Download - I le Ka - repository.up.ac.za
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
I
t. 11 Mana.kc,_. Al(8AlQr s. Ma ,l!'.!:3!9 1 l Mne/Xfana le 'JllJ:li• Ka 4 / 11 0 ~ ·
Banenyana ba kile bare ba ile k.Bonyeng ba ena le :aoned1 wa kgoa1
bare are ralokeng ba raloka mohlab~ns ba bina ba bona morwedi
wa kgoai a bapb.ala a e nale le mpya ba swara morodi wa kgos1 ba
:nmolaya mpye ya thoma go opela ere kuu huu banyans ba ga moD7e
noto be bolaile rnonye waks, buu huu huu hu11 banyi:3na ba gs monye
troto l,:la bolaile monye wak.a ba napa bare lena mpys ye e tls ya e
re bololla. Are e bolsyeng ba e bolsya ba napa ba tloga be re tse le
leng ge ba sa se-ela bare geba/bela morego bona e taogile e opela
ere Jlgl!:igwad11 ngwangwan bemyana ba ga Monye Noto ba bola :1e monye
waka huhum huu huu banyans ba ga :.!onye Noto ba bolalle monye waka
ba gama ba fihla ba e ewara ba e bolaya ba e f:tisa ba tloga bare
ge ·bo lebe.lela morago bs k,,.a e opele ba go:na a e bolaya gape gape
gape ba e fisa ba epela ba sepela ba J•t' ·t:;aeleng ge b!.lre ba lebelela
morago ba bona e taogile e Jopela bu ~o~a ba e bolaya gape gape ya
dintlo di aetse di bonula ba tlogs ge lta f'ihla gae botho b!:i aiotse
ba tawa ba e hlalela gee opola.
~iphottol~it..1 1etuie ~ii, T•a kgabakana tsa aga eaa e ego oe ge di etswa go
tsoma Yathapama di etla dieja maloko a tsona tsatai le lengwe ta
humane a segona tsa bea mnutla gore e be noblokomedi wa maloko •
. Josegare gwa tewela phoooG.o ya mosela wa leeaso ya tsena ka sakeng
ya tsia maloko. Ye di boya tsa hwetsa maloko a se gona a tsare
ke mmlltlat Na? Ualoko a 1le ksef .Mmutlwa ware nna ga ke teebe
gosasa tea sadisa tshokuda • Phoofolo gela ya tla mosegare ya
:t1hla ya dule le tshukudu, tshukudu ya robala ke mot.a phofolo ela
..3 ya tsena lta sakeng ya tsea maloko,/ Diphoof'olo ge di boya tsa hwetsa
maloko a se gona tr.are go tahukudu, na maloko a kae? Yare nna ga
ke tsebe, Gosaea tsa sadisa tau phoofolo yela ya tswela ya bolela
nayo tau Ja robala phoof'olo yela ya teena 1ta shakeng ya tsea malolco
ge d1 boya tea hwetoa maloko a se gona. Teare na malolco a ltae?
Tau yare nna ga ke teebe goeasa tea tswalela ka Maphika tea tseal
thapo tsa khunelela segwele tsa sadisa Mosoba, Phoof'olo yela
yare gee tswela ya tsena kamosoba ola ya tsea maloko ale tsare di
boys. tea hwetsa 1!18loko a se ·gona. Gosesa taa khunelela segwele gapa.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 )<34/110
Yare gee tla ya tanyewa tsa tla tea e hwetaa • tsea tea e 2 ·bolaya tea napa tea e apea. Mantaiboya tsa r·obala teare go mmntla
4 o ka tlawa ja nama tee mantuiboya tte tshek.ga / ka maf'sika mmutla
ware mola e boaego wa taoga wa ja dinama k.amok.a wa s&cUsa marapo
goeasa tH::irr· ge di tsoga tsa hwetsa naraa sego e mtirapo feel~ tsa
botsisa n~nutla ware nna gape lela ntahe6a ka mafsika tsa naps taare
are dupaneng t. are ge dire di dupa mruutls tsa kw o nkga nama
tsa o bolaya.
Moaobodi le Mosibotsana.
Ba eya kgonyeng "°"Qo6 Mosibotsana a. kgope ke let'aika ba
ena le banenyana ba bang\re Mosibodi le ~osibotsana 'ta roga
lefsika le tletse Isela. Danenyaoo bale bare lefaikti k.atologa re
fete ga se rena re go rogilego lu katologa ba feta ba la boela la
5 tswalela. /Mosibodi le Moaibotsana ba seke ba feta tsatsi l.,tba
la eobela bare letsika katolo"a re rote ga se rena re go rogilego
le:fsika la ee katologe ba bona moilo c tuka ba ya go vna ba fibla
ba hwetsa i!okgekolo Via le tsimokgopo '1~ mo aumed1sa ba dula nae ba
ba ba rob ala gona. Go sasa liJokf:Cek.olo .>la a ba fa aikhux•a ba \di \
photla mokgekolo a tloga a ya bitsa mats~nokbopo a m~ngwe non,ana \
ya ta~la yare nke le mpheng kuru ku.ra e ngwe ke tl&le botea ditaba. \
\
Ba e :fa, ya ja, yare go bona mokgekolo yola o ile bitsa mata1mo
k.~ope a mangwe lare ereng ke le dietlopo ba tlatsa leka makhura \\ '\\ \ '
ka moka ya ba t sea ya ba lokela k.a maphegong a yona ya iloga ya ti
hla tshemong ye. maipane go be go}'iena le letsma la bjala gal'e
b aelele, selele Mpbiletsa~ipane selele ,e mo rvuletae bans bag~
selee batho baletsama ba ema ba1"e theelctsar~ ya boela yare slele
aelele mpiletscng maipane selele ke mo rwaletse bana ba ge selele
bare ms.1:pane o gae ya tloga ya fillla seblare~ kgau~s1
le gae ya~e selele selele Mpiletseng maipane selele ~orwale,se bana
ba age Selele, babitsa maipane ba tsoa u1agogo ba ala go tloga ka91e
go fibla aehlareng aeo nonyana a meng god1rao ga auna nonyana yela
ya rota ya ema magogong ya sepela ba ya fihla ka ntlong y dula
legogong yare nage nka nteha bana ba bantaeba map. Ba ere ka bat
etseba nonyana ya ba ntsha ba ba tseba ka moka. Ba hlaba kgomo
ba e ja.
Ngwtl,llepYana le mok-;ekolo le Masogana.
Gobe go ena le ngwanenyana a dule le koko age a e botae bjang le
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 J<.3 4 / 110 3 maeogana a mo llela. B3al gobe gore ge masogana a tl1le go p
f'ereya hwetee kokage a se gana a ile go hlagola. Ngwanenyana
a aale a sue. Gee ea sila abone ba tewela a opela kosa are,
nyetlela n wee nyetlela bagT.Te ba tlile eae nyetlela ahee nyetlela
koko age obe e ens le tsebe tee dikgolo re ke tsa kolobe
ge • ekwa m8sogana ale ka d1tsebe a diela gore ba sege ge baka sega
a tloga nym wa ngv.ranaka l!l ka ee mrr.one. Goeaaa gwa tle a mangwe
maeogans ngwananya na a thoma opela are ngetlela wee nyetlela bagwe
ba tlile gae ngatlela. /Kokoage e. boya maaemong are: Ntshe ke ba
phuphe, ke ba phuphe ba napa ba eegs ba tloga. Gosaea gwa tla
bakgalabje ba f'ablego tee ped1 se pele le aaka morago ngwanenyana
a thou go opele ~ re nyetlele wee nyetlela bagwe a ba 'CU.le
gae ny-etlela. Mok.gekolo a boya a re tsheke ba mphephe phe lle
ba phuphe ka di teebe gee rialo a ba phupha e be ba sega ka di:f'a
blego tse ka morsgo a re go bona ba ea sege a re go ngviSnanyana
eaba awe banns bs gago tloga nabo be moba tloga na6.
Mokgekolo a be a l wela ngi.vena wamorwage ge a:mage a 1la
m.aeemong ngwana yo loina la gage a bare ke Sephonakelo./
/ Sephonokele a ba a gol., :-i kgona go ya dinokong go kgo meetae. O
be are ge bo t~age bat1.,1 r.10aec1ong koko age a aale a tsea Sephonokele
a mo kgotlola maoto :! ;'.? '.ilntaogo. Ka tsatoi le engwe koko a ge ere
go mo l".gotlola -naoto le -nataogo a ro sephonokele ng-nana wa ngwanaka
eke o yo ntshUelu aro na le bana nka nka alla ke sona maoto le
mateogo a tlogo a re kc ye tla a tahaba a f'ihla ler1beng
k.a tshemong a re Sephonokele r.ephonokcle ke na le maoto le .·1t1tsogo
koko age a mok1t1rnela a fihla a mokgotlola maoto le metaogo ge 1,uage
a boya maecmong a re na mna Sephonokelo o kgotlot6e k.e mang
maoto are ke koko ba mo tae ba fihla nne ga manto1boya kokoage
a mo mometea maoto lematsogo.
11as!,lo le· Haf;ilv1ane.
tlaailo e be ele mogolo wa \taa1ln-ane moaomo wabona e be ele
go tsorna. Xa tnatai le leng\7e ge ba ile tsana thdbeng llaallwanea
belays. d1phoofolo tse dintoi tsa go :reta taa llaallo ee a bihla gee
ba reta Maa11wane. Gosasa le gona a bola.fa dipbala tea go feta taa
Maeilo 'ka moeo le gona b jale. Maeilo a thoma go hloya Masilwane
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 Jta taatsi le lengwe Uaeilwane a bolaya t~
3 !!n!J tasilo a mmitsa 7 ge a f'ihla a roo taea a mo kgorometsa ka leweng a teea d1pela tsela
tsa llasilwane a ya natso gae ge a fihla gae bare na Mas1lwane o ltae?
Arena ge tla hlwa le mpots1sa Maeilwane ltgane ke nna modiaa wage.
Ge ba sa dutee ba bona dimpya di tawela e ba setse ba tseba gore
Maello o bolaile Masilwane.
// MOnna le barr.td1 b§ bararo-M nna yo o be ana le buwedi ba bararo yo mongwe o be a " ba phala ka botse bjale Masogana a re ge a tlile papage a re ngwana
Waka gee bale a monyaka ke nyaka ge le ka hlwa le ntheela dinonwa
ne letsatsi ka moka. Taatei le lengwe gwa tla leeogana le 1engll:ela
blwa le theela papago ngwanenyana yola a dinonwane le lle e nomrane
e kftna eetewa e kena eetawa monna Yola a re keleketla
monyana lea tsatei la ba la sobela a re oka semrnone ge o monyak.a
o tle gosaea moaogana a tla goeasa ge a fihla monna yola a tsea
mabele le leotsa le maf'ela le maba a hl.nkansha a ge ke teoga mo ke
hamane o kgethologantaitse dilo tee 1iewanenyana are go le
sogana lesa wena ke tla bitsa dinonyaua le dikgogo di tlatla di
kgetha papage ge a taoga a hw.-aa dUokile a teea patla a e lokela
1 :Z ka peteeng are ge k.e tsoga kc humane o ntsitae patla ye/ngwanen1ana
a~e less wena papa o a go tswenya ke tla bitsa pol~neetse e tla
entsha • bitsa ya entsha. Ngwanenyana a re go lesogana are ye
gageno re tla namela meila tse tsa papa ga meila tlo mabelo ba tlo
gela ya g, aebele lebelo ba tsea mapotlelo a mabed1 le makgopa a
mabed1 ba tloga ge papage a tsoga a hwetsa batho ba tlogile a teea
meila yela ya go bloka lebelo a ba latela ge a re tseleng a
ba bona ge a fihla go bona ba mmetha ka mapotlelo ale batsea mokga•
pa ba betha meila ba tloga ge ba setae ba tihlile kgaufsi le gabo
lesogana ba fologa lesogana lare eala moo ke tlatla ke go bitsa
ngwanenyana a re ore ge o fihla ka gae dimpya taena g1 go fof'ela
o aeke wa di ralosa ge o ka di ralosa o ka tla wa nhlala ge a fihla
ka gae a i-alosa dimpya tsabo a lebala le gore o tloge motho kantle./
/ 6 Ngwanenyana a be a tloga a ya sedibeng mosedibeng gobe gona le
eehlare ae akome lea mo sedibeng a se namela mokgalabje yo m ngwe
a re go ngwana nke o yo nkgella a ya ge a fib.la a re ge a re ke
a tga a bona moriti wa motho a ~e nna nka se kgemeetse ke le botse
b :1ale a tloga aya gae a roma yo mongwe ge o f ilil are nka 88 kge
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 Ka4 /110 5 meetse ke a botae bja aroma mokgekolo a tlaka e na monye a re
ke lebelela bona mor1t1 w& mutho a lebtlela goclimo ga uehla1•e
a bona motho a re fologa a :t'.:>loge s motsiaa k.-tt moke;-i,;•e. ~o f:l tl1leng
ka ons :f'a, a ·e aeye ka gae a fihla lt.a i;;;ae a hwetsE. lc::.iog;1n;;. lela
ore mpheng k.s-ogo Y'El tshaoi le mokoko le thoro tsa mefela ta mo:f'a
//; a lahla thoro e tee ya lefela taae mokoko ware/nk.onkonlm yd tshadi
rare na ga ae wena ola a elego wa 11lwa o theela papa nonwane na?
/5
1 lo
A lall., thoro ~ase moko ware nkonkonko ~a tahaai yare na ~ase wena
ola papa n ileng e hlakanantaha mabFle le mabu are o k.gethe kare
lesa dir,onyana di tlatla 'kgetha lohla thcro faee rnokok.o wure nltonko
ya tahdi :rare na gae:e wena ola o ile. o wa re tchab& ra betho papa
Ka M.o~:gopana s lahla thoro fuse moltokc ware nltonko ya tshac.1 yure
na ge se wcna ols o ilego wa tla. ra tEhaba rabu ra betha papa.
Ke maK.,!1opana a lahla thoro :r.aoa moko!w ware na gaae 1rena ola
keileng kare o aeke wa ralok1aa dil'll!)y~ -~rsf3no na o ka tls \Va nhlala
a a lahla thoro t'eee mokoko ware konko i'.1U nago ae uena ou lahla
gape gape yena kgane a se wena a aewe 1~ na le aogana lure doo molea
mosadi waka. Mokgalabje are ge eka ba o a monyak.a mpye maoome ad1
kgomo a tl~ mo taea e ntr.ha aik[;omo tseo a mota.
~vloe,;,d i Yla Chod th
Oobe gona le mosadi leina la g~gVJe bart ke Sekg&nkgadi bjale
o be a bolawa ke tlala a ya a utsv,a inasepo ka tshemong ya gs
Trnoromo tsatei le lengie Tomoromo a e ya ka tshemong a hwetsa•a
gapu a ae~ona a thoma go ldela ke tsatai le lellg'&c a boba sekganltga
di a tsena ka tehemong a tsea magapu a molesa a ya ga.e gosasa
TbomorQl1a a tla tshemung gee aa dutse a bona Sekgsnkgadi a utswa
m8gapu a a r"Nele ka aeroto Thomoromo a ya go yena ge a :f'ihla a re
na oreng Sekgsnkgadi se taebe gore a ka renz Tor.1ororno u mo toea
a mo iaa letlepeng are bea diatla taa gago mo letlapeng are ,nolaa
beile a taea le:toika a mo lq;atle. r.1enwana g e a :f'etaa a;o mo kgatlu
a m rV'1esa se:i·oto a yv. gae.
~!onna le morwa wa gagwe.
Monna yo a bolel v1ago o kile a 1•e go rJorwa
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
'i 4 4
17
:ggwana ke eayo utswa mafela moewa a gona papage a ya ge a fihla b tshemong a dswa ma~ela a yu gae mehla le ka mebla o be a noya a
utawa kB le lengwe le 1Bats1 morwa are papa na o diang are ke a
1pholosa ngwanaka a na gakere mo11gwe le mongwe o ipholosha ka
mphofotGo va eefahlego aage na papa~ Mnk.galabje a gam go kwa nna
ke yaya ka gobane ke bolawa ke tlal~ goaa88 ge a eya ge a sa kga
mafela morwa wage a tawela a re papa lebelela leihl.o la Tlodimo le
a go bona papage a thintha saka a lebile gae go tloga letsatsing
leo • se bl.we a sa utswa.
Ngwaga v11 tlala. Ngwaga wo gobe go ena e tlala e kgolo kudu gosena meetse
le b jang le mabele diruo di e hwa ba ba f'eela go ena le moairnane e
mongwe ena e be are ge a ilo disa ge a fihla nagEng a tsula setsiba
a opela u bethiaa setsiba faae ai•e welelc we nare ne pula rena re
rnecUsa bjang welele we''' Mabjang a mela pula yens dipudi tea gagwe
di fula tsa ba tea nwa meetae ge a eya gae a taea setaiba a betha
faee meetae ale lemabjang taa hwa ge a boya gosaea a tsola eeta1ba
sela a epela kosa yela ya gage ge a eya gae a tsea sitsiba
a betha faee mabjang le meetse a tloga. Banna ba motse wa gabo ba
thoma go makala ge diyad1 tsa ga~o Moaimane dinonne, ba ya ba teiae
;g pepage. Panage a re ima ga ke tsebe gore na/dipudi tae di nontawa
keng. Ge ba tloga ba ya b<Sisa mosimane are ke na bona dinona ga
!1
ke t aebe gore na dinontswa keng goaasa ge a eo disa ge a epela
kosa yela ya gagwe ge a e7a gae a tsola setaiba a betha tase o
tlogs ka mehla le ks mehla o be a dira bjale taatsi le lengwe ge a
ilo disa ae a aa opela monna yo mongwe a moltwa mathapama ge a eya
gae a "teola aetsiba monna yola a rnmona. Yonna yola go a :f'ibla gae
a botea banna ba bangwe ba napa bare go mooimane nke lerena ore
nesetse pula a ba ne setaa ba mo 1."a d 1kgomo le dipudi le dinkU
be ba ba l'llllea kgoa1 ya bona.
D,1pelA.t • Monna o be a na le tshNmo a limile mabele a maf'ela bjale gobe
go ena le d1pela dietla di ja mabele a monna yo go sefofu dire
ge di tlilo ja maf'ela dietla nayo bjale ka tsatai le lengwe monye
tshemo a tswela ge a tswela tsela tae dingwe tsa taaba ya sefofu
ya sale ge monna a tewela a re go yona kea go bolaya ya opela ere
kgosi waka nteee ka kodi kgoai yeka ntete kokod1 morena waka
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
/(34/110 744 nteae kokodi a e leea arff ee o ltA boya coeaea ke t1 e bolaya ya tloga
7 ya ya gae gosaoa cl 1 boya tsa re go yona a raye yare nna g1;1 ke ye
J {) · yare nne. /tsare ge re bane a e tla mon'1a yola re tla go popula ya ya
ge di sa tea bona a tawela tea tahabu tsa ,1ogela yela ya aetofu
22
ge monye wa tshemo a fibla a e hwetsa a re ke go bolaye ya hle ke
a rapele kgooi yaka ntetese kokodi m. rena Waka ntese kokodi are ge
o ka boys ke tla go bolaya ge di etla gosaaa a tea tla nayo ge monye
wa tshemo a tawela yare kgos1 yaka ntetese kokodi morena waka nteae
kokodi a gan& a re ke a go belaya ya lla ere kgosi ya ka nteee
morena waka nteae kokodi a gana ao e leaa a taea e e bolaya a e
bua a fa ngwana ge sebete wa pele a ja ge a lle a lla pela mpeng.
Nosimane le dikgqmo, Mos1mane o be ana led kgomo engwe ya swela a ya a eeyaka
teata1 la sobela a nama a bona ntlo e eena mathoka gare a ya go ;,vona
a tsena a goteetsa mollo a besa dinama • bofa kgomo ka ntle ge a
sa dutse a kwa d1tau dipoma a tswalola ntlo ela a namela ntlo '3e
a dula god1mo ga dikapa elegore o kv:s. ,3 potla molong. V/antlo ele
gore tau ye e dupelela marapo ya teena mosimane a tsoga o be a srlft
d1kobo tsa gagwe le mokgopana. Bjale ge tau e tsena ka mo ntlong
ya ja m!t?'apo mos1mane a tsea dikobo tsela a di pbutba le.a mokgopana pelo Jl& ·tau
a di lahlela fase sa wela peleaatu~ tea.re ge dithoma go wa a hlaba
mok.gosi are eeeuuu gea rialo tau ya tsab a sale a fologa ele gore
keomo e ile go kwa d1tau ya tshaba a e nyaka a e bona a ya gae.
;Janna lu bgaad '. bubararo ~onna o kile a bolaya ,n11utla k.a le taatei lelengwe o be a ena
le baaadi ba bararo yo mongwe a ro nna ga ke je D..'\ma ya mmutla ~
manna ,e go yena taea nama ye ya m.nutla a e apee ka gore ea o ;Jes
nama ya mmutla a e apea mola e budule a e hlatlols a nape are nke
keltwe gore nema ya mmutla e boae a ja na:na yela ku moka a aadiea
marapo ge a t'editse go ja nama yela a l:.h11rumela pitsa yela matha
pama ge monna a boya ma emong le baaacl1 bale ba ba bedi b
monna ola are tlioa nama yela 'k.e leaibctoe a taea pitaa a fa monna
ge a thoma go khu1•umula a hwctaa ka pitaenc go aena sclo ele mfarapo
t'eela are ne nan1a e Uc kae mosadi a re lte a bona e llc
,Z.3 ke uikatse. / Monna a homola a e bolele aelo g0&/38a a yaJ!ibeng
sa petee a :t"1hla a tsea th8tbe tse ped1 a bee ya engwe ka thoko ga sediba e ngve a bea ka thoko ~• aediba are go baaad1 yo a utaw1• tsweng nama re tla mrnona re yo taboaa sediba at.la o lle mola a beile
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
dithuthe a khunelela thapo ge be toboga seoiba eeo ba eepela
godimo ga thapo bjale a r~~o baeaai yo aka reng ge a taboga 0 .-c thapo Y~ ya kgaoga ke gore o lle namu gwa tho;:,a monna s re sika ... ~ ls phal'1 s1.ka la phala ltgaog.:1 1cg~oga re bone ika la phals sika
~ le phala kgaoga 1Vaoga rr bone a :f'eta gnsi thoms m.oe--ad1 wa pcle a re
s1ka ls phala sika la phala ~..gaoga kgaogarc bona a :f'eta gwa tla
24 we bo~edi le yena a/thooa go opels ore sika la phala aika la phala
k5"aoga kgeoga re bone k.gaoga kgaoga re bo~e a fEte ge go e tla
wa horaro are go ngv:ens w~gsgv,e a re gc o ka hons kgap~na ye e wela
ka motseger.ig o tsebc gore ke hw11e o tsee ngranano le ye go
mogolo wagag-::e a napa a tloga ~ :f"1.hla scd1bcng e re aHtanlEla pe
aik.a la phale ke'aoga 1teooga gee sa riolo a wela ka mo/tseng
ngvians wage a b,::ma k.;apa a wela ka motoegeng a taea ng7·anabo a mo
tlapistl a rno tlotsa makhura a mopopola a tloga e ser,ela a aepela
ge a 1'1hla tsele-ng a hwetns mo.;;o o hm'.!11le a ti:;otflhola ngv.rane a namel,
), 5 se'ilare a :f" 11la a e -ra ngv:rana ge a sa ~·."1:·· e 1.f:v:-a :ru1a k11du ke. ,none .
re be bedi e :t'ula mago a go butDWf:l p ,.._1.a a re a :f'edile go setsa
mak.«~ka yare le gegeso re a ja ere go e.ctse matlala a re gcna le ona
gegeao re a js a re go setae cithabe yare le tsona gageto re at ja a re go setse kuthu y!ll'e le gageso re a ja are e ya mpelela
y~re leaa gobe go 'bolela inoselapye. Ngwana~ana a popula ngwanabo
a tloga moselapye a mo sale morago a re nke o ntshantshwaletse ngwana
wo weno ngwanenyana •••• mo:ra ba sepel.g are nlte o ntshwantshwaletse
dipheta tee le thari ye ya ngwancno le dikobo tse tsa gago a mota
bs aepela ngwanenyana a sena se se ap;ereng ge bale tseleng Moeelapye
;;_ fo a fa ngr.anenyana mosela ge ba dtltF>e ba sepela ngwanenyana / are
mpye dikobo tsaka le ngwana aho le d1pheta tsaka moselapye a re ke
tla gofa bofula f'ula kwana dintlo di be di setae di bonala ge ba
fihla ka kgorong mogolo wa ng~anenyana a tshonna ngwanenso o be
a ea tsebe gore ora phoof'olo ba tsena ka ntlong ba d11la le gogos
mogolo wa ngwanenyana a go phoorolo nkane ore t11sec1tr.e
mooelapye aka gae a sa teebe gore o ra ngwanabo ge ba eje e be
ba mosolela kale ngeteng b jale b!:r~ go n3r.anen:tana wcna, o svranetse \
go leta d1nonyana o be a lets le :nokgekolo ye mo ·:g,.e a re ge a
leta ka thoko yela ya taemo a opela a re mree dinonyana l'IVJee
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 napa ba tsea ngwanenyana yola ba mo isa gae goeasa ba epa sekot1 /
bo tsea dikgo taa mafa1 ba lokela ba gotsa mollo bare basadi le
banen;rana ba swsnetee go tahog3 pitr.a ge ba di tahoga RO 1le ge go
etla Mosel~pye ge a re ke a ~ofa a bons ma~e1 a wela ka gars a
aware s re gwa[P."fe tea makhura kelle awe g,-:e tea mn1chnra kn lle a
bs e hwel-3ka mo pitsenz ba mo epels ,'{ong (!"!a tla '"'B -,ela lerotee
gona mo be mo epetReng ngwanenyana yola are lena wee lerotse
seleno bare lekgole lerot se lare nltgole lrn go kgola a lere nkgole
ke kgole a napa a le kaola rra are ke a hlahela lare nhlabele ke go
hlabele ge a re kea le epea lare nkapee ke go apee ge a re ke ale
).!f f'ebls is,-e mpbehle 1<e [lo f'etlbe/lare mpheble ke go f'ehle
moselapye o hwile ?"logol,ir3ge a re go ng,-,anenyan3 sola le."otsc
) <t
len-.e r.ena lare ntshole te co sole a le solR ge a re kn a ja
lare nt,-e ke cro je a sebe a le jo aoja bo~obe bja molatsa.
huduga ege Hre go Tselane nrvral'l~kA ar~ tloge moo Teelan~ a re nna
a se tlorre ke duln gona moo lena lere ~o epen le ntl1setse bogobe
boornage e be bare ge ba etla go Mo ~a bogobe ba opela koan bare:
Toelane ya rrrna tnelane tJ.a o teAe bogobee tselane ya Mma Tsalene
tlo o tsce bogobe Tselane a kea go kws nnene nta1 le ere ke la
mma le ke a go kwa nnene./ Ka mehla le ka r:1ehla e be bare ge ba
e yo mof'a magobe bR f"ihla b11 opels bjale :.rn letaate1 le leng,·,e ba
re ba Aa yo mof'a magobe ba ~ihla ba opela bare Tselane ya M ma
'l'selane tla o tsee bogobe Tnelane ya. 'Jma T8 elr:me tla o taee bogobe
Teelane a ke a go kwa nnene ntawi le ere ka la mna le ke a go kwa
nnene. Leteimokgopo la ba kwa ge ba opela goaasa la tla la opela
ka lentsu le legolo lai-e T8 elane ya 1.fmn T":!elsne tla o tnee
bogobe Tselane s homola bo-nMago teelane ba tle bare Taelane ya uma n
Toelanc tlo o tRec bogobe tselsne a ke a go kwaa nnene ntswi ere
3 0 ke le T!lma le ke a go kw:'3 nnene. / Lets1mo k.cope la ya lo t"iea
lethale la lemetsa la ha le lentaw1 le leseae la nape la tloga la
yo. ntlung :,a bo Tselane la :fihla 1~ re Tselane ye tfma teelane tla
o tao bot-1:obee T 8elane ya Mma t selane tla o t eee bogobee Tselane .-e kc a go kW~ m1ene k.e a go kwa nnene ntsw1 le ere ke le Mma le lte
a eo kwa nnene Tsalen9 a be a sa tsebe gore ke letsimokgope ge a
re ke a bula a hwetsa leteir110 kgope la mo tsea bommage Taelane ge
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
'i 4 4
31
. Ks4/110 10 ts.els bare ba gwelela base kwe eclo ge bare ba ya ka ntlung
base hnotse eclo.
:AeMf)ZB}H! bs 3-aa d 1 t hobethobeW;C •
Banenyana b·.!kile bare bo ile di thobethobeng ba ocrpela ba
eepela be ba ba tinrla ba bona ntlo e botse ya no eeb~ botse ba
napa bare ere yena ka kowa ntlong e botse bjale ka moo ~tlong ya
mahlal'lkgana gobe go ena le Mekgekolo betle gc b . .stho~1a gore a i-e yeng I
lea kowa ntlone- e- botee mokgekolo a re le selr.e 1 !.l :,a k::mo· -,:e eona
le phiri yo monev!(-" a eeye bo bang-we be bona b8 :.r1a ge b ;:f'ihla ba
hwetsa ph1r1 ye ba ja ola ws go ya 'ta ntlong ya mahlankgana a f'ibla
a hwet8a mokg~ok.olo wa go tawa Jek rekhwe are nlr..e o Dg"?-.:aye a mo
ngwaya ngwerieny•.mf:? a n:Jpa a re ke :, gae mokgekolo a rno 'ftt dipheta
tse dibotP.e botAe a n~pa a bit~n phiri le lo gokobu la tsa no
felesetsa bare ge ba nyoko :t'1hlo gae legob~ 1 phiri toe goma gea
:fihla ee.e a bontsa ban1t3ne he eaae c!1phetn bare na o tso d l terna
j ~ kae a re di fl berck-,,:,a/a ba bot'."a ba. ya ee b :t'i!"..la bonantlong a
l:>otee le YB '!"'!Bhlankgan!l . bs napa b3 e a rcng ka kowa ntlong e botse
mokgeltolo e rg e tlang ka mono koa nouwe gona le ph1r•:1 be gana ba
re re ya kR moo ntlong e botso b~ hwetaa ph1r1 ya ba metsa.
:~oaad1 le .. nr,wan.q. wa l~•1Bim~nc.
Moaedi o be a...,r, 1~ 11g,i,,-;ns wa roos1.mane bjule kil l. ts5tni le
lengwe e mrornn ·gn ~-tn"'.':~ a0 r: go 1.sa di tloo T!tiacre a re o aclce \Ta ja
a 1tloo tse mos1rn2ne are ema mo~dmane a tlogu c;c a f'ihla ta.leng
a taeEt d t tloo ta-;;lr., a ja ge a khot r,e a lesa a :'.le ca jn u krm a khotse
knan a napa n ithrmta a napa a be J.c n[..mana r-.J Mpa a r.1ots0n El mo mea
nlcotianeTlIT a r:10 ale la mabjan:i"e ~ tloga a ;ta ga t:oltongc a f ihla a
ha 1.'a d 1 tloo a bu a boya a ~eta/a hona ngwana gagi.vo a -:no t.logola . go
a ya gae ebfl ale mod1sa wa clipndi/oasu gen ya go die.a arc go bo
mMat:~ mpeng t"lnf"Ai ba r. nn o 1sa ltae a. reko Yo sa ja mosegare
ee a f"ihlA god1aa a opela n hitoa n~wanawa gage are aela sela samma
tlot'tiatlo eela sela sn::1"'la, t1od1ntlo ngrrt1Tla ua mnrnla thabn samma
t.1od1Atlo fle A opela n..~~onn a lla a 7a n ,otsaa a mo f"a hocobe
le itP.awar,a ge R :f'edltae r;o jc n hl'\"'o t10 ncr,fsg r:1athepri111r. a ya a mea
ka eeolong o tloga a !ra gae gosar.a gn ai c yo d l~a 9re !'i'lma mrheng
hogo'he le .t1aswana mm~g-_ a re na o isa kse a c yo ja mma mocegare
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 3 4 a ·thomaeo
)(a 4I11 o / / opelB are/sela, eel at sa-:i:na t1od iatlo ngwana wa morula
thaba sa;:1a tlodiatlo, aela sela eamma tlodiatlo ngwana mo!ula thaba
samma tlodiatlo ngwana e napa a re ngwee a napa a ya a 1a0tsea a mofa
a hlwa a segisa matbapama ge a eya gae a ya a nmea ka sEdong
gosasa ge a eyo disa are mrna pbeng bogobe le maswana ba mo:fa a
tloga bo mmage ba mo aalamorago ge a :fihla godisa rnmage a khuta
a naps a thoma go epela. Sela sela samma tlod1~tlo, ngwana morala
thaba samma tiodiatlo ngwana Jre ngee a mo tsea a motsea a mofa
:fa dtjo mat hapama ge a eya gae a ya a mea ka aeolong a tloga
3 ~- mmage a ya s. motsea a ya nae gae /a :f1hla a mea ka lepokieing
3osasa mosimane a re mpheng bogobe le maswana ba mofa ge a
:fihla a thoma go epela aela scla samma tlodiatlo ngwana morula
thaba samma tlod1tlo a kwa go homotee a re sela aela samma tlodiatlo
ncr,,ana morula thaba samma tlod1atlo a kwa go homotse a homa go lla
sela sela samma t lod1atlo ngv,ana morula thaba aamma tlodiatlo sela
sele samma tlodiatlo ngwana morula ae"~la a kwa go ho.notse a tloga
~.b ge a re ke '3'0 lebelela a hwetsa go se~s /selo a thorns o lla toats1
la bale tbapama a tloga a ya gae ge ~ fihla ka mothopeng ba no bona
a rothisa megokgo bare na o llelang are ke bolawa ke mos1 bare
fetela komoa :fetela ba no bona mekgok.go e dutse e towa bare
na o dieb"'1ng a re ke kwa kndumela bare scpela o yo ntsiela megopo
ke tle ke sole a ya a tsea ka ntlong ge a fihla ks ntlong a gore
kgokgoro kgoro kale pok1s1ng ge a rf' ke bula a h?tcts.3 ngwano. ge tlisa
e thak.gala a dula k9 ntlong bare/di'.)jana tsem e are ke sa bolaya
mngotlo a no du;ila bare wena nlte o tlisc pitoa a swaa arc mmalo
kee tla bo;11t1age ba tl ~J k9ntlong b:~ hwetaa a swere llo""1fana. !la
ngwana wo kewa are ke wo ka a mot sea rno:ra mrnage.
37 ;,1onun 1~ ra~sad1. Monna yo e be ale letshank8ne b jale gr,a fihls nako ya gore
a tsee moead1 bjale moaa~i bom~~ge bare fo ngwanenyana nu o tseak
ke letehankane na a re e rnonna a napa a beka ba bale bane ba
lesome teata1 lelcngwe moaad1 a re k~ ea ya gageoo ke tloga
le bane be monna are aya a nap a a t loge ge a thor1a gore a tloge
monna a tsea ngwan~ wa pele a mmolays a mo ja mosadi u thoma go lla
a epela lta bohloko a re bomma ba mpoditse a elale senye bolokwe ba
re setaiwe bothok.li a elale ser.iya bolokwe ka t·eta motse wa
leltwapa a elale senya boloit.-,e tsa bothok.a ea ditee a elale aenya
h ~1!{1,. .._L__,
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
h~:· •~. -~ Ka 4I11 o /Ji monna yola a tsea~wa bobedi a mo3a moaadi a lla lta bobloko a re/
bomma ba mpoditee a ela senya bolokwe bare ae ts1we bothoka a elale
senya bokwe ke t'eta motse wa lekg1Japa a ela senya bolokwe mo.nna yola
a re go fetsa go ja ngwana wa bobedi a tsea wa boraro a mo3a mosad1
a tla a tama epela kosa ye le.a bobloko monna le ena a tama a 13a bana
o 1le ge a t'etsa go ja wa boraro le wa moroba mono o tee
moaadi a thoma go epela a re bo:nma ba mpoditse a elale senya
bolokffll kare aetsewe botholta a elale aenya bolokwe 1ta feta
motae wa leltgwara a elale senya bolokwe ba dula monna ge a re ke
taea wa lesome moaad1 a teens ka gabo bommage bare die go kgona re
go boditse rare o seke wa tsiwa bothoka wa no7a ka swele.
J;!nep1ana gs Ya MSPlfJDi•
Banell7ana ba ebe ba e bane ba e na le bsnna ka moka ba napa
ba tloga ba ya ltgonyeng ba t'ihla ba topa d1kgoeye ba bofa yo
mongwe a re ke e tla ge a tlogile ba sale ba fibla bana ba bona k
diltgonyeng yola ge a boys arena bana ba lena ba kae bare re ba
lahlUe le wons lahla wa gago a tsea ngwana yola W:.; gage a molabl.a
ngwana a hwa ba tloga ge ba t'ihla t seleng ba rola d 1kgOD1'J ba
kbotaa ba nteba bana ba bona ka dikgonyeng ba ba nyantsha yola wa
go lshla ngwana a thoma go mskala are na ke gore le balo1 bjang
la ntheaa ks lahla ngwanaka napa a tloga a gomela morago ge a
aa aepela a hlakana le lek.gema lare e 7a ltae are k.e nyalta ke nyalc..i
tod1 la ka toto go aupa ka lona toto o a hwa 'toto a hlaltana le le
J; o_ lengwe lekgema lare / o ya k.ae are ke n,yaka k.e nyaka todi lak.a
toto ke go aupa ka lona toto o a hwa totodi toto a hlaltana le le
lengwe lare o ya ltae oe ka nyaka kenyalla todi lalta toto ke go supa
ka lona toto o a hwa toto a blakana le lengwe lare o ya kae are ke
relte nyaka todi lalta toto ke go cnpa ka lona toto o a hwa toto
a sepia a sepela a mokgekolo.o mongwe a m1tea a e tla keno
ngwana wa ngwanaka a ya go mokgekolo a re etla o mtlap1s1 ngwanaka
a mo blapisa a reoose ke wa nblapiea ka diatla ngwana n ngwanaka
nhlap1s1 lte meeno ele gore mokgekolo o tswele lekhwenkbwe ngwane
nyana a moblapisa ka meeno ngwana wa ngwanalta o wane thonokga.
Nblapise ka diteebe a mohlap1aa ka tsebe a one thon1kba ngwana
4 I wa ngwanak& • 0 wa/ thonokho a mo lesa mokgekolo a re go ngwanenyana
nthwalele motsega wo a mo rwalela a tloga nae ge a bible gae mokge
kolo are tee lcgapa ye o ye o nkgele meetse a sa lleleng segwagwa
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 K34 /110 13 -ngwanell7ana a tloga a ewere kgapa a :tihla sedibeng are kenyaka meet se
a ea lleng segwagwa ngwanenyana a tloga a :tihla eedibeng are ke
nyaka meetse a aa lleng segwagwa w segwcigwa sare gwa a reta are ke
nyaka meetse a sa lleng segwagv,a aare gwa a feta a re lte nyaka
meetse a sa lleng segwagwa a kwa go sa lle selo a re tshepho a se
tlatse ge a :tihla go mokgekolo a re sea koko a sepela o yo tlatsa
kgapa Je a tloga a :tihla sedibeng a kga meetse a le a tlatsa
kgapa ge a fihla a teea koko meetse sia mokgekolo a re yena sepela
o fible o khuromule pitas yela a e khurula a hwetsa kgomo ya nyoko
mohlaba a khurumula e n!lg\we a hwetsa dinoga le mokgaditewana a /
J.;J kh11rmuula e ngwe a hwetea di tau ge a re o khurumUla ya mafelelo a
hwetsa ngwana yo mobotse botee a mo tees a tloga nae ge a re tselng
a hwetsa banenyana bale bare nke o tshotshole ngwana re mmone a
mo tehotehole ba hwetsa ele yo mobotse botse yo mongwe a labla ngwa
na a tloga a hlak.a ·.ia le lekgema ge bare na o ya kae o a e ke nyaka
todi lalta toto ke go aupa ka lona toto a hwa toto ge a sa aepela
a kWa mokgekolo a mmitsa are e o nhlapise are o wa nenethonclkha
a mo leea a re ntawalele motsega wo a morwalela ge a ~ibla gae
;3/ ,..:3 mokhekolo a re tsea k.gapa ye o fihle o kcle )neetsa a sa lleng segwagwa
a tloga a fihla sedibcng are lte nyak&,neetse a aa lleng segwagwa
1/1
ea re gwa a feta ge a fihla eedibeng sa mafelelo a re k.e nyaka
meetse a aa leng segwagwJ a sekwe selo a re th.epho a ae tlatse
a tloge a fihla go mokgekolo a re sepals o yo tlatsa a fihla a re
tshepho a se tlatse mokgekolo are ga eeke lte roma motho gabedi eepela
o yo khurumola pitsa teela ~ di khurumola a re go ya mafelelo a
hwotsa ngwana wa moboya mmele wo kamoka a mo taea a mo popula a
hwetsa bale ba bangwe bare nk.ore re bone ngwana a ba bonteha ba ~
'tehorma wena Dk.a a e na / le .._beya are ga a na taba batloga ge ba
:f'ihla gae bommage bare na ngwana o bjana a motshotshola ge a ea
dutse a bona e fetoglle phootolo ge a re ke a batamela a bona em
molaya.
DlPhoofolo D1k1le tsa kgobakans tsare mola dikgobakane mola ele moaeg&l'e
ta ya nokeng tea hwetsa mokgekolo tea :tihla tsa nwa meetse ge di
ea dutae tea bona sehlare se se dule tea roma rmnutla tsare aepela
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
?44 {(34 /110 JI; o yo butsisa koko gorL na aeblare sela ae a lewa na keleketla,
J.;. 5 mmutla wa / tloga wa hla ware koko, na seblare kelek.etla na seblare
aela sea lewa na o mpotae le leina la so mokgekolo a re ke
Motladiane motlotla k.e more wa go lewa ke kgosi le re go ja le
aadiaetae k.gos1 keleketla, mm11la wa tloge ge o eetse o nyako
rihla wa kgopiwa ke lefeika wa lebala gore na aehlare aela eng,
l;i
ge o fihla go diphoofolo tsa o butaisa ware nna ke lebetse tea roma
diphoof'olo. ka moka ge di boya di kgopiwa mafeleleng gwa tla lthudu
yare gee ya ya 41a setontolo ya tloga ya fibla go mok~ekolo ya
re koko aeblaJte aela keng, are k.e motlatladiane motlatla ke more•
wa go ·1ewa ke kgos1 le re go 3a le sadiaetse kgosi ya tloga
ya tama e epela ere ke motlatladiane motlala ke more wa go lewa
ek d 1kgos1 lere go ja le sadisetee k,gosi ge o aetse o nyoko
fibla ya kgopiwa /Ya wela kgakala eetontolo ea sala se
Opela khudu yare go tsoga ya set~ea eeotontolo sela ya opela ya
fibla ya botsa diphoo:folo tsaya tsa 3a aehlare eela tea saditsetaa
kgosi. Mona wa kgosi lemangwolo1.
Morwa wa kgosi a k.ile aya ho hlapa mmele a sepela a aepela
nokene a :fihla a hlapa a hlapa a sepela lenoka rotwane ya he ya
wela ka mtsene, a ya e tsea a :f"ihla sed1beng a hwetsa mangoloi
a el1 go hlapa a tlohetee maphebo a ona a bona mapheho a mabotse
a a roba he mangoloi a boya a apara mapheho a bona yo moqtwe a hwe
tsa m hebo a he a ee hone morwa wa kgosi a motsea a ya nae hae.
Morwa a reka sileleng are a re ye haheno ba tloha he ba :fihla ae-
f 7 d1beng ba bona lehotlo le eeogwo/ba di tsea seogwa aa loha bodi
ba sepela ka bJona. He ba :flhla ha bo DgVI. nenyana batswad1 ba
ngwanenyana bare nna molcgonyana ha a dolele moaad 1 felohotee •
Barera bobolaya mokgonyana ba motshelela sehlare ka namene legotlo
lare ho yena o seke wa dja nama a se je nama ka bosiho bo tehela
ka bohobenen le ka namene a hana ho ja a re re swanetse gotloa
le mongwe ba tsea di thnnya tse ped1 se senyenyana ba ae :f'a mokgo
nyana tee nyenyana ba ra ngwana we bona ee aeholo lehotlo la lala
le kolto losa di thunya se seholo sa tsea k.e mokgonyana ae acnyenyana
aa taea ke ngwana wa bona he ba el wa gwaitenya ngwana wa b ona/ba
teea mokhura a tau ba tlotea mokgalbje ka hanone ba mokhupisa
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 K34/110 1s lehala bare ho mokgonyana sea lehala o lckhupe re tlohofa mosadile-
hotlo laya langwatha makhura a tau la tl•*•• morwa wa kgosi ka henone
a tsea lehala lekhupa a seewe ba bona bore o ba paletse ba mofa
mosad1 a tloga a ya hae mphowa sa mosela wa ser1pa.
Mgsaa1 ie manna b@ ague ntloebotse. Ka tsat•1 le leng~~ bare ba huduga ba naps ba huduga ngwana
yo mongwe a re nna ke ya aala nka ae tlogele ntlo ye so ya botse
a napa a Bala bommage ba etla ba mo tlisetsa bogobe bare ge ba fihla
if q ba re opele bare T8elane Tselane /nka re ye gae taats1 le lengwe ba
tla bare T8 elane T9 elane T8 elane ts maropeng o tlo dibone Tselane
a bula ba mofa bogobe a ja bare nlta re ye gae a gana ka moeo ba
boya ba opela bare Tselane T elane Tselane tsa maropeng o tla di . f:I
bona Taeleng bare go yena nka reye gae a gana tssli31 le lengwe
lekgema la bakwa la tla la opela ka persi lare Tselane Teelane
Taclane tsa maropeng o tla di bona Taelana a se be a bula lekgema
le lengwe lare go yena f'isa selepe o metaeo seke ware jooo, molao
5 0 e swa / la dia b jale la tla la ya la ·opela o e botee lare Tselane
T8 elane T~elene Tselane tea maropeng o tlo dibona Tselane a napaa
bula a hwetsa eke ke bommage a bula lekgema lela la tsens la motsea
Bommage ko moso ge ba baetla ba hwetsa a aego lekgema lela la morwala
lta eaka la ya motseng o mongwe la f'ihla lare kgolomo lomo moroba
ngwana ola a opela a e ka gare ga sake. Batho ba motee bare re go
kwele fetela pela a fetela motseng ga bedi a re kgolo ltgolomo moraba
ngwana a opela a e ka sakeng batho ba motse o bare rego kwele fetela
s / pele a tloga a ya motseng o elego gabo ngwana yeo a fihla{le gona
41a bjalo bare jona ngwana yo o kgona bjang go opela bare go lekgerna
eya kgonyeng re tle re go opeele nto yeuwe a pa kgonyeng are a
sa 1le bssala ba ntsha ngwana ba mo iaa ka gabo ba teea dinoee
ba lokela lta kowa sakeng ge a boya kgonyeng bare aowa motho
wa b~tho eya gae ba tla fihla ba go apeela nto euwe gae a
tloga ge a :fihla gae lare ngwanak.a ge yo mongwe 1aa morwalo ka
ntlong ngw na a kwa e loma a e lesa ya t sea ke rrmage le yens a kWa
a loma a baa e 1sa ka ntlong leltgema la tsea pitas apea
lare ge le thoma go bula saka la hwetsa dinose ta~ le loma bana ba
62 kwa papa bona letsa moeito bare ekwa / ge a 1p1na ka 41nama e le
gore o lomake dinose a tloga a ya nok.eng a fibla a teens ka lerageng a dula
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
gona dinose tea tla aa kotama godimo ga ge ka ganong.
744 Mosimane. k~ 4 / 110 0 be a ea je selo a gana go ja ka teatsi le lengwe bo mmage
bare go yena na wena ngwanaka ge o gana go ja bjale o dia ke are
53 aowa ka moso bare o khutseng a thoma go opel are/ke kbutse tite
bare tite are tite la k.a taka wetho wetho ~hetho kama ltama moku
muku tahtsha tebatsha mlemale »heta pheta tla lla seduba suduba
koko koko mosito mosito kgWale ltgWale fo!a leeba, leeba, leeba
la tsna ka nkutung kutung la bitsa mmatshaka lare kgeru kgeru
kgeru kgeru.
Mosi,ane lePB!anengano,
Eba sens mmabonale papabone e ba lle ke tau ka tsat61
le lengv,e mosirnane are go ngwanenyane nkapeele mph.ago ke yo bolaya
tau ye e lleng rmna le papa a tloga ge a sa sepela a hlakana le
a thoma go opela are mma sela papa o titee maroba itnti seja mma
aela papa o titee moroba 1t1nt1 tau yare seja mnago o morago eela
papago o morago o tinte rnaroba tinti o tinti maraba tinti a feta
a sepela a sepela a blakana le eng~.e a pela tan le yona ya opela/
5 S a blakana le engwe are sela rrrna seja papa o tintee maraba tinti
tau yare seja mmago o morago seja papago o morago o tintee maroba
tinti a sepela a hlakana le ye e leng mnage le papage ge a tboma
go opela a l'iiltana nayo a re eeja mma sela pepago o tintee maroba
t1nt1 o tintee maroba tinti tau yela ya opela ka lentswe la peiee
yare seja mm go e morago seja papago o morago o ntintiee maraba
56 tint! mosimane a re seja mmago seja papago o tintee/maroba tinti
o tintee moroba tint! tau yare ae ja mmago o morago seja mmago le
papago o morago o tintee maroba tinti o tintetemoraba e ile e eare
o tintee maroba tinte e e rema ka selepa ya hwa a e bua gabotse a
bua letlalo le lesese a le k.gala ka kwa motho a re o a nhlaba ore
o bua mogongwe a kwa kgomo e golola a re o bua mogongwe a kwa mp7a
e lla a bua qrgongwe a bua gabotse a bwetaa bcmnage le papage
57
le batho ba bangwe ba lema ba tsea ba ya gae.
Moa1mane le nsv,anenyana.
Ba eena mrnabona le papabona ba ya ga rak.gadi wa bona moeimane
a ena le kg,Jmo yage ya go nona ya go phala tsaga R8 kgad1 a ge le
kokoage ba mo lakana 1ta mo ba ka mmolayang. Yare mole e
mathapama a nyoko boya godiaa a epa molete moadulang ba lokela
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744
59
17 digalase ba-isea saka ba ala ng~anenyana a tsea lebja a ya kgonyeng
a e buti o seke wa f1hla wa dula madalong a gago moaimane ore ke
go kwele rakgad1 ngwanenyana a robe dikgonye a ya gae mos1mane
ge a t'ihla gae a tsena ka mothopeng a hwetsa kamoka b a dutse
madulong a bona g6 madulo a setse /a tsea ngwana yo mongwe go yena
eepela o yo dulamola rrsdulong ale mabotse ngwana a ya a dula ge a
thoma gore ke a dula a wela ka kowa moleteng a hwa ba motoea ba
mmoloka. Oosasa mosimane a tloga a ya go dlsa a aala bare na mosi
mane yo re ka mok[;ona ka eng ba tsea di galase ba diepela aef'erong
ngwanenyana a tloga a ya kgonyeng a dihla a re bot1 wee o seke wa
:fihla wa tsena ka sef'ero ba nyoko go bolaya mosimane a re ke go kWele
rekgad1 ngwanenyana a tloga a f'1ha,tga-e a blwa ela dikgomo
ka shakeng ngwana yo mongr,e a tla a b na dikgomo ge di teena ka
shakeng mos1nane are go ngwane~yane wola }sepela o yo tsena k.a sefero mo
aela ngwana a ya e f'ihla a wela ka/leteng mosimane a hula legora
a tsena rakgadi age a re nkane o blablamola legora are aowa gana
bjale ke tla le aga ngwana yola a hwa ba mmoloka gosasa a ya godisa
basala ba epa molete molomong wa lesaka gore kgomo yare e tle e
wele ka gore ke yone e tsena pele rggwananyana a ya kgonyeng a f'ihla
SJ.le buti wee o seke wa fihla wa tsentaha kgomo ya gago ka molo.~o
wa le ehaka ba nyoko e bolaya mos1mane are ke go kwele rakgad1
mathapama ge mosimane a f'ihla gae a sosobola lesaka ka tboko kgomo
ya gage ya teens e ngwe ya ga rakgadi a e ya wela ka moleteng ya
b O hwa. /Ba e bua ba eya taata1 lengv1e ba re ba hlaba kgomo ya ge ka
lerumo lerumo la ya kgala bare ba e hlaba la ya kgakala.
Mmutla le nhut1 Ka teats! lelengwe mmutla o kile ware go mphuti a re apeane
mphuti a du~ela mputi ware go mmutla ere go teene wena pele mmutla
wa dumelawa tsena ka piteeng phuti a gotseletaa mollo ya ba m:nutla
o kitetse letawat maganong mmutl■ ware go phuti mola o ewa ware
phuti mmona ke a swa phuti a hlatlola nmutla a tawea letswai wa tsela
b J · ka morong tea nwa. Phuti ware/monna mmutla moro wo wa gago o botse
bjang taare mola di o f'editse mpbuti a tsena lllnUtla wa go tseletsa
mmoolo pbuti ware go mmutla ke a swa ke a awa rrrnutla wa tlhalolat
tsare di a a nwa taa moro o sebose mmutla ware belela o tsene pbut1
a tsena mmutla wa gotaeletsa mollo pbuti ware ke a awa mmutla.
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 Mmatla ware go mphat1 o sal Tsopatsopela morwana mphuti ware ke a Jt awa monna urnutla mmutla wa tels ore tsopatsopela mor~ana go fihlela
phut1 a e hwal Jitnutla wa bua phuti wa ja dinama wa tsea marapo
wa dia nak.a /mmutla wa tsez dinaka wa di dinakana wa bje bje e
nak.a tsa bo mutla le bo mphut1 mmutla wa tloga wa tihla wa hwetsa
phinya leraga e orela letsats1 mmutla ware ge o tihla go phinya
leraga phinya yare nke ore ke kwe dinaka tee ke nkaba di lla botse
mmutla wa efa yare bjee bjee ekwa nakana tsa bo mmutla le
bjee bjee ekwa aakana tea bo nmutla mrnutla o ile o sa lebetae
phinya leraga ya tt;ena ka mets1ng le dinakana. Mmutla ware phinya
b3 leraga o tlatla o loka gona ka mouwe lllinutla wa tloga goaasa/wa boya
wa hwetaa phinya leraga o retse letsat.1 bjale e bile e swerwe ks
boroko e robetse e meditee dinakana tsa bolllllutla. I.iuutla wa D7aka
borokhu wa fihla wa kitela phinya leraga ka maragong phinya ge e thoma
gore ke a tsoga ya kwa e swere ke ntle yare k.e ya kgakala ya se nshe
selo ph1nya yare go ntnutla nlte o mpharolle mrnutla wa t~ea ditbatana
wa e ra:rarolla ware o sa e tarolla phinya yare phseeeee dinaka tsela
nmutla we napa ware o a di tseo wa kwa di nkga wore f"Ununununu
6,f phinya a hlatswe dinaka tsalta./Phinya ya di hlatewa yare mole di
hlatewetse yare go mmutla teea eitee mmutla ware :rununununu dihlatawe
di sa nkga phinya ya digohla ka mabu yare mola ele tee ditshweu
yare eetsa urnutl. ware ke di sa ·nkga phinya ya di gobla yare eetse
mmutla, mmutla wa re di setse go senene pbinya ya di gobla, ya
fa mmutla wa ditsea wa dilete& ware bjee bjee nakana tea bo mmutla
le bo phut1 mmutla wa tloga wa fihla wa letsa o kotame seolong
tlad1 ya ,awela ya fihla yare nmutla nk.e omphe dinalta tse tea gago /
b~ ke go bontshe gore geese rena bo tladi re be re letsa bjang, lIIIlUtla
wa efa tladi ya fofa le dinakana tea mnutla mmutla ware na tlad1
nkane o fofa le dinakana tea ka. linutla ware wa tloga wa fihla
wa hwetsa se~oko ware aegoko nke o nt1ele matata keyo tsiela tsiela
tlad1 dinakana tsaka segoko aa a dia tsa napa tsa t1hla tsa
hwetsa tladi e dutae rnrnutlwa wa tihla wa tsea dinaltana wa no
dula letladi segoko sare nkare ye mmutla keleketla mmutla le segolto
taa napa tsa tloga.
Monna le dikp;omo.
Monna yo e be ele lekgowa bjale a ena le dikgomQ tee d1nts1
tee dingwe ele tsa go le-na tse dingwe ele tea go gamiwa bjale
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
'i 4 4 /7
ka tsat 1 le lengwe dikgomo tse tsa go paniwa tsaya taa tulakgauA
le thaba d1be di ea ngake gore dire ge di fula tsa furalelana d1be
~ dinyake o no teelad lebelelana ge di fula. Bjale ka tsata1 le
~ lengwe taare ge di ilo fula tsare di sa :tula ~ tsa kwa tau ere
pooo e potla tsa ema tea 13belelana tsa se bone a elo tsa boela taa/
fula ele gore tau ye e ua di bona e bile e makatsa ke goba e ka
swara bjang d1kgomo tee ka gore di fula dinya gonofela di ele
belelana tau ya di buss ya potla gape gape t.s ema tsa lebelelana
tea ba tea latswana tea boela ·tea fula tau ya potla gapa gape tsa
ema tea lebelelana tsa ltawana ka gore di be di ratana kudu tea
tula tau ya potla gape ge d1thoma gore ke alebelelana tse pedi tsa
thoma go lwa di ile di sa lwa tau ya tsea ks~mo e ngwe ya e roba
mo lala ya hwa ya eJa teela tee d1ngwe tsa+tshaba pboa sa moeela.
Mokgekolo
0 ilea reka kolobe ka sexpenoe a re go yona tsena ka shakeng
kolobe ya gana a re go patla betha kolobe ye e gana go teena ka \sba
keng patla ya gana are go mollo fiaa patla e gana go betba kolobe
ko lobe e gana go tsena ka shakeng mollo wa gana are go meetse
tima mollo woo gana go fisa patla patl~ e gana go betba kolobe
kolobe e gana go tsena ka sbakeng meetee a gana u re go kgomo
enwa meetse a a gana go t1ma mollo mollo o gana go betha kolobe
kolobe e gana go tsena ka shak.eIG. Kgomo ya gana a re
6 ? goao•o/ monna beth a kgomo ye e gana go nwa meetee, meetae a gana go
tima mollo mollo o gana go :fisa patla patla e gsna go betha kolob~
kolobe e gana go tsena ka ahakeng. Monna a gana a re go thapo •.
bore monna yo thapo ya gana a re go legotlo ripa thapo ye legotlb
la gana a re katse bina legotlo ye katse ya re ge o ka mpha
mafsi ke tla loma legotlo a fihla go kgomo a re ya e gama kgomo
yare ge o nk.a mpha bjang bjo botala tala ke tla go fa mafs1 a tloga
a ya fihla ka nagcng a kga bjang bjo botala ya mofa mafsi a taea
70 mafsi a :f lhla a fa 11k.atse nkatae /ya nwa mats1 ale yare go t'etsa ya
ja legotlo legl.otlo la ja thapo thapo ya bofa monna, monna a beth:,
kgomo kgomo ya nwa meetse meetse a tima mollo mollo wa tisa pstla
patla ya betba kolobe kolobe ya toena ka shakeng bjale
mokgekolo yo a noya a e fa dijo ge a fillla a re belele
helele helele k.olobe ya dipolelo ya go ltabu ka :fibla kgole o ae
ltgaufai helele e taoge a ja ka tsa le le~we a hwetaa e hwile,
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 'l/ Kgolomod urno. )(a 4 I 11 o
Ile e nonwane yare e phoofolo e ngwe bare kgolomodumo e bee
phofolo e kgolo kudu e bee ena le leleme le le telele bjale ka
tsats1 le lengwe ya hwetaa basimane ba diaetre ele Maeilo le
Masilwane. Ya ba hwetaa ba eja mogo ya.re nke le mphuleleng ba e
fulela ya ja nabo. Eba eno e dimpya mago a ile mola o fedile
basimane bare go d1mpya lomang kgolomodumo dimpya tea ee e lome
ba napa ba tloga ge ba fihla gee bare re hlwele le phoofolo e
kgolo ya leleme le letelele e belle batho ka bontsh1.
72 Bj~le mosadi mogolo age le ka ebona le ebolaye,/le re go e
bolaya Je tle le mpotee gosasa ge bale madisong ya tawela dimpya tsa
re di sa dutae ya taea ka e tee e metea gee metsa mpya e be etswe
ka morago go fihlela die lapitsa die lapisa ebile le go ya hwa.
Yare go hwa ba yo botsa masadi mogolo ge a fihla are lehlabaneng
bo Mas1lo le Masilwane ba e bus are le kgaile let~alo la ka gare
gabotse botse bale kgala ge Maailo a ea le kgUa ka joo o a nhlaba
ge are ke phula mogongwe a kwa kgomo e lle ge a re ke phula mogongwe
7 3 a kwa mpya ella ga are mogongwe a kwa pua1/e lla a no phula gabotae
a baa tlosa letlalo la ka gare ge ale tlositse a bona go etswa
batho dikgomo dipudi dinku dimpya le dikolobe ele dinonyana. Ke
moka batho bale a ga dintlo le d1nb'ana metee le metsana ba dula mosadi
ba ek.etla. Ka leteatei lelengwe e ngwe phoofolo ~ metsa/mogolo
Masilo a ya. a e nyoka oule a sepela a blakana le leme la yona ale
ripa a baa e hwetsa a e bolaya a hwetsa batho bare go tswa gwabale
ba pele bare MaaUo ke kgosi bangwe ba gana ba napa ba mmolaya.
Mmutla le phuti
M0 nna yo mongwe o be a l1m1le tshemo a bjetse d1tloo bjale
mrnutla wa papa wa dibone yare ge ele mantsiboa rmnutla wa ya le.a
tshemong wa fihla wa ja ditloo mong wa tehoemo goaasa ge a fihla
a hwetsa go sena aelo ka moso a thea mmutla wa tla ge a thoma go
tsena ka tshemong wa tanyiwa wa no bina bina ore ke a tanyolla e
palelwa phuti ya tswela gee fihla yare na go bjang rrmutla? Mmutla
ware ke tantaha mphuti a re nk.e o ntshiele mmutla ware nkunolle
phuti a khunulla mmutla wa ntsha blogo wa tsena phut1 ware molaa
/j tantsha thapo ya)ya nyoka go e kgama ya re mmutla nkhunalle
mmutla ware o retse ke dibona ke wena mongwe wa tshemo a tswela ge
Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2021.
744 :Cihla mmutla wa tababa monna yola a bolaya ~!n!l ! ;2 gae ka moeoJ/!f
mmutla wa boys monna ge a tswela gosasa o hwetaa ditloo di llwe
a thea. Mantaiboa mmutla wa tswela ware ke a tsena wa tanyiwa
goe,sa mong wa tshemo a tla a o nwetsa a o tsea a o bolaya a bitaa
ngwana wa gage a tla a mofa ana a o rwala k.a aeroto taeleng ge
ngwana a dutae a aepela a kwa mmutla ore o se ke wa fihla
7 £ wa nkapee ka ntlong ya bo ngwako ka kgapeng. /o tsee bogobe o bo
taele letswa1 papago ge a boys o mofe bUona ngwanenyana a dia bjalo
monna ge a boa a re ngwana tliaa name yela a taee bogobe a mofa
mmutlwa wa tawa kale fasetere wa teea meetee wa thsela ka kgapeng
monna are go ngwana nna mrnutla olao kae are o lle ware ke nna
kokoago o seke wa fihla wa nkapea o fihle o mpee ka ntlung ya bo
ngwako o nto ke le ka gakgapeng monna a t sea pa tla ge a fihla
ka ntlong ya bongwako a betha kgapa yela ya tswa rneetse DID.Utla
wa sega a e le.a morago ga ntlo.
77 Motse wa tlala.
Monna o be a ena le baeadi ba bantshi bjale ba bolawa ke
tlala ba eja mahl1k1hl1 le.a tsatsi le leng\emonna a tloga a ya thabeng
a f1hla a hwetaa mogo a sena dikenywa a re tolosa setsiba a epela
are ke tlogethe basadi gae ba khesala ba khe apea makhikithi ba
khedya ba ena todi di ba khedya a bona go etswa mago a ja a tloga
a ya gae ge a fihla gae ba mo:f'a mathik1 th1 a gana 808 gosaet1 a f ihla
are katsatsi le lengwe a tloga a f1hla are a ea epela mosimane wage
a molaela a mo kwa a tloga a fihla gae a botaa bommage mosimane/
7g gossaa a tloga a fihla a retolosa setsiba a epela are ke
tlogethe basathe khaya ba khelale ba khe ya pea mathikithi ba khe
dya mago a tla a nape a a fula ge monna a e tla ore ke a epela
gwa se tewe selo a re kgane a se epele botee e pela ka lentewe la
peise ga se tswe aelo a epela ka le le eese gwa ee tawe eelo a tloga
ge a fihla gae ba mofa math1k1th1 a ja are ga ae ka khora ba mo fa
gape a kgona a re ke khutse ba se mof'e mago ba motima.