey 30 Juunyo2010.

83 Jama, F., ‘Haweenada Soomaalida iyo dhisidda nabadda’,Iloyiinka Heshiisiinta, http://www.c-r.org/our-work/accord/somalia/somali-women-peacebuilding.php, dib lala soobaxey 30 Juunyo 2010.

84 Jama, op. cit.85 UN, ‘Gargaarka Farsamo iyo Dhisidda Awoodda: Warbixinta

Khabiirka Madaxbannaan ee Xaaladda Xuquuqda Insaankaka jira Soomaaliya, Shamsul Bari’, 23 Maarso 2010,http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G10/124/58/PDF/G1012458.pdf?OpenElement

86 ICG, op. cit.87 ICG, ‘Qoloyiinka Islaamiga ah oo Kala Qaybsan’, xog warran

siyaasadeed, 18 Maajo 2010, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/africa/horn-of-africa/somalia/B74%20Somalias%20Divided%20Islamists.ashx, dib lala soo baxey 30 Juunyo2010; iyo warbixinada warbaahinta sida Mohamed, M.,‘Caddaalad Soomaali ah – nooc Islaamiga ah’, 8 Juunyo2009, http://news.bbc.co.uk/1/hi/8057179.stm, dib lala soobaxey 30 Juunyo 2010.

88 UN, op. cit.89 Reuters, ‘UN oo dalalka ka codsanaayo inay maamulaan

qaxooti Soomaali ah, 11 Maajo 2010, AlertNet,

http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/LDE64A17M.htm,dib lala soo baxey 2 Luulyo 2010.

90 Amnesty International, op. cit.91 IRIN, ‘Soomaaliya: Codsiga gargaar u socota “dadka la

hilmaamey”’, 16 Luulyo 2008, http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=79277, dib lala soo baxey 22 Juunyo2010.

92 UNHCR, op. cit.93 Kooxda waxay sheegeen inay mas’uul ka yihiin labada bom

ee bisha Luulyo 2010 laga qarxiyey magaalo-madaxaUganda ee Kampala, sababta loo qarxiyey wuxuu ahaa si‘farriin loo gaarsiiyo Uganda iyo Burundi’ inay ciidamadoodaAmisom ka saaraan Soomaaliya.

94 Amnesty International, ‘Soomaaliya: Ciqaabka iyo dilka sharcidarrada ah wuxuu muujinaaya xaqiraadka ay Al Shabaab uqabaan nolosha shacabka’, bayaan dadweyne, 24Nofeembar 2009, http://www.amnesty.org/en/library/asset/AFR52/009/2009/en/33810793-d032-48a4-88ca-dfcd0b1fd433/afr520092009en.html, dib lala soo baxey 1 Luulyo 2010;Amnesty International, ‘Soomaaliya: Inanta dhagaxa lagudiley waxay eheed cunug 13 jir ah’, warar la sii daayey, 31Oktoobar 2008, http://www.amnesty.org/en/for-media/press-releases/somalia-girl-stoned-was-child-13-20081031, dib lalasoo baxey 1 Luulyo 2010.

95 Compass Direct News, Muslim Militants Slay Long-TimeChristian in Somalia, http://www.compassdirect.org/english/country/somalia/9494/, la gelay 21 Juunyo 2010.

96 Compass Direct News, Islamists in Somalia Behead TwoSons of Christian Leader, http://www.compassdirect.org/english/country/somalia/4482/, la gelay 21 Juunyo 2010.

97 Compass Direct News, Islamic Militants Murder ChristianLeader, http://www.compassdirect.org/english/country/somalia/14479/, la gelay 21 Juunyo 2010.

98 Bartamaha, http://www.bartamaha.com/?p=26455, la gelay16 Juunyo 2010.

99 Lehman Van, D. J. iyo Eno, O., 2009 ka hadlaayo ‘xasuuqadhaqanka’, ama ‘xasuuqa hiddaha’, ee lagu sameeyoBantuda si looga saaro dhulkooda, kaaso ah nooc xasuuqjinsiyeed oo sababey in dad badan barakacaan iyo tagaanxudduudka Kenya.

100 Xiriir telefoon uu MRG la yeeshay NSBP, 19 Luulyo 2010.101 Eeg, tusaale ahaan, Lehman Van, op. cit.; Eno. O., Eno, M.

A., iyo Lehman Van, D. J., ‘Caddeynta DhibaatadaSoomaaliya: Ra’yiga Qoloyiinka Tirada Yar ee Koonfuurta, ooku qoran Journal of the Anglo-Somali Society, daabaacadda47, p.19, guga 2010; iyo Wasaaradda Gudaha eeMareykanka: Warbixinta Suuq-madoowga Dadka ee 2010(Soomaaliya), Juunyo 2010,http://www.state.gov/documents/organization/142979.pdf, lagelay 21 Luulyo 2010.

102 Masiibada Baraawe, Ururka Barawaaniga, London, Juunyo2009.

103 Warqadda xog-waranka UNHCR Soomaaliya, op. cit.104 Pérouse de Montclos, M-A., ‘Qaxa iyo Dib-u-dhisidda

Aqoonsiyada: “qaxootida beelaha laga tirada badan yahay”ee Soomaalida ku nool Mombasa’, ORSTOM, 1997,http://www.somraf.org/downloads/Somali%20Minority%20Identities%20Membasa%20refugees.pdf, dib lala soo baxey1 Luulyo 2010.

105 Ayadoo lala hadlaayo talo-bixiye cilmi-baare MRG, London,2009.

106 UNHCR, op. cit.107 Lehman Van, D., Eno, O., iyo Eno, M., ‘Saamaynta uu

dhibbanayaasha ku leeyahay waddan soo-gelinta qaxootidaee Kakuma, Kenya: Kiiska Qaxootida Bantuda Soomaaliya’,Mashruuca Qaranka Bantuda Soomaaliya (NSBP), Maarso2008.

108 Pérouse de Montclos, op. cit.109 Adeegga Hijrada Danishka, ‘Warbixinta kooxaha beelaha laga

tirada badan yahay ee Soomaaliya’, Hawsha war-aruurinta ay


si wadaag u qabteen Ingiriiska Danishka iyo Hooland Nairobi,Kenya, 17–24 Seteembar 2000, http://www.madhibaan.org/in-depth/Fact-finding+mission+to+Kenya+(Somalia)+2000.pdf, dib lala soo baxey 1 Luulyo 2010.

110 Lehman, op. cit.111 Warbixinta khabiirka madaxbannaan ee xaaladda xuquuqda

insaanka Soomaaliya, Shamsul Bari, ‘Gargaarka Farsamo iyoDhisidda Awoodda’, Golaha Guud ee Qaramada Midoobey,A/HRC/12/44, Seteembar 2009.

112 ICERD Art. 1(4) iyo Talada Guud 32.113 Xaruunta daabacadda UNICEF, ‘UNICEF waxay soo

dhaweynayaan go’aamada Dawladda Federaaliga kuMeelgarka ah ee Soomaaliya inay ansixiyaan heshiiskaGolaha Xuquuqda Cunugga, qoraalka Wararka, 20Nofeembar 2009, http://www.unicef.org/infobycountry/media_51841.html, dib lala soo baxey 6 Agoosto 2010.

MRG wuxuu ku tashtaa taageerida iyo deeqa ururyada iyo shakhsiyaadka sidii shaqadeena loo sii horumariyo.Dhammaan lacagta deeqda ah aan helno si toos ah ayuuku tabarruuca mashruucyadeena dadka iyo beelaha tiro yar.

Hab qiimo leh oo nalugu taageeri karo waa isku-qoristawarbixinada aan soo saarno. Dadka isku qoro waxay sijoogto ah u heli doonaan warbixinada MRG iyo dib-u-eegida sanadlaha.

Waxaan xittaa qabnaa in ka badan 100 buugaag oo lagaiibsan karo daabacadaha aan soo saarney iyo boggeenainternet. Waxaa kaas dheeraad u ah, daabacadaha MRGwaxaa heli karo ururyada caawiyo dadka iyo beelaha tiroyar ayagoo u maraayo nidaamkeena makatabad. Daabacadaha MRG waxay baxshaan macluumaad si fiican

loo cilmi-baarey, sax ah iyo eex leheen ee xuquuqdadadka iyo beelaha tiro yar ee dunida. Waxaan bixinnaabaaritaan naqdisan iyo ra'yi cusub ee mawduucyadacaalamka.

Alaabteena takhasuusan ee tababarka waxaa ka mid ahhage daruuri u ah Ururyada Samafalka iyo qoloyiinka kaleoo ku saabsan xuquuqyada insaanka iyo sida xiriir lalayeesho ururyada caalamka.

Daabacado badan ee MRG waxaa lagu turjumey luqadobadan.

Haddii aad jeceshahay inaad ogaato wax intaa ka badanoo ku saabsan MRG, sida aad inoo taageeri kartid iyo nalashaqeyn kartid, fadlan u booqo boggeena internetkawww.minorityrights.org, ama la xiriir xafiiskeena London.

Ka qayb-aadashada


Daawo La’aanta: Beelaha laga tirada Badan yahay Soomaaliya ee La Illaawey

Minority Rights Group International 54 Commercial Street, London E1 6LT, United Kingdom ISBN 978 1 907919 01 5Tel +44 (0)20 7422 4200 Fax +44 (0)20 7422 4201Email [email protected] Website www.minorityrights.org

Waxay warbixintani muujinaysaa xaaladda dayacidda eeay ku sugan yihiin beelaha laga tirada badan yahay eeSoomaaliya. Waxay ujeeddadeedu tahay in dadka lagawacyigeliyo xadgudubyada daran ee ku sii wajahanxuquuqdooda insaanka, si looga kexeyn karo kadurugsanaanta bulshada iyo saboolnimada oo loogu yeelikaro aayo ay ku helaan sharaf, fursado ay dadka kale ulasiman yihiin iyo kalasooc la’aanta loogu deeqomuwaadiniinta kale ee waddankooda.

Waxay warbixintu fiirinaysaa xaaladda iminka ka jirtasaddex gobol oo Soomaaliya ka mid ah – Soomaaliland,Buntland iyo konfurta dhexe ee Soomaaliya – halkaasoojawiga siyaasiyeed ee khilaaf ka taagan yahay ay ku timidin beelaha laga tirada badan yahay ay ku sugnaadaanxaalad rajo dhig leh. Cilmibaareyaasha MRG ee Buntlandwaxaa loo soo sheegay xadgudubyo daran oo loo geystayxuquuqda insaan ee beelaha laga tirada badan yahay eeku barakacay dalka gudihiisa, gaar ahaan haweenka.Waxaa soo shaacbaxay oo laga soo warbixiyey hadalloneceyb ah, barakac iyo kadeedis diinta ku sal leh, ee gaarahaan dadka Kiristanka ah, kuwaasoo ka socda gobolkakonfurta dhexe ee dalka halkaasoo rabshad badan ay ka

jirto, iyadoo xarakada mujaahidiinta al-Shabaab ayxukumaan dhulka badidiis. Isla waqtigaas, JamhuuriyaddaSoomaaliland ee iskeed isu taagtay ee nabad guud ka jirtoee waqooyi galbeed kaga taalla Soomaaliya, waxaabeelaha laga tirada badan yahay weli ku haysta carqaladowaaweyn oo u diiddan in ay si fiican u dhexgalaangoobaha siyaasiyeed, tacliimeed iyo bulsheed.

Ururka MRG waxuu carrabka saarayaa, ee ka mid ahtalooyinkiisa, in Dastuurka cusub ee mustaqbalka loo soosaaro Soomaaliya lagu aqoonsado beelaha laga tiradabadan yahay ee dalka jooga iyo in lagu ilaaliyo xaqa ay uleeyihiin kalasooc la’aanta; in la abaabulo ka qaybgalkanolosha dadweynaha ee beelaha laga tirada badan yahay;iyo in lagu dhaqaaqo tallaabooyin gaar ah oo lagudhawrayo laguna abaabulayo xuquuqda haweenka ka soojeeda beelaha laga tirada badan yahay.

Qoraaga warbixinta, Martin Hill, waxuu ku takhasusaydhaqanka Soomaaliyeed. Waxuu waayo aragnimo badanka leeyahay Geeska Afrika, isagoo muddo ka badan 30sanadood cilmibaare u soo ahaa hay’adda AmnestyInternational.

u shaqeyo si loo sugo xuquuqyada

dadka iyo beelaha tiro yar

download: daawo la'aanta: beelaha laga tirada badan yahay

Documents