el filibusterismothe best of everything

7/25/2019 El Filibusterismothe best of everything

1/47

El Filibusterismo: Mga Tauhan

Ang nobelang "El Filibusterismo" ay isinulat ng ating magiting na bayaning si Dr. Jose Rizal na buong pusong inalay sa tatlong paring martir,na lalong kilala sa bansag na GOMBR!A Gomez, Burgos, !amora.

#ula$ ng "%oli Me #angere", ang mayak$a ay $umanas ng &irap &abang isinusulat ito. 'inimulan niyang isulat ito sa (on$on, )nglatera noong*+- at ang malaking ba&agi nito ay naisulat niya sa Bruselas, Belgia. %atapos ang kanyang ak$a noong Marso /, *+*. )sang%agngangalang 0alentin 0iola na isa niyang kaibigan ang nagpa&iram ng pera sa kanya upang maipalimbag ang aklat noong 'etyembre //,*+*.Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapa$ama, nagpapa&i1atig at nagpapagising pang lalo sa maalab na &angaring makapagtamo ngtunay na kalayaan at karapatan ang bayan.Mga Tauhan:

SimounAng mapagpanggap na magaala&as na nakasalaming may kulay

IsaganiAng makatang kasinta&an ni 2aulitaBasilioAng magaaral ng me$isina at kasinta&an ni Juli

Kabesang TalesAng nag&a&anga$ ng karapatan sa pagmamay ari ng lupang sinasaka na inaangkin ng mga prayle

Tandang SeloAma ni 3abesang #ales na nabaril ng kanyang sariling apo

Ginoong PastaAng tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal

Ben-zaybAng mamama&ayag sa pa&ayagan

Placido PenitenteAng magaaral na na1alan ng ganang magaral san&i ng suliraning pampaaralan

Padre amorraAng muk&ang artilyerong pari

Padre FernandezAng paring Dominikong may malayang paninin$igan

Padre Florentino

Ang amain ni )sagani

!on ustodioAng kilala sa ta1ag na Buena #inta

Padre IreneAng kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Aka$emya ng 4ikang 3astila

"uanito PelaezAng magaaral na kinagigili1an ng mga propesor5 nabibilang sa kilalang angkang may $ugong 3astila

Ma#araigAng mayamang magaaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng Aka$emya ng 4ikang 3astila ngunit biglang na1ala sa orasng kagipitan.

Sando$alAng ka1aning 3astila na sangayon o panig sa ipinaglalaban ng mga magaaral

!onya %ictorinaAng mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang 2ilipina5 tiya&in ni 2aulita

Paulita Gomez3asinta&an ni )sagani ngunit nagpakasal kay Juanito 2elaez

&uiroga)sang mangangalakal na )ntsik na nais magkaroon ng konsula$o sa 2ilipinas

"uliAnak ni 3abesang #ales at katipan naman ni Basilio

'ermana Bali%ag&imok kay Juli upang &umingi ng tulong kay 2a$re 6amorra


2/47

'ermana PenchangAng mayaman at ma$asaling babae na pinaglilingkuran ni Juli

Ginoong (eedsAng misteryosong Amerikanong nagtatang&al sa perya

ImuthisAng ma&i1agang ulo sa palabas ni G. (ee$s

Kabanata I

Sa Ibaba) ng Kubyerta

Buod

maga ng Disyembre. 'a )log 2asig ay sumasalunga ang Bapor #abo. (ulan nito sa kubyerta sina Don 6usto$io, Ben !ayb,2. )rene, 2. 'al7i, Donya 0itorina, 3ap. 8eneral at 'imoun.

%apagusapan ang pagpapalalim ng ilog 2asig. Mungka&i ni Don 6usto$io9 magalaga ng itik. Ani 'imoun namang kilalangtagapayo ng 3ap. 8eneral9 Guma1a ng tu1i$ na kanal na maguugnay sa la1a ng (aguna at sa look ng Maynila.%agkasagutan sila ni Don 6usto$io at ng ilang pari. Aya1 ni Donya 0itorina na matuloy ang pagaalaga ng pato $a&il$arami ang balot na pinan$i$iri&an niya.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

*. Ang ibaba1 ng kubyerta ng bapor ay para sa matataas na uri ng tao, karani1a:y 3astila.

/. Ang %oli ay nagtapos sa bu1an ng Disyembre5 ang Fili ay $ito nagsimula. %gunit ang Disyembre sa %oli at ang Fili aymay *; taong nakapagitan.

;. 'i Don 6usto$io ay tanungan at tagapayo ng mga taong pama&alaan. 'i Ben !ayb . Ang tabo ay isang katutubong batalan. Ang tabo sa kasalukuyan ay karani1ang latang pinagbasyu&an ng gatas, kape oano man. Mula sa abang bataan &anggang sa makabagong banyong may gripo at $utsa sa 2ilipinas ay may tabo. %oon angtabo ay karani1ang pangilalim na ba&agi ng bao ng niyog.

Mga Tanong at Sagot

*+ Paano ,inaghahambing ni izal ang Ba,or Tabo at ang Pamahalaan.

Tugon

a. 'a pagkakaroon ng / lugal ng tao sa kubyerta at sa ilalim ng kubyerta, tula$ ng paglalagay ng pama&alaan na may mgataong mataas ang uri, tula$ ng mga 3astila, mayayaman at prayle9 at mga abang mamamayang tula$ ng mga mestiso atin$iyo.

b. 'a mabagal nguni:t mapagmalaking palaka$ tula$ ng pama&alaan na &alos &in$i nakausa$ sa may ;-- taongpamumuno sa 2ilipinas.

. 'a pagkulapol na pinturang puti nagpapanggap na malinis at marangal ngunit:t makikita ang mga $umi sa liko$ ngpinta tula$ ng mga 1alang katarungang pagpatay at pagbilanggo, ng mga kabulukan, kati1alian at iba pa sa pama&alaanat simba&an.

$. 'a bilog na anyo ng bapor nagpapakilalang ang pama&alaan ay 1alang malina1 na kaanyuan5 1alang plano ngpagiging una&an, &uli&an, tagiliran na tula$ ng pama&ala noon na 1alang yaring plano ng pagpapalaka$.

e. 'a paggamit ng makina at tikin tula$ ng pama&alaan, may namama&alang sibil, tula$ ng 3ap. 8eneral at iba pang taongpama&alaan at ang prailesya o mga kura. %oon ay may union o? &ur& an$ state o pagiging magkatulong ng pama&alangsibil at ng simba&an sa pagpapalaka$ ng mga suliraning pampulitika at pangkabu&ayan ng bayan. Alin ang makina at alin

ang tikin@ Ang makina na siyang tu1irang nagpapatakbo sa bilog na bapor ng pama&alaan, bilog sapagkat 1alang plano at$i alam kung saan ang patungo at saan ang pabalik, ay siyang pama&alaang sibil, samantalang ang mga tikin ay siyangmga kura na nagsasabi kung saan $apat patungo ang bapor ng pama&alaan.


3/47

b. )ikli ang paglalakbay5 uunla$ ang negosyo.k. Maii1asan ang mga putik at burak sa mga pampangin ng )log 2asig.$. Gigin&a1a ang paglalakbay.2+ 1nu ano ang tutol dito ni !on ustudio.

Tugon

a. Malaki ang gugulinb. Maraming bayan ang kakailanganing siraink. 4alang ibabaya$ sa mga manggaga1a

3+ 1nu-ano ang tugon ni Simoun dito.

Tugon

a. 3ung maraming bayan ang kailangang ma1asak, sirain ito.b. 3ung 1alang ibabaya$ sa gaga1a, gumamit ng mga bilanggo.k. 3ung$i sapat ang mga bilanggo paga1ain ng 1alang baya$ ang taongbayan na mag$a$ala ng sariling pagkain atkasangkapan. 'a ganito ra1 paraan natayo ang pirami$e sa E&ito at koliseo 'a Roma na &ina&angaan ngayon kaugnay ngpangalan ng mga paraon at mga pinuno ng Roma gayong limot na natin ang libulibong nagamatay na mangaga1a roon.Ang mga patay ay patay na ang tanging malakas ang binibigyang kat1iran at pana&on5$. At $i ra1 mag&i&imagsik ang bayan tula$ ng mga E&ipsio.

4+ !ahil sa mga ,anu#ala ni Simoun at #anyang tandisang ,atutsada #ay P+ Sibyla at !on ustodio5 ano angnaging ,alagay sa #anya ng nasa itaas ng #ubyerta.

Tugon

a. 'iya ay isang mulatong


4/47

May $umating na utusan. )pinata1ag ni 2a$re Florentino ang pamangkin. %guni:t nakita ng kapitan si 2a$re Florentino atito:y inanyaya&ang puman&ik sa ibaba1 ng kubyerta.


*+ Ba#it #ala#aran sa matanda5 tulad ni Ka,+ Basilio na na#atatag,o ng bala#id sa lahat ng da#o samantalamgang #abataan ay masigasig sa mga bala#5 tulad nina Isagani.

Tugon

Marami nang kabiguang naranasan ang matatan$a kabiguan sa sarili ni lang mga pangarap at balak noong kanilang

kabataan samantalang ang mga bata ay may maapoy pang $am$amin na gatong sa kanilang mga balak at a$&ikain. Di pasila nakararanas ng maraming kabiguan. Da&il $ito, ka&it papaano, ang $aig$ig ay sumusulong, umuunla$.

/+ Ba#it nangiti si Simoun nang matigas tumugon si Isagani na #aya di namimili ng alahas ang #anyang mga#ababayan ay dahil hindi nila ito #ailangan.

Tugon

3ung ang ngiting iyon ay palibak o patuya, iyon ay $a&il alam ni 'imoun na $i totoo. Ma&iligin sa ala&as ang mga 2ilipino.3ung iyon ay ngiti ng kasiya&an ay masasabi nating $a&il sa nakita ni 'imoun kay )sagani ang isang katangiang&ina&angaan niya at &ina&anap lalaking matapang at nakikipaglaban para sa karangalan ng bayan.

0+ 1no ang ,alatandaan ni Simoun sa ,agiging du#ha ng isang bayan noon.

Tugon

Ang pari sa bayan. 2ag 2ilipino, $uk&a ang paroko5 pag 3astila naman mayaman. 3ung pagsisimula pa lamang ang isang

paroko $i pa malakas ang kita, 2ilipino ang inilalagay $ito5 pagumunla$ na ito, pinapasok na ng mga prayleng 3astila.

2+ Totoo ba ang sabi ni Padre amorra na #aya tamad ang mga Pili,ino ay dahil hindi ito nagsisiinom ngserbesa.

Tugon

8in$i. )to:y totoo para sa bayang malalamig nguni:t $i sa 2ilipinas na totoo nang mainit ka$alasan ang pana&on. #ingnanang palainom ng tuba. 2agkainom ano@ Bulagta

3+ 1no ang tugon ni Isagani #ay Simoun.

Tugon

%a kung si 2a$re 6amorra at mga kasama nitong kastila ay nagbaba1as sa paginom ng alak, titino sila ng kaunti at angmga alingasngas nila, lalo na sa kababai&an, ay mabana1asan kun$i man maalis.


5/47

Kabanata III1ng mga 1lamat

Buod

Dinatnan ni 2a$re Florentino na nagtata1anan na ang nangasa kubyerta. %ag$araingan ang mga prayle sa pagkamulat ngmga 2ilipino at paguusig sa mga bayarin sa simba&an. Dumating si 'imoun. 'ayang $a1 at $i nakita ni 'imoun ang mga$inaanan ng bapor. 3ung 1ala ra1 alamat ay 1alang ku1enta sa kanya ang alinmang pook ayon kay 'imoun. )sinalaysayng kapitan ang alamat ng Malapa$nabato. )to ra1 ay banal sa mga katutubo noong una bilang ta&anan ng mga espiritu.%ang pana&anan $a1 ng mga tulisan ay na1ala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan.

'inabi ng 3apitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Geronima. 'i 2a$re Florentino ang na&ingang magku1ento.May magkasinta&an $a1 sa Espanya. %aging arsobispo sa Maynila ang lalaki. %agbabalatkayo ang babae. %aparito at&ini&iling sa arsobispo na sun$in nito ang pangako pakasal sila. )ba ang naisip ng arsobispo. )tinira ang babae sa isangyungib na malapit sa )log 2asig.

%agan$a&an si Ben !ayb sa alamat. %ainggit si Donya 0itorina na ibig $ing manira&an sa ku1eba. #inanong ni 'imoun si2a$re 'al7i. 'a inyong palagay, &in$i ba &igit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tula$ ni 'ta. 6lara@ 8in$i ra1 siyamakaka&atol sa mga gina1a ng isang arsobispo, ayon kay pa$re 'al7i. At upang mabago ang paksa ay isinalaysay angalamat ni 'an %iolas na nagligtas sa isang )ntsik sa pagkamatay sa mga bu1ayang naging bato nang $asalan ng intsikang santo.

%ang $atnan nila ang la1a ay nagtanong si Ben !ayb sa 3apitan kung saan sa la1a napatay ang isang Gue7arra, %a7arra o)barra.

)tinuro ng 3apitan. %ag&anap si Donya 0itorina ng bakas ng pagkamatay ng tubig labingtatalong taon matapos mangyariiyon. %akasama ra1 ng ama ang bangkay ng anak, ani 2a$re 'ibyla. )yon $a1 ang pinakamurang libing, ayon kay Ben!ayb. %agta1anan ng iba 'i 'imoun ay namumutla at 1alang kibo. )pinalagay ng 3apitan na si 'imoun ay na&ilo $a&il sapaglalakabay.


*. Dito:y makikitang naalis ang pani1ala ng ating mga nuno sa mga espiritu at pama&iing lalo2ang nakaiinis ang pangreli&iyon.

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it nau)i sa mga alamat ang usa,an sa ibaba) ng #ubyerta.

Tugon

Binatak $ito ni 'imoun ang alamat sa )log 2asig at isa ang inaasa&an niyang mapaguusapan ang kay Donya Geronima nasiya niyang magagamit sa pagbaba1as ng kulo sa kanyang $ib$ib laban sa nagbabanalbanalang si 2a$re 'al7i na bati$ ni)barra ay lumalapastangan sa kapuri&an ni Maria 6lara sa kumbento ng 'ta. 6lara.

/+ 1no ang ,ag#a#aha)ig ng alamat ng Mala,ad-na-Bato sa #asaysayan ng Pili,inas.

Tugon

%oong una ang Malapa$naBato ay pinanini1alaang lugal ng mga espiritu at maligno, isang puga$ ng pama&iin. Gayon$in ang 2ilipinas na noong bago $umating ang mga 3astila ay pinamamayani&an ng mga pama&iin 3apre, tiyanak,tikbalang as1ang, at iba pa. %ang ang Malapa$naBato ay pagtaguan ng mga tulisan, nabati$ ng mga tao na 1alangkatoto&anan ang masasamang espiritu sapagka:t 1alang nangyaring sa mga tulisan. Mga tulisan naman na nang&a&arangat pumapatay sa mga napapa$pa$ sa Malapa$naBato ang pinagkakatakutan ng mga taong namamangka sa )log. Ang2ilipinas sa tulong ng 3ristiyanismo, ay $i na nanini1ala sa mga espiritu at pama&iin na pinatunayan ng mga prayleng3astila:y 1alang katoto&anan. 'ila:y tulisang 3astila naman natatakot ngayon.

Kabanata I%Kabesang Tales

Buod

'i #an$ang 'elong umampon kay Basilio sa gubat ay matan$a na. Ang ama ng $alagang si (uia, si 3abesang #ales, naanak ni #an$ang 'elo, ay isa nang kabesa $e baranggay. Cumaman ito $a&il sa tiyaga. %akisama muna sa isangnamumu&unan sa buki$. %ang makaipon ng kaunti ay nag&a1aan ng gubat na nang ipagtanong niya ay 1alang mayari,ar gina1a niyang tubu&an. )nisip niyang pagaralin na sa kole&iyo si 8uli upang mapantay kay Basilio na kasinta&n nito.%ang ang buki$ ay umunla$ ito ay inangkin ng mga prayle. 2inabu1is si 3abesang #ales. #inaasan nang tinaasan angpabu1is. Di na nakaya ni 3abesang #ales. %akipagasunto sa mga prayle.


6/47

Matigas ang sabi ni 3abesang #ales. )pinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. 4ala. %aging ka1ali si #ano. Diibinaya$ ng kapalit ang anak. Anya9 Binungkal ko:t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing $ito ang aking asa1a:tanak na $alaga si (uia sa pagtulong sa akin kaya:t $i ko maibibigay ang lupang ito kun$i sa sino mang $i$ilig muna ritong kanyang $ugo at maglilibing muna ng kanyang asa1a:t mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging ka1al ni #ano, ako:ybumabaya$ sa aboga$o. 3ung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gaga1in upang siya:y mapabalik5 nguni:tkung ako:y matalo, $i ko na kailangan ang anak.

#inanuran ni 3abesang #ales ang kanyang buki$. (agi siyang may pasang baril. Di makapasok $oon ang sino man $a&ilbalita si 3abesang #ales sa pagbaril. %ag$ala siya ng gulok. Balita sa arnis ang kabesa. )pinagba1al ang gulok. %ag$alasiya ng palakol. 'i 3abesang #ales ay na&ulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. )sinanla ni 8uli ang kanyang mga&iyas liban sa isang loket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio. 8in$i rin nakasapat ang panubos. )pinasyang mangutangkay 8ermana 2en&ang at maglingko$ $ito bilang utusan. %oon ay bisperas ng 2asko. 3inabukasan. Ara1 ng 2asko ay

maglilingko$ na siyang alila. Masalimuot ang naging panaginip ni 8uli nang gabing iyon.


*. Ang agnos ni 8uli ay agnos ni Maria 6lara na ipinagkaloob sa isang ketongin na napagaling ni Basilio. )binaya$ ngketongin kay Basilio ang agnos at ito naman ay ini&an$og ni Basilio kay 8uli.

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it mahira, maging cabeza de barangay noon.

Tugon

'iya ay isa lamang tagapaningil ng bu1is at kung may $i magbaya$ ay siya pa ang nagpapalu1al.

/+ 1no ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa magiging lu,a rin tayo at hubad tayong talaga nang i,angana#.

Tugon

8in$i $apat matakot sa kamatayan $a&il tayo namang la&at ay mamamatay at ano ang ikatatakot sa karalitaan aynagsimula tayo sa ka&irapan sa 1alang $amit.

0+ 1nong batas ang ,umanig sa mga ,aring #or,orasyon u,ang ma#uha ang lu,a ni Kab+ Tales.

Tugon

4ala kun$i ang batas ng pansariling kaligtasan ng mga eskribano at &ukom na takot sa korporasyon ng mga kura. 3ayasilang ialis sa tungkulin ng mga prayle. Ang totoo, mabuti ang mga batas ng mga kastila na $apat ipasuno$ ngunitpinasasama ito ng mga namama&ala. Gayong 1alang naipakitang katibayan ang korporasyon, naku&a nilang masaklit anglupa ni 3abesang #ales. )sa ito sa mga nakatulong sa katamaran ng mga 2lipino. Bakit ka pa magsasakit na guma1a atumunla$ kung ito ay kakamkamin lamang sa iyo pagkatapos@

2+ Ba#it matagal na di #inausa, ni Tandang Selo ang ana# ni Kabesa.

Tugon

Da&il pinayagang magka1al si #ano at $i ibinaya$ ng kapalit na maaaring ga1in noon. %oon ay sa$yang nangungu&a ngkabataang pinagkaka1al nguni:t maaaring kumasun$o sa isang sa$yang napauupang kapalit at ang isang anak ngmaykaya ay maaaring $i na magka1al.

3+ Ba#it sinabi ni Kab+ Tales na #ung siya9y matatalo sa usa,in ay di na niya #ailangan ang ana#.

Tugon

3ung matatalo siya sa usapin 1ala na rin siyang maibibigay na kinabukasan sa kanyang anak at kaya puspusan angginaga1a niyang paglaban ay sa kapakanan $in ni #ano ang kanyang &anga$ ito ang magiging tagapagmana ng kanyanglupain.

4+ Sa ano inihambing ng ilan si Kab+ Tales sa #anyang ,a#i#i,ag-asunto sa mga ,rayle.

Tugon

2alayok na bumangga sa kal$ero5 langggam na kumakagat ka&it na siya:y tiirisinlamang.

6+ Ba#it #ung #ailan ,a )alang ma#ala,it na tulisan sa lu,ain ng dinu#ot ng mga tulisan.

Tugon

%oong una:y 1alang makalapit na tulisan sa lupain ng kabesa $a&il sa siya:y may baril noon at siya:y magaling mamaril.%ang ipagba1al ang baril, nag$ala naman siya ng gulok at siya:y balita sa arnis. 3aya nang palakol na lamang ang $alaniya saka siya napanga&asang lapitan at $ukutin ng mga tulisan upang ipatubos.

7+ 1nong gina)a ni 'uli ang ,inintasan ni izal.


7/47

Tugon

Ang pagsa sa mga milagro. )nilagay ni 8uli ang perang napagbil&an ng kanyang mga ala&as sa ilailim ng ima&en ngBir&en at umaasang iyon ay magiging $oble kinabukasan. 'inana:y ng mga prayle noon ang mga 2ilipino sa ganitong pagasa sa mga milagro upang matuto pang magtiis ang mga katutubo at iasa ang kanilang bukas sa pagmimilagro ngkanilang mga patrong santo sa &alip na guma1a sila ng mga paraang maaaring sa paguusig sa maykapangyari&an ay&umantong sa &imagsikan. )to kaya ang nakatulong sa ating pagpapaubaya ng la&at ky Bat&ala o ang kaisipan natin naba&alana@

Kabanata %1ng oche Buena ng Isang Kutsero

Buod

Gabi na:t inilalaka$ na ang prusisyong pangno&e buena nang $umating si Basilio sa 'an Diego. %aabala sila sa $aan $a&ilnalimutan ng kutsero ang se$ula nito at ito:y kinakailangang bugbugin muna ng mga gu1ar$iya sibil.

)$inaan ang ima&en ni Metusalem, ang pinakamatan$ang taong nabu&ay sa mun$o. 3asuno$ na i$inaan ang mga ima&enng tatlong 8aring Mago. %akapagpaalaala kay 'inang ang itim na 8aring Mel&or. )tinanong kay Basilio kung naka1ala naang kanang paa ni Bernar$o 6arpio na naipit sa kabun$ukan ng 'an Mateo. 3asuno$ sa prusisyon ang mga batangmalulngkot sa pagila1. 'i 'an Jose naman. 3asuno$ naman ay mga batang may mga parol. %asa $ulo ng prusisyon angBir&en.

%atapos ang prusisyon. %apuna ng mga sibil na 1alang ila1 an parol ng karitela. 2inarusa&an uli ng mga sibil angkutsroong si 'inong. %aglaka$ na lamang si Basilio.

#anging ba&ay ni 3ap. Basilio ang tila masaya sa mga na$araanan ni Basilio. May mga manok na pinapatay. %asilip niBasilio na ang 3apitan ay nakikipagusap sa kura, sa alperes, at kay 'imoun.. nagkakauna1aan na tayo, G. 'imuon, ani3apitan Basilio, #utungo tayo sa #iani upang tingnan ang inyong mga ala&as. %agbilin ng isang kairel sa relo ang alperes.)sang pares na &ika1 naman ang ipinakikibili: ng kura.


8/47

pagpapakasakit ay nagtatamong kalu1al&atian sa langit. Da&il sa mga ku1entong tula$ nito, na1a1ala o mababa1asanang pag&a&anga$ ng mga 2ilipino na i&anap ng lunas ang kanilang mga kapi&an. 8i&intayin na lamang nila ang paglayanila ang paglaya ni Bernar$o 6arpio, ng kanilang &ari, at saka na sila magbabagon.

Mga Tanong na Maaaring Tala#ayin

Ang mga sibil ay karani1ang mga 2ilipino rin noong pana&on ng 8apones, &igit $a1 na ma&igpit magparusa ang mga2ilipinong naglilingko$ sa garison kaysa mga 8apones na rin. Ang mga gerilyo ay gumagamit ng maraming uri ng pagpatayna totoong nakapang&i&ilakbot. %oong kalaganapan ng kilusan ng 8uk *=, ang mga pagpapa&irap at pagpatayng 8uk at mga ka1al na rin ng pama&alaan ay nakapangingilabot $in. Bakit nagkaganito ang mga 2ilipino@ )batay angtugon sa mga paglalara1an ng bu&ay sa %oli at Fili at sa ating mga ulat na pangkasaysayan. Makakabangon kaya tayobilang isang la&i@

Kabanata %ISi Basilio

Buod

%ang tumutunog ang mga batinga1 ng no&e buena si Basilio ay pali&im na nagtungo sa gubat. 2aliit ang bu1an. 3aya:tpaanina1 na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyang ina. )pinag$asal ang kalulu1a ng ina at gunita ng nakaraang may *;taon.

%amatayan ang kanyang ina. May $umating na lalaking sugatan. 2ina&akot siya ng ka&oy na ipansusunog sa bangkay ngina at ng sugatang lalaki. May $umating pang isang lalaki. #umulong ito sa pagtatalsakan ng ka&oy at paglilibing sakanyang ina.

malis siya sa gubat. (ummu1as ng Maynila. Maysakit at gulanit ang $amit. %inais nang pasagasa sa mga karu1a&e $a&il

sa &irap at gutom. %atagpuan niya sina 3ap. #iyago na katatpos $al&in sa beateryo si Maria 6lara. 3inu&a siyang katulongo utusan. 2ingaral sa (etran. nang taon9 1ala siyang nabibigkas kun$i ang pangalan niya at ang salitang a$sum o naritopo. Minaliit siya $a&il sa luma at gulanit na suot. Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos niyangsa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may >- lamang ang nagtatanong $i na sumama ang loob niya. %angmagsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay apro7a$o. Ang siyam niyangkasama&an sa pagsusulit ay nangagulit na la&at.

)katlong taon. %aisipan ng pro?essor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niya:y tanga upang magpata1a saklase. %atugon ni Basilio ang tanong. 2arang loro siya sa pagsagot. %oo:y $i na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito:y$i naman nakapagpapata1a sa klase@ %a1alan ng sigla sa pagaaral si Basilio. %guni:t isang pro?essor niya angnasiya&ang tumanggap ng &amon ng mga ka$ete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estu$yante niya na inilaban niyasa mga ka$ete sable laban sa baston. %amayani si Basilio sa labanan. %akilala ng pro?essor. %ang magtapos9 sobresalienteat may mga me$alya pa.

Mu&i si 3ap. #iyago sa mga prayle mula nang magmong&a si Maria 6lara. 2inalipat si Basilio sa Ateneo Muniipal. Malakiang natutu&an ni Basilio. %agsulit siya sa pagkabatsilyer. )pinagmalaki siya ng kanyang mga pro?esor. %akasulit siya atkumu&a ng me$isina. 2agkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pagaaral si Basilio. 3aya $i pa man nakakatapos ay

nakapanggamot na siya. At &uling taon na ng pagaaral ni Basilio. 2agkatapos niya:y pakaksal na sila ni 8uli.


*. #otong malaki ang bilang ng mga magaaral sa klase noong pana&on nina Rizal H ;-- &anggang >-- sa isang klase.2aano magiging mabisa ang pagtuturo@

/. Dito:y inilara1an ni Rizal ang &igt na kaunlaran ng mga 8esu1ita sa Ateneo kaysa mga Dominiko na siyang &alosnamama&ala sa pagtuturo sa 2ilipinas.

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it #ailangang ,alihim ,a ang ,agtungo ni Basilio sa gubat na ari ni Ka,+ Tiyago.

Tugon

Aya1 na niyang maungkat nino man ang kanyang ka&apon. 'iya:y pinag&a&anap pa rin ng bats sa liko$ ng may *; taonnang nakakalipas.


9/47

Kabanata %IISi Simoun

Buod

2au1i na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at li1anag na palapit. %angubli siyan sa puno ng baliti. 'akabila ng puno tumigil ang $umating. %akilala ito ni Basilioang magaala&as nang magalis ito ng salamin. %angsimulangmag&ukay si 'imoun sa tulong ng isang asarol. %aalaala si Basilio. )to ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina atsa pagsunog sa isa pang lalaking $oon namatay. %agisip si Basilio. 'ino sa $ala1ang lalaking ito ang namatay o angbu&ay na nagbubu&ay 'imoun ang si )barra@

%apakita na kay 'imoun si Basilio at nag &an$og ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay *; tonna ang nakalilipas. #initutukan ni 'imoun ng baril si Basilio. 'ino ako sa palagay mo@ tanong ng magaala&as. #ugon niBasilio. 3ayo po:y isang taong ma&al sa akin, kayo:y ipinalalagay ng la&at, matangi sa akin, na patay na at ang mgakasa1ian sa bu&ay ay ma$alas kong ikinalulungkot. (umapit si 'imoun sa binata. Aniya9 Basilio, ika:y nag&a&a1ak ngisang li&im na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo:y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ngaking mga balak. At sinabi ni 'imoun na $apat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin."Gayunman, &in$i ko mara&il pagsisi&an na ika:y $i ko patayin. Gaya ko rin ay may $apat kang ipakipagtuos sa lipunan.)ka1 at ako ay u&a1 sa katarungan Dapat tayong magtulungan.

At inamin ni 'imoun na siya nga si )barra. )sinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong $aig$ig upang magpakayaman.%agbalik upang ibagsak ang pama&alaang marumi suk$ang ipag$anak ng $ugo. 'iya ra1 ay sa$yang nagpapalala sa pagiimbot at pagmamalabis ng taong pama&alaan at simba&an upang gisingin ang $am$amin ng bayan sa pag&i&imagsik.

%guni:t sinu1atan niya sina Basilio at mga kasama&an na nagbabalak magtayo ng paaralan ng 4ikang 3astila at&umi&inging ga1ing lala1igan ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan ang mga 3astila at 2ilipino. )tora1 ay magbibigay $aan sa 2ilipinas sa pagiging bayang 1alang sariling pagkukuro, 1alang kalayaan at pati kapintasan ay&iram $a&il sa pagpipilit mang&iram ng 1ika. )big ra1 nina Basilio na matula$ ang 2ilipinas sa mga bansang magugulo sa#imog Amerika


10/47

%apuna ni 'imoun na &in$i naantig ang kalooban ni Basilio. )nulos niya ng tuya si Basilio. 'inabi ni 'imoun na 1alangginaga1a si Basilio kun$i tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. 2aano ako makapag&i&iganti@ tanong ni Basilio.Ako:y $u$urugin lamang nila. 'inabi ni 'imoun na tutulungan siya. 8in$i na ra1 bubu&ayin ng pag&i&iganti ang ina okapati$ niya, tugon si Basilio. Ano ang mapapala ko kung sila:y ipag&i&iganti@ .

Makatulong sa iba nang $i mag$anas ng gayon $ing kasa1ian, tugon ni Basilio. Ang pagpapauman&in ay $i lagingkabaitan, ito:y kasalanan kung nagbibigaay$aan sa pangaapi. 4alang mangaalipin kung 1alang paaalipin. At ipinaalaalani 'imoun na sa pagaaral ni Basilio ay maaaring $anasin nito ang $inanas ni )barra. %agtaka si Basilio. 'iya na ra1 anginapi ay siya pa ang kamumu&ian. (ikas sa tao ang mamu&i sa kanyang inaapi, ani 'imoun. %guni:t $i ko silapinakikialaman5 pabayaan nila akong makaga1a at mabu&ay. #ugon ni Basilio na sinun$an ni 'imoun ng9

At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga $am$aming mabuti o masama ay namamana ng anak. 3ayo ay 1alang

&anga$ kun$i isang munting ta&anan, kaunting kagin&a1a&an, isang asa1a5 isang $akot na bigas5 at iyan ang mit&iin ngmarami sa 2ilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo:y mapala$ na.

Magmama$aling ara1 na. Matapos sabi&ing $i niya pinagbaba1alan si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang li&im aysinabing kung may kailangan si Basilio ay magsa$ya lamang ito sa kanyang tanggapan sa Esolta. %agpasalamat si Basilio.%ai1an si 'imoun na nagiisip9 Di kaya niya napani1ala si Basilio sa pag&i&iganti o may balak itong mag&iganti nguni:tnaglili&im lamang at nais sarilinin iyon o sa$yang 1ala nang &anga$ mag&iganti. (along nagtumining sa loob ni 'imounang matin$ing nasa na makapag&iganti.


*. Matatanto sa pagaakala ni Basilio na ang 3astila ay 1ikang siyang maguugnay sa mga 2ilipinong may iba:t ibang1ikain na isa si Rizal sa mga unang nagisip sa pangangailangan natin ng isang pambansang 1ika.

/. 'i )barra kailanma:y $i nakita ni Basilio kun$i nang $umating ito sa gubat at makatulong niya sa paglilibing sa kanyang

ina. %ang $umating si )barra. Di pa nakikita ito ni Basilio, ay nangyari na ang pagtatago niya sa mga gu1ar$iya sibil.3atapusan ng Oktubre nang $umating si )barra sa 2ilipinas mula sa Europa. )ka/; ng Disyembre nang maganap ang&abulan sa la1a. Dala1ang bu1ang maysakit si Basilio sa gubat sa pagkakan$ili nina #an$ang 'elo. Bisperas ng 2askonang maisipan niyang &anapin ang ina at sila:y magkita ni )barra sa unang pagkakataon. %ang magkita sila uli ay sa ba&ayna ni 3ap. #iyago nguni:t si )barra ay nagbabalatkayo nang isang 'imoun at $i nakilala ni Basilio.


11/47

Tugon

a. %a si )barra ay bu&ay pa.b. %a si )barra:t si 'imoun ay iisa. )to ay maaaring magpa&amak sa kanya at sa balak niyang pag&i&iganti.

3+ Ba#it di ,inatay ni Simoun si Basilio u,ang ,angalagaan ang #anyang lihim.

Tugon

a. 'i Basilio ay katula$ $in niyang sa1impala$ sa pama&alaan at simba&an.b. 'i Basilio ay $i makapagsusuplong $a&il pinag&a&anap $in ito ng mga sibil.

k. May mga utang na loob si Basilio kay 'imoun tula$ ng inamin na rin ng estu$yantepagkapagamot ni )barra kay 'isa atpagka&ukay ng pinaglibingan nito.. 8igit na panini1alaan ng pama&alaan si 'imoun kaysa kay Basilio.$. 3ailangan ni 'imoun ang kabataang tula$ ni Basilio sa balak niyang pag&i&imagsik. At sa kabataan ay si Basilio ang &igitsa la&at na makauuna1a kay 'imoun.

4+ Paano na#a,ang-aali,in ang isang )i#a.

Tugon

3ung ang 1ikang ito ay $ating sa isang mananakop, ito ay nagiging sagisag ng kapangyari&an kaya:t ito aypinag&a&angaran ng mga sakop $a&il katutubo sa tao ang mag&anga$ na tumaas, o tumayog.


12/47

)tinuturo ng mga kura na isa sa mga mabtuing katangian ng mga 3atoliko ay ang pagtitis at pgasa sa mga milagro ng'anto


13/47

Buod

'a ba&ay ni 3abesang #ales nakipanuluyan si 'imoun. )to:y nasa pagitan ng 'an Diego at #iyani. %ag$ara&op si 3abesang#ales ngunit $ala nang la&at ni 'imoun ang pagkain at ibang kailangan at $ala1ang kaban ng mga ala&as.

)pingmalaki ni 'imoun ang kanyang rebolber kay 3abesang #ales. %ag$atingan ang mga mamimili ng ala&as. 'i 3apitanBasilio, ang anak na si 'inang at asa1a nito, 'i 8ermana 2en&ang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa bir&enng Antipolo. Binuksan ni 'imoun ang $ala1ang maleta ng ala&as. Mga ala&as na may iba:t ibang uri, ayos, at kasaysayan.

%apatingin si 3abesang #ales sa mga ala&as ni 'imoun. %aisisp niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutu$yosiya ni 'imoun, nilalait ang kanyang kapa&amakan. 'a bisperas pa naman ng ara1 ng kanyang pagalis sa ba&ay niyangiyon isa lamang pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay 8uli at makapagbigay ng kapanatagan

sa matan$a na niyang ama. 4ala namimili isa man sa mga nagsita1a$ sa mga luma ang makasaysayang ala&as ni'imoun.

)nilibas ni 'imoun ang mga bagong &iyas. Dito namili sina 'inang at iba pa. 'iya ra1 ay namimili rin ng ala&as, ani si'imoun. #inanong si 3abesang #ales kung may may ipabibili. )minungka&i ni 'inang ang ku1intas. #ina1aran aga$ ni'imoun ng makilalang iyon nga ang ku1intas ng kasinta&ang nagmong&a. (iman$aang piso. O ipagpalit ng 3abesa sa alinmang &iyas na maibigan niya. %agisip si 3abesang #ales. Ani 8ermana 2en&ang ay $i $apat ipagbili iyon $a&il minabitupa ni 8uli ang paalila kaysa ipagbili iyon. )sinangguni ra1 muna ni 3abesang #ales sa anak ang bagay na iyon. #umango si'imoun.

%gunit nang nasa labas na ng ba&ay ay natana1 ni 3abesang #ales ang prayle at ang bagong gumaga1a ng lupa.%angagta1anan pa iyon ng makita si 3abesang #ales. #ula$ niya ay isang lalaking nakita ang kanyang asa1a na kasamaang ibang lalaki at pumasok sa isang sili$ at nangagtatat1anang inagla&i ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng ba&ay sikabesang #ales. 'inabi kay 'imoun na $i niya nakausap ang anak.

3inabukasan, 1ala si 3abesang #ales. Gayun$in ang rebolber ng magaala&as1ala sa kaluban at ang naroroon ay isangsulat at ku1intas ni Maria 6lara. 8umingi ng pauman&in si 3abesang #ales sa pagkaka&u&a ng baril na kailangan $a1 niya

sa pagsapi niya sa mgas tulisan. 2inagbilinan si 'imoun na magingat sa paglaka$ sapagkat pagna&ulog ang magaala&assa kamay ng mga tulisan ay mapapa&amak ito. Ani 'imounsa 1akas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan92anga&as ngunit mabuti nga itomarunong tumupa$ sa mga pangko.

Dinakip ng mg a gu1ar$iya sibil si #an$ang 'elo. %atutu1a si 'imoun. #atlo ang pinatay ni 3abesang #ales ng gabing iyon.Ang prayle, ang lalaking gumaga1a sa lupa, at ang asa1a nito ay nagkaroon ng ma$ugong pagkamatayputol ang leeg atpuno ng lupa ang bibig. 'a tabi ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng #ales na isinulat ng $aliringisina1sa1 sa $ugo.

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it #ina Kabesang Tales nanuluyan si Simoun.

Tugon

Ayon sa sabi ng magaala&as, iyon ang pinakamaliki at pinakamasinop na ba&ay sa pook na iyon. Ang tunay na layunin ni'imoun ay makilala nang lubusan si 3abesang #ales na sa balita niya sa mga nangyari rito ay maaaring isang taong akmapara sa balak niyang mag&iganting pag&i&imagsik.

/+ Ba#it natu)a si Simoun sa gina)a ni Kabesang Tales ng ,ag#uha ng #anyang baril.

Tugon

%akilala niya ang pagkalalaki ang pagkamaginoo ni 3abesang #ales. )pinalit pa sa rebolber ang agnos na aya1 sanangpakialaman $a&il 1alang pa&intulot ang anak. %akita niya sa kabesa ang isang taong &inog ang $ib$ib sa init ng kanyangpag&i&iganti. )to ang kailangan niyang makasama sa kanyang pag&i&imagsik.

0+ Ba#it natu)a ,a si Simoun ng da#,in ng mga gu)ardiya sibil si Tandang Selo.

Tugon

(along maglalatang ang galit ni 3abesang #ales at lalong mapapa$ali ang pag&imok niya rito upang mag&imagsik.

Kabanata ;I(os Ba


14/47

%aglalaro ng tresilyo sa ba&ayali1an sa (osBanos ang 3apitan 8eneral, si 2a$re 'ibyla at 2a$re )rene. Galit na galitnaman si 2a$re 6amorra. 8in$i alam ng &uli na kaya nagpapatalo ang $ala1ang kura ay sapagka:t nais nilang makalamangsa isa sa pakikipagusap sa 3apitan ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan.

'amantalang nagsusugal ay pinagaralan at pinasya&an ng 3apitan ang mga papeles ng pamama&ala na inisaisa ngkali&im pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. 'aka na ang ukol sa paaralan ng kastila.%aroon si Don 6usto$io at isang prayleng Dominiko si 2a$re Fernan$ez.

%agalit si 2a$re 6amorra $a&il sa isang sina$yang maling sugal ni 2a$re )rene na ikinapanalo ng 3apitan. 2unyales, si3risto na ang makipagsugal sa inyo ani 2a$re 6amorra at tumayo na.

'i 'imoun ang pumalit kay 2a$re 6amorra. 'iya ay biniro ni 2a$re )rene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante.

2umayag si 'imoun. 4ala ra1 namang maitataya ang kura. Ani 'imoun9 Ako:y babayaran ninyo ng pangako. 3ayo 2a$re'ibyla, sa ba1at limang bilang ay mangangako na kayo:y $i kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsuno$ sakabuti&ang asal


15/47

%agsalita si 2a$re Fernan$ez na isa ring Dominiko9 2ulitika&in natin sila para $i nila masabing tinalo nila tayo. 'a &alip nalabanan natin sila ay sangayunan natin at puri&in sa balak nila. Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan5 kakaunti tayo,marami sila. 3ailangan natin sila, tayo:y $i nila kailangan. %gayo:y ma&ina ang bayan. %gunit bukasmakala1a:y lalakasiyan. Matu1i$ ang mga ka&ilingan ng mga estu$yante. 3ikilala pa sila sa atin ng utang na loob. Gumaya tayo sa mga8esu1ita.

(along nagalit si 2a$re 'ibyla nang mabanggit ang &esu1ita. %agsaba$ sabaran ang magkaka&arap at $i nauna1aan angla&at. 2umasok ang kura sa (os Banos upang sabi&ing naka&an$a na ang panang&alian.

'iyang pagbulong ng mga 3a1ani sa 8eneral. Ang anak noong si 3ab. #ales ay &umi&iling na palayain ang kanyang nunona napipiit kapalit ng ama.

3umatig si 2a$re 6amorra sa pagpapalaya. 'umangayon ang 8eneral.

Mga Tulong sa Pag-aaral

*. Ang pagtuturo noon ay nasa kamay &alos ng mga Dominiko.Magkagalit ang mga Dominiko at ang 8esu1ita.


16/47

estu$yanteng may katalinu&an at 1ala sa kanya ang asal panginoon ng maraming prayle. Dilat ang mga mata niya sakatoto&anan.

Kabanata ;II

Placido Penitente

Buod

Malungkot na patungo sa nibersi$a$ ng 'anto #omas si 2lai$o 2enitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pagaaraltula$ ng nasabi na niya sa / sulat niya sa ina. 2inakiusapan nga lamang siya ng ina na ka&it batsilyer sa artes ay mataposniya.%asa ikaapat na taon na siya.

Ang pag&a&anga$ ni 2lai$o na magtigil ng pagaaral ay palaisipan sa kanyang mga kababayang taga #ana1an. 'iya angpinakamatalino sa bantog na paaralan ni 2a$re 0alerio roon. 8in$i naman siya sugarol, 1alang kasinta&ang magyayayangpakasal, at laban sa mga aral ng #an$ang Basyong Makunat, masalapi.

%agulat pa si 2lai$o nang makapasok na siya sa Magallanes


17/47

;. 3atatapos noon ng bakasyong para2asko kaya bagong balik sa paaralan ang mga estu$yante.

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it nais nang tumigil ni Placido sa ,ag-aaral.

Tugon

Apat na taon nang siya:y nagaaral ngunit $i pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro gayong lagi siyang nagaaral ngleksyon. 8in$i sana gaanong masakit sa kanya kung siya:y 1alang &anga$ kun$iang pumasa. %gunit siya:y matalino, ibigniyang matuto. 'iya ang i$olo sa katalinu&an sa kanilang bayan.

/+ 1no ang #ahulugan ng ,angalang Placido Penitente.

Tugon

2lai$o9 3almante o mapayapa at penitente ay nag$urusa.

0+ Ba#it ayon #ay Pelaez ay )alang hindi nangyayari sa mga #agustuhan ni Padre amorra sa mga babae saTiyani >liban #ay 'uli.?

Tugon

#inatakot ng prayle na ang mga kapati$ o magulang ng babae ay maipabibilanggo o maipapatapon kung $i masusuno$ angkanyang kagustu&an. At iyon ay alam ng mga $alaga na totoong nangyayari.

2+ Ba#it da) na si 'uli man ay babagsa# din.

Tugon

3ilala ni 2elaez ang ka&ayupan ni 2a$re 6amorra at nanini1ala siyang $i magtatagal at makakaga1a ng paraan ang kurana maku&a ang ibig kay 8uli.

3+ 1nu-ano ang ,una ni izal sa ,ag-aaral ng #arani)ang #abataan noon.

Tugon

3arami&an noo:y 1alang natutu&an $a&il9

a. (iban sa Ateneo, ang mga estu$yante ay $i nag$a$ala ng aklat, lalo na sa '#.

b. %apakalalaki ng bilang ng mga estu$yante.

k. May ma&abang pagpapalagay ang mga guro sa estu$yante.

$. Ma$alas ang ara1 na 1alang pasok.

Kabanata ;III1ng Klase sa Pisi#a

Buod

)sang sili$ na talu&aba ang sili$ ng klase. Ang upuan ay parang &ag$an na tatlong baytang at nakapaligi$ sa ; panig ngsili$. 'a isang $ulo ng sili$ ay ang &apag ng guro na sa liko$ ay ang pisarang may nakasulat na 0i7a na naroon mula panang unang ara1 ng pasukan sa taong iyon. 4alang palamuti ano man ang mga $ing$ing na bato. May mga kasangkapansa pisika nguni:t ito ay nakasusi sa isang apara$or na may salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klasemula sa malayo tula$ ng 'antisimo ng 2are. )yon ay ipinakikita lamang sa mga $ayu&an upang $i masabi ng mga ito nana&u&uli ang '# sa ibang bansa sa ka&usayan sa pagtuturo at kaya lamang $i natututo ang mga 2ilipino ay $a&ilkatutubo ang 1alangkatalinu&an.

Ang guro, si 2a$re Millon ay isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiya sa 3ole&iyo ng 'an Juan $e (etran. )yonang una niyang pagtuturo ng pisika.

nang tinanong sa klase ang isang antukin. 2arang ponograpo itong tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sasalamin, ba&agi nito, kauriang bubog o kalaing. 2inatigil ng guro ang estu$yante. 2inilosopiya ang musika. 3ung kalaing,metal at bubog $a1 ang salamin ano ra1 uri ang ka&oy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigi@ Ditinugon ng estu$yante ang tanong. )pinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaan$ar saponograpo. 2inatigil uli ang estu$yante, muling tinanong sa sampay bako$ na kastila.

Binulungan ito ni 2elaez. Mali ang i$inikta. 'inuno$ nito. %ata1a pati ang guro matapos insultu&in ang estu$yante.Binigyan uli ng tanong sa ba&agi ng salamin. 3ung ano ang ibaba1 ay siyang salamin, bale 1ala ang &arapan5 angma&alaga:y ang nasa likuran. Di ba@ %alito ang estu$yante. (a&at ay sumesenyas na sumangayon na siya at na$ikta&ansiya ni 2elaez nang 6one$o, 2a$re,


18/47

Bulong ni 2elaez9 Bibingka

#ina1ag ng propesor si 2elaez. #umayo ang tina1ag. %apabubulong ito kay 2lai$o. 'a katatapak sa paa ni 2enitente aynapasiga1 sa sakit ang taga$ikta. 'iya ang tinatanong ng propesor matapos na siya:y mura&in at taguring espiritu sastre.'inasabi ng aklat na ang mga salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o &in$i@ tanong ng guro.

Ganyan ang sabi ng aklat, 2a$re, tugon ni 2lai$o.

Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang magkabilang muk&a ay pinakintab ng maigi at ang isangmuk&a ay kinulapuan ng tinggang puti, tama@

)yan ang sabi ng aklat,2a$re@

Ang tinggang puti ba ay kalaing@

'abi po ng aklat.

Ergo na estu$yanteng $i pumapasok nang 1alang nalaman at lumabas nang sa gayon $ing kalagayan.


*. 'i 2a$re Millon9

a. #apos sa pilosopiya at teolo&iya at ma&ilig sa metapisika


19/47

sumulat ng 0)0A


20/47

*+ Sino si Ginoong Pasta.

Sagot

)sang bantog na mananaggol ng Maynila.

/+ 1nong #laseng mamamayan ang inilara)an na izal sa ,ag#atao ni G+ Pasta.

Sagot

'iya ang sumasagisag sa mga 2ilipinong nagnanais na manatiling sakop ng mga 3astila ang 2ilipinas.

0+ 1nong #atauhan ang i,inahi)atig sa ,a,el ni Isagani.

Sagot

'iya ay simbulo ng mga kaisipan na naglalaman ngmga i$ealismo ng mga pangarap tungo sa pagkakaroon ng $emokrasyaat kalayaan.

Kabanata ;%I1ng Kasa)ian ng Isang Intsi#

Buod

'i Luiroga, isang negosyanteng )ntsik na nag&a&anga$ magkaroon ng konsula$o ang kanyang bansa ay nag&an$og ngisang &apunan. Dinalu&an ito ng mga tanyag na panau&in, mga kilalang mangangalakal, mga prayle, mga militar, mgaka1ani ng pama&alaan, gayun $in ang kanilang mga suki.

Dumating si 'imoun at nang singilin niya si Luiroga sa utang na siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. )nalok ni'imoun na ba1asan ng $ala1ang libong piso ang utang ni Luiroga kung papaya gang intsik na itago sa kanilang bo$egaang mga armas na $umating. 8in$i ra1 $apat mangamba ang )ntsik, sapagkat ang mga baril ay untiunting i lilipat saibang ba&ay na pagkatapos ay gaaga1an ng pagsisiyasat at marami ang mabibilango. 'iya ay lalaka$ sa mga mapipiitupang kumita. %apilitang sumangayon si Luiroga. Ang pangkat ni Don 6usto$io ay naguusap tungkol sa komisyongipapa$ala sa )n$ia para pagaralan ang pagga1a ng sapatos para sa mga sun$alo.'a pulutong ng mga pari, ay pinaguusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa Luiapo na pinamama&alaan ni Mr. (ee$s.

Mga Tanong at Sagot

*. Bakit nag&an$a ng isang malaking &apunan si Luiroga@

'agot

'iya ay nag&a&anga$ na magkaroon ng konsula$o ang #sina sa 2ilipinas.

/+ Ba#it iginalang ni &uiroga si Simoun.

Sagot

Da&il sa pagiging malapit nito sa kapitan8eneral.

0+ Ba#it nag#autang si &uiroga #ay Simoun ng siyam na libong ,iso.

Sagot

3umu&a siya ng tatlong pulseras kay 'imoun na ibinigay niya sa isang babaeng kaibigan ng isang makapangyari&anglalaki.

Kabanata ;%II1ng Perya sa &uia,o

Buod

Magan$a ang gabi. Ang perya:y punongpuno ng panonoorin at manonoo$. Ang */ galing sa ba&ay ni Luiroga ay patungosa kubol ni Mr. (ee$s. #u1angtu1a si 2a$re 6amorra sa $ami ng magagan$ang $alagang nakikita lalo na nangmakasalubong si 2aulita na kasama nina )sagani at Donya 0itorina. 2unyales 3ailan pa ako magiging kura sa Luaipo,anang makamun$ong prayle at kinurot sa tiyan si Ben !ayb. 'i )sagani nama:y inis sa ba1a:t tumititig kay 2aulita.

May pinasok na tin$a&an ng mga tautau&ang ka&oy ang pangkat nina 2a$re 6amorra. %ag&a1igan silasila. Ang isa ra1ay ka&a1ig ni !ayb. 3a&a1ig $a1 ni 2a$re 6amorra ang isa. Marami ang lilok na anyong 2rayle.

May isang ku1a$rong tanso ng babaing pisak ang mata, gulagulanit ang $amit, nakalupasay at namimirinsa atnamimirinsa ng lumang $amit. Ayon kay 2a$re 6amorra ay isang &anggal ang umisip ng lara1ang iyon. 'umagot si Ben!ayb na iyon ay ayon sa pamagat9 la 2renza Filipina o prinsang ginagamit sa 2ilipinas. )sa namang ku1a$ro ay


21/47

naglalara1an ng isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga gu1ar$iya sibil. 2amagat Ang Bayan naAkaba . 2inagta1anan $in nila ito.

May nakitang lara1an na ka&a1ig ni 'imoun. 8inanap nila ang magaala&as. 4ala ito. Ayon kay 2a$re 6amorra:y natakotna baka pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. (ee$s. Ani Ben !ayb naman9 Baka natakot na matuklasan natinang li&im ng kanyang kaibigan si Mr. (ee$s. Makikita ninyo:t ang la&at ay sa salamin lamang.


*. Ang perya ay &in$i iisang tin$a&an ng mga laruan o pabaril na tula$ ng kasalukuyang gamit ng taguring ito. )to ay Fair omga kubol ng siriko, ma&ika


22/47

Sagot

3ay )bbara.

0+ 1no ang i,inahihi)atig ng naging rea#syon ni Padre Sal$i ,ag#ata,os ng salaysay ni Imuthis.

Sagot

)to ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga prayle sa kanilang kasamaan at pagpakasal.

Kabanata ;I;1ng Mitsa

Buod

(umabas sa klase si 2lai$o 2enitente. 8in$i na siya ang $ating mapagtimpi. Galit na galit siya. %ais niyang guma1a ngisang liboNt isang pag&i&iganti. 2arang ibinubulong ng kanyang bu$&i9 2lai$o 2enitente, ipakilala mong ika1 ay maykarangalan, na ika1 ay matapang at maginoo. #agaBatangas ka na ang paglait ay &inu&ugasan ng $ugo.

%akitang nag$aan ang isang sasakyang kinalulunanan nina 2a$re 'ibyla at Don 6usto$io. %ais niyang &abulin ang kura ati&agis sa ilog.

%apa$aan sa Esolta. May naraanang $ala1ang Agustino sa pinto ng basar ni Luiroga. )big paguun$ayan ng suntok.

%agpigil. May naraanang $ala1ang ka$ete na nakikipagusp sa isang ka1ani. 'inagasa niya ito. #umabi ang mga ka$ete.)naali&an ng &amok si 2lai$o.

)nakala na ni 2lai$ong 1ala na siyang pagkakataong magaral. Aniya sa sarili. 8in$i ra1 kami marunong mag&iganti.Dumating na sana ang lintik at nang makita nila.

%aratnan ni 2lai$o sa ba&ay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si 3abesang An$ang. 3ararating nito mula saBatangas. 'inabi ni 2lai$o na $i na siya magaaral. %ag&inagpis ang ina. %akiusap sa anak. %agpaalam si 2lai$o sa ina.Ginala nito ang 'ibakong, #un$o, 'an %iolas, 'to. 3risto. Mainit pa ang ulo. %guniNt nakaram$am ng gutom. %aisipangumu1i. )nakalang 1ala na sa ba&ay inaNt nagtungo na sa kapitba&ay upang makipangginggi. Mali siya. %aroon pa ang ina.%ag&i&intay.

)pinakiusap $a1 ni 3abesang An$ang sa prokura$or ng Agustino na iayos ang suliranin ni 2lai$o sa nakagalit na Dominiko.Aya1 ni 2lai$o. #atalon $a1 muna siya sa i log 2asig o magtutulisan bago magaral na muli. %agsermon uli ang ina ukol sapagtitiis. Di na kumain muna, muling umalis ang binata. %agtungo sa $aungan ng mga bapor. )nisip niyang magtungo sa8ongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle.

Ginabi siya sa paggagala. 4alang natagpuang kaibigan. %apatungo siya sa perya. %akita niya si 'imoun. 'inabi niya $itoang nangyari sa kanya at ang &anga$ niyang pasa 8ongkong. %apatulog siya sa magaala&a.

)sinama ni 'imoun si 2lai$o sa kanyang karu1a&e. 2agkaraan ng pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina 'imounat 2lai$o. %akita nina 2lai$o sina )sagani at 2aulita na namamasyal. %ainggit si 2lai$o. 3inainisan sina 'imoun at)sagani. Anya9 'a ganyan lamang mapapakinabangan. %agpatuloy ng paglalaka$ sina 'imoun at 2lai$o &anggang sapitinnila ang isang ba&ay na munti paga1aan ng mga pulbura na pinangangasi1aan ng $ating guro sa 'an Diego. )natasan si'imoun na pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga militar, gayun$in si 3abesang #ales. %agtanong angguro sa $i pa nila ka&an$aan. Ani 'imoun9 sapat na sina 3abesang #ales, ang mga naging kabinero at isangre&inameyento ng mga ka1al. 3ung ipagpapaliban ay baka patay na si Maria 6lara. #umalima ang $ating guro.

Dala1ang oras na nagusap sa ba&ay ni 'imoun ang magaala&as at ang binata bago umu1i sa kasera&an si 2lai$o.

%ang mapagisa ang magaala&as ay nagtalo ang loob ni 'imoun. 'inurot siya ng bu$&i $a&il ba&agi siya ng kabulukangnais niyang puksain. 4aring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay Elias na tumututol sa kanyang gina1a. %gunitumiling siya. 3ung akoNy tumula$ sa inyo ay patay na ako, aniya. Guma1a ako ng masama upang mabigyang $aan angmabuti. %ilalagnat noon si simoun.

3inabukasan ay buong bait na nakikinig si 2lai$o sa nangangaral na ina. 8in$i tumututol sa mungka&i nito. )pinayo nalamang sa ina na bumalik na sa lala1igan kaaga$ $a&il kung malaman $a1 ng prokura$or na naroon si 3abesang An$angay &i&ingian pa ito ng regalo at pamisa.


*. %akita ni 2lai$o na kasama ni 2a$re 'ibyla si Don 6usto$io, na magpapasiya ukol sa balak na paaralan ng kabataan.

/. Ang salita kayang )ngles na amok


23/47

>. Ang pag&i&imagsik ni 'imoun ay magsisimula sa mga arabal


24/47

3un1a:y payag na siya sapagka:t bati$ niyang sa mga ara1 na iyon ay ibubunso$ na ang ma$ugong &imagsikan kaya:t1ala nang tanging &iling sa ina kun$i umu1i kaaga$ sa lala1igan upang makai1as sa labanan.

8+ 1no ang mitsa ng ,aghihimagsi# ni Simoun.

Tugon

Ang pag&i&imagsik ay parang bomba na &an$a na ngunit 1ala pang mitsa na sisin$i&an upang pasabugin ang bomba. Angpag&i&imagsik ni 'imoun ay may layon9 pagba1i kay Maria 6lara.

Kabanata ;;Si !on ustodio

Buod

Ang usapin ukol sa aka$emya ng salitang kastila ay nasa mga kamay ni Don 6usto$io, na siyang pinagkati1alaan lumutassa suliraning ito.

'i Don 6usto$io $e 'alazar y 'an&ez $eMonte&ere$on$o ay kilalang tanyag saba&agi ng lipunan sa Maynila at tinaguriangPBuena #intaQ. 'iya ay nakapagasa1a ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman ng asa1a, nakapagnegosyosiyaka&it kulang sa kaalaman sa mga tungkuling kanyang &ina&a1akan siya ay pinupuri $a&il siya ay masipag.

%ang bumalik siya sa Espanya 1alang pumansin sa kanya $a&il sa kakulangan niya sa pinagaralan, kaya 1alapang isangtaon nagbalik na siya sa 2ilipinas at nagmagaling sa mga 2ilipino sa kanyang kun1aring magan$ang karanasan sa Ma$ri$.

(umagay siya parang amo:t tagapagtanggol, ngunit siyay nanini1alang may ipinanganak upang magutos at ang iba:yupang sumuno$. Ang 2ilipino:y ipinanganak upang maging utusan, kaya:t kailangang pagsabi&ang lagi na ang mga ito:y sagayon lamang ukol.

'a loob ng labing limang ara1, si Don 6usto$io ay bumuo ng pasiya ukol sa kasulatan at &an$a na niya itong ipaalam sala&at.

Mga Tanong at Sagot

*+ Paano nabigyan ng bansag na ABuena Tinta si !on ustodio.

Sagot

'iya ay naging laman ng mga pama&ayagan sa loob ng ilang lingo at sakanyang 1alang&abas na pakikipagtalo kung kanikanino.

/+Paano siya nag#aroon ng ,ag#a#ataong ma#aha)a# ng na,a#araming tung#ulin.

Sagot

'a tulong ng salapi ng kanyang mayamang asa1a, siya ay nangalakal at tumanggap ng mga pagga1a ng pama&alaan.

0+ 1no ang,alagay ni !on ustodio sa mga Pili,ino.

Sagot

Ang mga 2ilipino ay ipinanganak upang maging utusan.

Kabanata ;;IMga 1nyo ng Taga-Maynila

Buod

%ang gabing iyon ay may pagtatang&al sa teatro $e 0arien$a$es, ang (es 6&o&es $e 6orne7ille ng bantog na mga2ranses. bos kaaga$ ang tiket, at ma&abangma&aba ang &anay ng nagsipasok.

)sang 3astila ang tanging 1alang ba&ala sa pagpasok sa $ulaan. )to:y si 6amarronoi$o na anyong pulubi o palaboy. Maylumapit sa kanya na isang kayumangging lalaki na matan$a at may amerikanang ma&aba:t &anggang tu&o$. 'iya:y si #iyo3iko. 2inakitaan nito ng mga mamisong Me&ikano si 6amarronoi$o. )isa ang kanilang &anapbu&ay9 pag$i$ikit ng mgapaskil.

Anim na piso ang iniupa ng mga 2ranses kay #iyo 3iko. Ani 6amarronoi$o9 E, magkano naman ang ibinigay nila sa mgaprayle@ Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay mauu1i sa mga kumbento.

Ang palabas ay &umati sa Maynila. Mayroong nagsitutol $ito bilang masag1a at laban sa morali$a$, tula$ nina Don6usto$io at ng mga prayle. Mayroon namang nagtanggol $ito. Mga pinuno ng &ukbo at mga marino, ang ka1ani, at


25/47

maraming matataas na tao. (aban ang mga babaing may asa1a o may kasinta&an. Ang 1ala nama:y sangayon sa opera.%aging malaki at malaganap ang bulungbulungan at kasamang nababanggit ang 3apitan 8eneral, si 'imoun, si Luiroga atmga artista.

Ani 6amarronoi$o kay 3iko9 Ang kala&ati ng mga nagsisipasok sa teatro ay manonoo$ $a&il sinasabi ng mga prayle na&u1ag manoo$9 at ang palabas $a&il ipinagbaba1al ng mga prayle. Mabuti ang iyong mga paskil ngunit &igit na mabisangpanta1ag ng tao ang pastoral o pagbaba1al ng mga pari.

%ang makaalis si #iyo 3iko ay may napansin si 6amarronoi$o na mga taong tila &in$i sanay magamerikana at sa 1ari:yumii1as mapuna. Anya9 Mga sekretarya kaya o magnanaka1@ 3inapa ang sariling mga bulsa. 4alang laman. Ano sa akinsino man sila@ anito at nagkibitbalikat. )sang kaga1a$ ng &ukbo ang kumausap sa mga $ikilalang tao na apat o lima saba1at pulutong. 2agkatapos, ang kaga1a$ ay lumapit sa kar1a&e at masiglang nakipagusap sa taong lulan niyon si

'imoun. May narinig ang palaboy na 3astila9 Ang &u$yat ay isang putok. At umalis ang kar1a&e. May binabalak ani6amarronoi$o.

%agpatuloy ng laka$ si 6amarronoi$o. Dala1ang tao ang narinig niyang naguusap. Anang isa na may &a1ak na rosaryoat kalmen9 Ang mga kura ay malakas kaysa 8eneral. Ang &eneral ay umaalis5 ang mga ay naii1an. At yayaman tayo. Ang&u$yat ay isang putok.

Ani 6amarronoi$o9 Doon ang &eneral $ito si 2a$re 'al7i. 3aa1aa1ang bayan %gunit anio sa akin@

'a labas ng $ulaan ay naroon si #a$eo at isang kababayang bagu&an sa lungso$. %iloloko ni #a$eo ang kababayang tangasa pagsasasbi ng mgsa ka&anga&angang kasinungalingan. Maraming mga taong nag$araan ang sinasabi ni #a$eo na mgakaibiga:t kakilala niyang malalaking tao ka&i:t $i totoo. Dumarating sina 2aulita Gomez at ang tiyang si Donya 0itorina.%akilala ni #a$eo si 2a$re )rene na nakabalatkayo nguni:t $i naitago ng tunay na katau&an $a&il sa ma&aba niyang ilong.Dumating $in si Don 6usto$io.

%ang makita ni #a$eo na $umating sina Makaraig, 2eson, 'an$o7al at )sagani ay lumapit ito at bumati sa apat. May labisna tiket ang mga ito $a&il $i sumama sa kanila si Basilio. )nanyaya&ang pumasok si #a$eo. Di na nag&intay ng ikala1ang

paanyaya si #a$eo. )ni1an ang tagalala1igan na nagiisa.


*. 'i 6amarronoi$o ay may pangalang ang ka&ulugan ay &alabos na &ipon $a&il mapulangmapula siya. 'iya ang isang3astilang &in$i nagpapa&alaga s kanyang pagiging 3astila. Gayong may pagka$ugong bug&a1, nang $umating sa 2ilipinasay naging isa lamang upa&an sa pag$i$ikit ng mga paskil sa $ulaan at mga ga1aing kauri nito. )sa siyang kabaligtaran niDon 6usto$io na isa lamang layak sa Espanya na nang maparito ay nagsamantala sa pagiging 3astila at naging mayamanat makapangyari&an.

/. 'alin ng (es 6&o&es $e 6orne7ille9 Mga 3ampana sa 6orne7ille. )to:y nagpapa&i1atig ng mga mananaya1 na babaingmay mga sayang malulu1ang na parang kampana na titik1astik1as samantalang sumasaya1 at pasipasipa sa itaas angmga paa.

Mga Tanong at Sagot

*+ 1nong #asamaang ugali ang ,inulaan ni izal sa mga taong tulad ni amarroncocido.

Tugon

Ang pag1a1alangba&ala sa mga panayayari o mga mangyayari kung ito ay 1alang tu1irang kaugnayan sa kanya ka&itmanga&ulugan ito ng kagulu&an sa bayan o maging ito ay matuklasan niyang may pipinsalaing ilan. )to ay sakit ng lipunan&anggang ngayon. Maraming kabulukan at kati1alian o krimen ang nasassaksi&an nguni:t $i isinusuplong sa mgamaykapangyari&an sapagka:t 1ala namang tu1iran o biglaang samang nagaga1a sa mga nakakita $a&il $i nila naismasangkot sa gulo. Di nila nais na maabala sa pagsaksi sa paglilitis. %guni:t sa $i pagga1a ng karampatang &akbang ngmga nakapunang ito, ang kati1alian o ang krimen ay lalaganap at balang ara1 ang nangapabaya sa pangyayari ay siyangtatamaan niyon. At sa kati1aliang nangyari sa bayan, $i man tu1iran, la&at ay nag$urusa.


26/47

Mga tau&an ni 'imoun. Ang mga ka1al ay pinagsabi&an niyang ibig ng 3apitan 8eneral na magkaroon ng gulo upangmapigil ang pagbabalik nito sa Espanya at $i kaaga$ matapos ang panunungkulan nito sa 2ilipinas. 'a makatu1i$sumalakay man ang mga kampon ni 3abisang #ales ay aakalain ng mga militar na iyon ay ba&agi lamang ini&an$angpagkakagulong sa kagustu&an ng 3apitan 8eneral. At ang &a&arapin ng mga ka1al ay &in$i ang mga tulisan kun$i angmga manong na magtatanggol sa mga prayle. Dito:y gagamitin ni Rizal ang t&eory ni Ma&ia7elli9 2aglabanlabanin mo angiyong nasasakupan at sila:y ma$ali mong mapag&a&arian. 3ung magpapatayan ang mga marinero at militar laban sa mgamanong at on?ra$ia magiging malaya ang pangkat nina 3abesang #ales at ang mga mamamayan sa pagsasalakay sa naisnilang salakayin.

2+ Ba#it na#a,aso# din sa dulaan si Tadeo.

Tugon

Di sumama kina Maaraeg si Basilio $a&il ang &uli ay magrerepaso para sa nalalapit niyang pagsusulit. May tiket para kayBasilio. )to:y ipinagamit nina )sagani kay #a$eo.

Kabanata ;;II1ng Palabas

Buod

Maingay sa $ulaan. (ampas na sa oras ay $i pa nagsisimula ang palabas $a&il 1ala pa ang 3apitan 8eneral. Maynagsisipa$yak ng baston at sumisiga1 na buksan na ang tabing. Maraming pabastos na pag&anga sa mga babae namaririnig sa mga artilyero. Maraming tsismisan. Mausok. Maraming pagtatalo. May isang matigas ang ulo sa isangluklukang $i kanya at aya1 ibigay iyon sa mayaring si Don 2rimiti7o. 8in$i ito napakiusapan ng tagapama&ala.

%agsiga1an ang mga artilyero. )bibigay o &in$i na oo na &in$i %alibang ang mga tao. Ang mga tano$ ay $i makapanga&asmagpaalis sa nasa upuan ni Don 2rimiti7o $a&il sa ito ay isang mataas na tao sa pama&alaan.

Dumating ang 8eneral. #umugtog ng mar&a real. 'i 2epay ay nasa isang palko na &an$og ni Makaraig. 3atapat ito ngpalko ng mga estu$yante. 'i Don 6usto$io ay tinipan ni 2epay sa $ulaan kaya:t $i man ibig ay napilitan angtagapagmungka&i na pasa$ulaan.

Masaya si 2epay. Masaya rin ang mga estu$yante pati si 2eson. 'i )sagani lang ang &in$i $a&il nakita niya sa $ulaan si2aulita na kasama ni 2elaez na kanyang karibal.

)sang 2ransesa ang uma1it, si Gertu$e. )sang a1it na puno ng tsismis ng linggo ang kanyang ipinaririnig. #igas nakasasalin ni #a$eo sa 3astila ng mga salitang 2ranses. Gayon $in ang gina1a ni Juanito 2elaez kina 2aulita at Donya0itorina. 3arani1an naman ay mali si Juanito. ma1it si 'erpolette. May pumalakpak sa una. %akilala ito ni #a$eo. 2a$re)rene na pinapagespiya ni 2a$re 'al7i sa kung sa$yang masama nga ang palabas ng mga 2ranses ay namuk&aan ngmananaya1. 3akilala pala siya ni 'erpolette sa Europa pa.

)sang babae ang $umating na kasama ang asa1a. )pinamalaki ang pag$ating niya nang &uli sa la&at. %ang makitang may

palko pang 1alang laman ay ina1ay ng ginang ang asa1a. 'inutsutan siya ng mga tao. 4ikang paismi$9 Ang mga ungasAkala mo:y marurunong ng 2ranses.


27/47

buki$ ang magsasaka, nakasulong na sa $agat ang mamamalakaya. )ban$o mong may pasine sa li1asan sa ika+ at ikapa lamang ng gabi ay marami nang nag&i&intay na bata at matan$a sa pagpapalabasan. 2ag sinabing oras2ilipino ito:ymga minuto o oras na una kaysa tak$ang tipanan.

/. Ang bisa ng pagibig. 'i isagani na pinakamasipag at tagapagtaguyo$ ng paaralan ay $i pumansin sa pagkakatu1a atpagtalakay ukol $ito ng mga kasama&an $a&il sa malaki niyang panibug&o at galit kay 2aulita. )to ring $am$aming ito ni)sagani ang sisira sa tagumpay na balak ni 'imoun sa $akong &uli.

;. 8in$i magkasama sa palko sina Don 6usto$io at 2epay. Ma&alay para sa Don ang makitang kasama ang mananaya1.

>. 'ina #a$eo at 2elaez bilang manonoo$. 'i #a$eo ay isang uri ng manonoo$ na $i $apat natatagpuan sa $ulaan. 4alasiyang nakikita o nais makita kun$i ang kapintasan at kasiraan ng kanyang pinapanoo$. 'i Juanito 2elaez naman ay

&alimba1a ng isang ungas na ginagamit ang kaunting kaalaman


28/47

Kabanata ;;IIIIsang Bang#ay

Buod

ang gabing iyon5 i#a,ito5 ay ma#ala)ang umalis at dumating si Simoun sa bahayna may iba9t ibang taong #asama+ a#ita siya ni Ma#araig nang mag-ii#a)alo samay daang Cs,ital5 mala,it sa #umbento ng Sta+ lara+ a#ita siya niamarroncocido sa may dulaan nang mag-ii#asiyam na may #ausa, na tilaestudyante+

Si Basilio ay dir in nanonood+ agrere,aso siya sa bahay+ 'indi na nag-sasama samga #amag-aaral mula nang tubusin si 'uli sa ,ag#a#aalila+ Pinag-aralang mabutiang ,ag,a,agaling #ay Ka,itan Tiyago na noon ay lalong naging mahirao ,a#iba-gayan+ Kung minsan ay mahal na mahal nito si Basilio at #ung minsa9y nilalait+Pabigatnang ,abigat ang #aramdaman nito+

1ng ,agbaba)as sa ,aghitit ni Ka,itan Tiyago ay isinasaga)a ni Basilio ngunit#ung nasa lala)igan o nasa ,aaralan siya9y may nagbibigay ng labis na a,yan samatanda+ Si Simoun at si Padre Irene lang naman ay )alang itinatagubilin #ayBasilio #undi ang ,agalingin ang maysa#it5 ,agtiisan ito sa ,ag-aalaga+

Sa ,agrere,aso ni Basilio ay dumating si Simoun+ Mula nang mag#ita sila sa San

!iego ay noon lamang sila nag#ahara,+ Kinumusta ni Simoun ang maysa#it+Malubha5 ani Basilio+ Malala na ra) ang #alat ng lason sa #ata)an+ Tulad da) ngPili,inas5 ani Simoun+

'inimo# ni Simoun si Basilio na ma#iisa sa himagsi#an liban sa ,ama-halaangKastila dahil ang hindi #a#am,i sa #anila ay ituturing na #aa)ay na da,at ,ata-yin+ Inatasan ni Simoun si Basilio na ita#as si Maria lara mula sa #umbento niSta+ lara habang nag#a#agulo ang buong lungsod+

Sinabi ni Basilio na huli na5 dahil sa nag,a#amatay na si Maria lara+ aroon siyasa #umbento u,ang ma#ibalita #aya niya nabatid+ ang bumali# siya ay na#itaniya ang liham na ,adala ni Padre Sal$i #ay Padre Irene na siyang nag,abasa ni-

yon #ay Ka,itan Tiyago na nag,anangis nang mabatid na ,atay na si Maria lara+

(itong-lito na ,ata#bong nanaog ng bahay si Simoun+ a)ala sa ,ag-aaral ang isi,ni Basilio+ 1ng naglaro sa isi, ay ang #ahabag-habag na buhay nina Ibarra atMaria lara+

Mga Tanong at Sagot

*+ Ba#it ninasa ,a ni Basilio na gamuting mahusay si Ka,itan Tiyago gayong siya9yhira, na hira, ditto at ,abayaan lamang niyang mamatay ay ta,os naang hira, niya.


29/47

Sagot

May marangal na budhi si Basilio+ asa isi, niyang lagi ang #inabu#asan nila ni'uli na aya) niyang mabahiran ng maruming #aha,on+

/+ Ba#it inihambing ni Simoun si Ka,itan Tiyago sa ,amahalaan ng Pili,inas.

Sagot

Tulad ni Ka,itan Tiyago na ang lason ng a,yan ay lagana, na sa buong #ata)an5dahil sa lagana, na sa buong #ata)an5 dahil sa lagana, na #abulu#an sa bayan5 aymala,it nang Amaglagot ang bayang Pili,inas+

0+ Ba#it #ailangang-#ailangan ni Simoun si Basilio sa #anyang ,aghihimagsi#.

Sagot

Si Basilio lamang ang tangi #ay Simoun at Ka,itan Tiyago ay siyang na#a-#i#ilala#ay Maria lara na #ailangang ilabas sa Sta+ lara+ Si Basilio lang dahil #ailanganni Simoun na ,angasi)aang maigi ang mga ,ang#at ng #anyang ,ag-aalsa+

2+ 1no ang ma,u,una sa inihandang ,aghihimagsi# ni Simoun na )i#a nga niya5#ung buhay si Elias5 ay isa sa mga tututol.

Sagot

'indi ,ara sa bayan ang layunin ni Simoun sa ,aghihimagsi# na ito+ Ito9y gina)alamang niyang #asang#a,an sa isang ma#asariling layunin---ang ma#a-,aghigantiat mailigtas si Maria lara sa mga ,agdurusa sa #umbento+

3+ Ba#it na,ablis ang ,ag#alason ng #ata)an ni Ka,itan Tiyago.

Sagot

Kung )ala si Basilio ay binibigyan ni Padre Irene ng maraming a,yan ang maysa#itD tulad ng ,ag,a,alala ni Simoun sa sa#it ng bayan+ Si Padre Irene ay mayhangad sa lalong madaling ,ag#amatay ni Ka,itan Tiyago dahil naga)a niyangsiya ang ma,amanahan ng lahat ng ari-arian ng matanda+

Kabanata ;;I%Mga Pangara,

Buod

Maguusap sina )sagani at 2aulita sa (uneta. 8an$ang&an$a si )saganisa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. 2any ra1 ang tingin ni )sagani sa mga 2ransesa. 3ayara1 siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni )sagani. 'i Donya 0itorina ra1 angmay ibig kay 2elaez. %agkata1anan ang $ala1a.

%agkapalitan sila ng mga pagtana1 sa kinabukasan. %ais ni )sagani na sa nayon manira&an. 2inakaiibig ra1 niya angkanyang bayang iyon. Bago ra1 niyanakita si2aulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligaya&an at magan$angmagan$a para sa kanya. %guni:t nang makilala niyasi 2aulita ay naging parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at%atiyak niyang ang kulang ay si 2aulita

%guni:t aya1 ni 2aulita na tumungo roon. Aya1 niyang mag$aan sa mga bun$ok na malimatik. Ang ibig niyangpaglalakbay ya sa pamamagitan ng tren.

2inag&ambing ni )saganisa isip ang pansin ng mga taong pama&alaan sanagkaram$am na si 'imoun at ang mga sugatang ka1al na galling sa $igma. 'a &uli:y ni 1alang pumapansin. %guni:t kay'imoun ay naba&ala ang marami. )ba na ra1 ang mayaman, ayon sabinata. Ang bayang nasa isip niya ay $i lamang 2ilipinas kun$i pati ang Espanya.


30/47

Dumating sina 2aulita. %ginitian nito si )sagani. %angiti na rin ang binataat napa1i ang la&at ng kanyang mga &inanakit sa $alaga. %alubos na sana ang kanyang tu1a nangitanong sa kanya ni Donya 0itorina kung nakit ang binata ang pinag&a&anap na asa1ang 3astila.)pinagkaila ng binata na alam niya $a&il sa kanilang bayan sa nayon


31/47

Buod

Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. %ais niyang pakialaman ang kanyang linsensiyatura sanibersi$a$ pagkatapos ma$ala1 ang may sakit. utang siya kay Makaraig ng perang gugugulin. Ang naimpok niya aynaipanubos kay 8uli.

'a tapat ng 'an Juan $e (etran ay may nagtanong sa kanya ukol sa pagbabangon. )niugnay niya sa isip ang pagkakatungosa kanya ni 'imoun. Marami ra1 na$a$amay na mga estu$yante ayon sa nagbabalita. %agpatuloy sa paglalaka$ si Basilio.

%akasalubong niya ang isang kate$ratiko na malapit ang loob sa kanya. )tinanong kung nasa piging ng mga estu$yante siBasilio. Mabuti ra1 at 1ala. %ang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay pinayu&an nitop ang binata na umu1i na:tsirain niya ang la&at ng kasukatang mag$a$a1it sa kanya. %abanggit ni Basilio si 'imoun. 4ala ra1 kinalaman $a&il

na&i&iga ang magaala&as $a&il sa sinugatan ng kung sino. Dito:y may ibang mga kamay na nakapangingilabot, anangkate$ratiko.

)tinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. 4ala ra1. 2anay ra1 mga estu$yante. %agkatagpo ra1 sa unibersi$a$ng mga paskil o mga paskin


32/47

Tugon

Baka sabi&in ng 3apitan na iyon ay pag&ingi niya ng pauna sa lagi nangipinangangaking pamana5na&i&iya na siya nang gayon.

/+ May #inalaman #aya si Simoun sa mga ,as#in.

Tugon

Ayon na rin sa kate$ratikong nakausap ni Basilio, 1ala. 'i 'imoun ay na&i&iga $a&il sa kapa&amakang inabot $ala1angara1 na.

0+ Sino ang na#a#ita ng mga ,as#il.

Tugon

4alang nagkakita sa mga nagbabalita. Maaga ra1 itong ipinabakbak ng Bise Rektor


33/47

pagpatay sa sigla at sigasig ng magaaral. 4alang ini&a&asiksa amin kun$i mga kaisipang luma, mga lisyang simulaingkasalungat ng pagkakasulong. 2arang mga bilanggong gobyerno ang mga estu$yante. 'alat na salat ang mga ito sanatututu&an tula$ ng pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta sa pagpapakainQ. At sinabi ni )saganina parang may sabu1atan ang pama&alaan at ang mga 2ilipino upang manatili sa kamangmangan ang mga ito.

%apakagatlabi si 2a$re Fernan$ez. 'inabi nitong lampas na sa gu&it ng paguusap ang mga paratang ni )sagani.

P8in$i, 2a$re,Q ganti ni )sagani. PAng mga prayle sa la&at ng or$en ay naging mga kontratista ng karunungan at sila angnagsasabi mismo na kami ay &in$i nararapat matuto pagka:t baling ara1 ay magpapa&ayag kami ng paglaya. )to:ypagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang $i na makalabas sa bilangguan. Ang kalayaan ay katambal ng tao at,gayun$in, ng talino at katarungan. Ang pagtanggi ng mga prayle na maging amin iyan ang $a&ilan ng ka1alan naming ngkasiya&anQ.

PAng karunungan ay &in$i ipinagkakaloob kun$i sa karapat$apat lamang,Q anang 2ari. P)pagkaloob iyan sa mga 1alangtibay ng loob at kapos sa 1astong asal ay tali1as sa layunin niyonQ.

#inutulan ito ni )sagani. 8in$i ra1 totoo iyon. P3ung ano kami ay kayo ang may ga1a. Ang bayang inaalipin ay natutongmagkun1ari5 ang pag&a&arian ay lumik&a ng mga alipin. )pagpalagay natin, ka&it $i totoo, na ang mga estu$yante aymga1alang $akilang asal at katibayanng loob. 'ino ang may kasalanan@ 3ami o kayong nagturo sa amin sa loob ng maytatlong siglo@ 3ung pagkatapos ng pana&ong iyon ay 1alang nayari ang manggaga1a ng palayok kun$i mga sira siya:ynapakatanga mara&il.Q

PO masama at marumi ang putik na ginagamit@Q

P3ung gayo:y &igit pang napaka&angal gayong alam na palang masama at marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sapagsasayang ng pana&on, at $i lamang &angal, kun$i manlilinlang at magnanaka1 pa $a&il alam nang 1alang ibubungaang ginaga1a niya:y patuloy pa sa pagtangap kabayaranS.. at $i lamang &angal , man$araya at magnanaka1 kun$i isapang talipan$as $a&il aya1 nilang subukin ang kakaya&an ng iba sa pagga1a ng magiging kapakipakinabang.Q

%akilala ni 2a$re Fernan$ez ang kanyang kagipitan. %oon lamang siya nakaranas niyonTpagkatalo sa isang estu$yanteng2ilipino lamang. Anang kura9 P3inapopootan ng bayan ang sun$alo na $umakip at &in$i ang &ukom na nagpanaog ng &atolna pagkabilanggoS 3ami:y napapagitna sa $ala1ang sibat sa inyo at sa pama&alaan . 3ung ano ang utos sa amin ay siyanaming sinusuno$. Ang naguutos sa pagpapaputok ay masasabung siya na ring naglalagay ng balas a kanyonQ.

2inulaan ni )sagani ang pagtatago ni 2a$re Fernan$ez sa liko$ ng pama&alaan. %angat1iran ang kate$ratiko. PAng ibigkong sabi&i:y may mga batas na mabuti ang layon nguni:t masama ang ibinubunga. pang mai1asan ang isang pag$arayaay nagpapatibay ng maraming panugpo na pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan. Maglag$a kayo ng isang batas,ka&it sa Espanya, at pagaralan ng mga tao kung paano ito ma$araya. %guni:t nalalayo tayo tayo sa paksaS 3ayasasabi&in kong ang masamang ugali ninyo ay $i $apat isisi sa amin ni sa 2ama&alaan kun$i sa masamang pagkakatatag ngaming kapisanan. Ang nag&a&anga$ magpatotoo ng la&at ay 1ala isa mang napatutunayan. Ang mga kapisanan ayna1alan ng pgiingat$a&il sa umaapa1 na kasaganaanQ.

POpo, may pumipilit na sila:y magaral. 3atungkulan ng ba1at tao na &anapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao.3atutubo sa tao na linangin ang kanyang talino at lalong matin$i ang nais na ito rito $a&il ito:y &ina&a$langan.Angbumubu&ay sa pama&alaan ay &umi&ingi sa pama&alaan ng li1anag upang lalong makatulong sa bansa. 2ama&alaan narin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga in$iyo ay mag&anap ng karunungan $a&il sa inyong pagagla&i

sa amin sa ka1alangpinagaralan at kamangmangan. 3ami:y inyong &inu&ubaran at pagkarapos ay pinagtata1anan ninyoan gaming ka&i&iyanQ.

Mga Tanong at Sagot

*+1no ang ibg sabihin ni Isaganina )alang ginaga)a ang mga ,rayle #undi magrasyon ng #aisi,ang luma.

Sagot

8uling&uli sa takbo ng pana&on ang itinuturo ng mga prayle T buko$ sa kakatiting pa. Bati$ ito ng kabataan $a&il sa mayilang nanggaling sa Europa ang matapos mag&ambing&ambing ay nakapagsabing &uling&uli ang 2ilipinas sa pana&on.

/+ 1no ang ,una ni izal sa ,ag#a#aroon ng ordeng !omini#o ng tanging #ara,atan sa ,agtuturo sa mgaPili,ino.

Sagot

2arang isinubasta ra1 ng pama&alaan ang pagpapaturo sa mga 2ilipino at &in$i man ginaga1a ng Dominiko ang tungkulinay $i pinapansin ng pama&alaan $a&il kap1a sila nakikinabang. )ni&ambing ni Rizal ang paraan ng pagtuturo ng Dominikoat ibang or$en sa pagpapakain sa bilanggo na isinusubasta sa mga komersiyante.

0+ 1ng #ahuluganng #asabihang latin na A%o ,o,uli 5$o dei . I,ali)anag+

Sagot

Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. 3ung bayan na ang &umi&ingi ng isang bagay ipinalalagay na iyon ay Diyos na rinang may ka&ilingan. Ang pag&i&imagsik ng bayan ay pag&i&imagsik na rin ng Diyos laban sa may masamangpamama&ala.

2+ Ba#it da) )alang mangahas sa mga estudyante na ga)in nang hara,an ang ,amumuna sa mga ,rayleayon #ay Isagani.


34/47

Sagot

Bali1 ra1 ang sino mang guma1a nang sapagka:t paguusigin.

Kabanata ;;%IIIPag#ata#ot

Buod

)pinangalan$akan ni Ben !ayb sa El Grito na tama siya sa ma$alas niyang sabi&ing nakasasama sa 2ilipinas ang pagtutuosa kabataan. )to:y pinatunayan ng mga paskil.

%aging takot ang la&at mula sa 8eneral &anggang sa mga intsik. Ang mga prayle ay $i nakasipot sa basar ni Luiroga. Angintsik man ay nagayos ng tin$a&an na ma$aling maisara kung sakali. )nisip ni Luiroga na magtungo kay 'imoun atisangguni kung pana&on na upang gamitin ang mga baril at pulbura:t bala na ipinatago nito sa kanya. Ayon sa &imatong ni'imoun iyon ay pali&im na ilalagay sa mga ba&ayba&ay at saka magpapa&alug&og ang pama&alaan. Daami angma$arakip at mabibilanggo. Maami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni 'imoun at iyon ay manganga&uluganng malaking salapi. %guni:t $i niya nakausap si 'imoun. )pinasabi lamang na &u1ag gala1in ni Luiroga ang anuman sakinalalagyan.

%agtungo si Luiroga kay Don 6usto$io upang isangguni kung $apat san$ata&an ng intsik ang sariling ta&anan. Aya1 ringtumanggap si Don 6usto$io ng sinuman. 3ay Ben !ayb nagtungo ang intsik. %ang makita niya na nakapatong sa mgapapeles ng manunulat ang $ala1ang rebolber, kaaga$ nagpaalam ang intsik. mu1i ,na&iga at nag$a&ilang maysakit.

3ina&apunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estu$yante at mga tulisan sa 'an Mateo5 niyari $a1 angbalak na paglusob sa lungso$ sa isang 2ansiterya5 may bapor pan$igma a1 ang mga Aleman sa look, katulong ng mgaestu$yante5 may mga estu$yante pa a1 na nagtungo sa Malakanyang upang magpa&ayag ng pagkamaka3astila ngunitna&uli&an sila ng armas kaya:t pinagpipit5 naligtas $a1 ang 8eneral $a&il noo:y nakikipanayam sa mga puno ng or$en opro7inial sa 2ilipinas.

May nagpanukalang magpabaril kaaga$ ng isang $osenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo. Anang isa:y sapat nangpalakarin sa mga lansangan ang mga ka1al na kabayu&an at may &ilang kanyon at ang la&at ay magsisipan&ik ng ba&ayupang mana&imik. Anang isa naman, pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.

3ina 3apitan #iyago. na:y ibinilanggo na si Basilio at nag&alu&og sa mga kasulatan ng binata. %ayanig ang ka&ina&unanni 3apitan #iyago. 'aka ngayo:y $umating si 2a$re )rene at nagbabalita ng kung anuanong mga nakatatakot. %anginig sa

takot ang matan$a. %aka$ilat ang mata na napakapit sa kura. %agpilit bumangon. %guni:t $i nakaya. Bumagsak nabumubula ang bibig. 2atay na. %asin$ak ang kura. #umakbo. %aka&a1ak sa kanya ang patay na nakala$ka$ niya&anggang sa gitna ng sili$.

3inagabi&an. 'a isang binyagan ay may nagsabog ng ku1alta. %agaga1an ang mga bata. %agkaingay sa may pinto ngsimba&an. )sang opisyal ang nag$aan. %abigla ito sa pagaakalang ga1a iyon ng mgs pilibusterilyo. 8inabol ng sable angmga batang nagsipasok sa simba&an. %agtakbu&an ang mga tao. %agsimula na ra1 ang &imagsikan.

Dala1ang tao ang na&uling nagbabaon ng san$ata sa silong ng isang ba&ay na tabla. 8inabol ng mga tao ang $ala1aupang ibigay sa pama&alaan. Di ito nanga&uli. Ang mga baril ay lumang eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit.

)sang beterano ang napatay $a&il pinagkamalan ng isang ka1ani na yaon ay estu$yante. )sang bingi ang sinino saDulumbayan. 8in$i ito sumagot. Binaril. 2atay

'a isang tin$a&an ay si #a$eo kaaga$ ang ipinakibalitaan. Binaril na ra1, anang pinagtanungan. %apa$aing ang babae.Malaki ra1 ang utang ni #a$eo sa kanya. Anang kausap ay baka ra1 ma$amay pa kay #a$eo ang may tin$a&an. %ata&imikang babae.

(ukuluko ra1 si )sagani. 3usa pa ra1 nagpa$akip. Babarilin $a1 malamang. 4alang anuman $a1 sa kanya:t 1alang utangsa kanya si )sagani, anang ginang na may tin$a&an. Ano ra1 kaya ang gaga1in ni 2aulita. Baka ra1 pakasal sa iba, anangtumugon. 8alos la&at ng ba&ay ay may mga nagrurosaryo.

'a tira&an nina 2lai$o 2enitente, &in$i nanini1ala ang platero sa mga paskil. Ga1a lang $a1 iyon ni 2a$re 'al7i. Ayonnaman sa isa:y si Luiroga ang may ga1a. May ibig $a1 ipasok na kontraban$o si Luiroga at nasa look na san$aang libongpisong me&ikano. %agkaroon $a1 ng kagulu&an. 2ina$ulasan ang mga ka1ani sa a$1ana at nakalusot ang salapi.

May narinig silang mga yabag. %atigil ang usapan kay Luiroga. 3un1a:y binanggit ng isa si 'an 2asual Bailon. Ang$umating ay si 2lai$o . 3asama ang manggaga1a ng ku1itis o pulbura si 'imoun.

8in$i ra1 nakausap ni 2lai$o ang mga bilanggo.#atlumpu ra1. Ayon sa manggaga1a ng pulbura ay magpupugutan ng ulosa gabing iyon. 8in$i ra1 mangyayari iyon, anang isa, $a&il si 'imoun na siyang ma$alas magpayo niyon ay maysakit.%agkapalitan ng tingin ang $ala1ang bagong $ating.


35/47

%ang gabing iyon ay pinalitan ang mga tano$ sa pinto ng siyu$a$. )pinalit ay mga artilyerong 3astila. 3inabukasan aynakatagpo sa (uneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang $alagitang kayumanggi. 8alos &uba$. %gunit nakita man iyonni Ben !ayb ay $i na nabalita.

Mga Tanong at Sagot

*+ 1no ang ,alatandaan na ta#ot ang mga ,rayle sa mga ,angyayari.

Sagot

%i isa:y 1alang sumipot sa tin$a&an ni Luiroga gayong may mga bagong $ating na panin$ang "nabibili" ni


36/47

*+ 1no ang #ahulugan ng tanong ni &uiroga #ay Primiti$o: Sigulo ,uede contalata aliendo galela con #ilisto5a. uando mia muele mia contalatista5 ha.

Tugon

)to:y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa negosyo, mapagkakakitaan5 1alang ba1alba1al. )to ri:y nagpapakitang angintsik na ilan, kaya nagkristyano ay $i $a&il sa pananampalataya kun$i sa lalong ikalulu1al&ati ng kanilang nagosyo. Attotooito sa karami&an ng mga intsik na nagsisiku&a ng pagmamamayang pilipinosa ikalulu1ag lamang ng kanilangkabu&ayan. )to ang ka&ulugan o salin ng pagagong kastila ni Luiroga9 3ung mamatay ako, maaari mara&il na ako:ymakipagkontrata kay kristo sa pagtatayo ng sabungan sa langit, &a@

Kabanata ;;;Si 'uli

Buod

%abalita sa 'an Diego ang pagkamatay ni 3apitan #iyago at ang pagka$akip kay Basilio. Dinam$am ng bayan nang &igitang &uli. Maari ra1 ipatapon o patayin ang binata. Enero rin $a1 nang bitayin ang tatlong martit sa 3abite. Mga pari naiyon, nabitay pa. #iyak $a1 na bibitayin $in si Basilio.

%agkagayon $a1 si Basilio, ayon kay 8ermana 2en&ang, $a&il $i nagaag1a ben$ita sa 'imba&an $a&il narurumi&an satubig. 8in$i ra1 nakasasakit ang ag1a ben$ita. %akagagaling pa nga ra1 ito. May ilan pa ang nanisi rin sa binata.

%gunit marami ang nagsasabing $i $apat mangyari iyon kay Basilio.#a&imik ito. %ag&i&iganti ra1 lamang ang mga prayle$a&il sa pagkakatubos ni Basilio kay 8uli na anak ng tulisang si #ales.

Mabuti ra1 at pinaalis na niya si 8uli, ani 8ermana 2en&ang. Aya1 $a1 niyang magalit ang mga prayle sa kanya. Angtotoo:y $i niya ibig ipatubos si 8uli.

'i 8ermana Bali ang nagbalita kay 8uli ng tungkol kay Basilio. 8inimatay pa si 8uli $ala ng balita. 'a 2ilipinas ay kailanganang ninong sa ano mang pagkilos. 4ala nang tagatangkilik si Basilio sa pagkamatay ni 3apitan #iyago kaya:t tiyak namabubulok sa bilangguan si Basilio o mabibitay 1ala mang kasalanan.

%aisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa kanya na patulong kay 2a$re 6amorra, angnakapagpalaya kay #an$ang 'elo. 3ung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay $i ito nasiya&an. 8umingi ito ng PpagpapasakitQ pa. Mula noo:y ini1asan na ito ni 8uli. Gayunman, may mga binatang binambo ni 2a$re 6amorra nangmang&arana ang mga iyon sa $alaga. May nangagsapanta&a na ng $i mabuti kay 8uli ukol kay 2a$re6amorra.2inarunggitan siya sa paglalaka$ niya.

Mula noo:y naging malungkutin si 8uli. Minsa:y naitanong kay 8ermana Bali kung na&u&ulog sa impiyerno angnagpapakamatay. Di natuloy ang balak niya. %atakot siya sa impiyerno.

)pinayo ni 8ermana Bali na magtanong sila sa tribunal. 3aunting pabagsak lang $a1 at papayu&an na sila nito. %gunit angtagasulat ay 1alang naga1a o naipayo kun$i patungu&in ang $ala1ang babae sa &ukom pamayapa. 'a 1akas ay nagpayoang &ukom9 P Ang tanging makapagliligtas kay Basilio ay si 2a$re 6amorra H kung iibigin niyaQ, sabay turo kay 8uli.

8in$i kumibo si 8uli. )naakala ni 8ermana Bali na tumpak ang payo. Aya1 ni 8uli na magtuloy sila sa kumbento. Bati$ ni8ermana Bali ang $a&ilan. 'i 2a$re 6amorraay tinaguriang 'i 3abayo H sa$yang malikot sa babae.

%akiusap si 8uli na ang manang na lamang sana pumasakumbento. 4ika ng &ukom ay &igit na mabisa ang paman&ik ngisang $alagang may muk&ang sari1a kaysa muk&a ng isang matan$a. %anaog ang $ala1a. %ang nasa $aan na:y aya1 nanaman ni 8uli. Ang pagpapakasakit na &ini&ingi ni 2a$re 6amorra ay pinagbingi&an ni 8uli manga&ulugan ng $ikapata1aran ng sariling ama. %gayon ba:y gaga1in niya iyon $a&il kay Basilio@ Magiging isa siyang lusak. Maging siBasilio:y man$i$iri sa kanya.

May ilang nagparunggit na $i siya papatulan ng kura. Maraming $alaga sa bayan. Aan&in nito ang isang taganayon lamang.At babarilin si Basilio

Binangungot si 8uli nang gabing iyon. Dugo 'in$ak Mga putok. %akita ang ama. 'i Basilio:y nag&i&ingalo.

3ina&apunan ng sumuno$ ng ara1 ay kumalat ang balitang may mga binaril na sa mga estu$yante. )pinasiya ni 8uli nakinabukasan uli ay magsasa$ya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari. %gunit nang maguumaga na:y $i rinsiya nagtungo sa kumbento. Dumaan ang mga ara1. masa si 8uli sa isang &imala. Gabigabi:y $i siya pinatulog ng mgapangamba.

'a 1akas ay $umating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na lamang ang nabibilanggo. %akalaya ng la&at angkasama&an. )patatapon na ra1 sa 6arolinas si Basilio. )to ang nagu$yok kay 8uli na &anapin si 8ermana Bali. %agbi&is ngpinakama&usay na $amit.

3inagabi&an ay naging usapusapan ang nangyari kay 8uli nang &apong iyon. #umalon sa bintana ng kumbento at patayna $inampot sa batong nakabunton sa ibaba. 'i 8ermana Bali ay patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang$aan at nagsisiga1 at nagpupukpok sa pinto ng kumbento si #an$ang 'elo. )tinaboy ito ng palo at tulak.

Mga Tanong at Sagot


37/47

*+ Ba#it nasabi ni 'ermana Penchang na mabuti nang na,aalis niya si 'uli.

Sagot

8in$i totoong pinaalis niya si 8uli. Masama ang loob niya nang tubusin ni Basilio ang $alaga. Aya1 niyang kasamaan siyang loob ng mga prayle. May kaunting kat1iran siya. %oo:y ma$aling ma$a1it sa isang suliraning pampulitika atpangsimba&an at $a&il $inakip si Basilio, at kasinta&an ni Basilio si 8uli, maaring ma$a1it si 8ermana 2en&ang na siyangpinaglilingkuran ng $alaga.

/+ 1no ang hiningi ni Padre amorra na #a,alit ng ,agtulong nito sa ,ag#a,alaya #ay Tandang Selo.

Sagot

Ang pagkababae ni 8uli, ang puri ng $alaga na malaon nang pinagmimit&ian ng kura.

0+ Ba#it sa simula ,a lamang ay alam na ni 'uli na magiging #abayaran ni Padre amorra sa ,aglaya niBasilio.

Sagot

#ula$ ng &iling ni 2a$re 6amorra nang tulungang palayain si #an$ang 'elo H ang kata1an at puri ng $alaga.

2+ Ba#it nagtungo ,a rin sa #umbento si 'uli.

Sagot

na, sa malaking pagibig at utang na loob kay Basilio. %ais niyang lumaya ang binata. )kala1a, ang pagtiyak ni 8ermanaBali na 1alang masamang mangyayari.

Kabanata ;;;I1ng Mataas na Ka)ani

Buod

8in$i man lamang nabalita sa mga pa&ayagan ang nangyari kay 8uli. %angakalaya ang mga estu$yanye. na:y siMakaraig. 2inaka&uli si )sagani. %abalita sa tulong ni Ben !ayb, ang pagiging ma&abagin ng 8eneral. Ang tanging $inakalaya ay si Basilio.

)pinagtanggol ng Mataas na 3a1ani si Basilio. Mabuting bata ra1 at matatapos na ng panggagamot. (along napa&amak siBasilio $a&il la&at ng sabi&in ng 3a1ani ay tinututulan ng 8eneral. At kailangan $a1 magkaroon ng &alimba1ang $i $apattularan ang mga ma&ilig sa pagbabago. 'i Basilio ay pinagbintangan ng 8eneral na gumamit ng ba1al na aklat sa

me$isina. 'inabi ng 3a1ani na $apat matakot ang 8eneral sa bayan. %ata1a ang 8eneral 1ala ra1 siyang pakialam sabayan $a&il ang nag&alan sa kanya ay ang bayang Espanya &in$i ang bansang 2ilipinas.

3apag itinanggi sa isang bayan ang li1anag, ta&anan, katarungan at kalayaan ituturing ng bayan na magnanaka1 angnagtanggi ng mga ito.

%ang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na 3a1ani ay nasabi niya sa kanyang kutserong katutubo9 P3apag $umatingang ara1 ng inyong pagsasarili ay alala&anin mong sa Espanya:y &in$i na1alan ng mga pusong tumit

el filibusterismothe best of everything

Documents