drs. mehmet tÜtÜncÜ - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d273988/2017/2017_tutuncum7.pdf · 2019....

Drs. Mehmet TÜTÜNCÜ

TOPLU MAKALELER / COLLECTED STUDIES

I. CİLT / VOLUME I

I. Kudüs ve Türkler - Jerusalem and Turks Studies II. Hollanda Türkiye İlişkilerinin 400. Yılı - Dutch Turkish Relations III. OSMANLILAR VE HAC - Ottomans and Hajj IV. EVLİYA ÇELEBİNİN İZİNDE – On the trails of Evliya Çelebi

1

Toplumakaleler_BNW.indd 1 07-08-17 11:04

SOTA PUBLICATIONS / SOTA YAYINLARI Series editor: Mehmet Tütüncü CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS / TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ

1. Mehmet Tütüncü, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem, 2006. ISBN 90-807403-4-9

2. Mehmet Tütüncü, Turkish Palestine (1069-1917) Inscriptions from al-Khalil (Hebron), Nebi Musa and Other Palestinian Cities under Turkish Rule , Haarlem, 2008. ISBN 978-90-6921-004-9

3. Leyla Yılmaz, Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri, Haarlem 2009. ISBN 978-90-6921-005-6

4. Nurcan Boşdurmaz, Bosna Hersek Mezartaşları, Haarlem 2011, ISBN 978-90-6921-006-3

5. Mehmet Tütüncü, Cezayir’de Osmanlı İzleri 314 yıllık Türk Hakimiyetinde Cezayirden Kitabeler. Eserler, Portreler, İstanbul-Haarlem, 2012. ISBN 978-90-6921-000-1

6. Emine Karpuz, Gaferyad Tarihi, Karaman’ın Kazımkarabekir İlçesinde Tarihi eserler, Kültür ve Kitabeler, Haarlem 2015, ISBN 978-90-6921-008-7

7. Mehmet Tütüncü, Corpus of Ottoman Inscriptions from Albania and Montenegro, Mehmet Tütüncü. Haarlem 2017, ISBN 978-90-6921-010-1

8. Mustafa Hami, Sevkü'l-askeri'l-cedîd der-ahd-i Sultân Mecîd, facsimile, transliteration and translation, with an introduction by Mehmet Tütüncü, Cihan Okuyucu and Klaus Kreíser Haarlem 2017 , ISBN 978-90-6921-011-7

9. Mehmet Tütüncü, Toplu makaleler - Collected Studıes I. Kudüs ve Türkler, Hollanda Türkiye İlişkiler, Osmanlılar ve Hac ve Evliya Çelebi’nin İzinde Haarlem 2017 474p, ISBN 978-90-6921-012-4

10. Mehmet Tütüncü, Toplu makaleler II - Collected Studies II.K itabe Araştımaları, Cezayir ve Akdeniz, Arnavutluk ve Çeşitli yazılar Haarlem 2017, 465p. ISBN 978-90-6921-013-1

11. M. Zeki İbrahimgil Rodos adasi´nda osmanli mirasi / Ottoman heritage in Rhodes Island, Haarlem, 2018/ ISBN 978-90-6921-007-0

12. Mehmet Tütüncü, Romanya ve Karadeniz çevresinde Osmanlı Kitabeleri, Haarlem 2018

2


MEHMET TÜTÜNCÜ

Toplu Makaleler I / Collected Studies I ISBN 978-90-6921-012-4 CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr.9 TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ no:9 I. Kudüs ve Türkler - Turkish Jerusalem Studies

II. Hollanda Türkiye İlişkilerinin 400. Yılı - Dutch Turkish Relations

III. OSMANLILAR VE HAC - Ottomans and Hajj

IV. EVLİYA ÇELEBİNİN İZİNDE – On the trails of Evliya Çelebi

© Copyright 2017, Mehmet Tütüncü All rights reserved. No part of this book and may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying and recording or otherwise, without prior written permission of the publisher and copyright holder. Publisher: SOTA / Research Centre for Tukish and Arabic World Haarlem / Netherlands Tel: + 31 23 5292883 Email: [email protected] Web: www.turkistan.org

3


1

Düşünce ve Sanatta Mevlana Sempzyumu

Gelibolu-Çanakkale, 25-28 Mays 2006

Kudüs Mevlevîhânesi Tarihi ve Mimarisi

Mehmet Tütüncü

(SOTA Türkistan ve Azerbaycan Araştrma Merkezi Başkan)

Haarlem / Hollanda

1. Giriş

Tarih boyunca üç büyük dinin kutsal şehri olarak bilinen Kudüs, Ortadoğuda Türk

hakimiyetinin başlamasyla birlikte Türkler içinde önemli bir merkez olmuştur.

Memluklu ve Osmanl dönemlerinde Kudüs, tam anlamyla bir İslâm şehri havasna

bürünmüştür. Osmanl hakimiyetine geçen topraklarda devletin bir politikas olarak

tarikatlar zaviyeler kurmuş, Anadoludan bu yeni topraklara şeyhler, dervişler

gönderilerek, bu yeni topraklarn merkezle sosyal ve kültürel uyumu sağlanmştr.

Anadoludaki güçlü tarikatlardan olan Mevlevîlerde, Osmanlnn bir döneminden

sonra devletin bu siyasetinin en mühim uygulayclar olmuşlardr. Kudüs’ün Osmanl

hakimiyeti altna girmesinden sonra Mevlevîlik buraya da yerleşmiş ve yüzlerlece yl

Kudüs’te varlğn devam ettirmiştir.

Kudüs ve çevresine son yaptğmz gezide Kudüs Mevlevîhânesini ziyaret edip

Kudüs’te Mevlevîlerin izlerini sürmeye çalstm.1 Bu bildirimizde Kudüs

Mevlevîhânesini tantacağz ve Kudüs’te mevlevîlikle ilgili 4 kitabenin metnini

1 Mevlevîhâneyi 2006 ylnn Ocak aynda Kudüs’te Osmanl devri kitabelerinin yayn hazrlğ çerçevesinde gerçekleştirdiğimiz bir seyahatte ziyaret ettim. Bu metni hazrlarken Kudüs Şeriyye Sicillerinin taranmasnda yardm eden dr. Yusuf al-Natsheh’e, Mevlevîhânenin kroki ve çizimlerini burada yaynlanmasna müsade eden “Refah Cemiyeti Kudüs Eski Şehir” direktörü sayn dr. Shadia Tukan’a, Haremi Şerif Islami Müze müdürü sayn Khadr Salameh’e, Özbekler (Nakşibendiye) tekkesi şeyhi Abdülaziz Buhari’ye ve ayrca Mevlevîhânenin resimlerini çeken AA muhabiri sayn Nursel Gürdilek’e şükranlarm bildiririm.

112


2

yaynlayarak Kudüs’te Mevlevîliğin tarihine katk yapmay amaçlyoruz.

2. Konumu (Bkz. Resim 1, Kudüs Haritas)

Kudüs Mevlevîhânesi genelde sur dşnda bulunan diğer Mevlevîhânelerin tersine

şehir surlarnn içinde, fakat surlara yakn yoğun bir yerleşim bölgesinde inşa edilmiştir.

Mevlevîhâne şehrin kuzeyinde Şam kaps ile Herod kaps arasnda bulunan El

Mevlevîyye sokağn kesen İbn-i Cerrah sokağnda bulunmaktadr. Mevlevîhâne suriçi

Kudüs’ün en yüksek bölgesinde konumlanmştr. Bir rivayete göre eski Yahudi Kral

Herodes sarayn buraya yaptrmşt. Mevlevîhânenin minaresinde Kudüs’ün ve

Kubbetussahrann kuşbakş manzaras muhteşemdir. (Bkz. Resim 9) Haçl döneminden

burada St. Agnes kilisesi inşa edilmiş, Kudüs’ün tekrar müslümanlar tarafndan

fethedilmesnden sonra ise bu kilise camiye çevrilmiş ve Osmanl fethinden sonra ise

Mevlevîhâne olarak kullanlmştr.

3. Araştrma Tarihi

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde 1082/1672 ylnda hacca giderken uğradğ

Kudüs’teki tekkelerden bahsederken Mevlevîhâneyide “Bâb- Amûdun iç yüzünde tekye-i

mevlevî” yani Şam kapsnn iç yüzünde Mevlevî tekkesi olarak zikreder.

“Mescid-i Aksâ ve iç kal’a câmi’inden gayri cümle medrese ve zâviye ve

mesâcidlerdir. Ve yedi dârül-hadis ve on dârü’lkurrâ ve yetmiş tarîkin birer tekyeleri

vardr. Ammâ cümleden Abdülkâdir-i Gîlânî ve Seyyid Ahmed el-Bedevî ve Sa’dî ve

Rufâ’i Bâb- Amûdun iç yüzünde tekye-i mevlevî cümleden ma’mûr ve teferrücgâh

yerlerdir. Ve bu mezkûrûn tekyelerin cümle fukarâlar mevcûd olup her leyle-i

mübâreklerde âyîn-i Muhammed-î olur, metîn evkâflar vardr.”2

Maalesef Evliya Mevlevîhâne hakknda başka bilgi vermez.

Mevlevîhâneyi 1101/1690 ylnda ziyaret eden ünlü yazar Al Nablusi Zaviyeyi

şöyle anlatr.

“Oradan Mevlevî tekkesine doğru yol adk. Merdivenlerden çkarak yüksek

duvarlarla çevrili bahçesine girdik Buradan merdivenleri çkarak daha yüksekte fakat

daha küçük ikinci Avluya geçtik. Bu Avlunun merdivenlerinide çkarak bundan daha

küçük bir avluya geçtik. çktkça göğe yaklaştğmz hissediyorduk. Bütün binalar

büyük taşlarla yaplmş ve yuvarlak kemerlidir. Buradan bir odaya (divan geçtik) Burada

küçük bir şadrvandan akan su bulunmakatdr. Bu divann pencerelerinden kutsal kenti

2 Evliya Çelebi Seyahatname Kahraman Dağl, Istanbul 2005, Cilt 9 s. 245

113


3

seyrettik. Bizi karşlayan Derviş Şeyh ve arkadaşlar bize hoş bir müzikle sema gösterisi

sundular. Çok hoş ve memnun kaldk.” 3

Kudüs Mevlevîhânesi’nin 20 Yüzyln başndaki durumu ile ilgili bilgiler ise

1327/1909 ylnda Arap Topraklarnda Mevlevîhâneleri teftişe gönderilen Ahmet Remzi

(Akyürek) Dede’nin raporunda vardr. Kudüs Mevlevîhânesini ziyaret eden Ahmet

Remzi Dede bu Mevlevîhâne ile ilgili ayrntl bilgi vermiştir4

Küdüs Mevlevîhânesi ile ilgili yaynlar 2000 yllarnda yoğun bir şekilde artmaya

başlar. Önce Otoman Jerusalem The Living City 1517-1917’de 2000 (OJ s. 805-820)

Mevlevîhânenin tarihini anlatan kapsaml ve uzun bir yaz çkar.

Yine ayn ylda Baha Tanman tarafndan İstanbul Üniversitesine bağl bir ekip

Osmanl Devrine ilişkin Kudüs’te yaptklar araştrmalarda Kudüs Mevlevîhânesinide

ksa bir şekilde ele alrlar (s. 529-530 ve s. 798 de Türkantoz’un çizimleri)

Kudüs Mevlevîhânesi ile ilgili en son yayn ise 2003 ylnda Sezai Küçük’ün

yaynladğ, Mevlevîliğin Son Yüzyl kitabndadr. Küçük kitabnn 321-323. sayfalarnda

Kudüs Mevlevîhânesinin Konya Mevlana Müzesi Arşivlerin’deki kaytlara dayanarak

tantmn yapar.

4. Başlangc

Kudüs Mevlevîhânesinin Kuruluş tarihi bilinmemektedir. Elimizde kuruluş

vakfiyeside bulunmamaktadr. Kudüs Seriye Sicillerinde (sicil) 16 Şevval 945/10 Mart

1539’ da Mevlevîye merdivenlerinin başlangcnda Beni Zaid mahallesinde diye bir

kayttan anlaşldğna göre bu yllarda Mevlevîhâne aktif bir durumdadr. Elimizdeki esas

bilgiler ise 995/1586 ylnda Semahanenin Kudüs Mirlivas Hudavend beğ Abu Sayfayin

tarafndan yaptrlmas ve önemli miktarda para vakfedilmesidir. Bu kaytlardan

anlaşlacağ üzere Kudüs Mevlevîhânesi Osmanllar fethinden hemen sonra 1516-1539

tarihlerinde kurulmus ve 995/1586 ylnda ise Osmanl valilerinin korumasnda gelişerek

faaliyetlerine devam etmiştir.

5. Vakfiyeler:

Mevlevîhâneye gelir sağlayan 2 vakf vardr.

Birinci Vakfiye 995/1586 (Sicil 66:551-2), ikinci Vakfiye ise 1036/1627 (sicil 107: 302-

3 ‘Abd al-Ghani al Nâbulusî, al-Hadra al-Unsiya fi’l Rihla al-Qudsiyya, den naklen OJ s. 805-806 4 Küçük, s. 322-323

114


4

303) tarihlidir. Bu vakfiyelerin tam metinlerini ayrca yayna hazrlyorum burada sadece

özet bilgiler vereceğim.

1. Vakfiye (995/1586)

Birinci Vakfiye Para Vakfiyesidir. Abu Sayfayin adyle meşhur El-Emir el-Kebir

Hudaverdi beğ 995 ylnn Recep aynn başlarnda 500 sultaniye eşit olan 400 kuruş Para

vakfettiğini ve bu mütevelinin bu parann her 10 lirasn 11,5 yapmak üzere yani yllk %

15 gelir sağlamasn kaydeder. Yllk 75 Sultani gelir Mevlevîhânede görevli kişilerin

geçimini sağlamak için verilecektir. Vakfiyede ismi geçen görevliler ve alacaklar maaş

şöyle belirlenir.

Seyh Mustfa Muslihiddin (Alem Dede) 7

3 imamlk, ve 4 seyhlik ve mesnevi okuyucusu payesi

Abdulkadir Mevlevî (Mütevelli olarak) 1

Kadi Muhammed Vakfn denetleyicisi (Nazir) -

2 müezzin 4

Lambac 2

Kapc 1

Toplam 16 Osmani

Bu geliri alacak kişilerin Mevlevî olmalar, Rumi (Türk Olmalar) ve afakî olmalar

(oturacak evlerinin olmamas) şartda aranmaktadr.

2. Vakfiye (1036/1626)

3 Rebiul sani 1036/ 22 Aralk 1626 ylnda Kudus Livas Muhammed Paşa tarafndan bir

meyve bahçesini mevlevîhâneye gelir olarak vakfettiği Sicil’de kaydedilmiştir5.

Muhammed Paşa’nn ismi emir el umara al-kiram kabir el-kubara al fikham sahib al-‘izz

ve’l macid vel ihtiram Mevlana yani Kudüs komutan olarak geçmektedir. Şam kaps

yaknnda bulunan meyve bahçesinden sağlanacak gelir zaviyede oturan şahslarn

geçimi için vakfedilmiştir. Vakfn mütevellisi olarak o zamanki Mevlevî Şeyhi

Muhammed Efendi tayin edilmiştir. Kudüs livas Muhammed Paşa ayn zamanda

1043/1633 ylnda Kadiriye Zaviyesininde kurucusu ve Kudüs’teki Özbekler tekkesinin

5 Şeriye Sicili 107 s. 302-303

115


5

kurucusu Osman El Buhari’nin de damaddr.6 Ayrca Altn kapnn yannda 1036

ylnda vakfedilen Mevlevîler mezarlğda muhtemelen Muhammed Paşann vakfdr. Bu

mezarlk hakknda geniş bilgi Kitabe 3’de verilmiştir.

Osmanl Valisi Muhammed Paşa Kudüs’te 3 önemli dergah’n kurulmasnda ve

yaşatlmasnda yaptğ katklar Osmanl hakimiyetine geçen topraklarda devletin bir

politikas olarak tarikatlar zaviyelerin kurulmasna bu yeni topraklarn merkezle sosyal

ve kültürel uyumunun sağlanmasna güzel bir örnektir..

Kudüs’te Mevlevî Zaviyesinin vakflar sadece bunlar değildir. Vakflar

müdürlüğünde bulunan dosyalarda (30/17/29:95) Zaviye çevresinde bulunan 2 ev, 1 oda.

1 ahr, 3 oda 1 depo ve bir tarlann gelirlerinin zaviyenin giderlerini karşlamak için

vakfedildikleri belirtilmekte isede bu vakfn ne zaman yapldğ ve neleri ihtiva ettiği

konusunda bilgi alnamamştr.7

7. Mimari

Kudüs Mevlevîhânesinin Mimari bakmdan oldukça karşktr. Bunun nedenleri

arasnda aşağdaki veriler saylabilir:

1.Mevlevîhânenin eski bir Kilise yapsnn üzerine kurulmas;

2. İnşa alannn yoğun bir yerleşime sahip olmas;

3. Kudüs surlar içinde eğimli bir arazide bir tepe üzerinde bulunmas;

4. Yllarn ihmali ve degişik amaçlar için kullanlmas.

Bunlarn neticesinde Kudüs Mevlevîhânesi mimari açdan oldukça değişmiş ve

karmakarşk bir yap topluluğu haline gelmiştir.

Genel Yerleşim (Resim 2, 3, 4, 5, 6 ve 7)

Sokaktan baklnca farkedilemeyen Mevlevîhâneye geçiş Ibn-i Cerrah sokağnda

bulunan 2 kapdan sağlanmaktadr. Daha önce bulunan 6 kapdan 4’ü kapatlmştr. El

Mevleyiyye sokağndan Ibn-i Cerrah Sokağna geçince hemen merdivenler göze çarpar.

(Resim 2)

İbn Cerrah Sokağnda merdivenler trmanarak ilerlersek sokağn üstünün

6 Özbekler tekkesi hakknda geniş malumat 22-24 Nisan 2005 de İstanbulda yaplan Kudüste Altn Orda ve Varisleri Konferans’nda sunduğumuz Kudüs’te Altn Orda Devleti ile İlişkili Mimari Eserler ve Kitabeleri konulu bu yl yaynlanacak olan bildirimizde bulunmaktadr. 7 Kudüste Zaviye Sahipleri ile Evkaf müdürlüğü arasnda çkan tartşmalarda baz belgelerin bilinçli bir şekilde yok edildiği söylenmektedir. Nakşibendi Zaviyesinin Şeyhi bana Zaviyenin Vakfiyesinin nasl kaçrldğn anlatmştr.

116


6

Kantara ad verilen Köprü evlerle (Resim 3 ve Resim 7’deki planda H, I, K ve L) pasaj

gibi kapatlmş olduğunu görürüz. Bu köprü-evler ve sokak Mevlevîhânenin bat snrn

oluşturmaktadrlar. Cerrah sokağndan Mevlevîhânenin ilk kapsndan girersek (Resim 7)

Avlu A-1 ve buradan geçersek sokağn üstündeki köprü evlere (bat hücrelere) çklabilir.

A-1 Avlusu ve evler Mevlevîhâneden tamamen ayrlmş ve yüksek duvarlarla örülmüştür.

Bu köprü evlerin gerek ayr bir giriş kapsnn bulunmas ve gerekse Mevlevîhâne ile

arasnda bir duvar örülmesi burann, şeyhin ailesinin konutu (haremliği) olduğunu

düşündürmektedir.

Mevlevîhânenin esas giris kaps birinci kapdan biraz ilerdedir. Buradan geçerek

merdivenleri çkarsak (Resim 4) Mevlevîhânenin merkez avlusuna (Resim 7 A3)

geçebiliriz. Avlunun bats sokak ve köprü evler ile çevrilidir. Kuzey Tarafnda Cami (B),

Minare (C) ve Semahane bulunmakta ortasnda ise ise Seyh Ali’nin mezar ve bunun

Doğusunda ise Mevlevî dervişlerinin ve misafirlerinin yattğ hücreler ve odalar (D, E-1,

E-2, E-3 ve F) bulunmakatdr. Avlunun güneyinde ise bir Türbe (G) ve bunun içinde 3

sanduka bulunmaktadr.

Mevlevîhânenin yerleşimi 4 kattan oluşmaktadr. (Resim 5 ve 6 )

1. kat. İlk kat kilisenin altnda şimdi kullanlmayan ve girilmeyen toprak

düzeyinin altnda bulunan bodrum kattr. Buras kilisenin temelini oluşturmakta ve kilise

ile ayn şekilde 3 nefli bir yapdr Buradaki 6 paye vardr. Yani kilise bu 6 payeden 4

paye üzerine daha küçük kurulmuştur. Caminin üzerinderki Semahanade yine dahada

küçük tutulmuş ve 2 paye üzerine kurulmuştur. Bu ilginç oluşumun sebeplerini

bilmiyorum.

2. Kat ise toprak kotu düzeyinde esas avlu ve ana binalarn yerleşimin bulunduğu

kattr. (Cami türbe, köprü evler ve hücrelerin alt katlar)

3. kat: 2. kattaki hücrelerin üstüne sonradan 1 kat daha çklmş ve ara bir yerleşim

kat daha oluşturulmuştur.

4. Kat ise Semahane ve Minarenin düzeyinde bulunan en yüksek kattr.

Cami: (Resim 6, 7(B) ve Resim 10 ve 11)

Kudüs Mevlevîhânesi Camisi’nin Haçl döneminden kalma bir kilisenin camiye

çevrilmesi neticesinde oluştuğu kabul edilmektedir. Bu kilisenin önceleri St. John olduğu

tahmin edilmişssede daha sonra St. Agnes kilisesi olduğu kabul edilmiştir.8 Kilise 3

8 Vincent ve Abel 1926 2:164, Pringle 1982: 97 Al Arif (1961:500)

117


7

neften oluşmaktadr, kenarda bulunan nefler ortadan biraz daha dar tutulmuştur. “Nefler

kare kesitli ve düzgün kesme taş örgülü dört payeye oturan sivri kemerlerin taşdğ üçer

çapraz tonozla örtülüdür. Yan neflerin doğu ucundada, ana apsise göre daha küçük olan

apsisler vardr.”9

Kilisenin ne zaman Camiye çevrildiği ve Mevlevîlerin eline geçtiği

bilinmemektedir. Tahminen Haçl Seferlerinden sonra ve Kudüs’ün fethini müteakip

Müslüman mahallesinde bulunan bu kilise camiye çevrilmiş ve daha sonra buraya gelen

Mevlevîlerin eline geçmiştir. Kiliseden camiye çevrilirken kble yönünde bulunan ana

giriş kaps iptal edilmiş ve buraya bir mihrap konulmuştur.(Bkz resim 11) Caminin giriş

kaps ise doğuya minarenin yanna kaydrlmştr. (Bkz. Resim 6)

Caminin Boyutlar 15 m. uzunluğunda ve 7,40 metre enindedir. Caminin tek

cephesi güney yönündedir. Diğer taraflar binalarla ve duvarlarla kapldr. Güney

cephesinde 3 pencere bulunmaktadr. Bu Pencerelerden en doğudaki camiye çevrildikten

sonra kap olarak kullanlmş ve kilisenin ana kaps ise mihrap yaplmştr.

Semahane ve Minare (Resim 7 ve B’nin üst kat ve Resim 8)

Mevlevîlerin eline geçtikten sonra Caminin üst katna bir semahane inşa edilmiş

ve ek olarakda doğu ksmna bir minare yaplmştr. Daha önceleri semahanenin giriş

kaps üzerinde bulunan inşa kitabesinden ve minareye geçit veren kapnn bağlantsndan

bunlarn 995 ylnda yapldğ anlaşlmaktadr. Ayrca semahaneyi ve minareyi yapan

Kudüs emir Hudavend beğ Ebu Sayfayin olduğu anlaşlmaktadr. (Bkz. Kitabe 1)

Minare (resim 8) Kudüs’te Osmanl devrinde yaplan ender minarelerden olmas

bakmndan önemlidir. (Diğer Osmanl Minareleri: Nebi Davud, Kudüs Kalesi ve El-

Hamra Minareleri’dir). Minarenin oturduğu kaide oldukça sağlam ve geniş tutulmasna

rağmen uzunluğu ksa tutulmuştur. Minarenin giriş kaps semahanenin arka tarafndan

olmas ve ayrca semahanenin içindende şu anda kapatlms bulunan ve minareye geçit

sağlayan bir kapnn olmas semahanenin yaplrken müezinlerin kaldklar bir konut

olabileceği düşüncesini akla getirmektedir.

Türbe ve Mezar (Resim 7 (G) ve Resim 12

Mevlevîhânede 4 mezar bulunmaktadr. Bunlarn 3’ü türbede 1’i de avludadr.

Türbe Resim 7 deki planda görülen A3 Avlunun Güney doğusunda G harfi ile

9 Tanman, s. 529-530

118


8

işaretlenmiştir. Oldukça basit bir dikdörtgen planl 6,95 x 4,4 m boyutlarnda ve beşik

tonozludur. Türbe yoğun yaplarn arasnda kaybolmuş kaps gizlenmiş durumdadr.

İçinde yazsz 3 sanduka/mezar bulunmaktadr. Mezarlar oldukça bakml ve temiz

üzerlerinde ise yeşil bir örtü durmaktadir. Mezar taşlarnda ise Mevlevî külahlar hala

durmaktadr. Bu mezarlarn kime ait olduğunu gösteren bir belge yoktur. Türbenin ne

zaman yapldğda belli değildir. Tanman 10 bu türbenin Haçl dönemine ait olduğunun

anlaşldğn söylesede bu yargy neye dayandrdğn belirtmiyor. Türbede yatan

şahslar konusunda ise Ahmet Remzi Dede bilgi vermektedir11. Ona göre bu türbede

önceki Şeyhlerden Hasan Dede, Ali Dede ve Daniş Dede’nin medfun bulunduğu

anlaşlmaktadr. Bu 3 Yatrdan sadece Daniş Dedenin 1095/1684 senesinde vefat ettiği

Sicilli Osmanide kaytldr12 Hasan Dede ve Ali Dede hakknda ise ne tarihlerinde vefat

ettikleri ve künyeleri hakknda bir bilgimiz yoktur. Ali Remzi Dede’nin bahsettiği ve

türbenin üzerinde bulunan mescid ise şu anda ev olarak kullanlmaktadr. Türbede daha

5-6 mezar defin yaplabilecek yer vardr. Fakat neden daha sonra burann kullanlmadğ

bilinmemektedir. 1271 ylnda vefat eden Seyyid Hac Ali Dede Türbeye değil avluya

gömülmüştür. Ayrca Haremi Şerifin Doğu Duvarnn dsnda Bab el Rahme

mezarlğnda Mevlevîler için ayr bir defin yeri olduğu burada duvarda bulunan

1034/1624 tarihli bir kitabeden (Bkz. Kitabe 3) anlaşlmaktadr. Belkide ölen Mevlevî

Şeyhler kendi dergahlarndan daha çok Haremi Şerife yakn bir yerde defnedilmek

istemişlerdir.

Avludaki Mezar (resim 13)

Avlunun ortasnda bulunan açk mezar ise 1271/1854 ylnda vefat eden Şeyh

hac Ali’ye Dede ye aittir. Mezar taşnn üzerinde bulunmas gereken Mevlevî külah ise

maalesef yoktu. Burada bulunan mezar kitabesi Kudüs’te bulunan tek Mevlevî mezar taş

olmas hasebiyle önemlidir. Kitabeler bölümünde bu mezar taş kitabesi verilmiştir. (bkz.

Kitabe 2)

8. Mevlevîhânenin Şeyhleri

Kudüs Mevlevîhânesinin Şeyhlerinin meşihat listesi yoktur. Ahmet Remzi

Dede’de sadece Seyyid Hac Ali Dededen sonraki Şeyhlerin isimlerini vermekte. ve

10 Tanman, s. 520 11 Küçük, s. 322-323 12 Küçük, s. 322 dipnot 1

119


9

“daha önceki şeyhlerin bilinmediği ve onlarlada ilgili meşihatlan bulunmadğn”

kaydeder. Kudüs Şeriye Sicillerinde daha önceki Şeyhlere ait bilgiler bulunmaktadr Bu

bilgiler biraraya getirildiğinde Kudüs Mevlevîhânesinin Şeyhleri ile ilgili şöyle eksik bir

liste ortaya çkmaktadr.

Seyhlik Yl Kaynak Sicil defteri

Mustafa Muslihiddin (Alem Dede) 995/1586 66:551

Muhammed Ibn Nuh Efendi 1019/1610 91:99

Muhammed Efendi 1036/1626 107:302

Muhammed Dede 1043/1633 121:326

Ali efendi 1087/1676 179:40

Danish Ali Efendi 1096/1684 187:45

Ali Dervish Resul 1137/1724 220:143

Seyyid Hac Ali dede 1260/1844 Ahmet Remzi Dede

Şemseddin Dede 1271/1854 Ahmet Remzi Dede

Osman Nuri Dede 1293/1876 Ahmet Remzi Dede

Muhammed Arif Dede 1303/1886 Ahmet Remzi Dede

Muhammed Hilmi Dede 1323/1905 Ahmet Remzi Dede

Hamza Dede Efendi 1910 Veled Çelebinin listesi13

Adil Dede -1925 Ünver, s. 36

Sadraddin al Dajani14 1383/1963

Adil el Mevlevî (Trablusşam’a gitti) -1991( son yl) OJ II s. 809 not 5

Ayrca Mevlevîhânede kalan ailelerin birinin elinde 1266 tarihli Kudüs kads Es-

Seyyid Ahmed Reşid tarafndan yazlmş bir şiir ihtiva eden bir levha bulunmaktadr15.

Bu levhadan o zamanki Kudüs kadsnnda Mevlevî olduğu ortaya çkmaktadr. Kudüs

Mevlevîhânesinde özgün olarak elimizde kalan tek belge olan bu levhayda ayrca yayna

hazrlamaktaym.

12 Aralk 1991 tarihinde Son Şeyh Adil El Mevlevînin Tarblusşama yerleşmesi

sonunda Kudüs Şeriye Mahkemesi, Evkaf müdürlüğünü Vakfn mütevellisi olarak

atamştr16. Böylece Kudüs Mevlevîhânesi Evkaf idaresine geçmiş ve Evkaf da caminin

13 Küçük s. 323

120


10

haricindeki yerleri konut olarak kullanlmasna müsade vermiş ve kiraya vermiştir.

9. Kudüs Mevlevîhânesi Kitabeleri

Kudüs Osmanl Devri kitabelerini bir kitap halinde yaynlamş bulunmaktaym.

Aşağdaki Kitabelerde bu kitaptan (Tütüncü 2006) alnmştr ve katalog numaralarda

kitaptaki numaralardr.

Kitabe 1

Yap Kitabesi

Kudüs Mevlevîhânesi Semahane giriş kaps üstünde.

Katalog Boyut Tarih Yeri

96 85x25 995/1586 Resim 1 nr. 96

Bibl.: Al-Arif, 1961 p. 500, OJ II p. 805-820

Resim 13

Metin: Tek satr girift Sülüs hat

jÎ¿A ÒÍÌ»ÌÀ»A ÑB´ÃBbI ÓÀnÀ»A ±Íjr»A ÂB´À»A BrÃA

995ÒÄm Ï¯ ÔkB« ÅÎ°Îm ÏIA [ÂA]j¸»A AÕj¿ÞA

Tercüme:

Bu güzel makam şerif olan Mevlevî Hankah’nn yaplmasn Kudüs Emirlerin Emiri

Gazi Abu Sayfayin tarafndan 995 ylnda yaptrlmştr.

Yorum:

Kitabe daha önce Ahmet Remzi Dede tarafndan 1327/1909 ylnda okunmuş ve Arap

ülkelerindeki Mevlevîhânelerle ilgili raporunda şu şekilde kaydedilmiştir. Vakfnamesi

mevcut olmayan tekkenin üst katndaki hücrelerin nihayetindeki minare kaps üzerindeki

kitabeye göre dergahn banisi “Emirul Umera’l Kiram Gazi Ebu sebindir”ve dergah

1995/1587 ylnda inşa etmiştir. 17 Kudüs Kitabelerini yaynlayan Van Berchem ise

naslsa bu kitabeyi kaydetmemiştir. 2006 ylnda Ocak aynda Kudüs Mevlevîhânesine

yaptğmz ziyarette konut olarak kullanlan Semahanenin kitabesinin kapnn üzerinden

14 Evkaf dosyas 30/17/29:76-77) Şam Halep ve Homs Şeyhlerinin icazeti. 15 Bu levha sayn Nursel Gürdilek tarafindan 2006 ylnn Şubat aynda bulunmuştur. 16 Evkaf dosyas 30/17/29:95)

121


11

alnarak evin içerisine monte edildiğini gördük. Al-‘Arif18 ise Mevlevîhâne’nin banisini

Hudavend Kar beg olarak okuyor. Kudüs Vakfiyelerínde Mevlevîhânenin kurucusu

Khudaverdi bey ya da Ebu Sayfayin ( 2 Klcn Babas) Kudüs kumandan olarak

geçmektedir. Abu Sayfayin’in ayn zamanda aknc ve savaşç bir kimliğe sahip olduğu

Kitabedeki Gazi ve 2 Klcn Babas tanmlamalarndan anlaşlyor. Kendisinin 998

ylnda Bedevilerle yaplan bir çatşmadda öldüğü Kudüs sicillerinde kaytldr. (OJ II s.

806-807 Sicil 69:486). Abu Sayfayin’e ait ikinci bir kitabe Haremi Şerifde bulunan bir

Hücre evde bulunmaktadr. Bu kitabeyide aşağda veriyoruz. (Kitabe 4)

Kitabe 2

Mezar taş

Kudüs Mevlevîhânesi bahçesinde


97 22x60 1271/1854 Resim 1 nr. 97

Bibl.: OJ II p. 805-820

Resim. 14

Metin: 6 satr

Ó³BJ»A ¶ÝZ»AÌÇ

iÌ°¬À»AË ÂÌYjÀ»A

ÔÌ»ÌÀ»A \Îr»A

Ó¼§ WZ»A

ÉZMB¯ ÆÌVÎYËi

1271 ÒÄm

Tercüme:

Yalnzca allah yaratcdr ebedidir, / Merhum ve Mağfur (affedilmiş)

Mevlevî Şeyhi / Hac Ali ruhu içün Fatiha / Sene 1271 (1854).

17 Küçük s. 321, KMMMA, Dosya No: 47/(18-22) 21

122


12

Yorum:

Bu Kitabe Mevlevîhânede bulunan 4 mezardan türbe dşnda gömülü olan Şeyh Hac

Ali’nin mezartaşdr. Kudüs’te bulunan tek Mevlevî mezartaş olmas hasebiyle

önemlidir.

Kitabe 3

Mezarlk yeri Vakfiyesi

Bab el Rahme Mezarlğ. Haremi Şerifin Bat Duvarnn dşnda

Katalog Berchem Boyut Tarih Yeri

103 130 1034 =1624 Resim 1 nr.103

Resim. 15-16-17

Metin:

1034 ÒÄm Ó¯ ÒÍÌ»ÌÀ»A ÑeBn»A Ó¼§ ±³Ë ÒÎ´n°»A ÊhÇ

Tercüme:

Bu Mezarlk (fiskiyye) Mevlevî seyyidlerinin bir Vakfdr. Sene 1034/1624

Yorum:

Haremi Şerifin Rahmet Kaps girişinde bulunan bu kitabe taş üzerin kazlmş bir

Mevlevî külahnn içine yerleştirilmiştir. Bab el Rahme kaps (Altnkap) Haremi

Şerifin Doğu Duvarnda Zeytin dağna bakan ve en makbul bir mezarlk olarak

görülmektedir. Kitabe Haremi Şerifi çevreleyen Doğu duvarnda Altn Kapnn

yanndadr. Kudüs’te müslümanlar, yahudiler ve hristyanlar arasnda bu kapnn mahşer

günü açlarak cennetin giriş kaps olacağ inanc yaygndr. Nitekim bu kapnn

altndaki vadinin adda Cehennem Vadisidir. Altnkapnn üstüne Srat Köprüsü

kurulacağ ve bu köprüden geçenlerin altn kapdan cennete gidecekleri geçemeyenlerin

ise Cehennem vadisine düşecekleri inanc yaygndr. Cennete gitmek isteyenler için bu

yüzden Altn Kapnn yaknlarna defnedilmek çok önemlidir. Mevlevîlerin tam bu

kapnn önünde bir mezar yerine sahip olmalar onlarn o devirde Kudüs’teki önem ve

güçlerini göstermektedir. Mevlevî Mezarlğ sonradan ortadan kaldrlmşsada duvardaki

18 al Arif, 1961:500

123


13

bu kitabe orada kalmş önemli bir tanktr. Bu mezar yerinin Vakfiyesi bulunamamştr.

1034 Tarihli bu kitabe ile 1036 tarihli Muhammed Paşa vakfiyesi arasnda bir bağlant

olmaldr. Muhammed Paşa belkide bu mezarlğn Mevlevîlere vakfettikten sonra Altn

Kap’da vakfiyesini kitabe olarak yazdrmş olabilir.

124


14

Kitabe 4

Yap Kitabesi

Muhammed Ağa Hücresi. Kubbet Us Sahra kuzey snrnda


77 80x66 996/1588 Resim 1 nr. 77

Bibl.: Berchem 202, OJ II p. 821-826 p. 1079 (Inscription 20)

Resim. 18

Metin:

½R¿CË ÆB¿l»A ÅÎ§ ÆBnÃA É°Íjr»A Ñjbv¼» ÔgBZ¿ Ò°Îñ¼»A ÑjVZ»A ÊhÇ DrÃC 1.

ÓÀ¤¨»A ÒÃBñ¼n»A iAfI ÓÀmÞAfVÀ»BI jÈNqA Å¿B«C fÀZ¿ BÃÜÌ¿ ÆBÎ§ÞA 2.

Å¿ Êjv§ Ó¯ Å¿ ½R¿CË ÕAj¿ÞA ½À·C ÉMBÄnY AfIC Pj¿Ë ÉMA jÎa OÀ§ Å¿ fÍ Ó¼§ 3.

996 ÒNmË ÅÎ¨nMË ÒÖBÀ¨nM ÂB§ Ó¯ ÅÎ°Îm ÏIA jÎÈr»A ¹I ÔeiËAfa BÃÜÌ¿ 4.

Tercüme:

1. Kubebetussahrann karşsndaki bu zarif Hücreyi yaptran zamann meşhur ve ayan

arasnda saylan bir kişi

2. Efendimiz Muhammed Ağa Büyük Sultanlkta (Sarayda) önemli işler yapmş ve büyük

sayg görmüştür.

3. Bunu yapan büyük hayrlar yapan ve bunun faydasna ömür boyu görecek olan değerli

emir ve zamann önemli idarecisi (sancak beyi)

4. Efendimiz Hudaverdi bey yada Ebu Sayfayin sene 996 (1588).

Yorum:

Mevlevîhânenin banisi Hudaverdi Beğ Abu Saifayin kitabede ismi geçen Muhammed

Ağann oğludur. (OJ II s. 821 Sicil 69:486). Bu kitabeden babas olan Muhammed

Ağa’ya Haremi Şerifte Kubbetussahrann yaknnda bir hücre yaptrdğ anlaşlmakatdr.

125


15

10. Sonuç ve bir Teklif

Bildirimizde tantmaya çalştğmz Kudüs Mevlevîhânesi zamanmza kadar sağlam olarak

gelmiştir. Mevlevîhâne şu anda cami ve etrafndaki binalar ise konut olarak kullanlmaktadr.

Mevlevîhâne plansz bir yaplanma ile karmakarşk bir yap topluluğu halinde ile tannmaz

bir duruma gelmiş durumdadr. Özellikle türbenin tamamen etraf kapatlmş ve evler arasnda

yüksek duvarlar örülerek mimarî bütünlük yok olmuştur. Mevlevîhâne camisi ise cemaatsiz

boş bir cami durumundadr. Burann bir görevlisi dahi yoktur. Mevlevîhâneyi ziyaret ise

burada oturan Filistinli ailelerin iyi niyet ve insafna kalmştr. Bu aileler buray ziyarete

gelenlere oturduklar konutlar ellerinden alacak kişiler şüphesiyle yaklaşmaktadrlar.

Kudüs’te 400 yllk Osmanl idaresinden kalan önemli bir mekan ve merkez olan

Mevlevîhânenin Türkiyenin girişimi ile Filistin Evkaf dairesi ile anlaşarak aslna yaraşr bir

şekilde tamir edilerek Bir Türk Kültür merkezine dönüştürülmesini temenni ediyorum.

11. Kaynakça:

Al-‘Arif Al Mufassal fi Tarikh al Quds, Jerusalem 1961

Asali I, Kamel J. Asali, Ecdadina fî sarih Beytulmaqdis (Islamic Mausolea and

Cemeteries in Jerusalem) Amman 1981, p. 36-38

Asali II, Kamel J. Asali, Maahid al Ilm fi Bait al Maqdis, Amman 1981, p. 351-353

Berchem, Max van Berchem, Materiaux pour un Corpus Inscriptiounum Arabicarum,

Deuxieme Partie Syrie du Sud Jerusalem, Caire 1925-1927.

Jong I, F de Jong I, Islamic Mysticism in Palestine: Observations and Notes concerning

Mystical brotherhoods in Modern Times, The Third International Confernece in Bilad al

Sham, Palestine April 1980, 2. Amman 1984-31-60

Jong II, F de Jong, The Sufi Orders in Nineteenth century Palestine, Studia Islamica 48:

1983, p. 149-181

126


16

Küçük, Sezai Küçük, Mevlevîliğin Son Yüzyl, İstanbul 2003 s. 321-323

MJ, M.H. Burgoyne, Mamluk Jerusalem: An Architectural Study,1987

OJ, Ottoman Jerusalem The Living City: 1517-1917; Edited by Sylvia Auld and Robert

Hillenbrand Architectural Survey by Yusuf Natsheh, Published by Altajr World of Islam

Trust, Lodon 2000, Part I 1-656, Part II, 657-1168. Al-Hanqah al-Maulawiyya p. 805-820

Tanman, Baha Tanman, Osmanli Döneminde Kudus: Kent Dokusu, Mimarlik ve Çini

Sanatna ilişkin bir araştrmanin ilk Sonuçlar Ortadoğuda Osmanl Dönemi Kültür

İzleri, Ankara 2003, II. p. 526 Mevlevîhâne s. 529-530, Çizim 14

Tütüncü 2006, Mehmet Tütüncü Turkish Jerusalem (1516-1917) Ottoman Inscriptions

from Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem 2006, 352 s.

Resimlerin listesi

1. Kudüs Haritasnda Mevlevîhânenin yeri

2. Mevlevî sokağnn Merdivenleri

3. Mevlevî Kantaras (Köprü evleri) Şeyh ve ailesinin haremi

4. Mevlevîhânenin giriş kaps (Minareden) ve parsellenmiş hali

5. Mevlevîhânenin Kuzeyden AA Kesiti Bodrum Kat, Cami, Semahane, hücreler

6. Mevlevîhânenin Güney cephesinin görünüşü CC kesiti

7. Mevlevîhânenin Zemin Kat (2. Kat) yerleşim plan

8. Minare

9. Minareden Kudüs manzaras (Kubbetussahra)

10. Caminin iç görünümü

11. Mihrap

12. Türbenin içi ve sandukalar

13. Kitabe 2 Seyid Ali dedenin mezar

14. Kitabe 1 995 tarihli Semahane

15. Kitabe 3 (Altn kapda Mevlevî Mezarlğ)

16. Altn kapnn çizimi ve kitabenin konumu 130 numarada

17. Kitabe 3 (yakndan)

18. Ktabe 4 996 tarihli Hücre Muhammed Ağa

127


17

Resim 1 Kudüs şehrinin genel yerleşimi ve Mevlevihanenin bulunduğu bölge

128


18

Resim 2 Mevlevi sokağnn Merdivenleri

129


19

Resim 3 Mevlevi Kantaras Köprü evleri (Şeyh ve ailesinin Haremi)

130


20

Resim 4 Mevlevihanenin giriş kaps ve parsellenmiş hali (Minareden) foto: Nursel Gürdilek

Resim 5 Mevlevihanenin Bodrum kat, Cami Semahane ve Caminin Kuzeyden A-A kesiti

131


21

Resim 6 Mevlevihanenin Güney Cephesi görünüşü C-C kesiti

Resim 7 Kudüs Mevlevihanesinin zemin katnn yerleşim Plan B Cami G Türbe

132


22

Resim 8 Minarenin Fotoğraf

133


23

Resim 9 Mevlevihane minaresinden Kubbetussahrann görünüşü foto: Nursel Gürdilek

Resim 10 Caminin iç görünüşü

134


24

Resim 11 Mihrap

135


25

Resim 12 Türbenin içindeki mezarlar foto: Nursel Gürdilek

136


26

Resim 13 Kitabe 2 Cat. no. 97 Seyyid Ali Dedenin mezar 1271/1854 tarihli

137


27

Resim 14. Kitabe 1 Cat. No. 96 Semahanenin yapm Kitabesi 995/ foto: Nursel Gürdilek

138


28

Resim 15 Altn Kap yanndaki mevlevi Mezarlğ Kitabe 3

139


29

Resim 16, 3 numarali Kitabenin Kapdaki Konumu (130 nolu taş)

140


30

Resim 17 Kitabe 3 Cat. 103 Bu (Hazire) Fiskiyye Mevlevi Seyyidlerinin vakfidir Sene 1034.

Resim 18 Kitabe 4 Cat. No. 77 Muhammed Aga Hücresinin Kitabesi

141


drs. mehmet tÜtÜncÜ - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d273988/2017/2017_tutuncum7.pdf · 2019....

Documents