eleventh international scientific conference knowledge in … · 2018. 8. 17. · - prof. tihomir...

Eleventh International Scientific Conference

KNOWLEDGE IN PRACTICE

16-18 December, 2016 Bansko, Bulgaria

489

brought to you by COREView metadata, citation and similar papers at core.ac.uk

provided by UGD Academic Repository

https://core.ac.uk/display/80818277?utm_source=pdf&utm_medium=banner&utm_campaign=pdf-decoration-v1




490




491

INTERNATIONAL JOURNAL

SCIENTIFIC PAPERS

VOL 15.2

16-18 December, 2016

Bansko, BULGARIA




492




493

INSTITUTE OF KNOWLEDGE MANAGEMENT

SKOPJE, MACEDONIA

KNOWLEDGE

International Journal Scientific papers Vol. 15.2

EDITORIAL BOARD

Vlado Kambovski PhD, Robert Dimitrovski PhD, Siniša Zarić PhD, Maria Kavdanska PhD, Venelin

Terziev PhD, Mirjana Borota – Popovska PhD, Predrag Trajković PhD, Jove Kekenovski PhD,

Svetlana Trajković PhD, Zivota Radosavljević PhD, Margarita Koleva PhD, Mile Matijević PhD,

Nonka Mateva PhD, Rositsa Chobanova PhD, Aleksandar Nikolovski PhD, Marija Knezević PhD,

Snežana Miličević PhD, Irina Singaveskaya PhD, Dzulijana Tomovska PhD, Oliver Dimitrijević

PhD, Nedzat Koraljić PhD, Nebojsha Pavlović PhD, Nikolina Ognenska PhD, Dimitrija Popovski

PhD, Lisen Bashkurti PhD, Tome Naumov PhD, Trajce Dojcinovski PhD, Jana Merdzanova PhD,

Zoran Srzentić PhD, Nikolai Sashkov Cankov PhD

Preparing and correction: Liljana Pushova

Print: GRAFOPROM – Bitola

Editor: IKM – Skopje

For editor

Robert Dimitrovski, PhD

KNOWLEDGE

International Journal Scientific Papers Vol. 15.2

ISSN 1857-92




494




495

SCIENTIFIC COMMITTEE

President: Academic, Prof. Vlado Kambovski PhD

- Prof. Robert Dimitrovski PhD, Faculty of Management, MIT University, Skopje

(Macedonia)

- Prof. Zivota Radosavljevik PhD, Dean, Faculty FORCUP, Union University, Belgrade

(Serbia)

- Prof. Venelin Terziev PhD, University of Rousse (Bulgaria)

- Prof. Paul Sergius Koku PhD, Florida Atlantic University (USA)

- Prof. Cesar Birzea PhD, University of Bucharest (Romania)

- Prof. Rosica Cobanova PhD, Bulgarian Academy of Sciences (Bulgaria)

- Prof. Aleksandar Nikolovski PhD, FON University, Skopje (Macedonia)

- Prof. Anita Trajkovska PhD, Rochester University (USA)

- Prof. Sinisa Zaric, PhD, Faculty of Economics, University of Belgrade (Serbia)

- Prof. Milan Radosavljevic PhD, Dean, Faculty of strategic and operational management,

Union University, Belgrade (Serbia)

- Prof. Anka Trajkovska-Petkoska PhD, UKLO, Faculty of technology and technical sciences,

Bitola (Macedonia)

- Prof. Predrag Trajkovic PhD, JMPNT, (Serbia)

- Prof. Lidija Tozi PhD, Faculty of Pharmacy, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje

(Macedonia)

- Prof. Bistra Angelovska, Faculty of Medicine, University “Goce Delcev”, Shtip

(Macedonia)

- Prof. Misho Hristovski PhD, Faculty of Veterinary Medicine, Ss. Cyril and Methodius

University, Skopje (Macedonia)

- Prof. Jove Kekenovski PhD, Faculty of Tourism, UKLO , Bitola (Macedonia)

- Prof. Sasho Korunoski, Dean, Faculty of Tourism, UKLO, Bitola (Macedonia)

- Prof. Cvetko Andreevski, Vise rector, Faculty of Tourism, UKLO, Bitola (Macedonia)

- Prof. Margarita Koleva PhD, Dean, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski,

Blagoevgrad (Bulgaria)

- Prof. Aleksandar Donchev, MIT University, Faculty of Law, Skopje (Macedonia)

- Prof. Maria Kavdanska PhD, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski, Blagoevgrad

(Bulgaria)

- Prof. Mirjana Borota-Popovska, PhD, Centre for Management and Human Resource Development,

Institute for Sociological, Political and Juridical Research, Skopje (Macedonia)

- Prof. Marija Topuzovska-Latkovic, PhD, Centre for Management and Human Resource

Development, Institute for Sociological, Political and Juridical Research, Skopje (Macedonia)

- Prof. Marija Knezevic PhD, Academic, Banja Luka, (Bosnia and Herzegovina)

- Ljupco Naumovski PhD, Forum for Mobility and Research, Bitola (Macedonia)

- Prof. Oliver Iliev PhD , Faculty of Communication and IT, FON University, Skopje

(Macedonia)

- Prof. Dimitrija Popovski PhD, Faculty of Sport, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje

(Macedonia)

- Prof. Yuri Doroshenko PhD, Dean, Faculty of Economics and Management, Belgorod

(Russian Federation)

- Prof. Ilija Nasov PhD, Research and Development center PLASMA, Skopje (Macedonia)

- Prof. Sashko Plachkov PhD, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski, Blagoevgrad

(Bulgaria)

- Prof. Ivan Petkov PhD, Rector, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)

- Prof. Vladimir Lazarov PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)

- Prof. Tosko Krstev PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)




496

- Prof. Antoanela Hristova PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)

- Prof. Azra Adjajlic – Dedovic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia &

Herzegovina)

- Prof. Aleksandar Korablev, PhD, Dean, Faculty for economy and management, Saint

Petrsburg State Forest Technical University, Saint Petrsburg (Russian Federation)

- Prof. Primoz Dolenc, PhD, Faculty of Management, Primorska University, Koper (Slovenia)

- Doc. Igor Stubelj, PhD, PhD, Faculty of Management, Primorska University, Koper

(Slovenia)

- Prof. Hristo Beloev PhD, Bulgarian Academy of Science, Rector of the University of

Rousse (Bulgaria)

- Prof. Branko Sotirov PhD, University of Rousse (Bulgaria)

- Prof Karl Schopf, PhD, Akademie fur wissenschaftliche forchung und studium, Wien

(Austria)

-Prof. Isa Spahiju PhD, International Balkan University (Macedonia)

- Prof. Volodymyr Denysyuk, PhD, Dobrov Center for Scientific and Technologogical

Potential and History studies at the National Academy of Sciences of Ukraine (Ukraine)

- Prof. Laste Spasovski PhD, Vocational and educational centre, Skopje (Macedonia)

- Prof. Branislav Simonovic PhD, Faculty of law, Kragujevac (Serbia)

- Prof. Dragan Kokovic PhD, University of Novi Sad, Novi Sad (Serbia)

- Prof. Sasha Kicoshev PhD, University of Novi Sad, Novi Sad (Serbia)

- Prof. Pere Tumbas PhD, Faculty of Economics , University of Novi Sad , Subotica (Serbia)

- Prof. Natalija Kirejenko PhD, Faculty For economic and Business, Institute of

Entrepreneurial Activity, Minsk (Belarus)

- Prof. Zoja Katru PhD, Prorector, Euro College, Istanbul (Turkey)

- Prof. Mustafa Kacar PhD, Euro College, Istanbul (Turkey)

- Prof Evgenia Penkova-Pantaleeva PhD, UNWE -Sofia (Bulgaria)

- Prof. Nikolina Ognenska PhD, Faculty of Music, SEU - Blagoevgrad (Bulgaria)

- Prof. Tihomir Domazet PhD, President of the Croatian Institute for Finance and

Accounting

- Prof. Stojan Ivanov Ivanov PhD, Faculty of Public Health and Sport, SWU Neofit Rilski,


- Maja Lubenova Cholakova PhD, Faculty of Public Health and Sport, SWU Neofit Rilski,


- Daniela Ivanova Popova PhD, Faculty of Public Health and Sport, SWU Neofit Rilski,


- Prof. Branimir Kampl PhD, Institute SANO, Zagreb (Croatia)

- Prof. Marina Simin PhD, College of professional studies in Management and Business

Communication, Sremski Karlovci (Serbia)

- Prof. Miladin Kalinic, College of professional studies in Management and Business


- Prof. Helmut Shramke PhD, former Head of the University of Vienna Reform Group

(Austria)

- Prof. Ahmad Zakeri PhD, University of Wolver Hampton, (United Kingdom)

- Prof. Tzako Pantaleev PhD, NBUniversity , Sofia (Bulgaria)

- Prof. Lisen Bashkurti PhD, Global Vice President of Sun Moon University (Albania)

- Prof. Baki Koleci PhD , University Hadzi Zeka , (Kosovo)

- Prof. Ivana Jelik PhD, University of Podgorica, Faculty of Law, (MNE)

- Prof. Islam Hasani PhD, Kingston University (Bahrein)

- Prof. Rumen Valcovski PhD, Imunolab Sofia (Bulgaria)

- Prof. Jonko Kunchev PhD, University „Cernorizec Hrabar“ - Varna (Bulgaria)

- Prof. Nedjad Korajlic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia &

Herzegovina) - Prof. Alisabri Sabani PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia &

Herzegovina)




497

- Prof. Jovа Ateljevic PhD, Faculty of Economy, University of Banja Luka, (Bosnia &

Herzegovina)

- Prof. Branislav Simonovic PhD, Faculty of law University of Kragujevac (Serbia)

- Doc. Tatyana Sobolieva PhD, State Higher Education Establishment Vadiym Getman

Kiyev National Economic University, Kiyev (Ukraine)

- Prof. Svetlana Trajkovic PhD, High School of applied professional studies, Vranje

(Serbia)

- Prof. Suzana Pavlovic PhD, High health – sanitary school for professional studies,

Belgrade (Serbia)

- Prof. Zorka Jugovic PhD, High health – sanitary school for professional studies, Belgrade

(Serbia)

- Prof. Dragan Marinkovic PhD, High health – sanitary school for professional studies,

Belgrade (Serbia)

- Prof. Dusan Ristic, PhD Emeritus – Faculty of Management, Sremski Karlovci (Serbia)

- Prof. Rumen Stefanov, PhD, Dean, Faculty of public health, Medical University of Plovdiv

(Bulgaria)

- Prof. Stojna Ristevska PhD, Dean, High Medicine School, Bitola, (Macedonia)

- Prof. Snezana Stoilova, PhD, High Medicine School, Bitola, (Macedonia)

- Prof. Lence Mircevska PhD, High Medicine School, Bitola, (Macedonia)

- Prof. Dzulijana Tomovska, PhD, Dean, Faculty of Biotechnical sciences, Bitola(Macedonia)

- Prof. Mitre Stojanovski PhD, Faculty of Biotechnical sciences, Bitola (Macedonia)

- Prof. Ljupce Kocovski PhD, Faculty of Biotechnical sciences, Bitola (Macedonia)

- Prof. Vasil Zecev PhD, College of tourism, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Prof. Nikola Bozkov PhD, College of tourism, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Prof. Vasil Pehlivanov PhD, College of tourism, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Prof. Oliver Dimitrijevic PhD, High medicine school for professional studies “Hipokrat”,

Bujanovac (Serbia)

- Prof. Erzika Antic PhD, High medicine school for professional studies “Hipokrat”,

Bujanovac (Serbia)

- Prof. Jelena Stojanovic PhD, High medicine school for professional studies “Hipokrat”,

Bujanovac (Serbia)

- Prof. Georgi Georgiev PhD, National Military University “Vasil Levski”, Veliko Trnovo (Bulgaria)

- Prof. Miodrag Smelcerovic PhD, High medicine school for professional studies

“Hipokrat”, Bujanovac (Serbia)

- Doc. Ana Dzumalieva PhD, South-West University “Neofit Rilski”, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Doc. Marija Kostić PhD, Faculty of Hotel Management and Tourism, Vrnjačka Banja (Serbia)

- Doc. Sandra Živanović PhD, Faculty of Hotel Management and Tourism, Vrnjačka Banja

(Serbia)

- Doc. Snežana Milićević PhD, Faculty of Hotel Management and Tourism, Vrnjačka Banja

(Serbia)

- Doc. Nebojsa Pavlovic PhD, Faculty of Hotel Management and Tourism, Vrnjačka Banja

(Serbia)

- Prof. Kamal Al-Nakib PhD, College of Business Administration Department, Kingdom

University (Bahrain)

- Prof. Venus Del Rosario PhD, Arab Open University (Philippines)

- Prof. Nishad M. Navaz PhD, Kingdom University (India)




499

ORGANIZING COMMITTEE

- Robert Dimitrovski PhD, Faculty of Management, MIT University, Skopje

(Macedonia)

- Venelin Terziev PhD, University of Rousse (Bulgaria)

- Maria Kavdanska PhD, Faculty of Pedagogy, South West University Neofit Rilski, Blagoevgrad

(Bulgaria)

- Snežana Milićević PhD, Faculty of Hotel Management and Tourism, Vrnjačka Banja

(Serbia)

-Sinisa Zaric, PhD, Faculty of Economics, University of Belgrade (Serbia)

- Evdokia Petkova, South West University “Neofit Rilski”, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Marios Miltiadou, PhD, Aristotle University of Thessaloniki (Greece)

- Azra Adjajlic – Dedovic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia &

Herzegovina)

- Misho Hristovski PhD, Faculty of Veterinary Medicine, Ss. Cyril and Methodius

University, Skopje (Macedonia)

- Ana Dzumalieva PhD, South-West University “Neofit Rilski”, Blagoevgrad (Bulgaria)

- Georgi Georgiev PhD, National Military University “Vasil Levski”, Veliko Trnovo (Bulgaria)

- Isa Spahiu PhD, International Balkan University (Macedonia)

- Suzana Samarxiu, PhD, University “Aleksandar Moisiu”, Durres (Albania)

- Violeta Dimova, PhD, University “Goce Delcev”, Stip (Macedonia)

- Mirjana Borota – Popovska, Centre for Management and Human Resource Development, Institute

for Sociological, Political and Juridical Research, Skopje (Macedonia)

- Izet Zeqiri, PhD, South East European University, Tetovo (Skopje)

- Ekaterina Arabska, PhD,Vasil Levski National Military University, Veliko Tarnovo (Bulgaria)

- Nebojsa Cvetanovski, PhD, MIT University, Skopje (Macedonia)

- Rumen Valcovski PhD, Imunolab Sofia (Bulgaria)

- Miladin Kalinic, College of professional studies in Management and Business





501

Contents

INFLUENCE OF HUMAN CAPITAL AND THE RULE OF LAW ON GDP: EUROPEAN

COUNTRIES' COMPARISON .......................................................................................................... 507 Sinisa Zaric, PhD ............................................................................................................................ 507 Vojislav Babic, PhD ........................................................................................................................ 507

CHARACTERISTICS OF THE MACEDONIAN MILLENNIAL GENERATION: QUALITATIVE

STUDY ............................................................................................................................................... 513 Marija Topuzovska Latkovikj, Ph.D ............................................................................................... 513 Mirjana Borota Popovska, Ph.D .................................................................................................... 513

CHALLENGES TO SOCIAL ENTREPRENEURSHIP DEVELOPMENT IN BULGARIA ........... 517 Venelin Terziev, PhD, D.Sc ............................................................................................................ 517 Ekaterina Arabska, PhD .................................................................................................................. 517 Robert Dimitrovski, PhD ................................................................................................................ 517 Liljana Pushova, MSc ..................................................................................................................... 517

CONCEPTUAL AND NORMATIVE BASES FOR DEVELOPMENT OF SOCIAL

ENTREPRENEURSHIP IN BULGARIA .......................................................................................... 527 Venelin Terziev, PhD, D.Sc ............................................................................................................ 527 Ekaterina Arabska, PhD .................................................................................................................. 527 Robert Dimitrovski, PhD ................................................................................................................ 527 Liljana Pushova, MSc ..................................................................................................................... 527

CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY AND THE COMPETITIVENESS BEHAVIOR

MODEL .............................................................................................................................................. 537 Nedka Nikolova, Ph.D .................................................................................................................... 537 Sevdalina Dimitrova, Ph.D, D.Sc ................................................................................................... 537

FROM CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY TO SOCIAL BUSINESS ............................... 543 Sanja Nikolic, PhD .......................................................................................................................... 543 Sreten Miladinoski, PhD ................................................................................................................. 543

POSSIBILITIES OF BENCHMARKING FOR MEASURING THE EFFECTIVENESS OF THE

HUMAN RESOURCES MANAGEMENT IN THE ORGANIZATIONS ........................................ 549 Milena Tepavicharova, Ph.D ......................................................................................................... 549

ENTREPRENEURIAL ACTIVITY AS A FACTOR FOR ECONOMIC GROWTH IN

MACEDONIA .................................................................................................................................... 555 Dori Pavloska - Gjorgjieska, Ph.D ................................................................................................. 555

SIMBYCID BLENDED LEARNING ENVIRONMENT FOR ENTREPRENEURIAL

COMPETENCES ................................................................................................................................ 561 Bistra Vassileva, Ph.D. .................................................................................................................. 561

USABILITY OF KNOWLEDGE OF PRACTICE - POWERFUL ENGINE OF SUCCESS IN THE

FAMILY ENTERPRISE .................................................................................................................... 567 Marija Georgievska ......................................................................................................................... 567 Ljubisha Nikolovski ........................................................................................................................ 567

SOCIAL INTEGRATION IN THE EUROPEAN UNION ................................................................ 573 Dorina Gjipali ................................................................................................................................. 573

APPLICABILITY OF THE CHANGE IN ACCOUNTING ESTIMATES IN FINANCIAL-

ACCOUNTING METRICS OF ENTERPRISES ............................................................................... 579 Valentina Staneva, PhD .................................................................................................................. 579

COMPANY LIQUIDITY INCREASING BY INCORPORATION OF ELECTRONIC

INOVATIONS IN THE CASE OF JKP “ PARKING SERVIS” NIŠ ................................................ 585




502

Maja Randjelović, MSc .................................................................................................................. 585 Marko Janković, PhD ...................................................................................................................... 585 Dejan Dimitrijević, MSc ................................................................................................................. 585

ENHANCING THE DEVELOPMENT OF PRIVATE PENSION MARKET IN ALBANIA .......... 591 Mimoza Kaçi, PhD .......................................................................................................................... 591 Patris Poshnjari, PhD ...................................................................................................................... 591

REPUBLIC OF MACEDONIA AND POSITIVE SIDES OF ITS MEMBERSHIP IN WORLD

BANK ................................................................................................................................................. 597 Aleksandra Cibreva - Jovanovska, PhD .......................................................................................... 597 Biljana Buzlevski, PhD ................................................................................................................... 597 Aleksandar Dejanovski, PhD .......................................................................................................... 597

TRADE IMPLICATIONS OF BREXIT ............................................................................................. 605 Emilija Miteva-Kacarski ................................................................................................................. 605 Janka Dimitrova .............................................................................................................................. 605

THE GLOBAL ECONOMIC CRISIS BROUGHT ON SIGHT A NEW WORLD ORDER ............ 611 Zorica Siljanovska, PhD ................................................................................................................. 611 Mirjana Matovska, PhD .................................................................................................................. 611 Elena Karovska ............................................................................................................................... 611

PROTECTION OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS IN E-COMMERCE ......................... 615 Igor Kambovski, Ph.D .................................................................................................................... 615

IMPLANTING OF THE POSTULATES OF NEW PUBLIC MANAGEMENT IN PUBLIC

ADMINISTRATIVE SYSTEMS ....................................................................................................... 619 Dejan Vitanski, Ph.D ...................................................................................................................... 619 Natasha Vitanska M.A .................................................................................................................... 619

MARKETING PRACTICES OF SMALL AND MEDIUM SIZED ENTERPRISES (SMEs) .......... 625 Marina Kantardjieva, PhD .............................................................................................................. 625 Dragana Cifliganec, PhD ................................................................................................................ 625

SOCIAL MEDIA AND TRANSPARENCY IN THE PUBLIC SECTOR ........................................ 629 Milena Tepavicharova .................................................................................................................... 629 Lyudmila Boykova .......................................................................................................................... 629

SOCIAL MEDIA IN BUSINESS ACTIVITIES OF BULGARIAN SMEs ....................................... 635 Plamena Palamarova ....................................................................................................................... 635

SOCIAL NETWORK SITES: A PLACE FOR VIRTUAL AND REAL CONFLICTS .................... 641 Milena Tepavicharova .................................................................................................................... 641 Lyudmila Boykova .......................................................................................................................... 641

THE PROCESS OF VALUATION OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS WITH SPECIAL

EMPHASIS ON THE BRAND .......................................................................................................... 647 Zoran Todorović, PhD .................................................................................................................... 647

CONTINUOUS LEARNING AND DEVELOPMENT IN ORGANIZATIONS .............................. 657 Shekerinka Ivanovska, Ph.D ........................................................................................................... 657

DEVELOPMENT OF THE ATTITUDE TO THE EDUCATIONAL CHANGE ............................. 663 Valentina Sharlanova, Ph.D ............................................................................................................ 663

ACHIVEMENT MOTIVATION AS PREDICTOR OF TEACHERS’ ORGANIZATIONAL

COMMITMENT ................................................................................................................................. 671 Ana Jovancevic ............................................................................................................................... 671 Zorica Markovic, PhD .................................................................................................................... 671

MOTIVATION TO START WORKING AS A SOCIAL PEDAGOGUE/WORKER ...................... 677 Maria Dishkova, PhD ..................................................................................................................... 677

FUNCTIONAL KNOWLEDGE ASSUMPTIONS FROM THE STUDENTS' PERSPECTIVE ...... 683 Dragana Bogavac, Ph.D .................................................................................................................. 683




503

Tatjana Milosavljević Đukić, Ph.D ................................................................................................. 683 OPEN TRAINING OF STUDENTS .................................................................................................. 689

Yordanka Peicheva, PhD ................................................................................................................ 689 EXTERNAL ASSESSMENT IN THE EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA .................................................................................................................................... 695 Biljana Ivanova, M. A. .................................................................................................................... 695 Dragana Kuzmanovska Ph. D. ........................................................................................................ 695

OPPORTUNITIES FOR MENTORING PROCESS OF BULGARIAN SCHOOL .......................... 699 Margarita Slavova Peneva, PhD ..................................................................................................... 699

METHODOLOGY FOR WORK WITH TEXT PROBLEMS IN MATHEMATICS FOR FIRST

GRADE ............................................................................................................................................... 707 Gabriela Kirova, PhD ...................................................................................................................... 707

PERCEPTION OF THE EDUCATIONAL ENVIRONMENT BY STUDENTS OF

MATHEMATICAL SCHOOL “PETER BERON”, VARNA - MULTI-VARIED STATISTICAL

ANALYSIS ......................................................................................................................................... 713 Radka Tomova, Ph.D ...................................................................................................................... 713 Petinka Galcheva, Ph.D .................................................................................................................. 713 Antoaneta Hineva ............................................................................................................................ 713 Renaj Rafi ....................................................................................................................................... 713

APPLYING KNOWLEDGE IN MACEDONIAN LANGUAGE AND STIMULATING STUDENTS’

CREATIVITY..................................................................................................................................... 719 Blaga Paneva, MA ......................................................................................................................... 719 Jordana Todorovska ........................................................................................................................ 719

ACQUISITION AND DEVELOPMENT OF KNOWLEDGE IN PRESCHOOL EDUCATIONAL

PROCESS ON THE BASIS OF MUSICAL CONTENT ................................................................... 725 Biljana M. Pavlović

PhD ................................................................................................................. 725

Dragana Cicović Sarajlić PhD ......................................................................................................... 725

Anđelka Kovač, MSc ...................................................................................................................... 725 ARE THERE CULTURAL IMPEDIMENTS TO COLLABORATIVE LEARNING BETWEEN

MALE AND FEMALE STUDENTS IN MACEDONIA? AN EXPLORATORY STUDY ............. 731 Artina Zeqiri.................................................................................................................................... 731

LEARNING A COMPLEX TERNARY MUSICAL FORM VIA AN ELECTRONIC TEXTBOOK

FOR THE 6TH

GRADE OF THE SECONDARY SCHOOL .............................................................. 733 Krasimira Georgieva Fileva – Ruseva, Ph.D ................................................................................. 733

ORGANIZATIONAL DETACHED STRUCTURES FOR CHILDREN AT A YOUNG AGE -

FACTOR FOR THEIR FORMING AND DEVELOPMENT ............................................................ 739 Marinela Grudeva,PhD ................................................................................................................... 739 Yordanka Dimitrova, PhD .............................................................................................................. 739

SPECIAL FEATURES OF EDUCATION OF THE CHILD IN EARLY AGE IN A CHILD'S

NURSERY .......................................................................................................................................... 747 Marinela Grudeva, PhD .................................................................................................................. 747 Yordanka Dimitrova, PhD .............................................................................................................. 747

THE USE OF INFORMATION COMPUTER TECHNOLOGY IN TEACHING BULGARIAN

LANGUAGE AND LITERATURE TO CREATE INTEREST AMONG STUDENTS IN TERMS OF

MULTICULTURALISM ................................................................................................................... 755 Margarita Dimitrova, Ph.D ............................................................................................................ 755 Vasil Dimitrov ................................................................................................................................ 755

STATISTICAL PROCESSSING AND ANALYSIS OF RESEARCH RESULTS IN THE AREA OF

STUDENT SAFETY BASED ON THE EXAMPLE OF BOTH PRIVATE AND PUBLIC SCHOOL

............................................................................................................................................................ 761




504

Aleksandra Penjisevic, MSc ........................................................................................................... 761 Sinisa Dostic, Ph.D ......................................................................................................................... 761

PROJECT-BASED LEARNING IN PRE-SCHOOL SETTINGS: NATURAL CHILDRENS’

INQUISITIVENESS COULD BE CULTIVATED ............................................................................ 769 Elena Rakidzhiyska ......................................................................................................................... 769

LOOKING FOR NOTHING AND FINDING SOMETHING: LEARNING AND KNOWLEDGE

TRANSFER WITHIN CULTURAL CONTEXTS ............................................................................ 773 Paul Sergius Koku .......................................................................................................................... 773 Izet Zeqiri ........................................................................................................................................ 773

DEMOCRATIZATION VIS-À-VIS INTEGRATION....................................................................... 777 Ivica Josifovic, PhD ........................................................................................................................ 777 Zlatko Keskoski, PhD ..................................................................................................................... 777

THE IMPACT AND EXPECTED CONSEQUENCES OF ILLEGAL MIGRATION ON THE

SAFETY OF THE COUNTRIES OF BALKAN ROUTE ................................................................. 783 Zlate Dimovski, Ph.D ..................................................................................................................... 783 Kire Janev, M.Sc ............................................................................................................................. 783

INDIA – PAKISTAN RELATIONS FROM FOREIGN POLICY PERSPECTIVE ......................... 789 Daniela Cvetanovska, M.A. ............................................................................................................ 789 Katerina Danilova, LL.M ................................................................................................................ 789 Aleksandar Kitanovski, Ph.D. ......................................................................................................... 789

SOME PERSONAL CHARACTERISTICS OF JUVENILE DELIQUENCY AND ITS

PERPETRATORS IN THE TERRITORY OF THE BASIC COURT IN GOSTIVAR DURING

2002-2006 ........................................................................................................................................... 793 Ersin Sulejmani, M.Sc .................................................................................................................... 793

THE NECESSITY OF CONTINUOUS REFORMS IN .................................................................... 799 PUBLIC ADMINISTRATIVE SYSTEMS ........................................................................................ 799

Dejan Vitanski, Ph.D ...................................................................................................................... 799 MENTORING AT-RISK YOUTH – EFFECTS OF BULGARIAN PRACTICAL IN COMMUNITY-

BASED INFORMAL PROGRAM FOR SOCIAL SUPPORT .......................................................... 807 Katerina Zlatkova-Doncheva, Ph.D ............................................................................................... 807

REFORMER IN LIBRARY EDUCATION ....................................................................................... 815 Penka Tsoneva, DSc ....................................................................................................................... 815

THE NATIONAL ADVOCACY CAMPAIGN IN BULGARIAN LIBRARIES- ACHIEVEMENTS,

ISSUES AND PRACTICAL KNOWLEDGE .................................................................................... 821 Dobrinka Stoykova, PhD ................................................................................................................ 821 Rumelina Vasileva, PhD ................................................................................................................. 821

COMPARATIVE ANALYSIS OF DOMESTIC AND FOREIGN TOURISTS OF THE WESTERN

BALKANS .......................................................................................................................................... 827 Aleksandra Vidovic, PhD ............................................................................................................... 827 Dejan Cudic .................................................................................................................................... 827

MODERN STATE OF TOURISM IN SHUMEN DISTRICT ........................................................... 831 Vanya Vasileva, PhD ...................................................................................................................... 831

THE CHRONIC CARE MODEL FOR PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS ........ 839 Boryana Levterova, PhD ................................................................................................................. 839

CONTRIBUTION OF BIOETHICAL KNOWLEDGE IN SOLVING IMPORTANT PRACTICAL

ISSUES IN THE FIELD OF PUBLIC HEALTH ............................................................................... 845 Emilian Radev, Ph.D ...................................................................................................................... 845 Radka Goranova- Spasova, Ph.D .................................................................................................... 845




505

STUDENT'S OPINION ON THE USE OF INFORMATION SYSTEM FOR ASSESSING AND

MONITORING THE QUALITY OF EDUCATION AT THE MEDICAL UNIVERSITY –

PLOVDIV ........................................................................................................................................... 849 Kristina Kilova ................................................................................................................................ 849 Rumyana Stoyanova ....................................................................................................................... 849

SOCIAL RESPONSIBILITY IN ADVERTISING HEALTHCARE SERVICES ............................. 853 Miglena Tarnovska, Ph.D ............................................................................................................... 853 Gergana Petrova, Ph.D .................................................................................................................... 853 Momchil Mavrov, Ph.D .................................................................................................................. 853

TRAINING TO DEVELOP COMMUNICATION SKILLS OF STUDENTS FROM THE MEDICAL

COLLEGE OF TRAKIA UNIVERSITY ........................................................................................... 859 Hristina Milcheva ............................................................................................................................ 859 Mariya Dimova ............................................................................................................................... 859

THE ETHYCAL PRINCIPLES OF PROESSIONAL CONDUCT BETWEEN THE CODE OF

ETHICS OF THE BULGARIAN SOCIAL WORKERS AND THE CANADIAN ASSOCIATION OF

SOCIAL WORKERS CODE OF ETHICS ......................................................................................... 863 Gergana Avramova, PhD ............................................................................................................... 863

RELIGION AND BELIEFS OF THE TURKISH PEOPLE WHO LIVE IN THE VILLAGE DOLNO

KOLICHANI IN SKOPJE – MACEDONIA ...................................................................................... 869 Selçuk Kürşad Koca ........................................................................................................................ 869

SUGGESTIONS FOR THE MISTAKES THEY DO ON THE WRITING SKILLS FOR THE

MACEDONIANS WHO LEARN TURKISH LANGUAGE ............................................................. 875 Furkan Kurt ..................................................................................................................................... 875

THE WEDDING TRADITIONS IN MACEDONIA ......................................................................... 881 Mahmut Celik, PhD ........................................................................................................................ 881 Imer Yusufi, M.Sc ........................................................................................................................... 881 Alirami Ibraimi, M.Sc ..................................................................................................................... 881

ARCHITECTURE OF INTERNET OF THINGS .............................................................................. 885 Filip Tsvetanov, PhD ...................................................................................................................... 885 Georgi Hristov ................................................................................................................................ 885 Ivanka Georgieva, PhD ................................................................................................................... 885

CLOUDY TECHNOLOGIES IN INDUSTRY .................................................................................. 891 Georgi Hristov ................................................................................................................................ 891 Filip Tsvetanov, PhD ...................................................................................................................... 891 Ivanka Georgieva, PhD ................................................................................................................... 891

“TWITTER - THE NEW MEDIA OUTLET OF THE OFFICIAL INSTITUTIONS IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA” ........................................................................................................ 899 Venera Gudachi .............................................................................................................................. 899

PARASITE FAUNA IN COMMON CARP (CYPRINUS CARPIO L., 1758) FROM CYPRINID FISH

FARM IN PELAGONIA REGION (BITOLA, MACEDONIA) ....................................................... 903 Dijana Blazhekovikj – Dimovska, Ph.D ......................................................................................... 903

PHOTOSYNTHETIC STATUS, ORGANIC PRODUCTION AND ACTIVITY OF THE ENZYME

ALFALFA (MEDICAGO SATIVA L.) COLLECTED FROM DIFFERENT SITES IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA .......................................................................................................... 909 Valentina Butleska - Gjoroska ........................................................................................................ 909 Lenka Cvetanovska ......................................................................................................................... 909 Marija Krstikj .................................................................................................................................. 909

STRACH - STRUCTURE, PROPERTIES AND APPLICATION ................................................... 915 Filip Jovanovski .............................................................................................................................. 915 Blagica Cekova ............................................................................................................................... 915




506

Viktorija Bezhovska ........................................................................................................................ 915 EROSION OF THE LAND AND ITS PREVALENCE IN REPUBLIC OF MACEDONIA ............ 921

Blagica Cekova ............................................................................................................................... 921 Vlado Velkoski ............................................................................................................................... 921 Tode Kasapinоv .............................................................................................................................. 921




777

DEMOCRATIZATION VIS-À-VIS INTEGRATION

Ivica Josifovic, PhD

Faculty of Law, University of Goce Delcev - Stip; [email protected]

Zlatko Keskoski, PhD

Faculty for Detectives and Security, FON University; [email protected]

Abstract: At the meeting of the European Council in Copenhagen in June 1993 that determined the criteria for

membership in the European Union, democracy was given first mention among the conditions that applicant

countries must respect. The priority given to democracy by the European Union leaders reflects the fact that it is

considered as a core element of European political identity, and an essential characteristic for countries wishing

to be admitted to the EU. The European Union’s insistence on guarantees of democracy on the part of future

members is not based on altruism, but rather on self-interest, for it arises from the belief that the process of

European integration cannot function with members who do not subscribe to democratic principles or whose

practical application of them is inadequate. The aim of the paper, drawing on experience of the past and

understanding of the present, is to offer lessons for the future conduct of European Union policy in the region.

The Copenhagen criteria represent rules which define whether one country is capable for European Union

membership. It is a matter of three basic criteria: political criteria; economic criteria; and legal criteria implying

the acceptance of acquis communautaire, capability of undertaking the membership commitments and

obligations. The paper aims at elaborating the democratization process of the Balkan states, among others and

the Republic of Macedonia, having in mind that all aspire for European Union membership, but faces with

internal issues and problems, thus making the democratization process of their societies more difficult. It is

considered that the democracy is the first and fundamental precondition for eventual start of negotiation process,

respectively should be on high level by the time the accession negotiation decision is given. The paper

elaborates the manner in which the European Union and Balkan states are facing the democratization process in

order to give one perspective and brighter picture on the Euro-integration approach. Regarding the Republic of

Macedonia, in this present context, it is difficult because of the open issues with its neighbors and decision-

making process by the European Council regarding the start of negotiations, which on the other side lead to

disorder of internal political juncture and set-back in the integration process. Also, a short brief of the political

crises in the Republic of Macedonia is given and the (un)successful engagement of the European Union in

solving the two-year political crisis At the end of the paper a conclusion is given based on the past experiences

and understanding the present, offering lessons learned for future EU policy engagement in the region.

Keywords: Democracy, integration, European Union, Republic of Macedonia.

ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА VIS-À-VIS ИНТЕГРАЦИЈА

Проф. д-р Ивица Јосифовиќ

Правен факултет, Универзитет Гоце Делчев - Штип; [email protected]

Проф. д-р Златко Кескоски

Факултет за детективи и безбедност, ФОН Универзитет; [email protected]

Апстракт: На состанокот на Европскиот совет во Копенхаген во јуни 1993 година на кој беа утврдени

критериумите за членство во Европската унија, на демократијата и беше даден посебен нагласок меѓу

условите кои државите-апликанти мора да ги почитуваат. Приоритетот даден на демократијата од страна

на лидерите на Европската унија го рефлектира фактот дека претставува суштински елемент на

Европскиот политички идентитет и суштинска карактеристика за државите кои сакаат да бидат примени

во Европската унија. Настојувањето на Европската унија за гарантирање на демократијата од страна на

идните држави-членки не е засновано на алтруизам, туку повеќе на личен интерес, откако произлегува

од верувањето дека процесот на европската интеграција не може да функционира со членки кои не се

приклучуваат кон демократските принципи или чија практична примена на истите не е адекватна.

Критериумите од Копенхаген претставуваат правила кои дефинираат дали една држава е способна за

членство во Европската унија. Станува збор за три основни критериуми и тоа: политички критериуми;

економски критериуми; и правни критериуми што подразбира прифаќање на acquis communautaire,

способност за преземање на обврските што произлегуваат од членството во Унијата. Трудот има за цел

да го разработи процесот на демократизација на Балканските држави, меѓу кои и Македонија, имајќи во

предвид дека сите држави аспирираат за членство во Европската унија, но се соочуваат со внатрешни




778

проблеми кои го отежнуват самиот процес на демократизација на нивните општества. Треба да се има

предвид дека демократијата е првиот и основен предуслов за евентуално започнување на преговори,

односно тие треба да бидат исполнети во моментот кога се донесува одлуката за почеток на преговори.

Во трудот се разработува начинот на кој Европската унија и Балканските држави се соочуваат со

процесот на демократизација со цел да се даде една претстава и појасна слика за начинот на кој се

пристапува кон евроинтегративните процеси. Што се однесува до Република Македонија, во сегашната

поставеност тоа е тешко остварливо поради отворените прашања кои постојат со соседите, особено со

Република Грција, и начинот на донесување на одлуките од страна на Европскиот совет во поглед на

доделувањето датум за почеток на преговори, што од друга страна доведе до нарушување на

внатрешниот политички склоп и застој во процесот на интегрирање. Исто така, дадено е и кратко

објаснување на политичката криза во Република Македонија, како и (не)успешното вклучување на

Европската унија во решавање на двегодишната политичка криза. На крајот од трудот е даден заклучок

кој, на основа на искуството од минатото и со разбирање на сегашното, нуди лекции за идното

дејствување на политиката на Европската унија во регионот.

Клучни зборови: Демократија, интеграција, Европска унија, Република Македонија

1. ВОВЕД

Ако се осврнеме на политичката серија „Куќа од карти“ (“House of Cards”), во која главниот лик

Франсис Андервуд (Francis Underwood) кој го игра Кевин Спејси (Kevin Spacey) вели „Демократијата е

преценета“ (“Democracy is overrated”), истото може да се постави и во случајот со Македонија. Ова од

гледна точка дека ако куќата од карти ја претставува вертикалната поставеност на демократијата, тоа

значи дека најдолниот столб карти ја претставуваат граѓаните и ако таа линија ја задрмате тогаш ја

губите и демократијата. По завршувањето на последните вооружени конфликти на Балканот, државите

настојуваа во изградба на демократски општества. Но, дилемите во поглед на безбедноста и нерешените

државни прашања продолжуваат да домининраат низ целиот регион. Стравувањата дека нестабилноста

во една држава може да се прошири низ целиот регион и натаму ја дефинира политиката на ЕУ за

вклученост и пристапување. Како резултат, понекогаш интересот за стабилноста е приоритет над

другите размислувања, вклучително и консолидација на демократијата. Ваквиот пристап ја потценува

клучната лекција на Европската интеграција: демократијата е најсоодветната политика за решавање на

безбедносните прашања и за градење на државата. Во теорија, демократската консолидација на Балканот

треба да биде вин-вин солуција; во пракса, патот е полн со политички замки и дилеми.

Градењето демократски режими во регионот кореспондира со изградбата на државата. Во

срцето на проблемот се државите и нивните слабости за преземањето на потребните реформи за

интеграција во ЕУ, како и решавање на внатрешните прашања и прашањата со соседите. Во срцето на

решението е демократијата како осигурување за регионот во консолидирање на државите и општеството.

Искуството со проширувањето на ЕУ со државите од Централна и Источна Европа потврди дека, иако

градењето демократии треба да биде резултат на домашен политички процес, надворешните фактори

може да имаат улога во поддршката на системска трансформација. Во време кога процесот на

проширување се бори да биде ефективен, повторното проценување на односите меѓу ЕУ и Балканот е од

клучно значење. По приемот на Хрватска во 2013 година, ризикот дека чекорот на пристапување е

забавен и засенет од економската и политичка криза во ЕУ, Европа повторно го губи Балканот на

национализам и насилство, како и сопственото влијание за сметка на други актери кој можеби не ги

делат истите погледи и вредности.

Оттаму, ЕУ е фатена во дилема: како да се задржат Балканските држави со надежта за членство

во ЕУ? Понатаму, оставајќи ги државите во заборав може да води кон влошување на нивните слаби

демократии. Македонија, кандидат за членство уште од 2005 година, е во постојана блокада за

започнување на пристапните преговори поради спорот за името со Грција. Како резултат, во Македонија

речиси секоја година има политичка криза која ги поткопува меѓуетничките односи, ја нарушува

демократијата, се заканува на безбедноста, се заостанува во реформите и се назадува во евро-

атлантските интеграции. Додека државите-членки на ЕУ може да се согласат во однос на приоритетниот

статус за Хрватска и Србија како стратешки за целиот регион, сличен третман не им е понуден на

другите држави, како Македонија и Албанија. Постигнувањето на рамнотежа зависи не зависи само од

ригорозната примена на условите: проблемот е во кредибилитетот. Критериумите за членство се

менуваа низ годините, рефлектирајќи внатрешен развој, како и зголемените непријатности во поглед на

проширувањето и потенцијалните последици. Ова води кон шпекулации дека демократската условеност

се користи како изговор за да се држи остатокот од Балканот надвор од ЕУ без исклучоци.

Консолидација на демократијата не била секогаш приоритет на ЕУ. Европската комисија

повикува на безбедност и функционирање на демократијата, како и на борбата против корупцијата и




779

организираниоет криминал. Како и да е, стабилноста на институциите, владеење на правото, слободата

на печатот и граѓанското општество се подеднакво важни показатели. Овие аспекти привлекоа помалку

внимание и може многу повеќе да се направи во адресирањето на нерешените прашања кои ги спечуваат

националните парламенти во процесот на одлучување и имплементација. На краток и долг рок, клучните

одговори на ваквата дилема може да се најдат само со поддршка на целосна демократизација на

Балканот. Ова е во интерес на граѓаните, но и во интерес на ЕУ со цел да се обезбеди дека идното

проширување нема да предизвика враќање на солидарноста на ЕУ и дека сите идни држави-членки се

консолидирани демократии.

2. ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА БАЛКАНОТ!?

Опстанокот на мировни односи, натамошното спроведување на слободни и фер избори и

прогресивна регионална соработка во повеќето области се само дел од напредокот направен од

Балканските држави. Како и да е, овие постигнувања се прилично загрозени од нерешените прашања кои

се штетни за регионот. Спорот за името со Грција продолжува да и штети на демократизацијата и

меѓуетничките односи во Македонија. Тврдоглавата позиција на Србија и Косово во поглед на

независноста продолжува да ја поткопува трансформацијата. Демократската слабост на Албанија

резултира во политички ќорсокак, додека Босна и Херцеговина останува заробена во воена реторика со

потенцијал за дестабилизација.

Балканските држави се дел од продолжена форма на демократска транзиција со проспект за

евентуална консолидација.159

Ова е точно, имајќи во предвид дека постои значителен број на случаи во

кои државите и нивните граници се постојано предмет на расправа.160

Според некои студии, не постои

„консолидирана демократија“ на Балканот, но Македонија, Србија и Црна Гора се класифицирани како

„полу-консолидирани демократии“, додека Албанија и Босна и Херцеговина се класифицирани како

„транзициски владеења“ или „хибридни режими“, а Косово како „полу-консолидиран автократски

режим“. Од друга страна, други студии потенцираат дека само Србија и Хрватска се демократии, додека

другите Балкански држави колективно може да бидат опишани како расипани демократии: тие

спроведуваат слободни избори, но не успеваат да обезбедат граѓански и политички права или ефективно

одвојување од државните власти. Со други зборови, и покрај владеењето од страна на избрани

претставници, демократските перформанси во регионот и натаму се без вистинска позитивна

динамика.161

Блиска опсервација на квалитетот на демократијата во овие држави, меѓу кои и Македонија,

може да помогне во разбирањето на политичките динамики и опциите на ЕУ за успешно да влијае во

регионот. Дистинкцијата меѓу формална и ефективна демократија е корисна бидејќи овозможува

критичко проценување на демократизацијата во поглед на формалните критериуми и суштинските

карактеристики на демократијата.162

Со други зборови, разликата треба да се прави меѓу

институционалните/процедурални аспекти на демократијата и опсегот на кој тие се имплементирани во

пракса. Навистина, демократските режими не се насекаде успешни со иста ефикасност и постојат

недостатоци. Од оваа причина, треба да се внимава на поимите како „фасада демократија“ и „ефективна

демократија“, каде разликата лежи во „владеење на правото“ и неговата фундаментална манифестација:

правото на слобода.163

Основната причина на демократијата е да се овластат обичните луѓе со граѓански и политички

права за водење на нивните животи засновано на нивните преференци. Од оваа гледна точка, правото да

се овластат луѓето да направат сопствен избор по индивидуални прашања и нивниот глас за

колективните прашања да биде од важност се алатки во првата одбранбена линија на демократијата.

Легислативното вклучување на овие права создава формална демократија како потребна компонента за

ефективна демократија, иако формалните права не се доволни за ефективна демократија. Со цел да се

има ефективни права и слободи, одговорните за донесување на одлуки мора да ги почитуваат и следат

овие права. И демократските слободи ефективно се почитуваат само во опсег во кој елитите се обврзани

159 G. Pridham, Securing fragile democracies in the Balkans: the European dimension, Romanian Journal of European

Affairs, Vol. 8, No 2, pp.: 56-70, 2008. 160 R. Balfour, D. Basic, A bridge over troubled waters: Europeanising the Balkans, EPC Policy Brief, 2010. 161 D. Linz, Thinking about hybrid regimes, Journal of Democracy, Vol. 2, pp.: 21-35, 2002; W. Merkel, Embedded and

defective democracies, Democratisation, Vol. 11, No. 5, pp.: 33-58, 2004. 162 M. Kaldor, I. Vejvoda, Democratisation in Central and East European countries, International Affairs, Vol. 73, No. 1, pp.:

59-82, 1997. 163 J. Linz, S. Alfred, Problems of democratic transition and consolidation: Southern Europe, South America and post-

communist Europe, Johns Hopkins University Press, 1996.




780

со владеење на правото. Корупцијата на елитата ги нарушува граѓанските права и го прекршува

владеењето на правото.164

3. ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА VIS-À-VIS ИНТЕГРАЦИЈА: СЛУЧАЈОТ НА РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА

Процесот на проширување на ЕУ води кон појавување на уникатен модел на демократска

промоција преку интеграција.165

Ваквиот модел е развиен во 90-тите години на минатиот век како

резултат на подготовките за проширувањето на ЕУ со државите од Централна и Источна Европа и со

формализирање на критериумите за членство на Самитот на Европскиот совет во Копенхаген, познати

како Копенхагенски критериуми. Европската комисија игра – и се уште игра – значајна улога во

мониторирање на напредокот преку годишни извештаи. Тесните мониторинг процедури го нагласуваат

степенот на исполнување на политичките критериуми (стабилни институции кои гарантираат

демократија, владеење на правото, почитување на човековите слободи и права и почитување на правата

на националните малцинства) од страна на секоја држава-кандидат.

Потребно е да се потенцира дека критериумите од Копенхаген критериуми се дополнителни и

не се предвидени во основните договори за ЕУ. Се работи за in abstracto одлука и се однесува на

државите кои евентуално ќе се стекнат со статус на кандидат. Меѓутоа, моментот на нивно настанување

е една работа; актуелниот момент е нешто сосема друго. Во современиве услови, севкупноста на

Копенхагенските критериуми, без дилеми, функционира како правна категорија. Ова само делумно

поради фактот што исклучително само еден аспект од Копенхагенските критериуми - единствено

политичките услови како формално-правни и како пишани за прв пат се вклучени во Договорот од

Амстердам. Политичката димензија која ја имаат политичките услови е што тие треба да бидат

исполнети во моментот кога Комисијата го изготвува мислењето за државата која бара прием, како и

исполнување на дополнителни критериуми кои не се содржани во правните акти на ЕУ. Со други

зборови, Комисијата има правна обврска да го оцени само исполнувањето на политичките критериуми,

што не значи дека другите две групи од критериумите (економските критериуми и обврските кои

произлегуваат од членството) не се значајни.

Процесот на проширување кон Западен Балкан и Турција ја следи истата шема како и за

државите од Централна и Источна Европа, но воведува нови аспекти кон процесот на политичка

условеност. Овие рефлектираат внатрешна вознемиреност, како и сецифичниот регионален и државен

контекст. Потешкотиите во имплементирањето и усвојувањето на некои од институционалните измени

со Договорот од Лисабон и прашањата поврзани со капацитетот за соочување со внатрешните разлики,

ја отргнуваат ЕУ од манифестирање на поголем ентузијазам кон проширувањето. Исто така, порастот на

евро-скептицизмот и анти-имиграциски политички партии додаде допонителен оган на проблемот.

Доволно е само да се набљудуваат некои од политиките во државите-членки на ЕУ во поглед на

бегалците, мигрантите и барателите на азил за да се разбере дека процесот на проширување станува

чувствителна тема.

Потешкотиите со приемот на Романија и Бугарија и перцепцијата дека приемот е забрзан,

заедно со зголемениот фокус на добро владеење и ситуацијата на Балканот, доведе до усвојување на

комплексен мозаик на услови, бенчмаркови и очекувања, рефлектирани во различен степен на

интеграција. Балканот е хетероген регион со држави кои пристапија во ЕУ во 2013 година (Хрватска),

преку држави кои се „вечни“ кандидати (Македонија), до држави чија државност е блокирана и немаат

формални односи со ЕУ (Косово).

Во поглед на Македонија без да навлегуваме во елаборирање на целата криза, ќе наведам две

дежа-ву ситуации. Дежа-ву 1. Криза со настаните од 24 декември. Бојкот на собранието од најголемата

опозициска партија во 2013 година, нивно враќање со формирање на анкетна комисија. Криза со

прислушкуваните материјали. Бојкот на собранието од најголемата опозициска партија во 2015 година,

нивно враќање со формирање на анкетна комисија. Ако сакаш нешто да не биде решено, формирај

Анкетна комисија. Дежа-ву 2. Во 1998 година Словачка доби негативен извештај за исполнување на

политичките критериуми од истите причини со кои Македонија се соочува денес: недостаток од

стабилност на институции, рефлектирано со изборот на Претседателот, контроверзната употреба на

претседателските овластувања, отсуство на опозицијата од Парламентот, нефункционирање на неговите

комисии, како и одлучувањето во уставниот суд.

164 R. Rose, A divergent Europe, Journal of Democracy, Vol. 12, No 1, pp.: 93-106, 2001. 165 A. Dimitrova, G. Pridham, International actors and democracy promotion in Central and Eastern Europe: the integration

model and its limits, Democratisation, Vol. 11, No. 5, pp.: 91-112, 2004.




781

Речиси 25 години независност, 10 години статус кандидат и 8 препораки за почеток на

преговори, Македонија се соочува со најголемата политичка криза и како да се враќа онаму каде што

почна. Едноставно како да треба од почеток да ги учи основите на демократијата. Поделената политичка

култура, непособноста на политичките актери адекватно да реагираат и во интерес на граѓаните,

недостатокот од компромис и корозија на политичкиот дијалог ја крена формата на продолжена и

развлечена криза која доведе до недоверба во институциите. Без да се бараат виновници, потребно е

итно враќање на довербата во институциите и изградба на систем заснован на checks and balances,

бидејќи отсуството на демократски институции може да ја загрози стабилноста. Кризата покажа високо

ниво на поларизација и потребни се политички заложби за решавање преку дијалог и во рамки на

институциите за градење политички мир на демократски основи. Враќањето на демократските

вредности бара трпение и напорна работа, особено од домашните актери. И покрај моето лично

убедување дека Македонија треба да покаже сериозност и кредибилитет, како и капацитет и способност

за соочување со кризи без меѓународна медијација, сепак и самата ЕУ треба да дејствува поодлучно

бидејќи кризите на Балканот се во нејзиниот двор, а минатото е искуство кое ЕУ не може да го избрише.

Се доведовме во ситуација на преширока употреба на владеењето на политиката за сметка на

владеење на правото. Македонија може да биде студија на случај каде многу уставни и законски

прашања се решаваат според владеењето на политиката, по принципот мир во куќа што го дерогира

воспоставеното право. Класични примери се: прво, аболицијата како квази-судско овластување на

претседателот да се меша во судската власт, каде правната пракса не познава ситуации на повлекување

на веќе дадена аболиција, што повлекува последици во насока на создавање преседан за сите идни

слични ситуации, и второ, распуштањето на Собранието и враќање на пратениците по нивното

распуштање. Одлагањето на изборите само го продолжи периодот на несигурност, бидејќи ЕУ не е

заинтересирана за активни и долгорочни заложби, како што миграциската криза дополнително ја

нарушува внатрешната политичка ситуација.

Досега, вина има и ЕУ која до 2010 година не успеа да го валоризира напредокот на Македонија

во однос на нејзините евроинтеграции, туку со едноставно кревање на раменици, дозволи инаетот на

една членка да оди во недоглед. Демократската условеност која ја бара ЕУ голем број држави не ја

исполнуваат, а доколку се отвори дебата, половина држави-членки не ни заслужуваат да бидат дел од

Унијата. Прашањето кое може хипотетички да се постави е: Дали, доколку Македонија спроведе

најрегуларни избори, направи најдобри реформи во судството, администрацијата и медиумите,

корупцијата ја сведе на најниско ниво, ќе добие датум за преговори? Одговорот е, кратко и јасно, не. ЕУ

нема одговор како да ја интегрира Македонија надвор од политичката условеност. Може да се повика на

алибито дека реформите се наши, процесот на интеграција е за нас, точно е дека ние оваа држава ја

правиме за себе, не за Брисел, но сепак, преовладува фактот дека ЕУ, дури и да не беше политичката

криза, нема одговор за нашето интегрирање. Политиката на ЕУ кон Македонија го поткопува

кредибилитетот на Унијата како актер кој придонесува за долгорочна стабилност и демократски

стандарди. Наместо сеопфатни решенија, вклучително и одблокирање на преговорите, претставниците

на ЕУ пристапија кон утврдување итен договор чија имплементација е доведена во прашање уште од

почетокот.

Во иднина, ЕУ треба да го интензивира мониторингот брз работата на институциите и процесот

на одлучување, како и да работи за развивање на поактивна дипломатија. Нефункционални институции

и непочитување на демократските практики се опасни за Западен Балкан и неговата интеграција за да се

оправда политиката на неутралност на ЕУ во поглед на внатрешните политички случувања.

Политичките тензии во Македонија, го покренаа прашањето дали ЕУ може или треба да направи повеќе

во рана фаза на негативните тенденции. ЕУ, исто така, треба да даде поголем нагласок на демократските

процеси, а не само на резултатот во поглед на бројот на усвоени закони. Паралелно со ова, треба на

терен пореално да комуницира за проширувањето, промовирајќи поголемо разбирање во јавноста околу

за и против европската интеграција. ЕУ зголемено се фокусира на проблеми поврзани со владеење на

правото и зајакнување на судството, но демократијата е повеќе од тоа. Само однесување кое е правно-

обврзувачко и имплементација на правата може да ја направи демократијата значајна во суштинска

смисла.

ЗАКЛУЧОК

Консолидацијата на демократијата е најдобриот краткорочен и долгорочен пристап за креирање

поволни услови за завршување на нерешените прашања. Тое е и предуслов за процесот на проширување,

како и обезбедување дека Балканските држави ќе бидат во состојба да ги преземат принципите и

обврските од членството во ЕУ. ЕУ значително се фокусира на проблеми поврзани со владеење на

правото и зајакнување на судството во регионот, особено како одговор на стравувањата дека




782

организираниот криминал и корупцијата може да се прелијат во остатокот на Европа. Но демократијата

е многу повеќе од тоа.

Додека владеењето на правото, корупцијата и организираниот криминал се клучни проблеми за

граѓаните на Балканот, ЕУ и регионот ќе имаат корист од пристап кој е подеднакво поширок и

продлабочен во промовирањето на реална или суштинска демократија. Пошироко, во смисла дека

целиот спектар на формални права е потребен за постигнување ефективна демократија; и дека

демократијата не може да функционира, меѓудругото, без слободата на изразување и здружување. И

продлабочено: во смисла дека ефективната демократија има потреба од вистинско наметнување на

законски засновани правила и практики. Само правно-обврзувачкото однесување и имплементацијата на

правата може да ја направи демократијата значителна во суштинска смисла. Оттаму, ЕУ има потреба од

фокусирање на формалните и суштински критериуми во проценувањето и утврдувањето на

демократијата на Балканот.

Пристапувањето не треба да биде само штиклирање на реформите и усвојување на законите.

Исто така, треба да биде и за процесот на одлучување и опсегот до кој принципите наметнати од

условеноста се применуваат во пракса. Ова значи користење на целиот алат на дипломатски и политички

притисок над Балканските држави. Ова, исто така, може да обезбеди попозитивен нарација за

проширувањето, кој на ЕУ и е многу потребна. Уште од одбивањето на Уставот на ЕУ, потешкотиите во

усвојувањето на Договорот од Лисабон, преку економската криза и сегашната мигрантска криза,

реториката се оддалечи од големата стратегија за мир и просперитет низ цела Европа. Потребен е нов

наратив фокусиран на позитивните факти дека демократската трансформација на регионот во

изминативе години е постигнување кое мора да биде консолидирано. Успехот да се напарават

Балканските држави демократски е голем предизвик за ЕУ и владите во регионот – како и круна на

политиката на проширување на ЕУ.

Влијанието на ЕУ во регионот се потпира на атракција; нејзината атракција се потпира на

кредибилитет. Ова зголемено исчезнува, особено по финансиската криза и сегашната мигрантска криза.

Најдобрите практики кои се очекуваат од балканските држави треба да бидат следени од ЕУ и државите-

членки. Поттикот на Комисијата за широка анти-корупциска стратегија на ЕУ, исто така, ќе ги зголеми

напорите за борбата против корупцијата и во државите-кандидати. Тоа е, исто така, единствениот начин

за ефективно адресирање на основните грижи на државите-членки во поглед на капацитетот на овие

држави во задржување на нивните заложби во сите фази на процесот на пристапување, како и по

примемот во ЕУ. Исто тка, ќе придонесе и за избегнување на политика на непроширување, како што е се

случи во 2007 години и која трае во моментов со новата Комисија. Ова е особено важно, имајќи во

предвид дека, како што стојат работите, следната рунда на проширување нема да биде пред 2020 година,

според најавите на Европската комисија дека проширувањето ќе биде ставено настрана, за да може ЕУ

да се консолидира одвнатре.

Една лекција која може да се научи од процесот на преговори со Хрватска е почнување со

најтешките области за реформирање. Поглавјето 23 за Судството и фундаменталните права не може

ефективно да се адресира во неколку месеци. Оттаму, Балканските држави треба да ги интензивираат

нивните напори за реформирање на клучните области како што се корупцијата, зајакнување на

независноста и одговорноста на судството, унапредување на ефикасноста на судовите, подобрување на

квалитетот на јавната администрација – сите клучни за функционирање на владеење на правото. Раното

започнување во адресирањето на овие прашања, исто така, може на овие држави да им даде време за

долгорочен одржлив и веродостоен напредок.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

[1] A. Dimitrova, G. Pridham, International actors and democracy promotion in Central and Eastern

Europe: the integration model and its limits, Democratisation, Vol. 11, No. 5, pp.: 91-112, 2004.

[2] D. Linz, Thinking about hybrid regimes, Journal of Democracy, Vol. 2, pp.: 21-35, 2002.

[3] G. Pridham, Securing fragile democracies in the Balkans: the European dimension, Romanian Journal

of European Affairs, Vol. 8, No 2, pp.: 56-70, 2008.

[4] J. Linz, S. Alfred, Problems of democratic transition and consolidation: Southern Europe, South America and post-communist Europe, Johns Hopkins University Press, 1996.

[5] M. Kaldor, I. Vejvoda, Democratisation in Central and East European countries, International Affairs, Vol. 73, No.

1, pp.: 59-82, 1997.

[6] R. Balfour, D. Basic, A bridge over troubled waters: Europeanising the Balkans, EPC Policy Brief, 2010.

[7] R. Rose, A divergent Europe, Journal of Democracy, Vol. 12, No 1, pp.: 93-106, 2001.

[8] W. Merkel, Embedded and defective democracies, Democratisation, Vol. 11, No. 5, pp.: 33-58, 2004.

eleventh international scientific conference knowledge in … · 2018. 8. 17. · - prof. tihomir...

Documents