-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
1/173
T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
KELAM BLM DALI
BN RDDE ULUHYET PROBLEM
DOKTORA TEZ
DANIMAN
Prof.Dr. erafeddin GLCK
HAZIRLAYAN
Ltf CENGZ
KONYA 2006
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
2/173
1
NDEKLER
NDEKLER............................................................................................. 1
KISALTMALAR..........................................................................................3NSZ.........................................................................................................4
GR ........................................................................................................... 7
ULHYET PROBLEM VE BN RD.................................................7
1- Genel erevede Ulhiyet Problemi..................................................7
1.1- Szlk ve Terim Anlam............................................................. 7
1.2- Ulhiyet Probleminin Kapsam ve Snr...................................10
2- bn Rdn Hayat ve Eserleri........................................................12
2.1- bn Rdn Hayat .................................................................. 12
2.2- bn Rdn Eserleri.................................................................14
3- bn Rdn Dnme Yntemi ve Dnce Tarihindeki nemi..... 20
3.1- VI./XII. Yzylda Endlste Siyasi ve Fikri Ortam..................21
3.2- bn Rdn Dnce Tarihindeki Yeri ve nemi.....................25
3.3- bn Rdde Akl- Nakil likisi................................................29
3.3.1- Akl Dncenin Dindeki Yeri...........................................29
3.2.2- Tevil.................................................................................34
3.3.3- Tevil Karsnda nsanlarn Durumu.................................41
BRNC BLM......................................................................................45
BN RDE GRE ALLAHIN VARLII VE DELLLER ................45
1- Allahn Varl ve Birlii ...............................................................45
1.1- Allahn Varl (Vcd) ..........................................................45
1.2- Allahn Birlii (Vahdaniyet).................................................... 49
2- Allahn Varlnn Delilleri ............................................................56
2.1- Kelamclarn Delillerine Ynelik Eletiriler..............................58
2.2- Allahn Varl ile lgili Deliller ..............................................70
2.2.1- nayet Delili.......................................................................71
2.2.2- htira Delili.......................................................................75
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
3/173
2
KNC BLM.........................................................................................80
BN RDE GRE ALLAHIN SIFATLARI.......................................80
1- Subt Sfatlar ................................................................................. 81
1.1-lim ..........................................................................................81
1.2- rade ve Kudret.........................................................................88
1.3- Kelam (Kelamullah) ................................................................. 90
1.4- Sem ve Basar ..........................................................................92
2- Selb ve Tenzih Sfatlar .................................................................. 93
2.1- Allahn Ezeli ve Ebedi Olmas ................................................ 95
2.2- Allahn Hdis Varlklara Benzememesi...................................96
2.2.1- Allaha Cismiyet zafe Etmek............................................972.2.2- Allah in Yn/ Cihet Tayin Etmek.................................. 102
2.2.3- Allahn Grlmesi Meselesi ........................................... 107
3- Zat- Sfat likisi ...........................................................................112
NC BLM .................................................................................. 117
BN RDE GRE ALLAHIN FLLER......................................... 117
1- Yaratma (Allah- Alem likisi)...................................................... 117
2- Peygamber Gnderme ve Mucize .................................................. 125
3- Kaza ve Kader............................................................................... 138
4- Adalet ve Zulm (yilik ve Ktlk) .............................................146
5- lmden Sonra Dirili .................................................................. 151
5.1- Ahiretin Varl ...................................................................... 151
5.2- Ahiret Ahvali.......................................................................... 154
SONU .................................................................................................... 161
BBLYORAFYA.................................................................................. 167
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
4/173
3
KISALTMALAR
a.g.e. ad geen eser
a.g.m. ad geen makaleAr. ev. Arapaya eviren
Bkz. Baknz
c. cilt
ev. eviren
DA Diyanet slam Ansiklopedisi
haz. hazrlayan
AD slami Aratrmalar Dergisi
Kr. Karlatrnz
nr. nereden
SFD Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
s. sayfa
ss. sayfa says
sa. say
trz. tarihsiz
vb. ve benzeri
yy. Basm yeri yoktur
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
5/173
4
NSZ
bn Rd, (520-595/1126-1198) yllar arasnda Endlste yaam, slam
dncesinin nemli filozoflarndan birisidir. Siyas bakmdan etkili, ilm bakmdanda pek ok alim yetitiren bir aileye mensup olan bn Rd, kelamdan felsefeye,
fkhtan manta ve tp ilmine kadar eitli alanlarda bir ok eser brakmtr. O,
Endlste bn Hazm (994/1069) ile balayan ilm ve fikr hareketliliin zirvesini
temsil eden bir dnrdr.
bn Rdn en iyi bilinen yn, Yunancay bilmemesine ramen, Yahudi,
Hristiyan ve Sryan tercmelerden hareketle Aristotelesin (m.. 384- 322)
eserlerine yapm olduu erhlerdir. O, mantk, fizik, metafizik gibi pek ok ilmin
hem kurucusu, hem de tamamlaycs olarak grd Aristotelesin hemen hementm eserlerine gerek geni, gerekse zet erhler yapmtr. Bunu yapmasnn nedeni
ise, kendisine bu grevin tevd edilmesi bir yana, hakikatin sadece Aristoteles
tarafndan ortaya konduuna olan salam inancdr. O, Aristoteles felsefesi ve
mantna o kadar inanmtr ki, bu bakmdan onun, Aristo el- lah olarak
tanmlanmasna katkda bulunmak istemitir. bn Rd, Batda daha ziyade
Aristoteles arihi olarak tannmaktadr. Aristotelesin eserlerinin Batya giriinin 12.
yzyln sonlar olduu dnlrse, Batnn Aristotelesi tanmasnda bn Rdn
ne kadar etkili olduu anlalm olur. bn Rd, bir rih olmas yannda, ayn
zamanda kendine zg dncesi ve felsefesi olan bir filozoftur. Ancak bn Rdn
fikirleri Batda ok byk yank uyandrmasna ramen slam dnyasnda ayn etkiyi
yapt sylenemez. Onun slam dnyasnda ciddi anlamda bir takipisi veya
tenkidisinin bulunduunu sylemek de ayn derecede gtr.
bn Rd hakikatin peinde olduunu iddia eden bir filozoftur. O hakikate
ulamak iin objektif, tutarl ve kll bir bak asn yntem olarak benimsemi ve
buna gre dncelerini ortaya koymutur. Bir filozof olarak bn Rd, pek ok
alanda sz syledii gibi Kelam alannda da deerlendirme ve yorumlarda
bulunmutur. Kelam ilmini, cedel ilmi olarak isimlendiren bn Rd, Kelam
ilminin metodunun da cedel sanat olduunu ifade etmitir. Bu itibarla bu ekilde
deerlendirmeleri olan bir filozofun kelam problemlerine yaklam tarz nemli hale
gelmektedir. almamz Kelam problemleri ierisinde en merkez konumda olan
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
6/173
5
ulhiyet probleminin bn Rd dncesinde nasl ekillendii sorusunu cevaplamay
ama edinen bir aratrmadr. Bu almada, ulhiyet konusunun snrllklar, bn
Rdn almalarnda ele ald ve belirledii ekliyle, Allahn varl ve birlii,
Allahn sfatlar ile Allahn fiilleri erevesinde deerlendirilecektir. Bu konular
anlalr klacak olan, bn Rdn akl- nakil anlay ve buna bal olarak onun
tevil anlay vb. hususlar olacaktr.
bn Rdde Ulhiyet Problemi adn tayan bu almamz bir giri,
blm ve sonutan olumaktadr. almamzn giri blmnde, ulhiyet
kelimesinin anlam ve kapsam, bn Rdn hayat, eserleri, onun yaad dnemde
Endlsn siyas ve ilm yapsnn nasl olduunu anlatmaya altk. Buna bal
olarak bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi hakknda bilgiler verdik.
nk, bir insann herhangi bir dncesini ortaya koymadan nce, onun geneldurumu hakknda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Btn bunlara ilave olarak, bn
Rd dncesine yn veren, onun akl- nakil ilikisine dair yorumlarnn ne
olduunu detayl bir ekilde incelemeye altk. Bu ve bunun gibi hususlar bn
Rd' daha iyi tanyabilmek amacyla ve onun ulhiyet meselesine yaklamn
ortaya koymada yardmc olaca dncesiyle ncelikli olarak ele aldk.
Birinci blmde, bn Rde gre Allahn varl ve delilleri bal altnda
Allahn varl (vcd) ve birlii (vahdniyet), Allahn varlnn delilleri ve Onun
varlnn delilleri ile ilgili ortaya konmu, zellikle de kelamclar tarafndan ortaya
konulmu delillere kar bn Rdn getirmi olduu eletirileri ve bu eletirilerin
deerini ele aldk. bn Rdn delillerinin hangi deliller olduunu da teferruatl bir
ekilde ortaya koyup deerlendirmeye altk.
kinci blmde, bn Rde gre Allahn sfatlar bal erevesinde,
onun sfat anlayna deindik. Onun sfatlar nefs sfatlar ve tenzih sfatlar olarak
ikiye ayrdn grdk. Biz de onun belirlemi olduu bu sisteme uyarak, subut ve
selb sfatlar alt balklarn kullanmak suretiyle onun aklamalarn
deerlendirmeye gayret ettik. Bu arada onun zat- sfat ilikisini nasl ortaya koyduu
husundaki aklamalarna da iaret ettik.
nc blmde ise bn Rde gre Allahn fiillerini inceledik. Allah-
alem- insan mnasebeti olarak tanmlanmas mmkn olan Allahn fiillerini, onun
belirlemi olduu ekliyle yaratma, peygamber gnderme, kaza- kader, adalet-
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
7/173
6
zulm, lmden sonra dirili meselelerinin, onun dncesinde ne ifade ettiini
ortaya koymaya altk.
alma konusunun tespiti, projenin hazrlanmas, almann yrtlmesi
esnasnda destek ve teviklerini esirgemeyen, tenkit ve tashihleriyle almannolgunlamasn salayan ve fedakr davranlarndan mteessir olduum insanlara
kar vefa borcumun olduunu dnyorum. Bu itibarla, her ynden desteini
esirgemeyen muhterem hocam Prof.Dr. erafeddin Glck'e, yine almann seyri
esnasnda kymetli tavsiye ve nerileriyle bana yardmc olan hocalarm Prof.Dr.
Sleyman Toprak, Do.Dr. ahin Filiz ve Yrd.Do.Dr. Durmu zbeke gnlden
teekkr ediyorum. Ayrca almay batan sona titiz bir ekilde okuyarak ok
byk katklar salayan Do.Dr. Bayram Dalkla, Yrd.Do.Dr. smail Taa, Dr.
Hseyin Palaya ve hadislerin kaynaklardan temininde yardmc olan arkadamFikret Karapnara, dier hocalarma ve alma arkadalarma kalbkranlarm arz
ediyorum.
Ltf Cengiz
Konya-2006
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
8/173
7
GR
ULHYET PROBLEM VE BN RD
Ulhiyet problemi, Kelam ilminin en temel problemlerinden bir tanesidir.Kelam ilminin dier btn problemleri, ulhiyet problemi ile dorudan veya dolayl
bir ekilde ilikilidir. Bu nedenle Kelam alimleri ilk dnemlerden itibaren, zellikle
iman ile ilgili problemleri Allah meselesi erevesinde deerlendirmiler, bir
anlamda Kelam ilminin konusunu bu problemden ibaret kabul etmilerdir. Aslnda
bu durum, sadece Kelam ilmi iin de geerli deildir. ayet usul ve yntem
farkllklar bir kenara braklrsa, ayn durum Felsefe iin de sz konusudur. Nitekim
bn Rdn hem felsefe hem de slam dncesi ile ilgili olan almalarnda
ulhiyet problemi, merkez bir konumda olup, hem metafizik hem de Kelam
alannda kendi arln hissettirmektedir. Biz onun bu konuyu ele alma biimini
incelemeden nce, ulhiyet probleminin genel ereve dahilinde problem alanlarn,
onun grlerini daha iyi deerlendirebilmek iin; onun hayat, eserleri, yaad
VI./XII. yzylda Endlste siyasi ve fikri ortamn nasl olduunu, dnce
tarihindeki nemini ve onun akl- nakil ilikisiyle ilgili yorumlarn bu blmde
incelemeye alacaz.
1- Genel erevede Ulhiyet ProblemiAcaba ulhiyet kelimesi szlk ve terim olarak hangi anlamlara gelmektedir?
Bu kelimenin baka hangi kelimelerle ilgisi bulunmaktadr? Ulhiyet probleminin alt
bal olarak hangi meseleler ele alnmaktadr? Yani ulhiyet meselesinin kapsam
ve snr nedir? ncelikle bunlar izah etmeye alalm.
1.1- Szlk ve Terim Anlam
Ulhiyet kelimesi, eitli kkleri olmasna ramen, temel itibariyle elihe,
elehe, velehe, lhe vb. fiillerden tretilmi olan masdar yapsnda bir kelimedir. lahkelimesinin de ayn kklerden geldii ifade edilmektedir. lah kelimesi, ibadet
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
9/173
8
edilen/kulluk edilen her ey veya her varlk anlamna gelmektedir. badet edenler de
kulluk edilen bu varl ilah olarak kabul etmektedirler.1
Ulhiyet, Allahn zatnn dnda olmayan, Onun zatnn bir derecesini ifade
eden ve Allahtan bakas iin kullanlmayan bir kavramdr. Bu kavram, kendisinekulluk yaplan bir ilah olmas sebebiyle, Allahn nitelendirildii ilahi isimlere
karlk olarak kullanlrken, ona yakn anlamdaki rubbiyyet de; ekip- eviren ve
dzen veren (mdebbir) olmas hasebiyle, kendisiyle Allahn tavsif edildii ilahi
isimler olmaktadr.2 Ulhiyet, ayn zamanda zt ve mahlukt arasndaki
engeli/faslay tanmlayan, zt ve mahlkt arasndaki farkll en mkemmel bir
biimde anlatan bir kavram olmaktadr. Mahlukat da, zt ancak bu engel vastasyla
bilebilmektedir.3 Dolaysyla ulhiyet, Allah, hem zt itibariyle, hem de sfatlar ve
fiilleri itibariyle ifade eden bir kavram olarak karmza kmaktadr.Ulhiyet, tm isim ve sfatlar iine alan bir mertebe ve bu mertebelerin en
ycesine iaret etmektedir. Bu mertebenin sahibinin ismi de Allahtr. Allah, her
zaman var olan, deime kabul etmeyen Vcibul- Vcdun zatnn ismi olmaktadr.4
Allah lafznn mtak bir isim olmad konusunda genel bir kanaat olmasna
ramen, baz alimler, onun ilah ve ulhiyet kelimelerinin kkleri olan elihe, elehe,
velehe, lhe vb. fiillerden tretildiini belirtmektedirler.5 Allah lafznn bu fiillerden
tretildiini iddia edenler, genel olarak u iddialara yer vermektedirler:
Allah ismi, ilah kelimesinin bana harfi tarif getirilmek suretiyle teekkl
etmi zel bir isimdir. lah kelimesi, "kulluk etmek" manasndaki elehe, ye'leh veya
"hayret veya aknlk iinde kalmak, gnlden balanp snmak" anlamndaki
elihe, ye'leh ve velihe, yevleh kknden ism-i mef'l manasnda masdar olup,
"ibadet edilen, yce bir varlk olmas sebebiyle karsnda hayrete dlen, gnlden
1 Bkz. bn Manzr, Ebul- Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul- Arab, c. 1, s. 467,
Beyrut, Trz; Zv, Tahir Ahmed, Tertb-l Kmus el- Muht, c. 1, s. 173, Yy. Trz.; Isfahn,
Rb, el- Mfredt farbil- Kurn, tahkik: Muhammed Halil tn, s. 31, Beyrut, 2001.
2 Suad el- Hakim, el- Mucemus- Sufi, c. I, s. 85, Beyrut, 1981.
3 Suad el- Hakim, a.g.e., c. I, s. 86.
4 Tehanev, Muhammed Ali el- Faruki, Keful- Istlhtil- Fnn, c. I, s. 146, Kahire, 1963.
5 Tehanev, a.g.e., c. I, s. 147.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
10/173
9
balanlp snlan" manalarna gelmektedir. "Gizlenmek, duyu organlarnn
idrakinin zerinde olmak" anlamnda lhe, yelhu kknden tremi olup, duyularn
idrakinin tesinde bulunan varlk olarak kullanld gibi, cahiliye araplarnn
putlarndan olan el-Lt veya Aramce elh kelimelerinden de tretilmi olduunu
iddia edenler bulunmaktadr.6 Fakat, Allah kelimesinin hibir kkten tretilmedii,
aksine bunun, Mabud-i Hakk'n ismi hass, daha dorusu, ismi zt ve ismi alemi
olduunu kabul edenler de bulunmaktadr.7 Buna gre, "Allah" ismi, isbat ve nefy
yoluyla btn keml ve ulhiyet sfatlarn kendinde toplayan, Cenab- Hakk'a
mahsus (zel) bir isimdir. nk, "en gzel isimler O'nundur"8 Dier bir ifadeyle,
"Allah", btn esma-i hsnnn mnlarn kendisinde toplayan Hak ilah'n, btn
sfat ve fiillerini ieren Yce Yaratc'nn en kapsaml ismidir.9 "Allah" ismi ve
O'nun esma-i hsns Kur'n- Kerm'de de zikredilmektedir.Allah kelimesi, Kur'n- Kerim'de bir ok ayette gemektedir. "Allah vardr,
O'ndan baka ilah yoktur"10, "Yoksa, onlarn Allah'tan baka ilah m var?"11
ayetlerinde; kendisinden baka ilah bulunmayan bir varln ismi olarak "Allah"
kelimesi kullanlmaktadr. Bunun yannda ilah kelimesi de Kuranda ska
zikredilmektedir. Allah kelimesi, kendinden baka ilah olmayan bir varln ismi
olarak kullanlrken, ilah kelimesi ise, insanlarn kendisine ibadet ve itaat ettikleri her
trl varlk olarak daha ziyade gemektedir. rnein, Fakat o Allah, benim
Rabbimdir, ben Rabbime kimseyi ortak komam12 vb. ayetlerde, ibadet edilen,kullarn yaratan, rzklandran, ekip- eviren, kendinden baka ilah olmayan Yce
Varlk kastedilirken; Allah ocuk edinmemitir. Onunla beraber hi bir ilh yoktur.
6Bkz. bn Manzr, Lisnul- Arab, c. 1, ss. 467- 469; Isfahn, Rb, el- Mfredt, s. 31; Rz,
Muhammed b. Ebbekir b. Abdlkadir, Muhtrus- Shh, ss. 22- 23, Kahire, 2000; Yazr,
Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, c. 1, ss. 27- 28, stanbul, 1982.7 Yazr, a.g.e., c. 1, s. 18.
8 Har, 59/24.
9 Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimler Szl, s. 42, stanbul , 1991.
10 Bakara, 2/255; Teabun, 64/13.
11 Tr, 52/43
12 Kehf,18/38.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
11/173
10
yle olsayd, her ilh, kendi yarattna sahip kar ve birbirlerine stn gelmeye
alrlard. Allah onlarn kendisine verdikleri vasflardan mnezzehtir13 gibi
ayetlerde ise, ilah kelimesi genellikle, Allahn dnda kulluk edilen, ancak
kullarnn yaratlmas, rzklandrlmas gibi fiiller ile alakas olmayan dier varlklar
olarak gemektedir.
Allah isminin veya Ona delalet eden isimlerin, tevkif olup
olmad/nasslarda geen isimlerinin dnda Ona bir ismin verilmesinin uygun olup
olmad konusunda bir takm tartmalar yaanmtr. Baz kelamclar (Mutezile),
ayet ve hadislerde gemese de, Allah Telya, Vcibl- Vcd, Vcib Tel, Sn
Tel gibi ulhiyeti anlatan isimlerin verilebileceini belirtirken, Ehl-i snnet
kelamclar ise, ayet ve hadislerde bildirilmeyen isimlerin Ona verilmesinin uygun
olmad zerinde durmulardr.14
Anlalan o ki, ilah ve Allah kelimeleri ile birlikte dnldnde ulhiyet
kavram, mtel bir varl adlandrma probleminin zorunlu bir neticesi olarak
karmza kmaktadr. Ayn zamanda bu kavram, mtel varln zt ve mahiyeti ile
birlikte, Onun sfatlar ve fiillerini de anlatan bir kavram olmaktadr. imdi kavram
olarak ortaya koymaya altmz ulhiyet probleminin hangi hususlar kapsad
ve problem alannn ne olduunu belirlemeye gayret edelim.
1.2- Ulhiyet Probleminin Kapsam ve SnrUlhiyet probleminin ilgili olduu alanlar nelerdir? Bu problemin alt
balklar neler olabilir? Kapsam ve snr itibariyle bu problemin durumu nedir?
imdi bu konular deerlendirmemiz gerekmektedir.
Ulhiyet meselesi ile ilgili olarak Kur'n'da, "O'nun misli gibi hi bir ey
yoktur. O iitendir, grendir"15 vb. ayetler gemektedir. Bu ve benzeri ayetler,
Allah'n zatnn bulunduuna iaret etmektedir. Ancak Kuranda bu zt ile ilgili her
hangi bir bilgi verilmemektedir. Sadece O'nun sfatlar ve fiilleri anlatlmaktadr.
13 Mminun, 23/91.
14 Bkz. Glck, erafeddin- Toprak, Sleyman, Kelam, s. 209, Konya, 2001; Yldrm, Suat,
Kuranda Ulhiyet, ss. 57- 61, stanbul, 1987.
15ra, 42/11.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
12/173
11
Kuranda izah edilmeyen zt konusu ve buna bal meseleler, filozof ve kelamclar
arasnda ciddi bir ekilde tartlmtr. Her bir filozof veya mtekellim bu konular
anlayabilmek ve ortaya koyabilmek iin byk gayret sarfetmiler, Allahn zt ve
mahiyetini zihinlerinde anlaml hale getirmeye almlardr. Kurandaki ulhiyet
meselesi ile dnrlerin ortaya koyduu ulhiyet problemi arasnda bir farklln
olduu kesindir. Kuran batan sona okunup deerlendirildiinde, onun, Felsefede ve
Kelamda tartlan nazar deerlendirmelerden uzak olduu ok rahat anlalacaktr.
nk Kuran, her hangi bir metafizik kitab deildir ve bir metafizik kitabnda
yaplan deerlendirmelerden olduka farkldr. Kuran, metafizie dair eserlerde ele
alnd gibi durgun, donuk, statik bir ulhiyet fikri ortaya koymamaktadr.16
Ulhiyet problemi, genel olarak varlk felsefesi, zel olarak da Allahn
varl, sfatlar ve fiilleri problemlerini kapsamaktadr. Ulhiyet, varlk felsefesi iledorudan ilikilidir. nk, hem Kelam hem de Felsefede Allahn dndaki btn
varlklar, kendi varln Ondan almaktadrlar. Baka bir ifadeyle Allah, nedensiz ve
zorunlu tek varlk iken, dier varlklar nedenli ve mmkn varlklardr. Bu bakmdan
ulhiyet, ontolojik bakmdan varlk felsefesinin de en temel sorunu olmaktadr.
nk Allah (Tanr) nasl bir varlktr sorusu, Felsefenin alt disiplini olan varlk
felsefesinde de, Kelamda da ilk akla gelen ve ilk sorulan soru olmaktadr.
Ulhiyet problemi, sadece Allahn varl problemiyle snrl olmayp,
Onun dier varlklarla olan mnasebetini yani alem ve insanla olan mnasebetini de
iine almaktadr. Byle olunca mesele, ayn zamanda Allahn sfatlar ve fiillerini de
kapsayan bir problem olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla ulhiyet problemi
denildiinde u ana unsur akla gelmektedir: Bunlar Allahn varl- birlii,
sfatlar ve fiilleridir. Bu ana unsur, ulhiyet probleminin alt balklarn oluturan
konular olmaktadr. Bu konular detayl bir ekilde ortaya konulduu zaman, ulhiyet
meselesi etraflca ele alnm olmaktadr. nk bu konular, ulhiyet meselesini
ilgilendiren fikir ve dncelerin hemen hepsini iine almaktadr.
Acaba Endls filozofu bn Rd, uluhiyet problemini ayn kapsam ve
snrlar iinde mi ele almaktadr? Bu konuya gemeden nce, bn Rdn hayat ve
eserlerine dair bilgiler vermeye alalm.
16 Yldrm, Kuranda Ulhiyet, s. XIII.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
13/173
12
2- bn Rdn Hayat ve Eserleribn Rd nerede ve ne zaman domutur? Onun yaad toplum iindeki
durumu nedir? O, dneminde siyasi veya ilmi bir takm grevlerde bulunmu mudur?
Onun ilmi hayat nasldr? O, hangi tr eserler vermi ve bu eserler nelerdir? imdi
bu ve buna benzer sorular cevaplandrmak suretiyle bn Rd ksaca tanyalm.
2.1- bn Rdn Hayat
Ebu'l-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rd, 520/1126 ylnda
Endls blgesinde Kurtubada domutur. Aslen Sarakustal olup sonradan
Kurtubaya yerleen bir aileye mensuptur. Babas ve dedesi de fakih seviyesinde
alim olan bn Rdn ailesinin sekin bir aile olduu kaynaklarda gemektedir. Her
ikisi de kdl- kudt vazifesinde bulunmu alimlerdir. Byk dedelerinden Rdenispetle bn Rd olarak tannmaktadr. Ayn isim ve knyeye sahip olan dedesi bn
Rd Ced (dede) den tefrik edilmesi iin, kendisi bn Rd Hafd (torun) diye
bilinmektedir. bn Rd, ocuk yalarnda Kuran, tefsir, hadis, Ear kelam, Arap
dili ve edebiyatna dair eitli alanlarda bilgi sahibi olmu, o blgenin mezhep imam
olarak kabul edilen mam- Mlikin Muvatta isimli hadis kitabn ezberlemitir.
Bunun dnda matematik, fizik, astronomi, mantk, felsefe ve tp tahsili de
yapmtr.17 Felsefe alannda bn Rdn (1198), bn Tufeyl (1185) ve bn Bacce
(1138) gibi alim ve filozoflardan ders ald ne srlmtr. bn Tufeyl ile krkyandan sonra tanm olduu, bn Bccenin de, o henz 11 yahut 12 yandayken
ld bilinmektedir. Bu sebeple sz konusu kiilerin bn Rdn yetimesinde
nemli bir etkileri olduu hususu pheli18 grnmesine ramen yine de onlardan
ders alm olmas ihtimal d deildir. Krk yandan sonra bn Tufeylden, 12
yanda da olsa bn Bcceden ders alm, en azndan etkilenmi olduu
dnlebilir.
17 Ehvn, Ahmed Fuad, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), ev. lhan Kutluer, c. 2, s. 164, stanbul,
1990; bn Rd, Felsefe-Din likileri (Giri), haz. Sleyman Uluda, , ss. 11- 12, stanbul,
1985; Bardakolu, Ali, bn Rd, DA, c. 20, 254, stanbul, 1999.
18 Macclintock, Stuart, bn Rd, (slamda Bilgi ve Felsefe iinde), haz. Mustafa Armaan, ss. 137-
138, stanbul, 1999.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
14/173
13
bn Rd, biliyede bir sre kadlk yapmtr. Bu sre ierisinde, ilerinin
younluu sebebiyle yeterince alamamaktan, Kurtubadan uzak kalmas sebebiyle
kaynak eserlere ulaamamaktan devaml surette yaknmtr. Bir sre sonra da
Kurtubaya adalet kurumunun reisi olarak tayin edilmitir. Bu dnem, bn Rdn
telif hayatnn en verimli devresini oluturmaktadr. O, bir ok eserini bu dnemde
kaleme almtr. bn Rd, ayn zamanda iyi bir tabib olduu iin, Halife Eb Yakup
Yusuf, onu, bn Tufeylin lmnden sonra zel hekimi olarak Fasn Merake
ehrine davet etmitir. Halifenin lmnden sonra, yerine olu Eb Yusuf Yakup
gemi, bn Rd bir sre de onun zel hekimi olarak almtr.19
Yneticiler nezdinde bu kadar deer gren bn Rd, bir sre sonra gzden
dmtr. bn Rdn halifeye olan yaknln kskanan alimler veyahut hakknda
iddia edilen baz sulamalar sebebiyle, halife Eb Yusuf, onu, baz alimlerle birlikte,Kurtubaya 73 km. mesafede bulunan kk bir yahudi yerleim merkezine srgne
gndermitir. bn Rd aleyhinde iddia edilen baz sulamalar unlardr: bn
Rdn, hayvanlar tantan bir kitabnda zrafadan bahsederken, onu halifenin
bahesinde grdn sylemesi ve bunun polemik haline getirilmesi. Onun Vens
gezegeninin ilah nitelikte olduunu syledii iddialar. bn Rdn Kuranda
zikredilen d kavminin tarihte mevcut olmadn ileri srmesi. Bunlarn dnda
eitli siyasi sebeplerin de olduu kaynaklarda belirtilmektedir. te bu ve benzeri
iddialar neticesinde bn Rd, mecbur ikmete tbi tutulmu, ayn zamanda kitaplarhalkn nnde yaklma noktasna gelmi, filozoflara kar felsefe kitaplarnn
tehlikeli olduu, bu ilimlerle ilgili tm kitaplarn yaklmasn emreden bir beyanname
yaynlanarak Endlsn her tarafna gnderilmitir. Ancak bu olaylarn, Endlste
sadece felsefeye kar olan antipati sebebiyle yaand iddiasn kabul etmeyenler de
bulunmutur. Eer sebep, sadece felsefe dmanl ise, bn Rd ile birlikte srgne
gnderilen baz fakihlerin durumunu izah etmek g olmaktadr.20 nk bn
Rdn yaad dnemde, felsefeye kar olanlar olduu gibi, felsefeyi seven,
19 Bkz. Karla, Bekir, bn Rd, DA, c. 20, ss. 257- 258, stanbul, 1999.
20 Bkz. Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, ss. 166- 167; Karla, bn Rd, DA, c. 20, s.
258.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
15/173
14
filozoflara yardm eden ciddi bir destek de sz konusudur.21 Buradan u husus ortaya
kmaktadr ki, o dnemde felsefe zerinde ciddi ihtilaflar ve kavgalar yaanmakla
birlikte, bu ihtilaflarn, sadece felsefe dmanlndan kaynaklandn iddia etmek
iin daha gl delillerin olmas gerekmektedir.
bn Rd, srgn cezasnn kalkmasndan ksa bir sre sonra, Halife Eb
Yusufun daveti zerine tekrar Merakee dnmtr. Ancak ok gemeden 75
yanda iken vefat etmitir.22 Zaman zaman en zirve noktada, zaman zaman da ileli
bir hayat yaayan bn Rd, bu arada ok byk eserler de ortaya koymutur.
2.2- bn Rdn Eserleri
Geleneksel slam dnrlerinde olduu gibi bn Rd, ansiklopedik bir
dnr olarak karmza kmaktadr. O, Fkhtan Kelama, Felsefeden Tp veAhlaka kadar hemen her sahada dnce retmi ve eserler kaleme almtr. bn
Rdn eserlerine bakldnda; Aristo zerine erh ya da yorumlar, saf Aristoculuk
adna Farabi ve bn Sinay tenkit etme ve doru anlalan felsefe ile doru
yorumlanan eriat arasnda asli uyumu gsterme gibi ama gze arpmaktadr.23
bn Rd, Aristotelesin eserlerine ve fikirlerine ok byk nem atfettii
iin, kendisine gelen Aristotelesin eserlerini erh teklifini24 hemen kabul etmi,
onun btn eserlerine ksa, orta ve byk olmak zere pek ok erh yapmtr. bn
21 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 57, Beyrut, 1988.
22 Bkz. Karla, bn Rd, DA, c. 20, s. 258; Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, s. 167;
bn Rd, Felsefe Din likileri (Giri), s. 20.
23 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, s. 341, stanbul, 2000.
24 Bir rencisinin rivayetine gre bn Rd bu meseleyi yle anlatmaktadr: Bir gn bn Tufeyl beni
yanna ard ve yle dedi: Duydum ki, mminlerin emiri, Aristotelesin veya
mtercimlerinin ifadelerinin mulak oluundan yaknyormu. Eer birileri kp bu kitaplar
zetler ve kendisi anladktan sonra, Aristotelesin anlatmak istediklerini basit bir ekilde ortaya
koyarsa halkn bunlardan yararlanmas kolaylaacaktr. ayet bunu yapacak gc kendinde
buluyorsan yap. Zihninin duruluunu, aklnn akln ve felsefe sanatna yatknln
bildiim iin senin bu ii hakkyla ifa edebileceini umuyorum Bkz. Merrke den naklen
Cabiri, Arap- slam Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, s. 336, stanbul, 2000; Farah
Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 61.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
16/173
15
Rd, Yunancay bilmedii iin, Aristoteles felsefesini Yahudi, Hristiyan ve
Sryanilerin tercme etmi olduu Arapa tercmelerden renmi ve erhetmitir.
bn Rd, Aristonun kitaplarn ilkinde, ksa ve zet erh, ikincisinde orta boy erh,
ncsnde ise uzun erh biiminde defa erh etmitir. Ksa ve zet erhler,
Aristonun ele ald konularn bazsnn bn Rd tarafndan telif edilmesidir. Orta
erhler, her konunun banda Aristodan birka cmle iktibas edilerek erh ve telif
edilen metinlerdir. Bu tr erhlerde, bn Rdn arih mi, yoksa mellif mi olduu
karmaktadr. Uzun ehler ise, bn Rdn Aristodan bir paragraf alnt yaparak,
onun zerine geni aklamalar getirdii metinlerdir.25 bn Rdn bu erh
metodunu baz ilim adamlar, Bat niversitelerinde tabiat felsefesi retiminin pratik
ihtiyalarna gre tertiplenmi bir metoda benzetmektedirler.26 Aslnda bu metot,
nceden beri slam dnyasnda erh gelenei iinde kullanlmakta olan bir metottur.bn Rd, mslmanlarn Kuran anlama gayretleri erevesinde yapm
olduklar tefsirlere benzer bir almay Aristoyu anlamak iin yapmtr.27 Bunu
yaparken de, Aristotelesin sadk bir talebesi gibi davranm, ona kesinlikle
muhalefet etmeden telhis ve erhlerini yapmtr.28
Daha ziyade yapm olduu bu erhlerle tannan bn Rdn kendi dnce
ve felsefesini ortaya koyduu pek ok eseri daha bulunmaktadr. Bu eserlerin, eitli
ekillerde tasnifi yaplmtr. Bunlar ierisinde en ok dikkat eken tasnif, bn
Rdn ilimler snflandrmasna gre yaplan tasniftir.29 Ancak biz, Macid
Fahrinin yapm olduu tasnife gre bn Rdn eserlerinin neler olduunu ortaya
koymaya alacaz. Macid Fahri, bn Rdn eserlerini drt ana gruba ayrmak
suretiyle dkmn yapmtr:
A- erhler ve Felsef Eserler
1- Cevmi Aristoteles fit- tabiiyyt vel- ilhiyyt.
25 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, ss. 81- 82.
26 Macclintock, bn Rd, s. 141.
27 Hudayri, Zeyneb Mahmud, Eseru bn Rd fi Felsefetil- Usuril- Vusta, s. 5, Kahire, 1993.
28bn Haldun, Mukaddime, haz. Sleyman Uluda, c. 2, s. 1170, stanbul, 1991.
29 Bkz. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, ss. 33- 39, stanbul, 2003.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
17/173
16
2- Cevmiul- his vel- mahss.
3- Cevmiul- hitbe ve- ir.
4- el- Cevmi fil- felsefe.
5- Cevmi siyasiyyet-i Efltn.
6- erhu m badet- taba li- Aristoteles.
7- erhu kitbis- semi vel- lem li- Aristoteles.
8- erhu kitbin- nefs li- Aristoteles.
9- erhu kitbil- kys li- Aristoteles.
10- erhus- simit- tab li- Aristoteles.
11- erhu kitbil- burhn li- Aristoteles.
12- erhu makletil- skender fil- akl.
13- Telhsu kitb-i m badet- taba li- Aristoteles.
14- Telhsul- ilahiyyt li- Nikulvus.
15- Telhsu kitbil- ahlk li- Aristoteles.
16- Telhsu kitbil- burhn li- Aristoteles.
17- Telhisu kitbis- simit- tab li- Aristoteles.
18- Telhsu kitbil- kevn vel- fesd li- Aristoteles.
19- Telhsul- saril- ulviyye li- Aristoteles.
20- Kitbul- hayevn.
21- Makle fil- akl.
22- Makle fil- kys.
23- Makle f ittislil- aklil- mufrk bil- insn.
24- Mesil vakaat fil- ilmil- ilh fi kitbi- if li- bn Sn.
25- Mesele fiz- Zamn.
26- Makle fir- redd al bn Sn.
27- Mesil fil- hikme.
28- Makle fi hareketil- felek.
29- Makle fil- kys e- art.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
18/173
17
30- Makle fil- cirm es- semv.
31- Kitbu tehftit- tehft.
32- Muhtasarul- mecist.
33- Telhsul- cedel.
34- Telhsus- safsata.
35- Tefsru m badet- taba.
36- Telhsu kitbin- nefs.
37- Telhsu kitbil- maklat.
38- Telhsu kitbil- ibre.
39- Telhsu kitbil- kys.
B- erhler ve Tbb Eserler
1- Kitbul- klliyyt.
2- erhul- urcze el- mensbe li- bn Sn.
3- Telhsu kitbil- mzc li- Calins.
4- Telhsu kitbit- tearruf li- Calinus.
5- Telhsu kitbil- kuv et- tabiyye li- Calins.
6- Telhsu kitbil- ilel vel- arz li- Calins.
7- Telhsu kitbil- hummeyt li- Calins.
8- Telhsu kitbil- ustukst li- Calins.
9- Telhsul- kitbil- edviye el- mfrede li- Calins.
10- Makle fi hummeytil- afen.
11- Mesele f nevibil- humm.
12- Makle fit- tiryk.
13- Kitb fi hfzis- shha.
14- el- Kavl fi ltit- teneffs.
15- Makle fi esnfil- mzct ve nakdi mezhebi Calins.
C- Kelam ve Fkh Eserler
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
19/173
18
1- Kitbu bidyetil- mctehid ve nihyetil- muktesd.30
2- el- Kef an menhicil- edille fi akidil- mille.
3- Faslul- makl fm beynel- hikmeti ve- erati minel- ittisl.
4- Muhtasaru kitbil- mustasf lil- azl.
5- Makle fl- ilmil- ilh (ed- Damme).
D- Edeb ve Luav Eserler
1- ez- Zarr fin- nahv.
2- Kelm alel- kelime vel- ism vel- mutk.31
Bu eserlerinin hepsini tek tek tantmak, bu almann konusunu amaktadr.
Zaten bu eserler zerine bibliyografik olarak ayrntl almalar yaplmtr.32 Ancak
biz almamzn konusuna kaynaklk eden belli bal baz eserleri tantmak ve bnRdn hangi maksatla bu eserleri yazdn belirtmek istiyoruz. Bu eserler iinde
konumuz asndan en nemlisi el- Kef isimli eserdir. bn Rd bu kitab, eriatn
halk mkellef tuttuu akidelerin zahiri ynn incelemek, btn bu hususlarda
eriat getiren, vaz eden Hz. Peygamberin maksadn takat nispetinde ortaya koymak
maksadyla yazdn belirtmektedir. bn Rd, bu eserde, baz frkalarn kendilerinin
asl eriat zere olduklar, kendilerine muhalefet edenlerin ise, ya bidat veya kan
ve mal mbah saylan kafirler olduunu ileri srmeleri sebebiyle eriatn
maksadndan uzaklatklarn, bu sebeple de halkn bu konuda tam bir sknt iindeolduunu vurgulamaktadr.33 Felsefe ile din ilikisini ortaya koymaya alt eseri
ise Faslul- Makl adl eseridir. Bu eserinde de bn Rd, felsefenin din
meruiyetini ortaya koyarak, dinin ve felsefenin alanlarn belirlemeye almaktadr.
30 bn Rd bu kitab telif maksadnn, alimlerin daha ziyade drt mezhep imamnn fkh
hkmlerdeki ittifak ve ihtilaf noktalarn delilleriyle birlikte ortaya koymak olduunu
belirtmektedir. Bkz. bn Rd, Bidyetl- Mctehid ve Nihyetl- Muktesd, ev. Ahmet
Meyln, c. 1, s. 7, stanbul, 1973.31 Bkz. Macid Fahri, bn Rd (Feylesf Kurtuba), ss. 12- 15, Beyrut, 1986.
32 Anawati, Georges C., Melleft bn Rd, Cezayir, 1978; Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat
Dncesine Etkileri, stanbul, 2004.
33 Bkz. bn Rd, el- Kef an Menhicil- Edille fi Akaidil- Mille mea Mukaddime fi Nakdi Medaris-i
lmil- Kelam, tahkik: Mahmud Kasm, s. 134, Kahire, 1969.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
20/173
19
Allahn ilim sfatn konu edindii ed- Damme el- lmil- lh adl eserinde ise,
Allahn ilminin muhdes ilme mteallk olmas konusunu tartmaktadr. bn Rdn
bu risaleyi -her ne kadar bn Rd ak olarak zikretmese de- Muvahhidilerin halifesi
Ebu Yusuf Yakuba hitaben yazm olmas mmkndr. nk risalenin bandaki
vg szleri daha ziyade sultanlar iin yaplmaktadr. Ayrca risalenin bandaki
ifadelerden bn Rdn mektubu yazm olduu zatla daha nce bu konuda
mzakerede bulunduu hissedilmektedir. Kald ki bn Rd, halife ile alemin kdemi
konusunda ilm bir tartma ierisinde bulunmutur. Alemin kdemi konusu ile
birlikte bu risaledeki konunun da aralarnda mzakere edilmi olmas uzak bir
ihtimal deildir. Zira konularn birbiriyle ilgisi bulunmaktadr. Halifenin bn Rd
tarafndan isim olarak belirtilmemesinin nedeni ise, onu felsefeye kar toplum veya
ulemann gstermi olduu reaksiyondan uzak tutmak olabilir.
34
Gazzl'nin telifetmi olduu Tehftl-Felsife adl kitabna bir reddiye mahiyetinde bn Rd'n
yazm olduu Tehftt- Tehft adl eseri ise bir baka eseridir. Kendisinin
belirttiine gre; bu eserin amac, Gazzl'nin Tehftl- Felsife adl kitabnda
ileri srm olduu grlerin doruluk ve ikn edicilik derecesini gstermek ve bu
grlerden byk bir blmnn kesinlik ve doruluk derecesinden uzak olduunu
ortaya koymaktr. bn Rd, Gazl'nin filozoflar tenkid etmi olduu yirmi
meseleyi, Gazlnin ifadelerini aktardktan sonra, mesele hakknda kendi fikirlerini
belirtmektedir. bn Rd, Gazlyi iyi at da tkezler demek suretiyle eletirir. O,bir ok hususta Gazzlyi, filozoflarn zellikle de bn Sinann grlerini tekrar
etmekle, onlar anlamamakla sular, baz hususlarda ise onu hakl bulur. bn Rd bu
kitapta baz meselelerde Gazalinin yan sra bn Sinay da eletirmekten
ekinmez.35
bn Rde gre ilimler ve sanatlar (disiplinler) eittir. Bunlar; gayesi
yalnzca bilgi olan nazar ilimler, gayesi amel hayat iin, davranlar yerletirmek
34 Bkz. bn Rd, Dammetl- lmil- lahi (Faslul- Makal iinde), s.71, Kahire, 1983. bn Rd,
Felsefe- Din likileri (Faslul- Makal, el- Kef an Minhcil- Edille), haz. Sleyman Uluda,
ss. 172- 173, stanbul, 1985.
35 Bkz. bn Rd, Tehft Tehftil- Felsife, tahkik: Sleyman Dnya, Kahire, 1981; bn Rd,
Tutarszln Tutarszl, ev. Kemal Ik- Mehmet Da, Samsun, 1986.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
21/173
20
iin bilgi retmek olan amel ilimler ve btn ilimlerde belirleyici (muayyin) olma
ve hatalardan koruyucu (mseddid) olma grevini yerine getiren mantk ilimlerdir.
Nazar ilimler, kll ve cz ilimler olarak iki eittir. Kll ilimler; metafizik, cedel
ve safsata ilimlerinden oluurken; cz ilimler ise fizik (el- ilmut- tabi) ve
matematik (ilmut- Telm) ten olumaktadr.36 Amel ilimleri; tp, siyaset, ahlak
ilimleri vb. olutururken; mantk ilimlerin ise; burhan, kyas, cedel vb. sanatlardan
olutuunu sylemek mmkndr. Grld gibi bn Rd, Kelam ilmini cedel
ilmi olarak kll nazar ilimler arasnda zikretmekte, Kelam ilminin metodu olarak
grd cedel sanatn da mantk ilimler arasna yerletirmektedir.
3- bn Rdn Dnme Yntemi ve Dnce Tarihindekinemi
bn Rd, ilim yolcusunun maksadnn zihinlerde phe uyandrmak veakllar artmak deil, gerein peinde komak olmas gerektiini belirterek,37
gerek peinde olan kiilerin, gerek d olan bir gr ile karlatnda, bu
grn gerek dln ortadan kaldracak salam ve gvenilir ncller bulamad
takdirde, hemen onun geersiz olduuna inanmamalar; bu fikri ileri sren kimsenin
izledii yolu ve metodu takip etmeleri, konuyu renmek iin uzun sre mesai
harcamalar gerektiini ifade etmektedir.38 Ona gre, ilim ehli olan kiilerin yapmas
gereken hususlardan birisi de, kendi muarzlarnn delillerini bile ortaya koyup
deerlendirirken, tpk kendi delilleriymi gibi davranmalar, objektif olmaktanvazgememeleridir.39 Sahih bir dnce ina edebilmek iin, genel olarak insanln,
zelde de mslman toplumun ortaya koyduu ilm ve kltrel birikimi de iyi
anlayp deerlendirmek gerekmektedir.40 Hem bir tavsiye, hem de bir eletiri olarak
bn Rdn nerdii bu fikirler, onun dnme biimi konusunda bize bir takm
36 bn Rd, Telhis m badet- Taba, tahkik: Osman Emin, ss. 1- 2, Kahire, 1958; bn Rd,
Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, ss. 1- 2, stanbul, 2004.
37bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 416; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 135.
38bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 347; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 113.
39bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 373; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 120- 121.
40 Bkz. bn Rd, Fasl, s. 26 ve 28.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
22/173
21
ipular sunmaktadr. Bir filozof olarak bn Rd, daima hakikate ulamak maksad
ile aratrmalar yaplmas gerektii zerinde srarla durmaktadr.
bn Rd dncesine vkf olabilmek iin baz konularn aydnlatlmas
gerekmektedir. Bu balamda u sorular nem arz etmektedir: Onun dncesizerinde etkili olmas bakmndan VI./XII. yzylda Endls corafyasnn siyasi ve
fikri yaps nedir? bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi nedir? O, gerek
Batda gerek slam corafyasnda hak ettii deeri bulabilmi midir? O, akl- nakil
ilikisi erevesinde gr ileri srm mdr? Onun bu konudaki
deerlendirmelerinin genel dnce tarihine her hangi bir katks olmu mudur?
imdi bu sorularn cevaplarn bulmaya alalm.
3.1- VI./XII. Yzylda Endlste Siyasi ve Fikri Ortam
Endls ne zaman fethedilmitir? Endlsn fethinden mslmanlarn
buradaki hakimiyetinin sona ermesine kadar olan dnemde, siyas, sosyal ve kltrel
ynlerden bu corafyann durumu nedir? Endlsn zellikle fikr ynden slam
dncesine bir katks olmu mudur? imdi bu hususlarn deerlendirmesine
geebiliriz.
Dou istikametinde bir yol takip edilerek, Sasani mparatorluuna son
verildikten sonra, ran ve Hindistan alarak ine uzanlmas, Gney ve Bat
Anadolu zerinden stanbulun hedef alnmas ve Bat istikametinde Msr, Libya,Tunus, Cezayir gibi Kuzey Afrikann tamam ve spanyay iine alan bir yol olmak
zere koldan gerekleen slam fetihleri41 neticesinde, Bat istikametinde olan
spanya, m. 711- 714 yllar arasnda, Emevi halifesi Velid b. Abdlmelik
zamannda, Musa b. Nusayrn genel komutas altnda fethedilmitir. yl sren bu
fetih hareketinden sonra, Musa b. Nusayr, spanyann idaresini olu Abdlazize
brakarak ama dnmtr. Bylece spanyada, m. 756 senesinde bamsz
Endls Emevi Devletinin tesisine kadar devam eden, Hristiyan spanyadan
Mslman Endlse intikal merhalesi balamtr.42
41 zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar, c. 1, s. 7, Ankara, 1994.
42 zdemir, a.g.e., c. 1, s. 1.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
23/173
22
Endls ismiyle, slam hakimiyetine giren tm spanya topraklar
kastedilmektedir. Ancak, ilerleyen yllarda lkenin kuzeyinde bamsz spanyol
krallklarnn teekkl etmesi ve gneye doru genilemeleri ile birlikte, spanyada
slam hakimiyetindeki topraklar klm, gneydeki Grnata ve evresi elde kalm,
Endls denildiinde de bu evre anlalr olmutur. Fetih ncesinde, dini bakmdan
spanya toplumunun ezici ounluunu Katolik Hristiyanlar tekil etmektedir. Bunun
yannda azmsanmayacak sayda yahudi ve bilhassa dalk ve tenha blgelerde
yaayan putperestler mevcuttur. Etnik olarak Hristiyanlarn ounu Hispano- Romen
olan yerli halk olutururken, geri kalanlar ise German rkndan olan Vizigotlardr.
Fetihle beraber ictimai bnyeye yeni bir din olarak slam ve bu dine mensup farkl
etnik unsur daha eklenmitir ki, bunlar; Araplar, Berberiler ve Mevlden ibarettir.
Bu unsura bilahare muvelledn (spanyol muhtediler) ile Saklibe (Orta ve DouAvrupa meneli azadllar) eklenmitir.43
Endls, Orta ada uygar Dou alemi ile geri kalm Bat alemi arasnda bir
kpr vazifesi grmtr. Endls sayesinde Dou kltr ve medeniyetlerine ait
birikimler, Orta a Avrupasna intikal etmi, kilise tarafndan bask altna alnan
akl dnce ve hr dnme biimi, bu sayede zgrlne kavumutur. Bylece,
Avrupada bilim tarihilerinin karanlk dnem olarak niteledikleri dnem son
bularak aydnlanma dnemi balamtr.44
spanyadaki mslmanlar, dnce ve tefekkr alannda en yksek noktaya
felsefe ile ulamlardr. Bu blgenin kltrel iklimi de bu konuda onlara yardmc
olmutur. nk burada hazr bir Grek kltr ve medeniyeti zemini bulmulardr.
spanya mslmanlar, doudan getirmi olduklar fikirlerle, Grek kltr ve
medeniyetinin kendilerine has bir sentezini ortaya koymulardr. man ve akl, yani
din ve felsefeyi uzlatrma konusunda byk aba gsteren mslman dnrler,
Kuran- Kerimin gerein ta kendisi olduunu teslim etmekle birlikte, Aristoteles
ve Platonn da doru fikirler ileri srdklerini grmlerdir. Ancak bu arada
gerein bir tek olma zorunluluu vardr. Bundan dolay din konular ile akl
meselelerin bir uyum ve uzlama haline getirilmesi gerekmektedir ki bu, slam
43 Bkz. zdemir, a.g.e., c. 1, ss. 30- 31.
44 zdemir, a.g.e., c. 1, s. XIV.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
24/173
23
dnrlerinin btn almalarn bu nokta zerinde toplamalarna neden
olmutur.45
bn Rdn doduu ve yaad ehir olan Kurtuba, bn Bcce, bn Tufeyl
gibi byk ilm ahsiyetlerin yetitii, zellikle felsef aratrmalar bakmndanmerkez konumu olan bir yerdir. Bu blge, alimlerin ounun matematik ile
urat, Aristotelesin eserlerine youn bir talebin olduu bir blgedir. Hatta Farab
ve bn Sina gibi alimlerin yetersiz grld bir blgedir.46 Endlste ilk felsef
gruplamalar, 9. yzyldan itibaren teekkl etmeye balamtr. bn Meserrenin
Empedokles tesiri altndaki grlerini 12. yzylda sistemletiren bnl- rif, bn
Hazm tarafndan ciddi bir ekilde eletirilmitir. bn Hazmn ada olan bn
Gabirol da meleklerin madd beden ve suretlerinin bulunduunu ileri srerek felsefi
tartmalara katkda bulunmutur. 12. yzylda Endls, felsefe asndan hareketlibir zaman dilimine hit olmutur. Bu yzylda yetien filozoflardan biri olan bn
Bacce felsefe ile klasik kelam birbirinden ayrma cihetine gitmi, insann tek bana
kabiliyetlerini gelitirerek Faal Akl ile temasa geebileceini iddia etmitir. bn
Tufeyl ise, insanda felsefi ve metafizik dncenin doabilmesi iin herhangi bir
retime ihtiya bulunmad, bu dncenin insanda doutan bulunduu tezini ileri
srmtr. 12. yzyl Endlsnn en nemli filozofu phesiz bn Rddr. bn
Rdn tesiri altnda kalan Musa b. Meymun da bu corafyada yetien yahud
gelenee ait bir baka dnrdr.47
slam kltrnn ilk yllarna bakldnda, gerek din, gerekse dil ile ilgili
ilimler, bu devrede doup bym, ancak sonraki asrlarda sz konusu ilimlere
yaplan katk azalmtr. Ancak Endls tecrbesi, bir yandan kelam ilmi ve onun
problemleriyle, bir yandan bn Sina felsefesi ve onun irk eilimleriyle, bir yandan
da fkh mezhepleri ve onlarn kyaslaryla ilikisini kopard iin yeni ufuklar
aralamay baarmtr.48 Bu, her ne kadar ok byk bir iddia ise de, Endls
45 Philip K. Hitti, History of The Arabs, ss. 579- 580, New York, 1968.
46 Ehvn, slam Dncesi Tarihi (bn Rd), c. 2, s. 164.
47zdemir, Mehmet, Endls, DA, c. 11, ss. 221- 222, stanbul, 1995.
48 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, s. 355.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
25/173
24
blgesinin, zellikle sz konusu ettiimiz dnemde her ynden canl ve hareketli
olduu gereini teslim etmemiz gerekmektedir.
bn Hazmn lmnden yaklak yetmi yl sonra Fasta bn Tumertin
liderliini yapt siyasi hareket, Fastaki Murbtn Devletine kar h. 511 ylndanitibaren silahl bir mcadele balatmtr. Endlsn ileri gelen alim ve fakihleri de
kargaay nlemek iin ondan yardm istemilerdir. Murbtlar, l kkenli olduklar
iin, siyasi ve idari mekanizmalarda hakimiyet, Malik mezhebi taraftar fakihlerin
elindeydi. Mehdi b. Tumert, iyilii emretme ktlkten sakndrma prensibini dini
bir silah, taklidi brakp asllara dnme prensibini de ideolojik bir silah olarak
kullanmak suretiyle Murabtlarn din ve ideolojik yaplarna kar kmtr. bn
Tumert, taklidi brakp asllara dnme slogann bayraklatrarak siyasi hareketini
sonuna kadar gtrm ve Muvahhidn Devletinin kurulmasna n ayak olmutur.49
bn Tumerte kadar bu corafyada selef akide hkim idi. Onun yeni bir kelam
mezhep denilebilecek dnceleri vard. Ayn zamanda onun itikad konulara dair
dncelerinde her mezhepten krntlar bulmak mmkn idi. O, Ear deildi,
Murbtn alimlerinin dedii gibi hrici deildi, mutezil deildi, akli dnce ve
tevilden uzak olan selef deildi, Gazalci de deildi. Ama onun, bn Hazmdan
etkilendii sylenebilir.50
Olaylara aklc ve gereki bir bakla yaklaan, yani din ve felsef bir
konuyu, konunun verilerini gz nnde bulundurarak eletirel bir yaklamla ele alan
Endls tecrbesinin tohumlarn bn Hazm atm, bn Tumert de bu tohumlarn
yaayp gelimesi iin araclk etmi, bn Bacce ise, bu tecrbenin aklc ieriine
derinlik kazandrmtr. Bu ahslar bn Rde yol am, onun meseleleri daha derin
bir bilin ve gereki bir akl ile ina etmesine nclk etmilerdir.51
bn Rdn yaad dnemin siyasi, sosyal ve ilmi ynlerini bylece ortaya
koyduktan sonra, onun dnce tarihindeki yeri ve neminden bahsedebiliriz.
49 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, ss. 330- 331.
50 Arb, Muhammed, bn Rd ve Felsifetl- slm (min hill-i Faslil- Makl ve Tehftit-
Tehft), s. 29, Beyrut, 1992.
51 Cabir, Arap- slam Aklnn Oluumu, ss. 343- 344.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
26/173
25
3.2- bn Rdn Dnce Tarihindeki Yeri ve nemi
bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve nemi nedir? Onun Aristoteles ile
balants nedir? Onun kendine has grleri var mdr? O bir filozof mudur? Yoksa
aktarc (nkil) veya yorumlayc (rih) mdr? Batda ve slam dnyasnda nasldeerlendirilmektedir? Onun takipileri veya mnekkidleri var mdr? imdi bu
hususlar incelemeye alacaz.
Ortaa Avrupas, 12. yzylda Endlste yaplm olan felsefi almalar
sayesinde Yunan felsefesini ve zellikle Aristotelesi tanma imkan bulmutur.
Mslman filozoflarn nakil ile akl uzlatrma ynndeki abalar Ortaa
Avrupasnda byk bir yank uyandrmtr. zellikle bn Rd, Aristoteles zerine
yazd erhler yannda Tehaft Tehaftil Felasife adl eseriyle Avrupada
kendisine itibar edilen bir filozof haline gelmitir. bn Rdn eserleri Paris
niversitesi ve dier baz akademik kurumlarda ders kitab olarak okutulmu, bu
kitaplarn tesiriyle ortaya kan Averroism (bn Rdlk) ise, 16. yzyln sonuna
kadar hakim bir dnce ekol olarak varln srdrmtr. Yaplan aratrmalar
Musa b. Meymun araclyla bn Rdden etkilenen filozoflar arasnda Albertus
Magnus, Duns Scotus, Spinoza ve mmanuel Kantn bulunduunu gstermitir.52
Aristotelesin eserleri Batya, nce spanya yoluyla Arapadan yaplm
evirilerle, sonra da dorudan Yunancadan yaplm evirilerle ancak m. 13. y.y. da,
hatta 12. y.y. n sonlarnda ulamtr.53 Bu tarihler bn Rdn yaad tarihlere
denk dmektedir. Dolaysyla, bn Rdn yapm olduu erhler de, hemen hemen
ayn tarihlerde Bat dnyasna ulam grnmektedir. Bu bakmdan bn Rdn
Batya etkisi o derecedir ki, dnce tarihi zerinde deerlendirmelerde bulunan bir
kitap yazan veya konuma yapan Batl bir bilim adam, konumalarnda veya
yazlarnda bn Rdden bahsetmeden edemez. Bu duruma ahit olmak iin her
hangi bir Batl bilim adamnn kitabn okumak yeterlidir.
Kendisi vastasyla Batda tannmasna vesile olduu Aristotelese olanhayranln bn Rd, Tabiiyyat (Fizik) adl eserinin mukaddimesinde yle dile
52zdemir, Endls, c. 11, s. 224.
53 Koyre, Alexandre, Yeni a Biliminin Douu, ev. Kurtulu Diner, s. 24, stanbul, 1989.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
27/173
26
getirmektedir: Bu kitabn yazar olan Aristoteles, Yunan halknn en aklls ve
hikmete onlarn en stndr. Mantk, fizik, metafizik ilimlerinin kurucusu ve
tamamlaycsdr. nk bu ilimlerle ilgili ondan nce yazlan kitaplar, onun
kitaplar karsnda nemsiz kalmlardr. Bu yzden ilk kurucu odur. Ayrca o, bu
ilimlerin tamamlaycsdr. nk ondan sonra yaayan filozoflarn hepsi- 1500 sene
boyunca- onun sylediklerine ne bir ziyadede bulunmular, ne de onun eserlerinde
bir hata bulmulardr. Bu ilimlerin tek bir insanda bulunmas, phesiz ok mthi
bir hadisedir. Bu durumda olan kii olsa olsa melek olur. Zaten slam filozoflar da
onu Aristo el- lahi olarak isimlendirmilerdir.54 Ayrca o yle demektedir:
Aristonun burhan (akli kyas) apak bir hakikattir. Onun hakknda yle
sylememiz mmkndr. lahi inayet, ilminin imkan verdii eyi bize retmesi iin,
onu (Aristo) bize gndermitir. Allaha o kadar kretmemiz gerekir ki, bylemkemmel bir adam (Aristo) yaratm, onu insanlar arasnda tm zamanlarn en
yksek derecesine karmtr.55 Grld gibi bn Rd, Aristotelese olan
hayranln bu kadar net ifadeler ile anlatmaktadr. Daha sonra da, onun eserleri
zerine erh ve yorumlarda bulunmutur.
bn Rdn kat teistik inanc ve doulu olan rasyonel mistiklii, onu
Aristotelesilie yaklatrmtr denilebilir. bn Rdn felsefe ve din arasndaki
ilikiyi kavrarken sahip olduu n Latinlerde olmayan bir ey olduunu, bn
Rdn bu slam dncesi sayesinde felsefeye drdn sylemekmmkndr56 1251den nce bn Rd, Michael Scot ve dierleri araclyla Latin
okullarna girmi durumdadr. Auvergneli William onun ilk yorumcularndan
biridir. Albertus Magnus, bn Rdn akln birlii dncesini gzden geirir ve o
Oxfordda byk bir yorumcu olarak kabul edilir. te yandan Duns Scotus, bn Rd
ve Aristotelesi kantlama biliminin iki byk ustas olarak ilan eder. 14. yzyla
kadar, Avrupada bn Rdlk felsefenin mayas olarak kabul edilir. John
Baconthorpe bn Rdlerin en ileri gelenidir. Bu arada ayn eilimlere sahip olan
Walter Burleyi de zikretmek gerekir. Avrupada bn Rd takip edenler arasnda
54 Farah Anton, bn Rd ve Felsefetuhu, s. 80.
55 Farah Anton, a.g.e., s. 81.
56 encyclopedia.jrank.org/de/ANS_ARB/ARABISCHE_PHILOSOPHIE.html-2006, s. 14.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
28/173
27
unlar sayabiliriz: Paduada Petrus Aponensis, Jandunlu John, Bayernli Louis,
Bolognal Urbanus, Venedikli Paul (1428), Cajetanus de Thienis (1465). Bu kiiler
bn Rd hakknda tartmalar yaparak, ona dair ciddi bir klliyatn olumasna
zemin hazrlamlardr. Cajetanus de Thienis, bn Rdn el yazmalar hakknda
uzun bir liste hazrlamtr. Bu liste Lombardiya ktphanesinde titiz bir ekilde
hazrlanmtr.57
bn Rdn Aristotelesin eserleri zerine yapm olduu erhlerin
Avrupada ok byk yank uyandrmas, onun takipileri ve mnekkidlerinin
olmasna ramen, slam Dnyasnda hemen hemen hibir rencisi olmamtr. bn
Teymiyye istisna edildiinde bir mnekkidi olduundan bile bahsedilemez.58
bn Rdn Faslul- Makl adl eseri, m. 13. yzyln sonlarnda
braniceye evirilmesine ramen, slam Dnyas bu eseri, Batl bir bilim adamnn(M.J.Mller) tek bir yazma nshaya dayanarak, m. 1859 ylnda neretmesi
sebebiyle ancak tanyabilmitir. bn Haldun bile, bn Rd klliyatndan haberdar
olmasna ramen, eserlerinde herhangi bir ekilde bu kitaptan sz etmemitir.59
Orta a felsefe tarihileri bn Rdden bahsederken, onun Aristoteles
felsefesinin tefsirine byk katks zerinde younlamlardr. Halbuki bn Rdn
slamn felsefi fikirler tarihindeki yeri temelinden farkldr. bn Rdn bu ekilde
sunulmas, onun orijinal fikirlerinin anlalmasn engelleyen faktrlerden olmutur.
Aristo arihi olarak zel bir yeri olmasna ramen, kendi dnce ve felsefesi
ynyle tannd veya ne karld sylenemez.60 bn Rdn bu ekilde
sunulmasnn bir ok nedenlerinden bahsetmek mmkndr. rnein onun
Ortaada dlanm ve bir ok yanl szle st rtlm Aristotelesi, Farabiden
sonra, hatta ondan daha salkl olarak ortaya karmas ve Rnesansa tamas vb.
Ancak bn Rdn bu ekilde takdim edilmesinin nedenlerini, onun dncesinin
genel hatlarn ortaya koyan oryantalist bak asnda aramak gerekmektedir. Zira
57 encyclopedia.jrank.org/de/ANS_ARB/ARABISCHE_PHILOSOPHIE.html-2006,s.18.
58 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 343.
59 Arkoun, Muhammed, min Faysalt- Tefrika il Faslil- Makl eyne huvel- Fikrul- slm, Ar. ev.
Haim Salih, s. II, Beyrut, 1995.
60 Bkz. Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ss. 341- 342.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
29/173
28
bn Rd, sadece Aristotelesi erhetmekle kalmam, ayn zamanda hazmedilmi bir
felsefenin pratiini slm dncelerle ilgili eserlerine de yanstmtr.
bn Rdn dnce tarihinde tannmasna sebep tekil eden faktrlerden
birisi de Gazlnin Tehftne yazd reddiyedir. Bilindii gibi Gazl, filozoflarhakknda u iddialarda bulunmutur: Filozoflarn grlerinden bir ksm din ile hi
ilikili deildir. Bunlar reddetmeye alan kimse dine zarar vermi olur. Bir dier
ksm da tamamen terminoloji ve mantkla ilgilidir, bunlarn da din ile fazla bir
ilikisi yoktur. Ancak alemin kdemi, Tanrnn sfatlar, bedenlerin hari gibi dini
yakndan ilgilendiren konularda filozoflarn grlerinin bozuk (tutarsz) olduunun
aklanmas gerekir.61 Bu iddialarla Tehaftl- Felsife adl eserini yazan
Gazalinin filozoflara kar haksz deerlendirmelerde bulunduuna iaret eden bn
Rd, Gazalinin kendisinin de filozoflar, onlarn temelini atm olduu mantksanatnn ilkeleriyle ancak eletirebildiini ifade etmek suretiyle, herkesin yanlgya
dme ihtimalini Gazalinin gzard ettiini vurgulamaktadr. Ona gre, Gazalinin
belirttii ilahi meselelerde, Allahn masum kld peygamberler dnda herkesin
hataya dme ihtimali olduu iin, filozoflarn da bu erevede deerlendirilmesi
gerekmektedir.62
bn Rd, felsefe ve dini birbirine kartrdklar iin, hem Yeni Eflatunculuk*
akmna, hem de kelamclarn sistemlerine kar itirazlarda bulunmutur.63
Hadiselerin zamana bal oluu balamnda dnecek olursak, Gazalnin de bu
61 Bkz. Gazal, Tehft, ss. 12- 14.
62 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 2, ss. 546- 547; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 192- 193.
* Yeni Eflatunculuk, m. 270 ylnda len Plotinin, Eflatunun ideler nazariyesine dayanarak ortaya
att mistik bir felsefedir. Plotinin mistik anlay mnist, panteist sudru esas alan bir
felsefedir. En nemli zellii, her trl materyalist anlaya kar kmasdr. Romadan neet
eden bu felsefe, Suriye ve Atinada bir mektep halinde temsil edilmitir. Atinadaki oluum, m.
529 ylna kadar devam etmitir. Yeni Eflatuncu felsefe, Hristiyan ve slam dnyasnda
tasavvufun felsefi bir muhteva kazanmasnda tesirli olmutur. Bkz. Bolay, Sleyman Hayri,
Felsefi Doktrinler Szl, ss. 321- 322, stanbul, 1984.
63 Yves Marquet, slam Felsefesi le lgili Franszca Etdlere Umumi Bir Bak, (Uluslararas Birinci
slam Aratrmalar Sempozyumunda sunulan tebli), ev. Mehmet Demirci, s. 283, zmir,
1985.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
30/173
29
eletirilerin istisnas olmadn syleyebiliriz. Bu itirazlar dolaysyla bir ok kesim,
bn Rdn eletirilerini dikkate alm ve deerlendirmitir.
bn Rdn dnce tarihindeki yeri ve neminden bahsettikten sonra, onun
akl- nakil ilikisine dair dnce ve yorumlarna geebiliriz.
3.3- bn Rdde Akl- Nakil likisi
bn Rde gre akl ve nakil nasl konumlandrlmaldr? Bunlardan birini
dierine tercih etmek mmkn mdr? Buna bal olarak onun tevil anlay nedir?
Onun bu konuyla ilgili yorumlarnn orjinal olduunu syleyebilir miyiz? imdi
bunlar deerlendirmeye alalm.
bn Rd dncesinde felsefe ve din mnasebeti, dier bir ifadeyle akl-
nakil ilikisi nemli bir yer igal eder. Bu problemin kklerini slamdan nceHristiyan kelamnda aramak mmkn olduu gibi, felsefenin slam dnyasna
giriinde de aramak mmkndr. Sz konusu problem, slam dncesine dardan
gelen yabanc bir unsurun (felsefe) hem hazmedilmesi, hem de slam unsurlarn
felsef ynden izah anlamna gelmekteydi. Bu nedenle akl- nakil ilikisi henz bn
Rde gelmeden nce, hem akl lehine, hem de nasslar lehine tartlmtr. Ksacas
bn Rdden nce problem, ana hatlaryla ortaya kmt. bn Rd ise, meseleyi
objektif, tutarl ve kll bir yaklamla ele alarak, zm noktasnda aba harcam ve
kendince katk yapmaya almtr. Bat dnyasnda da bn Rd, akl- nakil (din-dnya, din- siyaset) ilikisinin temellendirilmesi konusunda bir dnm noktas olarak
grlmtr.64
3.3.1- Akl Dncenin Dindeki Yeri
bn Rde gre felsefenin ilevi, mevcdata bakmak (dnmek, nazar
etmek), yaratlanlar zerinde tefekkr etmek, yaratcya delaleti bakmndan
varlklar deerlendirmek olunca, felsefenin delalet ettii konunun bilinmesi eriat
bakmndan vacip veya mendup olur.65 Dinin tevik ettii bu bak tarz, kyas
64 Abdulvahhab Meddeb, slamn Hastal, ev. Haldun Bayr, s. 28, stanbul, 2005.
65bn Rd, Fasl, s. 22.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
31/173
30
trlerinin en mkemmeli olan burhan yoluyla ele alnmaldr.66bn Rd balamnda
felsefenin ilevinin mevcdat dnmek olmas ve bu dncenin de mevcdatn
yaratcs olan Allah merkeze koymas, akl-nakil ilikisinin erevesinin bn
Rde gre nasl belirlendiini gsterebilir. Bu erevede, varlk incelemesi,
varln bir yaratcsnn olduunu tespit etmek ve varl bu yaratcya gre
dnmek eklinde cereyan ettiinden, bn Rdn daha batan teist bir tavr
ierisinde olduunu sylemek mmkndr. Bu kadar nemli bir faaliyetin eriat
tarafndan gz ard edilmesi ise tabiatyla dnlemez.
bn Rde gre, dine inanan bir kimsenin Allahn mevcdat zerine
dnme konusundaki emrini yerine getirmeden nce, bu meselenin aleti
konumundaki hususlar bilmesi gerekir. Nasl bir fakih, hkmleri derinliine anlama
(tefakkuh) emrinden, fkh kyasn eitlerini ve bunlardan kyas olanlarla kyasolmayanlar bilmesi gerektii hkmn karyorsa, ayn ekilde arif kiinin de
mevcdat zerine dnme emrinden, bilinen eylerden bilinmeyenlere ulamak
demek olan akl kyas ve bunun trlerini bilmenin zorunlu olduu hkmn
karmas gerekir.67 Allah ve dier varlklar burhan ile bilmek isteyen kimsenin
ncelikle burhan trlerini ve artlarn, burhana dayal kyasn, cedel, hatab (hitab)
ve mualataya dayal kyastan ne ile ayrt edildiini bilmesi gerekir. Bu ise, ncelikle
mutlak kyasn ne olduunu, ka tr bulunduunu, hangi burhann kyas, hangisinin
kyas olmadn bilmeden mmkn deildir. Ayn ekilde kyasn mukaddimelerininve bunlarn eitlerinin de bilinmesi gerekir.68
66bn Rd, Fasl, s. 23.
67bn Rd, Fasl, s. 24.
68 bn Rd, Fasl, s. 23- 24. Kyas ilemi bilindii gibi bir sonu ve mukaddimelerden oluur.
Mukaddimelerin muhtevas gz nne alndnda kyas yakn ve zann kyas olarak ikiye
ayrlr. Burhan, kendilerinden zorunlu ve kesin bilginin hsl olduu mukaddimelerden
(yakniyyt) yaplan kyas trdr. bn Rdn konu edindii cedel ve hitabet ise, mmkn ve
muhtemel mukaddimelerden kurulan zann kyas trleridir. Burhann mukaddimeleri;
doruluu kesin olarak bilinen ve eree uygun nermeler olan yakniyyttan oluurken,
cedel ve hitabetin mukaddimeleri; doruluu muhtemel olan mehurt ve makbult vb.
nermelerden oluur. Bkz. Emirolu, brahim, Ana Hatlaryla Klasik Mantk, ss. 233- 259,
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
32/173
31
bn Rde gre hi bir kimse, akl kyasn ilk dnemde mevcut olmad
bahanesiyle onun bidat olduunu syleyemez. Fkh kyas ve trleri de daha sonra
ortaya km olmasna ramen bidat olarak grlmemektedir. Bu bakmdan akl
kyas da ayn ekilde deerlendirmek gerekmektedir. u da bir gerektir ki, slam
toplumu iinde Haeviyye taifesinden olan bir grup aznlktan baka akl kyas kabul
etmeyen yoktur.69 Akl kyas ve trlerinin mkemmel olarak bilinmesi iin, bu
konuda nceden yazlm klliyata bakmak gerektiini belirten bn Rd, ilm
anlayn bunu gerektirdiini ifade etmektedir. Ona gre, akl kyas meselesi ile ilgili
her eyi ncekiler mkemmel bir ekilde aratrm bulunduklarndan, onlarn
kitaplarna mracaat edilmesi gerekmektedir.70 Burada ncekilerden kast, bata
Aristoteles olmak zere dneminden nce konuyla ilgilenen dnrlerdir. bn Rd
bu dncesiyle kll ve nazar dncenin Aristoteles ile kemale erdiini ifade edenFarabnin dncelerini yanstmakta ve Aristotelesi vazgeilmez bir stad olarak
grmektedir.71
bn Rd, ey basiret sahipleri ibret aln72 ayetini delil getiren bir fakihin,
bundan fkh kyasn gereklilii hkmn kardn belirterek, ayn ayetten Allah
bilen (arif billah) kiinin de akl kyas bilmenin gereklilii hkmn karmasnn
ok daha doru olduunu ifade etmektedir.73 Ona gre, helal ve haram konusunda
hkm verecek kiinin ictihad artlarna -usul bilgisi ve kyas yoluyla bu usulden
hkm karma- sahip olmas gibi, varlklar hakknda hkm verecek kiinin deakln temel ilkelerini ve bu ilkelerden hkm karma yollarn bilmesi
gerekmektedir.74
stanbul, 1999; Kr. Crcan, Ali b. Muhammed, Kitbut- Tarift, ss. 44, 74 ve 99, Beyrut,
1988.
69bn Rd, Fasl, s. 25; Kr. Ear, Ebul- Hasen Ali b. smail, Risle fstihsnil- Havd flmil-
Kelm, nr. Richard Yusuf Maccarty, ss. 87- 97, Haydarabad, 1344.
70 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 25- 26.
71 Bkz. Farab, Ebu Nasr, Kitbul- Hurf, ss. 150- 151, Beyrut, 1986.
72 Har, 59/2.
73bn Rd, Fasl, s. 25.
74 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 44- 45.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
33/173
32
Burada bn Rdn fkh kyas ve akl kyas ifadelerini yerinde ve iyi
deerlendirmek gerekmektedir. Her eyden nce yukarda ifade edilen ayet ve buna
benzer ayetlerde insanlarn ibret almalar, yani akletmeleri ve dnmeleri
istenmekte ve netice itibariyle de bir ka eyi gz nne almalar ve bunlar arasnda
bir takm balant ve ilikilerin kurulmas gerei ifade edilmektedir. Buna benzer
ayet ve nasslardan hem fkhlar hem de filozoflar, kendi kyaslarnn meruiyetini
karmaktadrlar. Ancak burada dikkat ekilmesi gereken husus, fkhlarn ve
filozoflarn daha zel olarak mantklarn kyastan anlam olduu ekil ve muhteva
ne idi? Bilindii gibi fakihlerin bilgi retme ve problem zmede kullandklar kyas,
aibin ahide kyas idi. Dier bir ifade ile nasslarda mevcut olan hid ile, nasslarda
mevcut olmayan ibin bir karine ile kyas edilmesi idi.75 Bu nedenle fakihlerin
Fkhta gtm olduklar yntem ile, filozoflarn gtm olduu yntem birbirindentamamen ayrlmaktadr. nk bn Rdn akl kyas eklinde ifade ettii kyasta,
her hangi bir karine ile deil, orta terim ile hareket edilmektedir. te bn Rdn
akl kyas ve fkh kyas ayrmn bu manada anlamak gerekmektedir.
Dolaysyla bn Rde gre, eer sz konusu ayetler fkhlarn zann kyaslarnn
meruiyetini salyorsa, burhan ve kesin neticeye gtren akl kyasn meruiyetini
daha ncelikli olarak salar ve hatta gerekli klar. Kald ki kyas, sadece dini emir ve
nehiyleri ortaya koyma ile de snrlandrlamaz. Hem din hem de dnyev bilgi
retme ve elde etmenin, varlk zerine mantkl dnmenin en temel yntemi olarakda grlmektedir. bn Rdn fkh kyastan yola karak akl kyasn zorunluluuna
vurgu yapmas onun her ikisini de bildiini gstermesinin yannda, kyasn
vazgeilemezliini de gsterdii sylenebilir.
bn Rd, felsefe ile megul olmamas gereken bir takm kimselerin
durumuna76 bakarak, ona ehil olanlar engellemeye almann yanl bir yntem
olduunu belirtmektedir. nk bu sebeple kiiye ilien zarar, kendiliinden deil,
75 Bkz. Cbir, Muhammed bid, Arap- slam Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu- Hasan
Hacak- Ekrem Demirli, ss. 550- 551, stanbul, 2000.
76 bn Rde gre felsefi dnce sebebiyle yoldan kanlar u kiilerdir: Ftrat eksik olanlar, bir
konudaki dnme biimini eksik ve yanl kuranlar, heva ve heveslerine stnlk
salayamam olanlar ve konuyu anlamasn salayacak bir retici bulamam olanlar. Bkz.
bn Rd, Fasl, s. 29.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
34/173
33
arazi olarak ilimitir. Kendiliinden ve tabiat bakmndan yararl olan eyin, arazi
olarak mevcut olan zarardan dolay terki gerekmez.77
bn Rde gre felsefe, akll insanlarn iidir. Akll insanlar bu ekilde
mutluluun bilgisine ular. Din ise, halk eitmeyi ama edinmekle birlikte, alimveya arif kimselerin ihtiyalarn da gzard etmez. Ortak mutluluk bu iki snfn
salkl ilikisi neticesinde ortaya kar.78 bn Rdn bu konudaki dnceleri,
kendisinden nce mutedil bir felsefe ve din mnasebeti ortaya koyan Sicistn ile
byk benzerlikler tamaktadr.79
bn Rde gre akl, varlklar, sebepleriyle birlikte kavramaktan baka bir
ey deildir. nsan akl, ancak varlk aleminden hareket ederek dnebilmektedir.
Dolaysyla insan aklnn dzenli ileyii, onun varlk alemindeki tertip ve dzeni
kavramasna bal olmaktadr. Bu bakmdan, insan aklnn son derece eksikolduunu belirten bn Rde gre, varlklarda bulunan tertip ve dzenin byk bir
blmn insan aklnn kavramas mmkn deildir.80 Durum byle olunca, insan
aklnn kavrayamayaca hususlarda dine mracaat edilmesi bir zorunluluk (vacib)
olarak grnmektedir. nk vahiy ile elde edilen bilgi, ancak akl ilimlerin bir
tamamlaycs (mtemmim) niteliindedir; yani akln aciz kald her eyi Allah
insana vahiy vastasyla ulatrm ve bir rahmet olarak balamtr.81 Bu
dorultuda bn Rd, mantk sanatnn da, sebepleri ve neticeleri ortaya koyarak
77 bn Rd, Fasl, s. 29. bn Rd, felsefeye olumsuz tavr taknanlar, hatta felsefe kitaplarn
yasaklayanlar u iki rnek ile eletirmektedir: Birincisi; Allah Resul, kardeinin ishal olmas
zerine ona bal imesini emredip de baln ishali fazlalatrmasndan dolay kendisine ikayet
eden kimseye, Allah doru syler, senin kardeinin karn yalan syledi buyurmas. kincisi;
Bir topluluun su ierken, suyun boazlarnda kalp lmeleri nedeniyle, bir kimsenin de
susam birisini tatl ve souk su imekten menetmesi. nk suyun boazda kalmasndan
dolay lmek arzi bir hal, susuzluktan lmek ise zarur ve zat bir haldir.
78bn Rd, Tehaft, c. 2, s. 867; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, ss. 329- 330.
79 Bkz. Ta, smail, Ebu Sleyman es- Sicistn ve Felsefesi, ss. 170- 171, Konya, 2006.
80 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 358; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 116; Kr. Cabir, Arap-
slam Kltrnn Akl Yaps, s. 705.
81bn Rd, Tehaft, c. 1, s. 415; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 135.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
35/173
34
neticelere dair bilginin ancak onlarn sebeplerini bilmek suretiyle gerekleeceini
ifade etmektedir.82
Dier taraftan yle sorular da dile getirilebilir: nsan akl, varlklarda
bulunan dzenin byk bir ksmn kavrayamadna gre burhan veya akl kyasyoluyla Allah bilmek mmkn olabilir mi? Akl kyas yoluyla varln dzeni ve
ilkelerini bilmek tam anlamyla mmkn olsa bile, byle bir inceleme/dnme
tarzyla Allahn bilinebilecei iddia edilebilir mi?
bn Rd, dinin akl dnceyi nemsediine dair Kuran- Kerimde
saylamayacak kadar ok ayetin olduunu belirtir.83 O, ey basiret sahipleri ibret
aln84 ayetinin, akl kyasn veya hem akl, hem er kyasn birlikte kullanlmasna
iaret ettiini; gklerin ve yerin melekutuna ve Allahn yaratt eylere bakp ibret
almadlar m?85ayetinin btn mevcdata ibret nazaryla bakp deerlendirmeyitevik eden bir nass olduunu syler. bn Rd, onlar gklerin ve yerin yaratln
dnrler86, bakmyorlar m develere, nasl yaratlm? Ge bakmyorlar m,
nasl ykseltilmi?87, bylece biz brahime gklerin ve yerin melekutunu
gsteriyorduk88 vb. ayetlerin de bu konuya birer rnek tekil ettiini ifade eder.
3.2.2- Tevil
bn Rd, akl- nakil ilikisi meselesini temel bir sorun olarak grmektedir.
lk dnemlerde Aristotelesin eserlerine yazd kk erhlerde, bu konuya sadece
telmihlerle yetinirken, orta ve byk hacimli erhlerde biraz daha fazla temas
etmektedir. Fakat asl son dnemlerine doru kaleme ald ve ilahiyat meselelerini
enine boyuna incelemeye alt, Tehft, el- Kef, Faslul- Makl ve buna ek
olarak yazd ed- Damme adl eserlerinde bu konuya daha youn bir biimde yer
82 Bkz. bn Rd, Tehaft, c. 2, s. 785; bn Rd, Tutarszln Tutarszl, s. 292.
83bn Rd, Fasl, s. 22- 23.
84 Har, 59/2.
85 Araf, 7/185.
86 l-i mran, 3/191.
87aiye, 88/17- 18.
88 Enam, 6/75.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
36/173
35
vermektedir.89 Meselenin kelam ynn el- Kef, felsef ynn Faslul- Makl ve
ed- Dammede ele almtr. Tehaftte ise konuyu daha detayl bir ekilde
incelemitir.90
Kindiden itibaren kelamclarn filozoflar tenkit ettikleri meselelerin bandagelen bu problemi, filozoflar izah ederken, hellenistik Yeni Eflatuncu gelenekten
tevars edilen hakikatin birlii anlayn benimsemilerdir. Bylece filozoflar,
felsefi meguliyetlerini hakl karabilecekleri, kelamclar yattrabilecekleri ve
akln i uygunluk zlemini tatmin edebilecekleri mantkl bir yol bulmu oldular.91
Akl- nakil ilikisinde iki nemli husus, bn Rdn iini kolaylatrmtr:
Birincisi; bizzat Kurann yapt92 ve teden beri mfessirlerin kabul edegeldikleri
muhkem ve mteabih ayetler arasndaki fark. kincisi; Snni slamda, doktrini
tayin etme hakkna sahip bir reti otoritesinin mevcut olmay. Birinci hususunneticesi, baz ayetlerin zahiri manada alnamayacan kabul etmek idi. kinci
hususun neticesi ise, doktrinal ihtilaflar halletme hakkna sahip bir otoriteye duyulan
ihtiya93 ve bn Rde gelinceye kadar bu konunun shhatli bir zemine oturmam
olmas idi.
bn Rd, eriatta zahir ve batnn vrid olmasnn nedenini, tasdik konusunda
insanlarn ftratnn farkl, dncelerinin ayr oluuna;94eriatta birbirleriyle eliir
89 Karla, bn Rd, DA, c. 20, s. 260; Karla, Bekir, Faslul- Makal (Giri), s. 33, stanbul, 1999.
90 Karla, Faslul- Makal (Giri), s. 33.
91 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 344.
92 Bkz. Al-i mran, 3/5.
93 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 345-346. ii slamda bu hak, mmetin lideri masum imama
verilmiti. Bu husus, ii evrelerde akl ile nakil arasndaki ihtilafn ciddi bir mesele olarak
grlmemesine yol amtr.
94bn Rde gre insanlarn bir ksm hakikati burhan ile tasdik eder. Bir ksm cedelci szlerle tasdik
eder. nk onun tabiatnda bundan daha fazla bir kabiliyet yoktur. Baz insanlar da hitabi
szlerle tasdik eder. Zaten eriat, insanlar bu yolla tasdike davet etmitir: Hikmetle, gzel
tle Rabbinin yoluna ar ve onlarla en gzel biimde mcadele et (Nahl, 16/125). Bundan
dolay Allah resul kzla ve karaya peygamber olarak gnderilmekle temayz etmitir,
(Ahmed b. Hanbel, 1/250 ve 30; Mslim, Mescid, 3) onun eriat, bu davet yollarnn hepsini
iermektedir. Bkz. bn Rd, Fasl, s. 31. Bu durumda bn Rde gre, tasdike ya delil
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
37/173
36
gibi grnen zahir manalarn varid olmasnn nedenini ise, ilim sahibi olanlarn zahir
ile batn arasnda birletirici bir tevil yapmalar konusunda uyarlmalarna balar. O,
aadaki ayetin de bu hususa iaret ettiini belirtir.95 bn Rd, bu ayeti de yle
okumaktadr:Kitab sana O indirdi. Onun bazs Kitabn anas durumundaki
muhkem ayetlerdir, dierleri de mteabihtir. Kalplerinde erilik olanlar, fitne
karmak, kendilerine gre yorumlama isteinden dolay onun mteabih ayetlerinin
ardna derler. Oysa onun tevilini Allah ve ilim sahibi olanlarn dnda kimse
bilemez.96 Bu ayeti okurken, ilimde derinlemi olanlar (rasihun) kelimesi
zerinde vakfetmek (durmak) gerekir. Zira ilim ehli tevili bilmeyecek olsayd, bu
takdirde onlarn yannda ilim ehli olmayanlardan farkl bir iman gerektiren tasdik
meziyeti* bulunmazd. nk Allah cc. onlar, iman edenler olarak
vasflandrmaktadr. Bu ise, ancak burhan bakmndan geerli olan bir imanahamledilir ki, o da ancak tevili bilmekle mmkndr. Zira mminlerden ilim ehli
olmayanlar da imana ehildir. Ancak onlarn iman burhan ynnden geerli bir iman
deildir. Eer Allahn alimleri vasfettii bu iman, onlara has ise, bunun burhan
yoluyla olmas gerekir. Burhan yoluyla olunca, bu da tevili bilmekle mmkn olur.97
bn Rd, biz emaneti gklere, yere ve dalara sunduk; onu yklenmekten
kandlar ve korktular; onu insan yklendi98 ayetindeki emanetin sahih tevil
(burhan) ile, ya tartmayla (cedel), ya da hitabet ve belaatla ulalr. Bir insan, bu yoldan
biriyle bir hkme, yani tasdike ular. Ve bir inan tesis eder. bn Rd, tasdik ve tasavvur
arasnda ayrm yaparken, Aristotelesin cmle (kavl) ve sz (lafz) arasndaki ayrmn esas
alr ve onun kesin olarak bir ey ifade eden, doru veya yanl olan diye tanmlad cmleyi
tasdik; anlaml olan, fakat ne kabul, ne de inkar eden diye tanmlad sz de tasavvur
olarak adlandrr. Bkz. zcan, Hanifi, Epistemolojik Adan man, s. 70, stanbul, 1992.
95bn Rd, Fasl, s. 34.
96 Ali mran, 3/7.
*
Tasdik halkn ounluuna mahsus olmas ynyle ve halkn az bir ksmn ilgilendirmesi ynyleiki eittir. Hatab ve cedel yol halkn byk bir ksmn, burhan yol da halkn az bir ksmn
ilgilendirir. Dinin ilk maksad, burhan ehline uyarda bulunmay ihmal etmeden, halkn
ounluuna nem vermektir. Bkz. bn Rd, Fasl, s. 56.
97bn Rd, Fasl, ss. 37- 38.
98 Ahzab, 33/72.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
38/173
37
olduunu belirtmektedir.99 Grld gibi bn Rd akl- nakil ilikisini tevile,
tevili de burhana, yani felsef kyasa indirgemekte, dolaysyla zm felsefeye ve
filozofa havale etmektedir. Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, bn Rde
gre u sonucu karmamz mmkndr: Fasll-Maklde bn Rd, sahih tevile
merkezi bir yer verir. O, mevcdat Yaratcdan bamsz bir ekilde dnmez.
Buna gre, varl Yaratcya nispetle dnmek, din bakmdan da vacip grlen bir
eyleme girimektir ve tevil de bu eylemin zn oluturur. Buna gre, bn Rdde
tevilin sradan bir eylem olmadn, aksine temel bir eylem olduunu syleyebiliriz.
Felsefenin ele alp inceledii ve hakknda hkm verdii bir konuda din
asndan ey sz konusu olabilir: Ya o meseleye ilikin din hibir ey sylemez.
Byle olunca felsefenin ortaya koyduu sonu, fakihlerin eri kyas yntemiyle
ortaya koyduklar hukuki hkmler mesabesinde olup doru kabul edilmelidir. Dahaak bir ekilde ifade etmek gerekirse; filozoflarn ele alm olduu konuda din hibir
ey sylemiyorsa, o zaman iki durum sz konusu olur. ayet bu durum, dinin hibir
ey sylemedii bir zellik tayorsa, onlarn elde etmi olduu bu netice, fakihlerin
ictihad ile elde etmi olduklar duruma paralel bir durum arz eder. Fakat filozoflarn
zerinde durduu konu ve elde ettikleri netice, dinin hibir tespitte bulunmad ve
din de olmayan bir konu ise, burada zaten fakihlerin deil, filozoflarn sz syleme
hakk olur. Ya da o meselede her ikisi de mutabakat halindedir. bn Rde gre din
ile felsefe arasnda zaten mutabakat olduu iin hibir problem yok demektir.Veyahut da arzi bir takm sebeplerle, felsefenin ulat sonu, ilk bakta baz
insanlarda dini nasslarla eliiyormu izlenimi uyandrabilir. Byle bir durumda ise
din ile felsefenin uzlatrlmas gerekir.100
Tevil yaplmas ile yaplmamas gereken yer arasndaki snr, bn Rd
tarafndan tam bir aklkla ifade edilmemesine ramen, onun ifadelerinden tevili
gerektiren halin olduunu karabiliriz:
1- er yahut itikad manalar zerinde icma vaki olmayan baz ayetler,
2- Birbiriyle tearuz eder gibi grnen baz ayetler,
99bn Rd, Fasl, s. 62.
100 Bkz. bn Rd, Fasl, s. 32; Sarolu, a.g.e., s. 212.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
39/173
38
3- Felsefenin yahut tabii akln ilkeleriyle tearuz eder grnen ayetler.101
Alemin yaratc ve mdebbiri olarak Allahn varl, birlii, kemal sfatlar, tenzihi
sfatlar, adaleti, alemin yaratlml, peygamberliin doruluu ve mead gibi akide
ve hkmler ise, tevil edilemeyen esaslar oluturur. Bu esaslar Kuran muhkem bir
ekilde ortaya koymutur. Sradan insanlar, kelamclar ve filozoflarn bu hkmleri
tasdik etmekten baka seenei yoktur. Bununla birlikte, bu hususlarn nasl
anlalmas gerektii Kuranda muhkem bir ekilde tarif edilmemitir.102 Bu
durumda sz konusu problemlerin anlalmas, bn Rd nazarnda kiilerin istidad
ve birikimlerine gre sonulanacak bir eylem olmaktadr.
Dinde baz eyler vardr ki, mslmanlar onlar zahirlerine hamletmek
konusunda icma etmilerdir. Baz eyler de vardr ki, onlar tevil etmek konusunda
icma etmilerdir. Baz eylerde ise ihtilaf etmilerdir.103
bn Rd nazari konularda icmann gereklemesinin artlarn ortaya
koyarken, ayn zamanda bunun imkansz olduunu anlatmaya almaktadr. Ona
gre; icmann ba sonu belli bir asrda meydana gelmi olmas, bu asrdaki btn
alimlerin ahslar ve saylar itibariyle biliniyor olmas, belli bir mesele zerinde bu
ahslarn her birinin grlerinin sonrakilere tevatren nakledilebilmi olmas
gerekmektedir. Ayrca bu dnemdeki alimlerin; eriatta zahir ve batnn olmad,
hangi konu olursa olsun onun hakkndaki bilginin hi kimseden gizlenmemesi ve
eriat bilme konusunda insanlarn metodunun ayn olduu hususlarnda ittifak etmi
olmalarna sonraki neslin inanmas gerekmektedir.104 Bu artlara gre bir
deerlendirme yapldnda, nazari konularla ilgili bir icmann bulunduunu tasavvur
etmek mmkn deildir. nk ilk dnemdeki alimlerin ou, eriatn zahiri ve
batni ynnn olduuna, herkesin eriatn batnn bilmesinin mmkn olmadna
inanmaktadr. rnein Hz. Alinin insanlarla bildikleri kadar konuun, Allah ve
resulnn yalanlanmasn m istiyorsunuz?105 sz vb.106 Ona gre ameli
101 Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 348.
102 Bkz. Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ss. 349- 350.
103bn Rd, Fasl, s. 34.
104bn Rd, Fasl, s. 35.
105 Buhar, man, 49.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
40/173
39
konulardaki icma ise mmkndr. nk byle bir icmann herkese aklanabilecei
benimsenmitir. Konunun yaygnlk kazanmas ve o konuda bir muhalefetin
olmamas yeterli art olarak kabul edilmektedir.107
bn Rd, her ne kadar din ile felsefenin mnasebeti zerine kaleme aldFaslul- Makal adl eserinde, sylediklerinin mantki sonucu buraya gtryorsa da,
ifte hakikat teorisini savunmamtr.108
bn Rd felsefe ile din arasnda bir telif yaplabilecei midinde olmakla
beraber, Tehaftte slam Dini ve Aristo felsefesi arasnda fiilen bir telif yaptn
gstermemitir. Burhani szlerin Aristonun kitaplarnda olduunu sylemesi bir
delil deil, iddiadr.109 Her ne kadar byle bir tespitte bulunulmusa da, Fasldaki
ifadeleriyle Tehft birlikte mlahaza ettiimiz zaman, onun byle bir gayret
iinde olduunu sylemek de mmkndr.
Allahn bir, basit, gayr-i cismani olmas, sfatlar, ruh- beden mnasebeti,
mead ve gk cisimleri hususunda bn Rd, Tehaftnde Gazalinin yapm olduu
tenkitleri kabul ve tasdik etmek suretiyle felsefe ve din sahalarnn sonuncu ve kesin
ekli ile telif edilebilir olmadklarn zmnen itiraf etmitir.110bn Rd, Tehaftte,
Allahn kendine ait meseleleri (Allahn cisim olup olmad, sfatlar, bilhassa ilim
sfat, Allahn zatn, gayrn, czileri bilmesi vb.), fiilleri, (mucize, alemin suduru,
mead meselesi) ruh ve ge ait meseleleri, eriattan bamsz olarak incelemenin
haram olduunu syler; onlar anlamakta akln yetersiz olduunu belirterek
meseleleri izah etmek zere sk sk ayetler zikreder. Ayn zamanda bu meseleleri
aklla izah etmenin halkn saadetini artrmayacan, bu hususta eriatn
bildirdiklerinin kafi olduunu ilave eder.111
slam me felsefesinin ilk temsilcisi olan Kindi, zaman zaman Kuran
ayetleriyle felsefenin verileri arasnda zahiren bir elikinin grlebildiini, bu
106bn Rd, Fasl, ss. 35- 36.
107bn Rd, Fasl, s. 36.
108 Fazlurrahman, slam Felsefesi, s. 49.
109 Trker, Mbahat, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, s. 378, Ankara, 1956.
110 Trker, a.g.e., ss. 391- 392.
111 Trker, a.g.e., s. 368.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
41/173
40
durumda Arap dilinin inceliklerine bavurmak suretiyle ayetlerin tevil edilmesi
gerektiini syler. Farabiye gre de; hakikat bir tanedir. Felsefe bu gerein bir
yann, din de dier bir yann temsil etmektedir.112 Gazaliye gre, nazar ehli olanlar
kesin delillere dayanarak tevil yapabilirler. Ancak baz nazar ehli olan kimseler kesin
delillere dayanmakszn tevil yoluna gitmektedirler. Eer bunlarn tevilleri, dinin
esasn ilgilendiren bir konuda deilse tekfir edilmezler. Ama dinin esasn
ilgilendiren bedenlerin hari vb. konularda kesin delile dayanmakszn tevile
yeltenenler kafir olurlar.113 Ayrca Gazali, ilmin kesin bulular karsnda inat ve
srar etmektense tevile gitmenin daha akllca bir davran olduu kanatindedir.114
bn Rd, sanki Gazalyi desteklercesine tevil yapanlarn bir ksmn
eletirmitir. Ona gre, slam frkalar burhan artlarna gre eksik olan teviller
yapmlar, stelik bu tevilleri halka da aklamlardr. bn Rd Mutezilenin yapmolduu tevili Earlere gre daha isabetli grmesine karn,115 onlar da ayet ve
hadisleri tevil edip dncelerini halka aklamakla sulamtr. Daha az tevile
bavurmu olsa da Eariler de byle davranmlardr. Bu konuda birbirlerini tekfir
etmiler veya bidatilikle sulamlardr. Byle yapmakla halk kin, nefret ve
dmanlk iine sokmular, eriat paralamlardr. Onlarn tevil hususunda
izledikleri yol, ne halk tarafndan ne de havas tarafndan muteber kabul edilmitir.116
bn Rde gre, bu konuda kelam ekollerin bazs, ilkin gerekli olan hususun nazar
olduunu sylemi, bazs da iman olduunu sylemilerdir. Bylece onlar, eriatninsanlar davet ettii yollardan hangi yolun herkes iin mterek bir yol olduunu
bilememi, bunun bir tek yol olduunu zannetmilerdir. Dolaysyla onlar, r
Telnn maksadn saptrm, kendileri sapt gibi bakalarn da yoldan
112 Karla, Faslul- Makal (Giri), ss. 28- 29.
113 Gazal, Ebu Hamid, Faysalu- Tefrika beynel- slam vez- Zendeka, tahkik: Sleyman Dnya, ss.
190- 191, Kahire, 1961.
114 Gazal, Ebu Hamid, Tehaftl- Felsife, ev. Bekir Sadak, s. 14, stanbul, 2002.
115bn Rd, Fasl, s. 57.
116 Bkz. bn Rd, Fasl, ss. 62- 63.
-
8/3/2019 Ibn Rusd de Uluhiyet Problemi Godhood Problem at Ibn Rushd Thought
42/173
41
karmlardr.117 Halbuki bn Rde gre tevil bakmndan insanlarn konumu
birbirinden olduka farkldr.
3.3.3- Tevil Karsnda nsanlarn Durumu
bn Rd, tevil karsnda insanlarn durumunun farkllk arz ettiinidnmektedir. Ona gre insanlar bu konuda e ayrlr: Birinci grup; asla tevil ehli
olmayanlardr. Bunlar, insanlarn byk ounluunu oluturan hatabe (nasihat)
ehlidir. kinci grup; cedel tevili benimsemi olanlardr. Bunlar da, sadece tabiatlar
ya da hem tabiatlar hem de alkanlklar sebebiyle cedelcidirler. nc grup ise;
yakn tevili benimsemi olanlardr. Bunlar ise, hem tabiatlar hem de hikmet
sanatlar (felsefe bilgisi) bakmndan burhan ehlidirler.118 Burhan nazar, eriata
muhalif neticelere gtrmez. nk hakikat hakikate ters dmez. Aksine uygun olur
ve onun lehine ahitlik eder.119 Bu balamda bn Rdn akl-nakil ve felsefe-din
ilikisi hususunda ne dnd yle tespit edilebilir: O, felsefe ve dinin birbirine
ters dmeyeceini, bu uyumun ise yakn tevili benimsemi olanlar araclyla
ortaya konulabileceini dnmektedir.
bn Rd tevil konusunda herkesin haddini bilmesi gerektii grndedir.
Ona gre; zahire