engongo lyoveta yegameno nesiloshimpwiyu lyoka … · oveta oya tula po omilandu okukwathela...

48
ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA NONA OKANAMIBIA (OVETA YO NOMOLA ONTINTATU 3 YOMUMVO 2015)

Upload: others

Post on 26-Oct-2019

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

ENGONGO LYOVETA YEGAMENO

NESILOSHIMPWIYU LYOKA NONA OKANAMIBIA

(OVETA YO NOMOLA ONTINTATU 3 YOMUMVO 2015)

Page 2: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

EMBO NDIKA OLYA FATULULWA MOMALAKA GAALI: ENGLISH & OSHIMBULU.

Omanyanyangidho (PDFs) guumbo auhe utatu otaga monika kowebsite.

LEGAL ASSISTANCE CENTRE UUYELELE WEKWATATHANO:4 Marien Ngouabi Street, Windhoek

P.O. Box 604, Windhoek, Namibia Telephone +264-061-223356 Fax 264-61-234953 Email [email protected] Website www.lac.org.na

Embo ndika olya longekidhwa kendiki lyomakwatho gopaveta nolya futwa komu kalelipo shilongo gwa Finland (Soomi) moWindhoek. Enyanyangidho olya yambidhidhwa kuuministeli wuuthike pamwe

nonkalonawa yaanona (MGECW) nehangano lyoUNICEF lyaNamibia. Embo ndino olya thikama po moombapila dhiitsa dha nyanyangidhwa nodha kwatelwa kumwe kuuministeli wuuthike pamwe nonkalonawa

yokanona kehangano lyaUNICEF Namibia, nokendiki lyomakwatho gopaveta lyomumvo (2009) pethimbo lyookundathana dhaakwashigwana kombinga yontotwaveta yesiloshimpwiyu negameno lyakanona.

OONOMOLA DHOOMPAPILA DHIITSA NIIPALANYOLO

1 OMATOMPELO OMULONGO NKENE OVETA YA SIMANA 2 ELONGEKIDHO LYOVETA: OLYE A KUNDATHANWA NAYE 3 ETALULULO LYOVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA MUULE 4 EFATULULO LYOSHITYA ‘OKANONA’, UUNAKE OKANONA TAKA NINGI OMUKULUNTU 5 OMALALAKANO NO MIKANKAVETA DHESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA 6 OLAATA OGANDJIMAYELE YAANONA NAKOMUFALA GWAANONA 7 IILONGA YOMUNIILONGA GWONKALONAWA 8 OMPANGU YAANONA 9 OMAHALA NGOKA HAGA SILE AANONA OSHIMPWIYU, OMAHALA GEGAMENO,

OMALUKALWA GAANONA OMANDIKI GELONGO NOMADHEULO, OMAHOLAMENO HALA10 ENINGULULO LYOVETA YAANONA11 OOMPANGELA DHUUTEKU12 UUTEKU WAAPAMBELE13 EKEELELO NEIDHOPO MO LYOKUYELE MOMAYAKULO14 AANONA MBOKA YA PUMBWA EGAMENO15 UUTEKU WAAYENI16 OKUTEKULA17 EYAKOPO NENGE EFALAAFALO NELANDITHO LYOKANONA18 EPITIKO KOMAYAKULO GOPAUNAMITI, EKONAKONO LYOMBUTO YOHIV AIDS,

NOMAKONAAKONO MOSHIPOTHA SHEHEPEKO19 EGEELO LYOPALUTU20 OMAYELEKO GAMENO21 OMAYELEKO GAMENO GALWE22 AANTU MBOKA TAA VULU OKULONGA NAANONA23 OOFUTO DHEYAMBIDHIDHO NEKWATHO LYOMEENDELELO

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA ENGONGO

LEGAL ASSISTANCE CENTREUuministeli wuuthike pamwe

nonkalonawa yokanona

Page 3: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Aanona itaa vulu okwiisila oshimpwiyu yo yene nenge okwiigamena yo yene naana ngaashi aakuluntu. Shika osha hala okutya, aanona oye li mongundu yaa mbono itaa vulu okwiikwatha yo yene, noya

pumbwa ekwatho enene. Shika osha simana noonkondo moNamibia moka oopelesenda dhi vule omilongo ndatu nahamano (36%), omanga dhoshigwana dhi li kohi yoomvula omulongo nantano (15).

1. Oshitopolwa oshinene shoveta ndjono tayi pangele ngaashingeyi esiloshimpwiyu negameno lyaanona moNamibia, oyo oveta yuunona onkulu yomomuvo 1960 ya thigululwa okuza ku S. Africa, ndjono ya kuthwa mo shaashi itayi opalele muNamibia. Omashongo nomaudhigu ngono uunona wa taalela oga lunduluka okuza omvula oveta yokanona sho ya pitithwa. Ka pu na nando ogumwe a li a tengeneka oshiyelekitho shombuto yo HIV no yomukithi go AIDS, elandithepo lyaanona ndyoka lya londa pombanda muuyuni, ondondo yemonitho lyiihuna lyopaihulo lya taalela uunona, omwaalu ogundji gwomagumbo taga silwa oshimpwiyu kaanona, mpaka opwa tumbulwa owala yimwe yomomaudhigu ngoka ga taalela uunona methimbo ndika. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya gandja omikalo nkene omaudhigu ngaka taga ungaungwa nago nomikundu ndhoka uunona moNamibia wa taalela, tadhi kandulwa po pethimbo ndika.

2. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka eta ontotwaveta yopashigwana pamuthika gwaNamibia niinakugwanithwa yomuuyuni. Namibia oku li omukuthimbinga muuthemba wokanona noku li wo oshilyo she tsokumweuvathano lyaAfrica muuthemba nomuuwanawa wokanona. Shi ikwatelela kekotampango lyaNamibia, oontokolwa ndhoka tadhi adhika mo mauvathano guuyuni mbalambala otaga ka ninga oshitopolwa shompango yaNamibia. Shika otashi ka tulwa miilonga ngele odha tsu kumwe nontotwaveta ndjika yopashigwana. Oshinima shimwe tashi hengumukile moveta yomuuyuni okweeta pevi oomvula dhuukuluntu dhi kale oomvula omulongo nahetatu (18). Oveta natango otayi pula natango epitikilo kaakuluntu opo ya hokanwe ye na oomvula omilongo mbali nayimwe (21), ondjokana yaayehe yi kale poomvula 21.

3. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona yi ka kale oyo oveta yotango yaNamibia tayi ka eta ohokwe ombwanawa kokanona ongoshipatululo shomaudhigu ngoka ga pamba okanona. Omatokolo kombinga yesiloshimpwiyu negameno lyuunona ohaga vulu okukala ga piyagana. Ondondo yuuwanawa wokanona otayi shunitha pevi omaipumo mumwe nokupupaleka eningo lyomatokolo, shaashi etokolo enene aluhe otali kala uuwanawa wokanona. Ondondo yuuwanawa oyi li oshitopolwa she tsokumweuvathano kombinga yuuthemba wokanona noshowo euvathano lyaAfrica muuthemba no muuwanawa wokanona, ndele ompango onkulu yaNamibia kombinga yegameno lyokanona inayi longitha ondondo ndjika aluhe.

4. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka kala oyo ompango yotango moNamibia ndjoka tayi ka dhimbulula esimano lyekuthombinga lyokanona ndele e tayi tula po uuthemba niinakugwanithwa yuunona. Nale uunona owa li wa tali ka ko wa fa iinima yowala pehala lyoku tali ka ko wa fa aantu ye na uuthemba wawo, iinakugwanithwa yawo nomadhiladhilo gawo. Ayihe etsokumweuvathano kuuthemba wokanona nuuwanawa wokanona okaAfrica otayi ti kutya uunona ou na uuthemba okukutha ombinga momatokolo ngoka ga guma oonkalamwenyo dhawo. Etsokumweuvathano lyaAfrica nalyo otali ti kutya uuthemba wokanona ohau ya niinakugwanithwa ya yelekana. Oveta yesiloshimpwiyu negameno oya gandja enwethemo komilandu dhuuyuni. Dhi na sha nuuthemba nonkalonawa yaanona.

5. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka eta omitungilo omipe ndhoka tadhi ka pa aanona egameno lili hwepo. Oshiholelwa otayi gandja kolaata ogandjimayele yopashigwana ndjoka ya ningwa po kaapyokoki ya za, kuuministili wi ili nowi ili noshowo kiitopolwa, omukalelipo guunona gopaveta e li mombelewa yomukalelipo guuthemba waantu. Iiputudhilo mbino otayi nwepopaleke ekwatathano nokutonatela iiyetwapo yegameno lyokanona.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 1

OMATOMPELO OMULONGO NKENE OVETA YA SIMANA

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 4: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

6. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi gandja omikalo dhesiloshimpwiyu negameno lyaanona ndhono tadhi opalele kaakwanezimo yolela moNamibia. Oshiholelwa, oveta otayi ka nkondopaleka esiloshimpwiyu lyaapambele nenge ezimo lyopopepi, nenge ookuume mbono taa sile aanona oshimpwiyu pehala lyaavali yawo. Uuwanawa wumwe wa simana welunduluko ndino otau ka kala kutya aapambele mbono aasilishimpwiyu itaa ka enda we momukalo omule goveta opo ya mone elowatho lyoshimaliwa oshimaliwa shekwatho. Oveta otayi ka eta po oompangela dhuuteku ndhono tadhi ka pitika aantu yi ili noyi ili mbono taa ka kala ye na iinakugwanithwa yokutekula okanona opo ya ninge euvathano pokati kawo. Oveta natango oya koleke kutya okanona keli omutse gwegumbo, ndele e tayi nkondopaleke opo egumbo ndyoka lyi kale li li kohi yelelo lyomukuluntu gwontumba nenge kohi yehangano lyegameno lyuunona.

7. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka gandja oonkondo noshowo eitulemo lya kola kesiloshimpwiyu lyuunona mbono kaa u li paavali yawo / nenge pa paambele yawo, oshiholelwa otayi konakona muule esiloshimpwiyu lyokanona hoka keli kohi yelelo lyomuntu keeshi omupambele / omukwanezimo gwako pakathimbo. Omagumbo guunona, Omandiki gesiloshimpwiyu gesiku kehe lyokanona hoka keli kohi yelelo lyomuntu keeshi omupambele / omukwanezimo, omagumbo noombelewa dhomahungomwenyo gaagundjuka mbono ya pangulwa nale noye na omaudhigu taga nyengathana momaihumbato gawo. Omukalo omushona gwokutonatela ngaashi sha tumbulwa momikalo dhesiloshimpwiyu.

8. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka gandja egameno kuunona mpono pwa li inapu nyangadhalwa nenge inapu gumwa koveta onkulu. Otayi tala nokuyelekanitha elongithonawa lyoshimaliwa shuunona. Oveta ndjika otayi nkondopaleke egameno kuunona mboka wu li oombangi miipotha yuunona pautho lyompangu no itau vulu okwiigamena wo wene, naashika otashi kwathele opo uunona waa mbandapale. Oveta ndjika otayi gandja omilandu dhopaveta komuvali ngono ta thigi po okanona ke, inee ka hala opo e ka thige pehala lya gamenwa pwaa na uumbanda washa, wokupangulwa sho inaa hala okamwana / ekeleehi okanona ke. Shika otashi kwathele okukondjitha okweekelahi uunona. Oveta ndjika otayi gandja omakwathelo kuunona mboka wa ningwa iihakanwa yelongithonayi lyaafele. Oveta ndjika otayi yelitha natango epitikilo kombinga yompango yopauhaku eidhopo mo nomakonakono guunona mboka wa hepekwa / monithwa iihuna nayi.

9. Oveta yesiloshimpwiyu nEgameno lyokanona otayi ka e ta po omikalo dhegameno dhoku tala nawa uuteku wokanona womuntu gwoshilongo shimwe. Sha landula etokolo lyompangu yopombanda yomomumvo 2004 ndjoka tayi ti kutya uuteku itau vulu okungambekelwa aaNamibia ayeke. Namibia okwiiyadha e na omwaalu gwomaindilo guuteku pamwe niilongo yilwe gwa londa pombanda. Nonando oveta onkulu inayi gandja omilandu dhegameno lyiihwa po okukeelela omahepeko ngaashi elandithepo lyuuhanona. Oveta yesiloshimpwiyu negameno otayi ka e ta po oonkatu dhomuule ndhoka dhina okulandulwa manga okanona inaaka ka tekulwa koshilongo shilwe mwa kwatelwa oonkatu ndhoka tadhi kwashilipaleke ngele moNamibia ka mu na nando omukwanezimo ta vulu okutekula okanona hoka. Oveta ndjika otayi ka pala ondjila opo euvathanolandu lyaNamibia naHague kombinga yuuteku wuunona, ndjono tayi kwathele ekwatathano lyiilongo yilwe opo ku keelelwe uulingilingi womukalo gokutekula uunona muuyuni.

10. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ka eta po omageelo omape ga kola opo yi gamene uunona waa hepekwe / wa monithwe iihuna. Omageelo ngano oga kwatela mo omangambeko omape ngaashi ekeelelo lyoku landitha omalovu kaanona aashona, eyakepo / elongithonayi lyuunona noshowo ehepeko lyuunona. Omageelo ngano oge etwa po nelalakano lyoku keelela aantu opo kaa ya hepeke uunona mbono itaa u vulu okwiikwathela wo wene.

Page 5: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Omulandu gokukokeka oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona ogwa kwatela mo omwaalu ogundji gwaatotiveta inaashi monika mo n ale mOnamibia. Omwa li iikundaneki oyindji,

omalaka ogendji oshikonga sha kwatela mo iikandjolonga ayihe yomoshigwana.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 2

MELONGEKIDHO LYOVETA OOLYE YA POPIWA NAYO?

Oombapila dhiitsa dhili omilongo mbali nayimwe (21) odha ningwa kombinga yomikalo dha yooloka dhontengenekwaveta momalaka ge li gatano.

Konyala oopelesenda omilongo ne (40%) dhoshi-gwana shaNamibia odha tseyithilwa uuyele kombinga yontengenekwaveta moombapila dhiitsa ndhono dha andjaganekwa ongo iikundaneki, nomiifo, dha tulwa momalaka gatatu.

Ekwatathano lyopayikandjohogololo omwa li aaku-thimbinga ya za kiikandjohogololo ayihe muNamibia, mwa kwatelwa ookansela yiikan djo hogololo, aawiliki yopamuthigululwakalo, aahungimwenyo, aakwa shi-gwana naanambelewa yii li noyi ili.

Ekwatathano lyopayilongo omwali aakuthimbinga mbono ya pyokoka yaza momanenevi gatatu.

Aanona naagundjuka oya li ye lile po oopelesenda (30%) omilongo ndatu dhaantu ayehe mbono ya popiwa nayo.

Iigongiilonga yi li omilongo ndatu nomugoyi (39), iigongi iinene, oo nkundathana dha totha mo oon-kundathana dhopangundu, nenge iigongi yilwe oya ningwa opo ku kundathanwe eendululo lyon tenge ne-kwantotwaveta, mwa kwatelwa omulongo niihamano (16) mbyono ya li ya nununwa aanona naagundjuka.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 6: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Konyala iitaasi yoradio omilongo ndatu niihetatu noshowo ooradio muzizimba dhi li omugoyi noyindji ngaashi tashi vulika, oya li mombepo no ya kundaneke oshigwana kombinga yontengenekwantotwaveta.

Omwaalu gwoondungethaneko omilongo mbali nantano, iipambuyele, oombi live, nenge omatumwalaka ga shangwa kombinga yontengenekwantotwaveta oya holoka mii kundaneki ya Namibia pethimbo lyoonkundathana, mokati koondungethaneko dhili hetatu miifokundaneki yaNamibia.

Iipalanyolo yoodhekwa montengenekwantotwaveta oya kundathanwa, kofacebook paungundu ndhono konyala dha li dhi na aantu omathele gatatu.

uuyelele kombinga yomulandu endululo owaa andjaganekwa miifo iitano mookompiyuta, pashigwana noshowo pauyuni pethimbo lyoonkundathana.

Omahangano gamwe gomoNamibia ngono haga longo naanona naapyokoki oohandimwe kombinga yiinima yuunona oye eta omayele ga nyolwa giihwa po ga shangwa kombinga yontengenekwaveta.

Ooministili dhepangelo ndhono hadhi dhana onkandangala metulo/miilonga yi na sha negameno lyokanona oya popiwa nayo. Oonkundathana dhuudha / dhiihwa po kiinima yetoto lyoveta pokati kuuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokonona, oministili yuuyuki noyeliko.

Oministili yuuthike pamwe nuuwanawa wokanona oya kundathana ontengenekwaveta nongonga yaaleli yopashigwana / yopamuthigululwakalo. Iilyo yeuvathanotsokumwe yaHague oya gandja ehumo komeho yambidhidho / etsokumweyambidhidho nuuyelele u na sha neshaino lyaNamibia komatsokumweuvathano ga Hague ge li ga tulwa moveta yetsokumweuvathano.

“Otandi mu halele omayambeko kiilonga ayihe ya yi mo ntotwaveta. Osha tambiwa ko oku mona omauvathanotsokumwe ga Hague ge li gane ga tulwa melandulathano lyoveta ndjino osho uuleli / uuwiliki wolela kaaNamibia neshaino lyuukilila kiilongo iikwawo moshikandjo.”

— William Duncan, Omupeha-Amushanga gwakwaalukehe moshigongi sha Hague pamwene, koveta yopashigwana, 2009

Page 7: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Iipalanyolo koveta ompe yesiloshimpwiyu negameno lyokanona

Efatululo kombinga “yokanona”: Okanona okafatululwa onga gumwe e li kohi yoomvula 18, noomvula dhoyendji odha shunithwa pevi okuza 21 sigo 18.

Omalalakano noompango dhomayelitho: Eipulo enene shina sha nomatokolo kombinga yuunona olyo eitulemo kokanona. Oveta otayi nkondopaleke uuthemba niinakugwanithwa yaakuluntu nuunona, nesimano lyeitulomo lyokanona.

Aagandjimayele yopashigwana kuunona: Oveta oya toto po olutu loku konakona nenge oku talulula etulomiilonga lyompango noku gandja omayele kombinga yiinima yina sha nuuthemba wokanona.

Omukalelipo guunona: Omunambelewa omupe mombelewa yomukalelipo gwopaveta guuthemba waantu okwa koleke okukonakona noveta komanyenyeto kombinga yemonitho lyiihuna lyuuthemba wuunona.

Ondungedhiladhilo yaakuluntu / aavali: Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi egameno nkene tali adhika neyambidhidho, ongondjila / omukalo gokukeelela onakuyiwa ombwiinayi.

Etululomiilongo lyoveta yuunona: Oveta ndjika yo 2006 oye e ndulululwa nokuningululwa ongepandja kesiloshimpwiyu negameno lyokanona, nelunduluko lyiikwatelela kontseyo yopailonga, okweeta iinima ayihe ya guma oompango dhokanona pamwe noku dhi hanganekela mumwe keudhililo.

Esiloshimpwiyu lyaapambele: Oveta oya nkondopaleke omukalo gwaapambele / aakwanezimo yopopepi ookuume mbono taa sile uunona oshimpwiyu e tayi eta po omilandu omipu shi na sha noshimaliwa shokanona metonatelo lyawo.

Omakwathelo geidhopomo nogekeelelo:Oveta ndjikaoya gandja omakwathelo komazimo mokukandulapo omaudhigu ngoka taga ehameke uunona, manga inaga ninga omanene.

Esiloshimpwiyu lyaantu kaye shi aapambele:Oveta ndjino oya gandja uuthemba kaantu mboka yi iyamba okutekula uunona mboka inau ya pamba. Shika hasho shali nale, oveta ndjino oya ninga eyooloko pokati kuuteku waanona kaapambele nuuteku waanona komuntu omuyeni.

Iipupalekithi yetonatelo lyuunona:Oveta oya gandja iipupalekitho mbi yina okunyolithwa kohi yoveta ompe, yo oya gandja oondondo dhomahala ngaaka, omahala ongaashi: omahala gegameno: omahala nga uunona tawu vulu okukala pakathimbo monkalo yopaulumompumbwe. omagumbo guunona: iiputudhilo mbyoka hayi gandja omatonatelo gopama lukalwa guunona. omahala gomailongo nomayidheulo guunona: omalongelo hala ga gamenwa guunona mbo u na uupyakadhi

womayihumbato nenge aashona nokwii gamena yo yene. olukalwa: omahala nga haga gandja omayakulo nomulalo guusiku kuunona womomapandaanda nuukwawo una

ompumbwe. omahala gesiloshimpwiyu: omahala ngoka haga gandja esilo shimpwiyu lyesiku, ngaashi omandiki gookinda

nomahala ngoka haga vulu okusila uunona oshimpwiyu esiku kehe. omandiki goku tungapo uunona: omahala ngoka haga tonatele uunona mboka ina waadha oku tameka osikola yo

ta yeetapo omutungilo gwo kulonga iinyangadhalwa yi ili yi ili.

Manga oveta ndjino inaayi tulwa miilonga, ompango onene yaNamibia kombinga yuunona oya li oveta onti 33 yomomvo 1960 ndjono ya li ya thigululwa ku S. Africa okuza pemanguluko

lyoshilongo oveta ndjono onkulu oya li yuukoloni ndjono itaa yi opalele monkalo yashiAfrika. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya gandja omilandu dhi li hwepo oku gamena nokukwathela uunona uunamibia.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 3

ETALULULO LYOVETA YESILOSHIMPWIYU

NEGAMENO LYOKANONA MUULE

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 8: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Eyakopo lyuunona / Egandjepo:Oveta oya gandja ondjele yegameno noku kwathela uunona mbona tau kuthwa pehala lilwe u ka kekwawo nomalalakano gemonitho lyiihuna.

Okugamena okweekelahi uuhanona: Oveta otayi gandja omilandu nomagameno opo uunona mbono inaa u halika u kale tau tulwa pehala lya gamenwa peha keethiwa ka se.

Omilandu dhuuhaku: Epitiko komayakulo guunamiti: Oveta otayi (gandja emanguluko) pitika keidhopo mo lyuuhaku noshowo omakonakono go mbuto HIV kaanona mbaya koka noshowo otayi gandja ekonakono nepango kuunona mbono waa na aakuluntu yawo nenge tau tengenekelwa omahepeko.

Oondjele dhimwe dhegameno lyokanona:Opu na omikalo dhimwe / oondjele dhimwe dhegameno lyuunona unene tuu poompito mpo pwaa na omakwatho: Egeelo lyopalutu: omikalo okutakamitha nokungambeka omageelo gopalutu, omalandulathano taga kwathele aakuluntu

naasilishimpwiyu, okwiilonga nkene ye na okupangela / oku ganda pwaa na ehepeko. Uunona u li omitse dhomagumbo: Ompango oku yambidhidha noku gamena omagumbo ngono gaa na aakuluntu

taa sile oshimpwiyu aanona. Omikalo ominyanyalithi tadhi longithwa uunona: Etokolo epe tali lalakanene okugamena emonitho lyiihuna

lyuunona paihulo nopaliko. Egameno lyokanona pomahala gomainyanyudho: Omikalo dha gamenwa miiningwanima ngaashi oku kala mokati

koongundu oonene dhuunona. Uulingilingi u na sha nehepeko lyokanona neningo nayi.

Omilandu dhopauyuniOveta ya Namibia yina sha nuunona oyina okuyambidhidha omaitulomo gomuuyuni kuuthemba wuunona. Okuza pemanguluko, Namibia okwa ningi euvathanotsokumwe nelalakano okugamena uuthemba wuunona.1. Etsokumweuvathano lyiigwana yahangana kuuthemba wokanona: Olya tula po omulandu gu li hwepo kuuthemba

wuunona ngaashi nana sha taambiwa ko koshilongo kehe muuyuni. Odho omikankaveta dhi li ne ngaashi 1. Kapuna okatongo, 2. eitulomo enene kuuwanawa wokanona 3. uuthemba wokanona monkalamwenyo, ehupo nekoko, noshowo 4. esimaneko lyiinima yokanona.

2. Euvathanotsokumwe lyaAfrica kuuthemba nokuuwanawa wokanona: Etsokumwe ndino olya taalele kiinima unene mbyo ya simana kuunona waAfrica e tali tsu omuthindo kedhanonkanda ngala lyaakwanezimo yopopepi.

3. ILO euvathano kondjindikila noshowo keshunitho pevi lyomeendelelo lyo mikalo ominyanyalithi tadhi longelwa uunona: Euvathano ndino otali tumbula ngi: 1. Epiko nomikalo dha faathana dha kwatela mo elanditho negandjepo lyuunona, 2. elongitho lyuunona paumbwanda nenge tau longithwa u li omudhu / wala 3. ekuthombinga lyuunona miinima kaa yi shi yopaveta na 4. iilonga mbyono tayi ehameke / iidhigu kuunona.

4. Yi na sha neuvathano li lyompinge nuulingilingi wopashigwana wa longekidhwa, okukeelela, noku geela elandithepo lyomuntu ngaashi oomeme nuunona: Elandithepo kuunona otashi ti oku kutha uunona pehala limwe e to u fala kehala ekwawo nelalakano ngaashi oku u ningila omiyonena dhiihulo / oku u monitha iihuna paihulo / pamilalo nenge oku u thiminikila iilonga iidhigu. Euvathano ndino otali lalakanene okukeelela eyakepo / elandithepo lyuunona noshowo okukwathela mbono ye li iihakanwa yeyakwepo / elandithepo.

5. Euvathano kuuthemba waantu mbono yena uulema: Euvathano ndino otali lalakanene okukwashilipaleka kutya aanulema ya nyanyukilwe / tyapule wo uuthemba waantu pwaa na ondjoolola / okatongo. Shino otashi ithana esimano lyuuthike pamwe lyuunona mbono u na uulema.

Oveta otayi yambidhidha enkondopaleko lyiipatululo ine yeuvathano lya Hague kuunona.1. Euvathano lya Hague ndino otali gandja egameno lyakola nomiilandu kuuteku waantu yokiilongo yimwe opo ku

keelelwe ehepeko ngaashi efatudhukepo nalyo lyuunona, emonitho lyiihuna / elandithepo / egandjepo lyuunona otashi pitika eitulomo lyuuteku wiilongo yilwe uuna oonkatu dhoopalekwa dho ku tula okanona megumbo lyoshilongo shimwe, noku na wo okukwashilipalekwa kutya uuteku womoshilongo shono ou li tuu lela pamuthika gokanona shi vulithe pamuthika gwaakuluntu.

2. Euvathano lya Hague komukalo gwaakwashigwana nefadhukepo lyuunona muuyuni: Shika otashi keelele efadhukepo lyaakuluntu kuunona. Okanona ngele oka kuthwa koshilongo shimwe hono kiigilila haka kala, komukuluntu gumwe ka kale megameno nenge muuthemba wa gumwe ishewe, okanona hono oke na okugaluka noshilanduli otashi ya shi potoko nonwe koshilongo shaandjawo.

3. Euvathano lya Hague kompango, oveta ngaashi tayi ulike, nkondopalekwa noyi na ekwatathano muuwanawa wiinakugwanithwa yaakuluntu nomayeleko gegameno lyokanona: Euvathano ndino otali gandja omutungilo kekwatathano lyomuuyuni li li nawa shina sha negameno lyokanona. Ngaashi mpono omugundjuka a fadhuukapo e ta taaguluka oongamba dhuuyuni, nenge mpa puna ompumbwe yoku tula okanona ka katekulwe kaayeni nenge lyesiloshimpwiyu moshilongo shi vule shimwe mpono okanona kiigila ka kala.

4. Euvathano lya Hague komayambidhidho gokanona noshowo omikalo dhimwe dhi na sha neyambidhidho lyofamili: Euvathano ndino epe olya nuninwa okugandja kuunona noshowo kaatekulwa yalwe omukalo gwanathangwa, omupu, gwongushu nomulandu gopauyuni opo ku kalekwe po eyambidhidho mpono aakuluntu yokanona yak ala miilongo yiili noyi ili / ya yooloka.

Page 9: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 4

EFATULULO LYOSHITYA OKANONA

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi fatulula okanona oko omuntu e li kohi yoomvula omulongo nahetatu. Euvathanotsokumwe lyiigwana ya hangana kuuthemba wokanona nokuuwanawa uvathano waAfrica kuuthemba nokuwanawa wokanona ayihe iyali otayi ti, “okanona oko omuntu e li kohi yoomvula omulongo nahetatu.”

OOMVULA DHOYENDJI / DHAAYEHE

Okweeta Namibia pamwe nomafatululo ngano, oomvula dhaayehe odha lunduluka okuza komilongo mbali na yimwe sigo okomulongo nahetatu. Nonando omuntu e li kohi yo milongo mbali na yimwe oku li natango kohi yetonatelo lyomuvali nenge lyomu si li-shimpwiyu opo a hokane / hokanwe.

Oomvula dhaayehe odhini?

Iitya mbino “omushona” na “Omunene” oya pamba-thana nuuthike pamwe wompango yomuntu. Omunene osha gwana omuntu ngu omunene oye omukuluntu shuudha pampango. Shino osha hala kutya aantu mba yaadha poomvula dhuunene otaa vulu okuya momahangano taa eta iipotha kompangu, taa longo iinakugwanithwa yilwe yopaveta yiithikamena yo yene. Omushona ota vulu oku ninga ayihe mbino pakwathelo lyaavali nenge lyaatekuli.

Omolwashike oomvula dhaNamibia dhuunene inaadhi tameka pomilongo mbali nayimwe?

Oomvula dhino dhuukuluntu odha thigululwa okuza ku S. Afrika pemanguluko. Oomvula ndhino dhiikwatelela komadhiladhilo kutya uunona wumwe ohau mana ooskola wu na oomvula omulongo nahetatu, notau ka mona ondondo yopashiputudhilo shopombanda yuule womimvo ndatu natango u li kohi yesiloshimpwiyu lyaavali yawo, konima sho ya gwana okutameka iilonga. Uunona mOnamibia owa landula iimpungu ya yooloka yelongo nomutungilo otagu ti kagu shi guunona auhe uuNamibia.

Omushona oshike itaa vulu okuninga?

Ita vulu okwiitula / oku kutha ombinga miinima yopaveta pagameno nopakwathelo lyaakuluntu / aasilishimpwiyu

Omunona ngono ta longo pwaa na ekwatho lyaakuluntu / lyaasilishimpwiyu ita vuclu okuya momahangano okweeta / okugamena oshipotha mompangu okuya mondjokana yopashigwana

Ita vulu okulanditha evi lyegumbo Ita vulu okulongitha nenge okutakamitha iimaliwa nenge

egumbo lya thigululwa.

Omushona oshike ta vulu okuninga?

Omushona ota vulu okupula uuthemba ngele a koko, opo a tali ke ko ongomu-kuluntu

Omunona ngu e na omvula omulongo nahamano ota vulu okuninga owill

Ota vulu okupatulula nokulongiha oma-ya lu lilo gombaanga

Ota vulu okuya miihulo / momilalo

Oomvula oompe

dhaayehe omulongo nahetatu (18 yrs)

Oomvula oonkulu

dhaayehe omilongo

mbali nayimwe (21 yrs)

Okanona ke li kohi yoomvula omulongo nahetatu (18 yrs)

EFATULULO LYOSHITYA “OKANONA”UUNAKE OKANONA TAKA NINGI OMUKULUNTU?

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 10: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Manga elunduluko lyoomvula dhuukuluntu, omunamimvo omulongo nahetatu okwa li ta vulu oku hogolola, okuninga sha, okunwa, okukala e na ondjembo ye mwene noku patelwa mokakuma kopolisi ngaashi omukuluntu, ndele natango okwa pumbwa ekwatho lyaakuluntu oku mu shainina ongodhi yopeke ndjo yi li pauvathano. Ngaashingeyi shaashi oomvula dhuukuluntu odha lunduluka ko komulongo nahetatu, omunamimvo omulongo nahetatu oye omukuluntu, ta vulu okulonga iinima ayihe ngaashi omukuluntu ta longo, nepitiko limwe: omu ntu e li kohi yoomvula omilongo mbali nayimwe okwa pumbwa ekalelo lyomukuluntu nenge lyomusilishimpwiyu opo a hokane / hokanwe natango aantu mbo ye li miiputudhilo yopombanda yelongo otaa vulu okutonatelwa neyambidhidho lyaakuluntu sigo o pomvula omilongo mbali nayimwe (21) moompito tadhi oopalele.

Iilongo yilwe

Iilongo oyindji muuyuni oya tula po oomvula dhuukuluntu omulongo nahetatu. Iigwana yahangana oya tsomukumo Iilonga yilwe yi mbilipalelwe kefatululo lyoshitya “okanona” noshowo oomvula dhuukuluntu ngele odha adhika inaadhi faathana shino otashi kwathele opo uunona waa kanithe egameno lyawo kehe lyopaveta manga inaa ya gwanitha uuthemba wuukuluntu. Paku shunitha pevi oomvula dhuukuluntu okuza komilongo mbali nayimwe (21) nokuya pomulongo nahetatu, Namibia otee ta ka eta omulandumpango gwe pamwe niilongo oyindji yomuuyuni.

Omalunduluko ga tulwa po

Oveta otayi ti kutya omikanda ngaashi oshiketha shiinekelelwa shono tashi ulike aanene naashona taa fatululwa muuyelele wopaveta, ngaashi epulo ndino lya ningwa, opo yi simaneke elala-kano lyaantu. Ompango natango otayi gandja omagameno opo ku kwashilipalekwe elunduluko moomvula dhaanene opo kaa pu ka tongolwe kehe gumwe eli pomimvo omulongo nahetatu nomilongo mbali nayimwe sho oveta ya tulwa miilonga.

Oomvula dhoyendji / dhaayehe

1415161718192021Kashishiwike

Namibia18

Oonzo: http://chartsbin.com/view/545www.africanchildforum.org/clr/Harmonisation%20of%20Laws%20in%20Africawww.worldlawdirect.com/forum/law-wiki/27181-age-majority.html

Page 11: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 5

Omalalakano

Omalalakano gesiloshimpwiyu negameno lyokanona ogo nga: Okugamena nokuhumitha komeho uulinawa wuunona mekotampango moshilongo ashihe shaNamibia. Okugandja enwethemo kuuthemba wuunona mekotampango lyaNamibia. Okutula omauvathano miilonga guuyuni opoga kwatathene naNamibia. Okuhumitha komeho egameno lyaakwanezimo. Okunkondopaleka nokukokitha omikanka dhaakwashigwana ndhono tadhi gandja esiloshimpwiyu negameno lyuunona. Okutota po, okuhumitha komeho nokukwatakanitha iinakugwanitha nomahala gesiloshimpwiyu negameno lyuunona. Okugandja egameno kiinakugwanitha mbyo ya pumbiwa kaanona. Okugamena uunona kokatongo, kemonitho lyiihuna nomikalo dhimwe dhoku ehameka. Oku kwashilipaleka kutya uunona inau tongolwa, nenge inau ningwa nayi molwomuthika gwoondjokana dhaaku-

luntu yawo. Oku dhimbulula oompumbwe dhowina, dhuunona mbono u na uulema nomikithi dhoshinamenena.

Ondjele yeitulomo ewanawa

Eitulomo lya pumbiwa muudhigu auhe u na sha nesiloshimpwiyu negameno, nuulinawa wuunona owo eitulemo ewanawa lyokanona, ngaashi sha gandjwa ketsokumweuvathano lyiigwana ya hangana yuuthemba wokanona nuuwanawa. Nestokumweuvathana layAfrika kuuthemba nuuwanawa wokanona. Ondjele shino otayi opalele miipotha yomo mpangu noonkatu dhimwe nomatokolo kolutu lwepangelo.

Oveta oya kwatela mo omusholondondo gwiitsa tagu wilike aaningi yomatokolo mwa kwatelwa oshike tashi ka kala muuwanawa wokanona: Uukashike kokantu, oomvula, mpa ka za, ekoko, nonkatu yekoko. Eigameno lyokanona palutu nopamaiyiyuvo, pamadhiladhilo, pamaiyiyuvo, pamuthigululwakalo, nekoko lyoponkalathano. Omayele gokanona, muuyelele woomvula dhokanona nomekoko. Uuthemba wokanona ka tseye nokasilwoshimpwiyu kaavali ayehe shino osho shili muuwanawa wokanona. Ekwatathano pokati kokanona nomusimanintu monkalamwenyo yako. Omaihumbato gaavali, nenge gaasilishimpwiyu yalwe, noonkatu dhawo okusila okanona oshimpwiyu. Uuwanawa woku tekulila aamwayinathana pamwe mpa tashi vulika. Epiyagano lyelunduluko ndyono lili mekwatathano naakwanezimo nomukalo oku kaleka po ekwatathano naavali

ayehe yaali. Ompumbwe yuunona ya kale ke po ekwatathano naakwanezimo yawo, aapambele, oohedhi nomithigululwakalo. Uulema nomikithi dhoshinamenena. Uuwanawa waakwanezimo ya kola nomudhingololo gwawo. Ompumbwe yokugamena okanona kokweehamekwa. Ompumbwe okushonopeka omikalo dhopaveta nomilandu dhopambelewa. Niikwawo yilwe ya simana / pumbiwa.

Ekuthombinga lyokanona

Aanona yoomvula dha gwana, yakoka noyeli pondondo yekoko naap ewe ompito ya gandje omadhiladhilo kombinga yomatokolo ngono ge ya guma. Omadhiladhilo gaanona naga pewe eitulomo lyopombanda, mwa tulwa momadhiladhilo oomvula dhokanona nekoko lyako. Shino osha simana shaashi aanona oye na omadhiladhilo namaiyuvo, itaa vulu oku ningwa ya fa oshinima shoku nyenyetelwa. Etsokumweuvathano lyiigwana yahangana kuuthemba wokanona neuvathanotsokumwe nuuwanawa wokanona okaAfrica kuuthemba ayihe iyali otayi ti kutya aanona naa kuthembinga momatokolo ngono ge ya guma muuthemba nokalonauwa.

IILALAKANENWA NOMIKANKAVETA DHESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 12: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Omikankaveta dhakwaalukehe

Esimaneko, egameno negwanithe po lyuuthemba nemangululo lya tulwa po kekotampango, shina na sha nuuwanawa wokanona, nuuthemba nomomikankaveta dhuuthwa moveta. Simaneka uuntu wokanona Uunona nau yakulwe nawa noshithike pamwe. Gamena uunona kokatongo okawinayi. Dhimbulula oompumbwe dhokanona dhokukoka noompito dhoku dhana, yamukula kompumbwe kehe ya guma

uulema wokanona nuuwehame wapimbila. Gandja kaakuluntu nenge kaasilishimpwiyu yokanona ompito ya gandje omadhiladhilo gawo miInima ya guma okanona. Kandula po omikundu dhina sha nokanona nokwaahena omayipumo mumwe ngele otashi vulika. Yanda omashuno monima / omatokitho ngele otashi vulika. Tseyithila uunona naakuluntu yawo noshowo aasilishimpwiyu yawo miinima mbyono tayi vulu okuguma okanona.

Uuthemba niinakugwanitha ohayi endele pamwe. Oveta yesiloshipwiyu negameno iyaanona oya kundathana uuthemba niinakugwanithwa mbyono ya simana yaakuluntu naanona.

Uuthemba waanona koonkalo dhopetameko dho ku kala

Uunona auhe ou na uuthemba koonkalo dhopetameko momikalo dhiigwana po: (a) Iikulya(b) Omaholameno(c) Omizalo(d) Esiloshimpwiyu negameno mwa kwatelwa

esiloshimpwiyu lyuukolele netuntilo.(e) Elongo(f) Omaudhano nomainyanyudho.Aakuluntu yokanona, aatekuli naasilishimpwi-yu oye na iinakugwanithwa yokugwanitha po oompumbwe ndhika shiikwatelela koonkalo dhawo nopondondo yopashimaliwa.

Iilonga niinakugwanitha yaakuluntu

Omuntu kehe e na oshinakugwanitha shomuukuluntu nuuthemba wu na sha nokanona okuna Iilonga mbi:(a) Okuyambula po ohokwe ombwaa nawa kokanona.(b) Okuwilika okanona kiidheule nuuthemba wako momukalo ngono

tagu opalele ondondo yekoko lyako.(c) Okugamena okanona kokadhinwa, kokuningwa nayi kehepeko

noko ku ehamekwa.(d) Okukwa shilipaleka kutya okanona okasilwa oshimpwiyu sha

gwana po uunona, omukuluntu nenge omusilishimpwiyu ngu aza po) okathimbo.

Oveta inayi vula ku kambadhala yi fatulule oonkatu adhihe dhuuthemba waakuluntu niinakugwanitha. Mbino oya kwatela mo esiloshimpwiyu lyokanona, eyambulepo lyekoko lyokanona nuuwanawa, okugandja omikalo noompango dhoopala, noku ninga omatokolo gopaveta pehala lyokanona.

Iilonga yuunona niinakugwanitha

Oveta oya ti kutya aanona oye na iinakugwanitha mbi: Ya simaneke uuthemba waakwanezimo yawo noku ya kwathela momathimbo ga pumbiwa. Ya yakule oshigwana, yo ya simaneke uuthemba waantu ayehe moshigwana ndele e taa yambula po omikuluhedhi

moshigwana. Ya yakule oshilongo, yo ya simaneke uuthemba waantu ayehe moNamibia, oku kaleka po nokukondopaleka

uukwawo wanankali moshigwana Okugandja omukumo omwaanawa koshigwana. Iilonga yuunona nayi talikile muuyelele woomvula dhuukuluntu, wondondo yekoko noshowo mokuvula kokanona

kehe. Iinakugwanitha mbino oyiikolelela kuuwanawa nokuuthemba waAfrika noshowo kuuwanawa wokanona.

Uunona wuna uulema

Yimwe yomomikankaveta mOveta oyo ndjono kutya uuntu wuunona auhe nau simanekwe. Ndele uuntu woongundu dhaantu yamwe ohau idhimbikwa nuupu wu vule wa yamwe onkene oveta oya nkondopaleke ompumbwe okuninga nawa uunona mbono uulema momukalo ngono tagu simaneke uuntu wawo, Oveta natango oya ti kutya uunona u na uulema nau mone esiloshimpwiyu negameno ndyo ya pumbwa opo yaadhe egwane po lyuudha, nekwatathano lyopauntu nekoko lyopaumwene.

Page 13: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 6

Olaata ogandjimayele yopashigwana yaanona oshike?Oyo olutu luulikwa kepangelo lweete pamwe aawiliki ya za kooministeli dha yooloka nokiitopolwa yiili okutsa omukumo ekwatathano lyiikondo yiili kombinga yiinima yuunona, noku lombwela uuministeli wuuthike pamwe nonkalonawa yaanona. Olaata ndjika oyi ifa nolaata ogandjimayele yaaniilonga, ndjono tayi gandja omayele kiinima ya guma oveta yaaniilonga.

Iinakugwanitha yolaata ogandjimayele yopashigwana yaanona Olaata ndjino oyina iinakugwanitha mbi: Okutsomukumo komakwatathano kiikondo yiilwe kiinima ya guma uunona. Okugandja omayele kepangelo kiinima ya guma egameno nesiloshimpwiyu lyaanona. Okugandja omayele ketulo miilonga lyoveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona, noompango dhilwe dha

guma uunona. Okugandja omayele kaMinisteli nenge konzo yepangelo ngaashi sha pumbiwa uuna puna ompumbwe

yetalululo lyooveta dhono dha guma egameno lyaanona. Okutsamukumo ekuthombinga lyomahangano ngaashi gepangelo naakwashigwana iinakugwanithwa noshowo

omahala ga kale kepo uulinawa wuunona. Okweeta po noku nkondopaleka omalandulathano gena sha negameno netonatelo lyaanona. Okwiilonga, okukonakona, nokutala nawa etulo miilonga lyoveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona

noompango dhe wu guma. Okweeta po iinakugwanitha kehe kwaa mbyono ya tulwa po kominista.

Olaata otayi pulwa yi tsakanene ando lwaali mo mvula. Opo yi mone oolopota dha za kuuministili wa yooloka ndhono dha kuthombinga miininima yegameno lyokanona, opo yeete po ekwatathano kooministili dha yooloka, notai pulwa yi gandje olopota komvula kehe kuMinista miinyangadhalwa mbyo.

Oolye iilyo yolaata ogandjimayele nuuwanawa wokanona?Olaata oya thikama po miilyo omulongo niihamano (16) tayi landula mpa: Amushanga ta kalelele gUuministili wUuthike Pamwe nOnkalonaua yOokanona (Omunashipundi) Komufala gwaanona (Omupeha nashipundi) Amushanga ta kalelele gUuministili wUundjolowele nOnkalonawa Amushanga ta kalelele gUuministili wElongo nOonkuluhedhi Amushanga ta kalelele gUuministili wAagundjuka nOmaudhano Amushanga ta kalelele gUuministili wUuyuki Amushanga ta kalelele gUuministili wAaniilonga nOmakwatathano nOmatoto po giIonga Amushanga ta kalelele gUuministili gwIinima yOmeni lyOshilongo nOmatembuko Amushanga ta kalelele gUuministili gwIinima yOpondje Amushanga ta kalelele gUuministili wOondholongo nEgameno Omunambelewa gwolaata gwEhungomwenyo nOnkalonawa pamadhiladhilo Omunashipundi gwopombanda gwolaata yaagundjuka Omunashipundi golaata yiilema Omunambelewa a za kombelewa yomuprima a nkondopalekwa komu Prima gwoshilongo. Aakalelipo yaali (2) yaza maakwashigwana ya pyokoka nawa miinima yuunona (ya hogololwa kaakwashigwana

etaa (nkondopalekwa) koMinista yUuthike Pamwe nOnkalonawa yOkanonoa).

Olaata otayi vulu oku longitha aagandjimayele naakwatheli nOnkalonawa yOkanona ya yakule muukomitiye. Olaata ogandjimayele yopashigwana kaanona tashi pitile komunashipundi, natango otayi takamitha iiyemo yaanona.

OLAATA OGANDJIMAYELE YO PASHIGWANA YAANONA NAKOMUFALA GWAANONA

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 14: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Iiyemo yaanona oyini?Oyo iiyemo yowina ya totwa po oonzo dha za kooministili dha yooloka, kaayambidhidhi, kookuume yekoko lyomalandulathano guunona ngono ga totwa kooministili dhilwe nota gaandjakana pombanda yomumvo kehe gwopashimaliwa. Ohayi yalulwa omumvo kehe komuyaluli omunene. Ominista yuuthike pamwe Onkalonawa yokanona ohayi mono omu shangwahokololo omvula kehe kombinga yelongitho lyoshimaliwa, nohayi tula poshitaafula omushangwahokolo ngo moshigongi shopashigwana.

Komufala gwaanona oye lye?Oye omunambelewa gwomombelewa yomukalelipo omukuluntu ngu e na sha niinima yina sha naanona.

Komufala gwaanona oha ningi shike?Okuna iinakugwanitha itano iinene: Okukonakona omanyenyeto kombinga yiilonga nomayo-

kulo ga pewa aanona u li kohi yompango, nenge omapiyagano guuthemba wuunona kohi yekotampango lyaNamibia nenge oompango dhilwe kehe.

Oku tala nawa etoto po lyetsokumweuvathano lyiigwana yahangana kuuthemba wokanona, uuwanawa wokanona Ka Africa, kuuthemba wokanona nomauvathano galwe gopauyuni kegameno lyokanona ndyono kwatelamo Namibia.

Okutala nawa etoto po lyoveta yesiloshimpwiyu lyokanona negameno noshowo ooveta dhimwe dhi na sha nuunona.

Okufala iipotha kompangu ngaashi tashi vulika opo ya tsikile nuuwanawa wuunona.

Okuyambula po oshikonga shesiloshimpwiyu negameno lyoveta yokanona nuuwanawa wegameno lyokanona pauyadhi.

Komufala gwaanona okwa tegelelwa a kandule po omanyenyeto tashi pitile momauvathano nomoonkundathana ngaashi tashi vulika, opo ku shonopalekwe omaipumo-mumwe.

Olaata ogandjimayele kaanona otayi vulu oku pula omunambelewa omukuluntu e yi pe omumvo kehe omushang-wahokololo kiiningwanima ya simana ya komufala gwaanona.

Page 15: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 7

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi gandja iinakugwanithwa oyindji kaahungimwenyo. Oyindji yomiinakugwanithwa mbino ohayi vulu okulongwa komuhungimwenyo kehe, mwa kwatelwa

aahungimwenyo yepangelo, yopaumwene nenge aahungimwenyo ya kutwa komahangano gegameno lyokanona. Epangelo oli na oku kala lya sa oshimpwiyu kutya opu na aahungimwenyo ya gwana okugwanitha po Iilonga yompango.

Omahangano gegameno lyokanona oshike?Ndino ehangano lyaashi lyepangelo ndyono hali kutu aahungimwenyo yopaumwene. Oshiholelwa: aahungi-mwenyo yongereka / aayakuli yomoma gongalo. Omahangano gegameno lyokanona oge shi pondola okulonga iinakugwanithwa yopapangelo kohi yoveta onkulu, paku kutha ko omutenge gumwe kaahungimwenyo yepangelo omukalo nguka ogwa tsikile kohi yoveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona. OMinista ota yi nkondo paleke amahangano ngono kaage shi gepangelo ga longe Iilonga yuuthwa paveta mbyono yinasha negameno lyaanona.

Aahungimwenyo yamwe ota vulu oku pewa oonkondo oku gwanitha po Iilonga ayihe mbyo yi li kohi yoveta yaahungimwenyo. Omanga yalwe otaa vulu oku pewa oonkondo okulonga owala Iilonga yontumba. Oshiholelwa, Iilonga yimwe otayi vulu okuhogololelwa aahungimwenyo yepangelo, nenge aahungimwenyo mbono ye na ontseyo yondondo yasha.

Oministili yUuthikepamwe nOnkalonawa yokanona ohayi uutha iipumbiwa mbyono aahungimwenyo ya pumbwa okwaadha opo ya vule oku longa, iinakugwanitha ya yooloka yi li kohi yompango. Oministili otayi ka gandja onzapo komu hungimwenyo kehe a hogololwa onzapo ndjono tayi ulike Iilonga niinakugwanitha mbyono omuhungimwenyo ta vulu okugwanitha po. Omuhungimwenyo okuna okuningulula onzapo ye konima yoomvula mbali kehe. Oministili oyi na natango oonkondo dhoku kutha po onzapo ndjoka ngele osha pumbiwa shino otashi vulu oku ningwa uuna omuhungimwenyo inaa gwanitha po Iilonga ye yuudha.

Ompango natango ota yi gandja oongundu mbali dhaantu mbono taa vulu oku kwathela aahungimwenyo niilonga yawo yimwe:(1) Aahungimwenyo yopondondo yopevi mbono komeho taa vulu okushangithwa kongundu yuuhungi nolaata

yaanongononi yomuuluyi. Konima yomadheulo taga oopalele.(2) Aanilonga kwashigwana yesiloshimpwiyu lyokanona aanambelewa yomuministili yiinekelelwa ku ministili ongo

aniilonga aakwashigwana yesiloshimpwiyu lyokanona (shiikwatelela koonkatu dhawo dhiilonga yethimbo ndi.)Aantu mbano otaa longo ye li kohi yewiliko lyaahungimwenyo notaa kwathele kendumbalo lyiilonga. Nonando iinakugwanitha yimwe ngaashi okungaunga nomatekulo noshowo okulongekidha omishangwahokololo dhompangu, dhina oku gandjwa paumwene kaahungimwenyo.

Omapeko giipotha gaahungimwenyo

Oku pungula omishangwa osho

oshinima tashi dhana onkandangala

kaahungimwenyo

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 16: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Aanambelewa ye li koshiyelekitho Aahungimwenyo yamwe otaa longo ongo aanambelewaye li koshiyelekitto. Omunambelewa gwopakathimbo oye omuhungimwenyo ha longele epangelo ha longo naantu mbono taa tamanekelwa nenge taa fekelelwa uumbudhi. Oshiholelwa, omunambelewa e li koshiyelekitho oha ningi omathaneko ku mangesitalata nenge ta pangula ketamaneko tali opalele nenge tali talululwa kuumbudhi mbono wa mangululwa ndele ou li natango metonatelo lyompangu mesiku lyuuthwa. Aanambelewa ye li koshiyelekitho ohaa longo naayehe aanona naakuluntu.

IIlonga yomunambelewa ngo e li koshiyelekitho ha longo nuunona oya kwatela mo iinakugwanitha mbi: Okukonakona onkalo yokanona hono ka yona Okugandja olopota yopetameko yina omautho ngele nenge hampangu tayi tsikile. Okugandja uuyelele kompangu tau wilike egeelo. Oku kwathela uunona mbo u li momapiyagano nompango pamwe naavali yawo mwa kwatelwa

omakwatho ngaashi gaakaleli po niigongi yaakwanezimo mpo tashi pumbiwa. Okukondolola uunona mbo wagumwa komiyonena noku takamitha aanona mbono ya pukululwa

kompangu ye li mondholongo nenge momahala gamwe. Okutonatela omayiyutho komilandu ndhono ya pewa kompangu nethimbo lya ngambekwa.

Oveta onkulu oya longitha oshitya ‘Omunambelewa e li koshiyelekitho’ tashi ulike komuhungimwenyo ngono a pitikwa okulonga iilonga mbyono kohi yoveta yokanona. Omayipumo mumwe ngano nomalongitho gopauyuni goshitya sho. Esiloshimpwiyu negameno lyoveta oya longitha oshitya ‘Omuhungimwenyo omuulikwa’ gwaahungimwenyo mbono ya pitikwa okugwanitha po iilonga yimwe kohi yompango, omanga ‘Aanambelewa koshiyelekitho’ oyo aahungimwenyo mbono haa longo naana niikulumuna. Omuhungimwenyo gumwe ota vulu okulonga iilonga ayihe iyali nenge mbyono iilongela nepyokoko.

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya tulilwa po opo yipupalekele aahungimwenyo ya taalele kashona kiilonga yopambelewa, opo ya manene ethimbo miilonga yegameno lyokanona yoshili, ngaashi omakeelelo gomaidhopo mo nomayambidhidho kaakwanezimo mbono ya ye li momaudhigu nokutekula aanona.

Eyambidhidho lyakwanezimo

Eyambidhidho lyaanona

Page 17: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 8

Oyo ompangu yamangesitalata. Oompangu adhihe dha mangesitalata ohadhi longithwa ongoompangu dhaanona. Ngashingeyi, ompangu yaanona yiitulamo otayi adhika ashike movenduka, ndele dhimwe

otadhi ka dhikwa komeho. Uuna ompangu yamangesitalata tayi longithwa ongompangu yaanona, mangesitalata oha ihiithanwa “komufala guunona”. Komufala gwaanona oku na oshinakugwanithwa opo a yelule po ye a gamene uuwanawa wokanona kehe te ya komeho gompangu.

Ompungu yaanona = ompangu yamangesitalataKamufala guuwanawa wokanona = mangesitalata

Okupotokonona ena Omikundu dha guma aanonaOveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya kwatela mo omilandu dhokushonopeka omwaalu gwiipotha mbyo ya tokolwa mompangu poompito ndhono inaadhi kwatela mo omainyengo gehepeko lyokanona. Ompangu otayi vulu oku gandja ompango opo aantu mbo ya kutha ombinga moshiniima mono ya kambadhale yaadhe euvathano pokati kawo yene kombinga yuupyakadhi, manga oshipotha inaashi ka ungaungwa nasho mompangu.

(1) Oshigongi shokupulakena tango: Ompangu otayi ulike ongundu yaakuthimbinga ya pulakene tango nelalakano opo yaadhe etsokumwe muyimwe / miinima ayihe ya piyagana. Oshiholelwa, pamwe opwa li oshinima sha pumbwa oompata, kombinga yehepeko lyokanona mpono ongundu ya zimina kutya okanona okeehamekwa ndele ka puna euvathano kwaasho sheeta eyehameko, etsokumwe kombinga yiinima yimwe otali fupipike epwilikino pakungambeka iinima mbyono ya pumbwa oombangi dhoshiningwanima noompata.

(2) Ongundu yo totwapo: Ompango otayi ulike ongundu yaahungimweyo, omalenga gopamuthi gululwakalo nenge gumwe a pitikwa kaahuungimwenyo, omalenga gopamuthigululwakalo nenge gumwe a pitika okukwathela aakwanezimo ya kambadhale okwaadha etsokumwe. Ongundu ndjino otayi vulu oku kala oshigongi shezimo mono aakwanezimo ta ye ya pamwe kohi yewiliki lyomupyokoki gwontumba opo ya kundathane ekandule po lyomukundu mwa kwatelwa okanona. Moshigongi mono aakwanezimo otaa vulu oku mona ompito opo ya kundathane muuwike, pwaa na omupyokoki. Omutumba nguno inagu pumbiwa uuna moshipotha muna omahepeko nenge emonitho lyiihuna lyopamilalo lyokanona.

Omikalo adhihe ndhino, odhi na okukwatela mo oongundu adhihe moshi potha, mwa kwatelwa no kanona. Elalakano lyokweeta oonkambadhala ndhino oku kwathela okushonopeka omaipumomumwe ngele omwa kwatelwa uunona, oku kandula po omikundu dha guma uunona meendelelo, opo pweetwe ombili nekandulopo lyuupyakadhi maakwanezimo tali kalelele.

Omikalo dhowina mompangu yaanonaOmpangu yaanona olundji ohayi longo momukalo gwa faathana nompangu yamangesitalata. Nonande ongaaka, opu na oompango dhowina nomilandu mompangu yaanona:

(1) Ekuthombinga Lyokanona: Aanona oye na uuthemba oku kutha ombinga momatokolo ge ya guma. Mompangu yaanona, komufala gwaanona okuna okupitika okanona ka gandje edhiladhilo, ngele oka hala. Ka puna ongamba yoomvula mwaa shi. Oku tokola ngele okanona otaka vulu oku kutha ombinga, ompangu otayi ndhindhilike, “oomvula dhokanona”, Ekoko nonkatu yoku koka.

(2) Aakonakoni (advisers or judges): Komufala gokanona ota vulu okumona ekwathelo kaakonakoni. Aakonakoni oombono ya pyokoka ngaashi ndohotola, aanongononi yuuluyi. Omukonakoni ota vulu okukala gumwe gwaamboka haa popi elaka lyafaathana / limwe nokanona, ngo ta vulu okukwathela okanona ka kale ka thuwa, eta kala eshi shi nawa kutya opu na ekwatathano lyopalaka lya yela nokanona. Omukonakoni ota vulu okukutha ombinga momatokolo gopayitsa ndele komufala oye awike ta tokola omapulo gopampango.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 18: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

(3) Emanguluko lyaandjakana: Aanona olundji ihaa vulu okupopya yo yene. Nomolwashoka oveta oya pupaleke kaantu oyendji, opo yaadhe ompangu pehala lyokanona mwa kwatelwa oMinisteli yUuthike Pamwe nOnkalonawa yokanona, aahungimwenyo, omukalelipo gwaaona, omahangano nenge kehe ngono e lile po uuwanawa wokanona. Otashi vulika natango ompangu yi ndhindhilike iinima ya guma ongundu nenge ongundu yuunona (ngaashi uunona uli megumbo lyuunona.

(4) Epulakeno lyapawumwene momudhingoloko gwoopala: Iipotha yomompangu yuunona oyi li moshipotha tadhi holoka, ompangu yuunona oya pitika yi ningile omapulakeno momahala galwe ngaashi moombelewa dhompangu, ngaashi mombelewa yakomufala, opo aanona ya kale yuuvite itaa piyaganekwa moombelewa oonene nomahala ngoga tulwa po, komufala ta fatulula sho sha ningwa po. Melaka lya nathangwa ku kehe gumwe nokanona. Shino osha simana shaashi aanona ohaa tila okupopya ya manguluka komeho gaakuluntu nenge gomuhepeki.

(5) Elandulathano lyoombangi itaadhi vulu: Ompangu yokanona otayi vulu okweeta po omalandulathano gowina koombangi itaadhi vulu. Omalandulathano ngano opo ge li nale kuunona mbono wa gandja nuuyelele koshiningwanima shuulingilingi (ngaashi Iihakanwa yehepeko lyokanona) Oya kwatela mo:

Okupitika okanona ka gandje uuyele manga kga ke wetike kunakutamanekwa konima yombinga yimwe yekende nenge kokutya kefano li na omwenyo / pethi mbo ndyo tali kwatelwa kondunda yimwe.

Tayi pitika eyambidhidho komuntu a kale pamwe nokanona uuna taka gandja uuyelele (ngaashi oku pitika okanona ka kuutumbe komatundji gwomukwanezimo.)

Tayi etha okanona ka pulwe omapulo ko-muntu gwopokati ngono ina kutha ombinga moshipotha nokuna ontseyo okupopya naa-nona, ngashi omuhungimwenyo.

Okulongitha omatumbulo ngono okanona ke ga popya nale ngele tashi vulika, opo ku yandwe okupula okanona ka popye kombinga yonkalo onyanyalithi ka yi shi oku enduluwa.

(6) Omukalelipo gopaveta: Iizemo yoshipotha shompangu yaanona ota yi vulu okukala yin a iilanduli ya nika oshiponga mona kwiiwa yokanona naantu mbono aakuluntu yakwatelwamo moshipotha otaa vulu oku itu la mokwiikondjitha yo yene shi vule oku tala uuwanawa wokanona. Opo ihe ngele otashi vulika poompito dhimwe uunona u kale u na aakalelipo yawo yopaveta, ya gandje omapopilo ga yela nogelilepo uuwanawa wuunona kompangu. Omukalelipo gopaveta ota gwedha po dhoma konakono noshowo oonzo dhimwe koshipotha e shi ninge kutya uuyelele auhe wa gwana po owa gandjwa komeho gompangu. Oveta oya pitika ompangu opo yi pule omukalelipo gopaveta gokanona ngele shino oshi li tuu muuwanawa wokanona. Shino otashi vulu ku ningwa unene tuu miipotha iidhigu, ngaashi mpo sha kolekwe komuhungi mwenyo ngono a konakona oshipotha nenge mpono pu na omaipumomumwe / uuyelele kombinga yehepeko lyokanona. Opu na omahala gatatu gokugandja aakalelipo yopaveta kokanona:

(a) Ompangu otayi vulu okupitika oongundu koshipotha dhi fute omukalelipo gopaumwene kokanona ngele otaa vulu okufuta.

(b) Ompangu otayi vulu okupititha omukalelipo gopaveta tashi pitile mekwatho lyapaveta, kiimaliwa yepangelo.

(c) Ompangu otayi vulu okupititha omukalelipo gopaveta kekwatho lyompangu yuunona, noministili yuuyuki oyi na oonkondo okuulika omukwathi iitula mo kompangu kehe yuunona.

Ethano mompangu yaanona

Page 19: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OMALUDHI GAHAMANO GOMAHALA GOMALUKALWA

Omahala ngoka haga sile aanona oshimpwiyu

Olyo ehala ndyoka aanona ha vulu okutulwa pethimbo lyuuthwa kompangu. Omahala ngaka oge li pamaludhi gatatu ga yooloka. Ehala lya longekidhilwa okanona shiikwatelela koompumbwe noko nkalo. Ehala lyesiloshimpwiyu lyokanona pautho lyompangu pamakwatho omashona shiikwatelela konkalo yesiloshimpwiyu.

(1) Omahala gegameno: Ohali longithwa methimbo ehupi ngaashi mpoka okanona ke li moshiponga shehepeko taka kuthwa mo megumbo moka meendelelo manga omulandu tagu tokola shono tashi ka ningwa po komeho.

(2) Omagumbo guunona: Ohaga longithwa oku kala omwaalu ogundji gwaanona mbona ye li mompumbwe yesiloshimpanyu paun-dimwe. Aanona yomomagumbo ngano, olundji oya longekidhwa momagumbo omashona, opo egumbo li kale pamuthika gwegumbo.

(3) Omaholameno hala: Ehala ndino olya gamenekeka, lya nuninwa aanona mbo ye li momapiyagano nompango / aanona mbono ye na omaudhigu unene momaihumbato gawo. Olya faathana naa ndyono hali longithwa nenge hali ithanwa “oskola yezulo / oskola yomadheulo yiikalekelwa”.

Omalukalwa

Ehala ndyono o hali longithwa pakathimbo oku kalwa kwaa mbono ya ningwa iihakanwa yomahepeko ya pumbwa ehala lya gamenwa. Ohali vulu wo oku longithwa wo kaanona mbono ya kala momapandaanda.

Omahala gesiloshimpwiyu

Ehala ndyono ohali longithwa okusila oshimpwiyu aanona ye vulithe ya hamano (palandulathano) pauvathono lyopaumwene pethimbo efupi uuna aakuluntu / aasilishimpwiyu ya zapo. Thimbo limwe ohashi ningwa oowili dhesiku / uusiku wontumba, nenge pauvathano lyofuto yasha. Omandiki gooskola dhuuhanona / uunona dhesiku omo ga gwila mondondo ndji. Omihandjo dhoshigwana nadho ehala lyetonatelo / siloshimpwiyu.

Endiki lyedheulo nelongo lyopetameko

Omandiki gelongo nomadheulo ehala hali longi-thwa okusila oshimpwiyu uunona okuza kevalo sigo oomvula dhopevi dhokuya koskola, ndhono dha kwatela mo iinyangadhalwa yelongo. Omahala ngaka oge na okukala giishangitha kUuministeli wUuthike Pamwe nOnkalonawa yaanona, omalandu-lathano gelongo ogo iinakugwanitha ashike yUuministeli welongo.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 9

Omahala gokusila aanona oshimpwiyu

OMAHALA GAANONA

Omagumbo guunona

Omahala gesiloshim-

pwiyu

Omahala gomahola-

meno

Omandiki nomadheulo

gelongo

Omahala gegameno

Omahala gomahola-

meno

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

OMAHALA GOLUKALWAGESILOSHIMPWIYU NEGAMENOLYOKANONA,

OMANDIKI GELONGO NOMADHEULO

Page 20: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OMAYINYOLITHO NELANDULATHONO MUTHIKA

Eyinyolitho nekonakono

Omahala goku tonatela aanona ngaashi ga tothwa mo pa veta ogena okwiinyolitha koMinisteli nokwi nyolithulula konima yoomvula ntano kehe. Omahala ngoka inagiinyolitha otaga vulu oku patwa nenge ga pewe ethimbo ga gwanithe po inakugwanitha yokwiinyolitha. Omuniilonga gwonkalonawa oha konaakona omahala agehe giinyolitha lumwe momvula noku kwashilipaleka kutya omahala ngoka oga ianaula tuu omulandu gwa tulwa po naanona oya gamenwa.

Onkalathano yelandulathano yopevi

Omahala agehe gesiloshimpwiyu lyuunona oge na okukala gen a winima tayi landula: ehala lya gamenwa moka uunona tawu vulu

okudhanena ehala nombepo ya gwana omeya ga yela nokunwa omahala guundjugo ga yela noga yogoka omahala ga gwana okutilwa iiyagaya ehala lya yogoka nokulongekidhila iikulya yuunona yekwatho lyotango yili nawa.

Okufatulula omulandu gwondondo yopevi yomu-dhingoloko moka muna ehala lyokutonatela uunona ohali tulwa miilonga, opo ya kwashilipaleke ngele iinakugwanitwa otayi kwathele nga monkalo ya Namibia ndjoka yayoolokathana.

Kehe ehala lyoku tonatela uunona olina omukalo moka uunona hawu vulu oku gandja iiyetwapo yawo momukalo gwa yuka shiikolelela komimvo noku koka kwomuuluwi.

Oministeli otayi vulu oku gandya oondondo dha gwedhwapo komahala gamwe goku tonatela uunona.

Ehala lyagamenwa lyokudhanena lyomoshilandu

Ehala lyokudhanena lyomomikunda

Uuyogoki womeni Uuyogoki wopondje

Iilongitho yomeni

Iilongitho yopondje

Page 21: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 10

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyaanona oya ningululwa shiikwatelela komuthika gwoveta onti hamano (6) yomumvo omayovi gaali nahamano (2006). Shino otashi kwashilipaleke eyuuvonawa kiinima

ngaashi ekuthombinga, ekalelopo lyapaveta lyuunona, omulandu goombangi dhuunona mbono ita u vulu okwiigamena, niinima mbyono ompangu tayi vulu okulongitha okukonakona uuwanawa wokanona.

Oveta yomuthika gwaanona onti 6 yomomumvo 2006 oya kwatela mo iinima iinene itatu:(1) Uumbangi wuuvalwa waakuluntu. (2) Omuthika gwopaveta guunona wavalwa pondje yondjokana (3) Ondjedhililo nomusilishimpwiyu gokanona kehe hono aakuluntu yako nenge aatekuli yako yasa. Iipalanyolo ayihe mbino oya tulwa moveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona.

Uumbangi wuuvalwa waakuluntu

Otashi ti okweeta po uuthemba wayina nenge wahe yokanona. Uuthemba wahe owa pumba unene wu vulithe wayina, ndele uuthemba wayina ohau kala inau yela nawa, oshiholelwa, ngele okwa ningi etegelelo nokahanona ke ka tindwa / kiipatanwa, pethimbo lyongashingeyi, opuna omakonakono gopaunongononi gatseyika nawa DNA ngano ohaga ulike uushili nando omakonakono ngano oge na ondilo.

Oveta oya gandja uushili kombinga yahe. Oveta oya ti omulumentu oye he yokanona ngele: Okwa li a hokana yina yokanona pethimbo tayi metegelelo, pevalo, nenge ethimbo kehe pokati mpo. Okwa kala nayina yokanona muule wethimbo ta ningi etegelelo. Oye u likwa ongahe yokanona ponzapo yevalo. Yo ayehe yaali “he na yina” oya koleka kutya ye okwa li mekwatathano lyopamilalo nayina pethimbo sho

okanona ka tegelelwa.

Nando omulumentu ota vulu okugandja uuyelele taa ulike kutya haye he, nomakonakono go DNA otaga pulwa uuna tashi pumbiwa. Ngele omuvali okwa tindi iigandje ye mwene nenge okanona komakonakono go DNA, ompangu otayi tsikile kutya omuntu okwa tindi okuuvathaniwa naye opo a holeke oshili.

Uunona mbo wa valwa kondje yondjokana

Oveta oya kutha mo okatongo keli ompinge nuunona mbono wa valwa kondje yondjokana, etayi tsukumwe nekotampango kutya uunona auhe ou na uuthemba u tseye wo wu tonatelwe kaavali ayehe yaali, shiikwatelela keningululo lyoveta muuwanawa wawo.

Oveta otayi ungaunga niinima itatu (3) yesiloshimpwiyu lyaavali nuuthemba: Uuwanawa — ya kale ye na ekwatathano nokanona Egameno — oshinakugwanithwa she siku nesiku okutonatela okanona, mwa kwatelwa oonkondo dhoku

ninga omatokolo gaguma esiloshimpwiyu ndyo. Etokolo — uuthemba wo kuninga omatokolo goveta ga simana peha lyokanona.

Oveta oya gandja omilandu omipu lela okutula po uuthemba waavali niinakuhwanithwa moompito mono uunona wa valwa kondje yo ndjokana. Opu na natango omilandu omipu lela okulongitha ngele gumwe okwa hala okwiindila elunduluko megameno / metekulo, opo a shonopeke uuwanawa, nenge a shikumudhe kutya uuthemba wu na omatompelo guuwanawa owa simanekwa. Omilandu adhihe dhino odha tulwa po wo dhi landulwe kaavali mbo ya hengathana nokwaambo ya hokana ndele ka ye li pamwe.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 22: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

MANGA Oveta yomuthika gwokanona ina yi ya poo: Aakiintu oyo ayeke yali ye na egameno lyakola nuuteku. Aalumentu kaya li ye na uuthemba wa yela. Uunona wa valwa kondje yondjokana ka wa li hau vulu

okuthi gulula oohe kaaye na ombapila yethigululo ya shangwa ye ya tumbula nawa lela.

KONIMA Oveta yomuthika gwokanona (ngashingeyi oya ningu lulwa ongoshitopolwa shoveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona): Ayehe yaali he na yina oye na uuthemba. Aavali oye na okutokola kutya omuvali gunita kala tasile

aanona oshimpwiyu esiku kehe. Omuvali keena egameno okuna uuthemba okumona okanona. Aavali ngele itaa tsukumwe, ompangu yaanona nayi tokole

oshitsa shetokolo nashi kale shina sha nuuwanawa woka nona. Uunona auhe ou na uuthemba u thike pamwe, okuthigululwa pwaa na omushangwa gwethigululo

shikwatelela kondjokana yaakuluntu yawo. Shino oshili moompango adhihe mbali.

Okanona kehe kaake na omukulunntu nenge omutekuli

Oveta otayi gandja omulandu omupu mompangu yokanona okuulika omutekuli omupe uuna omukuluntu kehe nenge omutekuli gokanona a mana oondjenda / asa. Opuna natango omulandu gwompangu omupu okulongithwa ngele gumwe okuna etompelo okwiitala kutya omutekuli ita longo muuwanawa wokanona ngaashi ta longitha uuthiga wokanona muuwanawa we mwene.

MANGA Oveta yomuthika gwokanona ina yi ya poo: Ompangu ashike yopombanda ya hayi vulu okutumbula omutekuli shono sha li shi nondilo no itashi

shiwa kaaNamibia oyendji. Oshizemo osho shono kutya uunona owa thigwa po waa na omunambelewa omusilishimpwiyu gwopevata.

Opwa li ompumbwe okwoopaleka onkalo shaashi aakuluntu yamwe oya li ya hala okutonatela iimaliwa yuunona nenge oompumbwe dhawo.

KONIMA Oveta yomuthika gwokanona (ndjono ngashingeyi ya ningululwa ongoshitopolwa shesilo shimpwiyu negameno lyokanona): Oveta oya gandja omulandu gwanathangwa, itagu futwa sha okuulika aatekuli. Onzapo yuuteku otayi

vulu oku monika mompangu yaanona. Opu na wo omulandu omupu gwaanyenyeti miinima ngaashi mpono aatekuli itaa longo muuwanawa

wokanona.

Eningululo lyoveta yomo 2006

Omulandu gwopetameko moveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oyi li ya faathana ngaashi oveta yotango yopetameko yomuthika gwokanona. Nonando omalunduluko gamwe oga ningwa giikwatelela kontseyo yi wetike. Ngaashi, omushangwahokololo gwaahungi mwenyo ngono tagu pulwa miinima ayihe mwa kwatelwa epulo lyegameno, lyaatekuli nolyuuwanawa. Natango egwedhopo limwe oondyono uuna aamwayinathana ya valithathana, okanona oke na uuthewba okuthigulula omukuluntu, ashike omukuluntu ke na uuthemba okuthigulula okanona ke.

Page 23: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 11

Ompangela yuuteku oshike?

Oyo etsokumweuvathano pokati kaavali yaali nenge aatekuli yokanona mbono ye na iinakugwanithwa nuuthemba wokugwanitha po Iilonga yawo yokutekula okanona.

Oolye taa yulu okuninga (oompangela / oondungedhiladhilo) dhuuteku?

Ohayi ningwa olundji pokati kaavali yokanona mbono kaa ye li pamwe unene tuu ngele inaa hokanathana nale. Ompangela yuuteku ohayi longithwa kaakuluntu mbono ya hengathana, ngele ehengathano lyawo inali kwatelamo uuyelele wa gwana nkene taa sile oshimpwiyu okanona. Ompangela yuuteku otayi vulu okuningwa pokati komuvali nomuyeni ngono a pewa uuthemba wuuteku palandulathano lyompangu.

Omuvali ota vulu tuu oku ninga ompangela yuuteku nakuume ke nenge nomukwanezimo ngono ha takamitha omuvali gwokanona? Aawe, ompangela yuuteku otayi vulu okulongithwa pokati kaantu mbono ye na uuthemba wuuteku niinakugwanithwa owala. Ndele omuvali ota vulu oku ninga euvathano lyaapambele nakuume nenge nomukwanezimo. Shino osha gumwa koontopolwa yimwe yi ili yoveta ndjika.

Ompangela yuuteku oya kwatela mo shike?

Oya kwatela mo omauvathano mwaa mbi:

Openi na olye ta kala nokanona Ofuto yeyambidhidho mokutekula okanona Ekwatathano nokanona naakuluntu mbono kaa ye li nokanona

nenge naantu yalwe ngaashi aakwanezimo yopopepi. Enongelo uukwambepo nuukwanegongalo wokanona.

Mbino iiholelwa yimwe ashike. Ompangela yuuteku oya ota yi vulu wo okuguma iinima yilwe yuuteku.

Oompangela dhuuteku odha mbwalangandja nodhina eiyambo.

Omolwashike ompangela yuuteku tayi kwathele no ya simana?

Ompangela ndjino elalakano lyayo oyi kwathele aakuluntu ya kwatathane mokuputudha aanona yawo. Otayi kwathele aakwanezimo ya ninge omatokolo manga uupyakadhi inaau holoka opo ku shonopalekwe omaipumomumwe, ndele ta yi gamene uuwanawa wokanona. Otayi kwathele wo okukeelela uuwinayi, molwaashoka otayi longo ongomishangwahokolo gwewuvathano ndyono lya uvathanwa.

Oshiholelwa, pamwe aavali mbono inaa ya hokanathana nale yo kaa yii uvite kombinga yekwatathano lyokanona na he. Oyena oku ninga euvathano ta li ti kutya okuna oku ka talela po okanona ehuloloshiwike lya landula ko, nokanona okena oku ka kala efudho lyokrismesa limwe naakwenezimo ya yina nekwawo tali landula kaakwanezimo yahe.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 24: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Nkene u na okuninga ompangela yuuteku

Ohayi ningwa memanguluko nenge pakwatho lyomukalelipo gopaveta, lyomuhungimwenyo, lya mwene gwomukunda nenge gumwe ngono a pyokoka momakwatakanitho gaapatathani.

Oshitsa shopokati shokanona ko kene nashi ta liwe nawa uuna ompangelo tayi ningwa, shiikwatelela koomvula dhokanona, kuukuluntu nokekoko lyopalutu. Ompangela nayi kale ya shainwa montaneho yoonzapo / oombangi mbali.

Ompangela yuuteku nge ya pu okuningwa na yi ningwe ngiini?

Opena omikalo ndatu dhoku tula miilonga ompangela:

(1) Oompangela dhuuteku otayi vulu okupungulwa paumwene komukanezimo megumbo.

(2) Otayi vulu okunyolithwa mompangu yaanona.

(3) Otayi vulu okuningwa palandulathano lyompangu, Manga ompangela inaayi ningwa palandulathano lyompangu, ompangu oyi na okukambadhala oku kwatathana naantu ayehe ya simana monkalamwenyo yokanona, ngaashi aavali yokanona, aatekuli nakehe gumwe mompangu nenge omuhungimwenyo a tumbulwa ta dhana onkandangala ya simana monkalamwenyo yokanona.

Omikalo adhihe ndhino dha yooloka otadhi gandja koompangela dhuuteku oondondo dhoondjele dha yooloka ndhono tadhi kalelele.

Enkondopaleko lyompangela yuuteku

Iilyo nayi ninge ngiini ngele ompangela yuuteka inayi landulwa?

(1) Ngele ompangela inayi nyolithwa kompangu nenge inayi ningwa onga elombwelo lyompangu, aakuthimbinga otaya vulu oku kundathana nenge ya pule ekwatho komuniilonga gwonkalonawa nenge kehe ngoka adheulwa onga omupotokononi.

(2) Ngele ompangela yuuteku oya nyolithwa kompangu nenge yaningwa onga elombwelo lyompangu, aakuthimbinga otaya vulu oku ninga eyindilo ko hofa opo yakwathelwe moku tula miilonga ompangela ngele inai landulwa. Ohofa otayi tale kuuwanawa wokanona moku kandulapo oontamanana. Ompangu otai vulu oku kambadhala opo aakuthimbinga ya kandulepo omukundu ngoka gulipo momukalo gwoonkundathana nenge ye etemo omuniilonga gwonkalonawa nenge omunambelewa akonakone onkalo.

(3) Ngele ompangela oyina ewuvathano lyofuto yosapota noyanyolithwa kompangu ewuvathano lyofuto yosapota olyina onkondo dhi fike pamwe mofuto yosapota yaza kompangu. Shika otashiti otayi vulu oku tulwa miilonga ngaashi ofuto yosapota yatokolwa kompangu.

Okulundulula nenge okukuthapo ompangela yuuteku

(1) Aakuthimbinga mompangela yuuteku ndjoka inayi nyolithwa kohofa nenge inayi ningwa momukalo gwelombwelo lyompangu otaa vulu oku uvathana ya lundulule nenge ya ethepo ompangela ndjoka keshe ethimbo. Otaya vulu okuya kompangu yaanona ngele yatokola shoka yewete oshiiwananwa kokanona ngele itaya vulu okuuvathana.

(2) Aakuthimbinga mompangela yuuteku ndjoka ya nyolithwa kompangu otaya vulu oku uvathana ya lundulule nenge ya kuthepo ompangela ndjika kuyo yene ashike oyena oku tseyithila ohofa kombinga yoshinina shoka muule womasiku geli gaheyali. Otaya vulu ishewe okuya ko hofa yaanona opo yi tokole shoka shili muwanawa wokanona.

(3) Aakuthimbinga mompangela yuuteku ndjoka yili momukalo gwelombwelo lyo hofa oyena oku ninga eindilo ko hofa opo yashiwe ya lundulule nenge ya kuthepo euvathano. Okanona nenge kehe ngoka elilepo uwanawa wokanona ota vulu oku ninga eyindilo kompangu opo ewuvathano lyi lundululwe nenge lyikuthwepo.

Page 25: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 12

Esiloshimpwiyu lyaapambele oshike? O lyo oshinima oshipe moNamibia. Oya nuninwa okweeta po oompito mono aakwanezimo taa ningi omalongekidho gawo yene molwaanona ya kale nomupambele gumwe shi vule oku kala naakuluntu yawo; ngaashi aakwanezimo yopopepi nenge aapambele, ookuume yopopepi. Omukalo nguno ogwa vuka muAfrika.

Uuteku waapambele owo omalongekidho geiyambo haga ningwa komukwanezimo. Ompangu ota yi vulu okulongekidha epingeno po lyuuteku uuna shino shi li muuwanawa wokanona; ngaashi mompito mono okanona itaaka vulu okutekulwa kaakuluntu molwomatompelo gontumba.

Uuteku waapambele noshowo uuteku Waayeni

Ompango onkulu ka ya li ya kwatela mo uuteku waapambele. Iizemo oya li kutya aantu melongekidho ndyono oya li ye na okuya kompangu ya ka tumbulwe ongo; aatekuli, nelalakano ya vule okupewa ekwatho lyoshimaliwa shaanona. Shino osha li sha tula omutenge kompangu nokaahungimwenyo inaa gwedha po nando osha kegameno lyokanona. Okuza ompangu sho ya hulile tayi dhenge po iihako pwaa sho sha longekidhwa nale kaakwenezimo yokanona. Opwa li natango iinima oyindji mpono oyene yomagumbo mbono itaa vulu, kwa li itaa vulu okupewa omakwatho shaashi inaa enda pamulandu opo ya ziminwe ongaatekuli kompangu. Onkatu ompe pokati kuuteku waayeni nuuteku waapambele oya kutha po omutenge inaagu pumbiwa maakwashigwana noshowo moompangu nomaahungimwenyq.

Uuteku waapambele: Epingenopo olindji keuvathano lyopaumwene Omusilishimpwiyu oye omukwanezimo /

omupambele gopopepi / kuume A manguluka kofuto ya faathana ongo mukuluntu

ngele omutekuli / omupambele okwa nyolithwa

Uuteku waayeni: Epingenepo ohali zi kompangu Aasilishimpuriya ka ye shi aapambele /

aakwanezimo Oya mangululukila omakwatho

yopashimaliwa

Eziminino lyuuteku waakwanezimo / waapambele

Inashi pumiwa oku ninga euvathano ngele okanona oka kala nomukwanezimo / pambele nenge kuume uule wethimbo ele. Ndele omuvali / omutekuli oku na okuhogolola a ninge euvathano no musilishimpwiyu opo euvoko kombinga yesiloshimpwiyu lyokanona li kale lya yela. Ndino euvathano lyaapambele.

Eeuvathano lyuuteku waapambele olya kwatela mo mbi: openi na onalye okanona ka kala ofuto yeyambidhidho ekwatathano lyokanona naakuluntu mbono kaaye li nokanona nenge naantu yalwe mpono hapu sikola okanona nuukwanegongalo mpo ka za uuthemba niinakugwanithwa mbyono aavali taa gandja pakathimbo kaapambele yokanona.

Mbino iiholelwa yimwe po ashike. Euvathano lyuuteku waapambele olya kwatela mo natango iinima yimwe yetekulo lyokanona. Euvathano lyuuteku waapambele oli na oku kala pamushangwa nogwa shainwa koombangi mbali. Oli na oku ningwa lya kwatelamo omadhiladhilo gokanona, shiikwatelela koomvula dhokanona nokuukokele wokanona. Euvathano lyaatekuli aakwanezimo oli na okuningwa lya manguluka nenge nekwatho lya gumwe ngaashi omuhungimwenyo, mwene gomukunda / elenga lyopamuthigululwakalo nenge omunaveta a pyokoka.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 26: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Uuna euvathano lyuuteku waapambele lya pwa Opu na omahala gaali ga yooloka gokumanitha euvathano lyuuteku waapambele: (1) Ota li pungulwa paumwene komukwanezimo.(2) Ota li vulu okunyolithwa mompangu yaanona.

Euvathano lyuuteku waapambele oli na okunyolitwa kompangu yaanona, ngele omutekuliomu silishimpwiyu okwa hala oku mona ekwatho lyepangelo pehala lyokanona. Omulandu gweishangitho ogu lile po ekwashili-paleko kutya ekwatho ndyono lyokanona olya gandjwa tuu shili omuntu ngono he ka sile oshimpwiyu.

Elundululo nenge edhimopo lyeuvathano lyomutekuli

Euvathano lyomutekuli ota li vulu okudhimwa mo / okulundululwa ethimbo kehe. Omutekuliomu silishimpwiyu kena oku zimina elundululo / edhimomo lyomuvali shaashi kena uuthemba niinakugwanitwa kokanona ongomuvali. Shafaathana omutekuli silishimpwiyu ke na uuthemba wuutekuli niinakugwanithwa, oku tsikile ta sile oshimpwiyu okanona ka gumwe ngele ina hala.

Ngele euvathano lyomutekuli olya nyolithwa pampangu omuningi gwelundululo oku na okutseyithila ompangu nenge edhimomo meni lyomasiku gaheyali.

Ngele meuvathano aakuthimbinga yaatekuli kaye uvitathane, otaa vulu oku mona aahungimwenyo nenge mwene gwomukunda e ya kwathe. Otaa vulu wo oku shuukitha komupopiliko ngono a dheulwa nenge te shi kunda-thana moshigongi shaakwanezimo Iilyo, yeuvathano, nenge okanona hono ka gumwa otaka vulu oku shi fala kompangu yaanona. Ompangu otayi tala kuuwanawa wokanona moku kandula po omukundu ngu. Ompangu otayi kambadhala oku mona iilyo mbyono ya meuvathano ndyono opo ya kandule po omukundu tashi pitile pakuuvathana tango nenge taa indile aahungimwenyo / aapyokoki yontumba ya konakone onkalo yokanona.

Oofuto / iimaliwa yomakwatho

Qmutekuli silishimpwiyu ota vulu okwiindila nenge a kuthe ko ofuto yokanona ho ke li metonatelo lye, momukalo gwafaathana naavali yokanona. Ndele omuvali awike nenge omuntu ngo ha tonatele okanona ta vulu oku kutha ko ofuto peha lyokanona. Aahungimwenyo ngele oye shi mono mo kutya omutekuli silishimpwiyu ota fundju nena euvathano ota li mwenekwa. Ondjo onene ngele omutekuli ota longitha uulingilingi a mone ekwatho lyokanona. Omuntu ngo ha mono iimaliwa yokanona papuko, oku na oku futa iimaliwa mbyoka kepangelo.

My Family – Ezimo Lyandje Uncle – TategonaAunt – Memegona

Step-brother – Mwaamememati gwopontoBrother – Mwaamememati

Me – Ngame

Page 27: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Ekeelelo neidhopomo lyokuyele momayakulo oshike?

Olyo omayakulo ngono ganuninwa okushunitha pevi iiponga yomapiyagano nenge iinima yilwe yokweehameka momidhingoloko dhaakwanezimo.

Omayakulo geekelelo lyomau pyakadhi

Ogo omayakulo ngono taga gandjwa kaakwanezimo mbono ye na aanona nelalakano opo ya nkondopalekwe yo ya tunge po omithika dhawo ya taalele, uupyakadhi tau holoka momidhingoloko dhomagumbo /dhaakwanezimo yawo.

Omayakulo geekelelo oga gokukelela nuninwa oshigwana ashihe. Oshiholelwa ongaashi oproglama gaakuluntu momukalo, guukilila okupangela okanona ota gukwatha okukeelela omapiyagano maakwanezimo. Ngaashi oshiholelwa shimwe ootundi dhomadheulo gokusiloshinpwiyu uunona wuulema, otadhi kwathele ekwashilipaleko kutya aanona mbono otaa ningwa nawa. Omayakulo gekeelelo otaga popi iinima mbyo ya guma oshigwana shontumba, ngaashi omapiyagano gaguma uukashikekokantu, epalutho lyolutu uukolele wlilyo yiivalitho, Iilonga yokanona, omalandithepo guunona nenge uupyakadhi momaihumbato gokanona.

Omayakulo geidhopo mo lyokuyele

Okutotha mo uunona mbu wu li moshi-ponga nosha taalela aakwanegumbo meidhopo mo lyokuyele otashi kwatha okukeelela ehepeko lyokanona non-dhino. Oshiholelwa, eyidhopo mo lyokuyele olya kwatela mo ekwa thelo lyaakwanegumbo ya sinde elongi thonayi lyomalovu niingangamithi, nepiko lyoku dhana omashina. Otashi kwatele mo aakwa-negumbo mbono ya taalela omauvu gashaa thimbo nenge omauwehame gomalupita kaa-kwa nezimo yawo, nenge okuya longa komb-inga yeukililo, okwaahena omapiyagano, omikalo dhoku kandula po uuwinayi. Omayakulo gokuyele oga nunimwa okugamena aanona komayehameko gokomeho. Otaga keelele okanona ka koke pomaiyuvo kaa kena uupyakadhi womaihumbato komeho.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 13

Pkuhwepopaleka uukolele

nuukalinawa waanona

Okukwathela okulonga okanona

dhomikalo

Okukokeka ontseyo yuuteku paukililo unene tuu uunona wa

pumbwa eitulomo wuulema

Kupopya okushonopeka

uupyakadhi maakwanegumbo

noku keelela ekuthomo lyoka

nano maan -djawo

Okugandja ehungomwenyo

lyopamadhiladhilo nepango lyoma landulathano

gaanona

Oku keelela

aanona yaa ninge omiyo

nena

Oku kaleka po omilandu

gwaa k wanegumbo nokutunga po ekwatathano

lya gwana maanegumbo

Okukeelela ehepeko lyuunona neyethiwo

Omalalakano geekelelo

neidhopomo lyomayakulo

gokuyele

Omayakulo geidhopo mo lyokuyele ogo omayakulo ga nuninwa aakwane gumbo mbono ye na uunona wa tothwa mo ongo wa hepa / kau na sha nenge uli moshiponga shokweehamekwa.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 28: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Omayakulo ngano otaga gandjwa ngiini?

Opu na omikalo odhindji dha yooloka dhekeelelo nomayakulo geidhopo mo lyokuyele. Mbino oya kwatela omatalelopo gomomagumbo kaaniilonga yuunamiti, nenge aahungimwenyo, ontseyo yomalandulathano guuteku, omandiki gelongo nomadheulo, omalandulathano giinima yomahepeko nande omaidhopo mo ga tulwa mumwe niinima oyindji. Omayakulo gamwe ogopalela oshigwana pauyadhi, omanga gamwe ga taalela ashike onkalo nenge uupyakadhi.

Ekeelelo neyidhopo mo lyombala na u kwatele mo aanegumbo, aakuluntu, aasilishimpwiyu naanona kongo ekandulopo lyomau pyakadhii gawo. Omalandulathano ngano ogendji oga gumathana nataga vulu oku kwatela mo iikondo yepangela omahanga no kaage shi gopapa ngelo, oongundu dhomaitaalo, aawiliki yopambepo niikondo yopaumwene. Egameno lyuunona oshinakugwanitha oshinene moshigwana shaNamibia.

Ekuthombinga momakeelelo ogendji nomomalandulathano gomaidhopo mo gokuyele ota ga kuthwa ngele omuntu a hala mwene. Ndele ompangu yaanona otayi longekidha aantu ya kuthombinga meekelelo nomomayakulo geidhopo mo lyokuyele opo ga keelele ehameko lyokanona kuukililwa. Moompito dhimwe oku kutha mo okanona maandjawo, ota shi vulika shi kale oyo ompito ayike yi lip o..

Osha simana okutota po ondungedhiladhilo ombwaanawa noku yi tula miilonga, etakamitho nekonakono lyeekelelo nomayakulo geidhopo mo lyoku yele li kwashilipaleke kutya odhi li miilonga / otadhi longo.

Page 29: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Shono shina okuningwa momukandahokololo ta shi pula mbi: Omukuluntusikola Aalongi naahungimwenyo yopooskola Oondohotola noondohotola dhomayego Aapangi Aapiluli yomiti Aahungi yomuuluyi naahungimwenyo Aathuli Aapopi naahungimwenyo yamaithano ga

yooloka. Aawiliki yopamuthigululwakalo

Oonganga dhopamuthigululwakalo Aakalelipo (kakele kuuwanawa wekwatathano) Aawiliki yopambepo Aataleli yiilonga Aanambelewa ya shangithwa yopomahala gesiloshimpwiyu

lyuunona Aahungimwenyo taa longo momaidheulo gopaumwene nenge

momahangano gegameno lyokanona Kehe gumwe ngono ta longo payithano nenge pambelewa Iilonga

yokupopila nekugawena aanona.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 14

Uunake okanona ka pumbwa eyakulo yegameno?

Okanona hono keli mompumbwe yegameno: uuna okanona hono keekelwahi nenge

okathigwa ko kaa kena esiloshimpwiyu ly a gwana nenge eyambidhidho lya sha

ka kuthombinga momikalodna nika ashi-ponga ngaashi okweehameka okanona nenge gumwe gwiili, nomuvali, omuteku-li nenge omisilishimpwiyu ngono itaa vulu nenge ina hala okupangela omi-kalo ndho

a kala nenge ha longo momapandaanda nenge ha hehela opo a hupe

e li nenge e hole oku kala, a dhinwa, ha ningwa nayi palutu nenge pamadhi-ladhilo

a pikwa komalovu, kiingangamithi nenge keena eyambidhidho opo a mone epango

a kuthombinga momiyonena dhontumba okanona okakwiilongo okapongo heehama olundji nenge omathimbo

gamwe noke na omusilishimpwiyu a gwana po

a kala mehala lyuudha unene, kaa pu na uuyogoki wa gwana nenge pehala li na aantu oyendji lya nika oshiponga.

Shiikwatelela konkalo, okanona otaka kala ka pumbwa egameno lyiilonga ngele okanona hono: oka ningwa oshihakanwa shiilonga yokanona yapitilila, sheyakepo

lyuunona, iilonga yopaihulo, yeliko nenge taka lalelwa eliko, nenge iihuna yimwe yemonitho lyihuna lyopaihulo, nenge uulin-gilingi wu lyompinge nuuntu nokanona (ngaashi ekwatonkonga nenge etukano)

ke li oko omutse gwegumbo, nenge ke li megumbo naanana aakwawo ayeke

kaa kena omusilishinpwiyu iihwa po shaashi aakuluntu yako oye li mondholongo

oke li kohi yoomvula omulongp nahamano nolundji ohaka faula oskola

ke li kohi yoomvula omulongo nahamano noke li metegelelo nenge taka mono iihuna (momikalo dho paihulo) komikithi dholutapo ndhono dhili endhindhi liko lyemono lyiihuna lyopamilalo

oke li poomvula dhi vule omulongo nahamano notaka mono iihuna keindjipalo nenge keendululo lyomikithi dholutapo nenge dhohoni

ka taalela onkalo ndjono tayi ehameke nayi okanona palutu, pamadhiladhilo, pamaiyuvo nenge pankalothano

oka kala momudhingoloko gwaakwanezimo gwa nayipala oka kala nomukuluntu, omutekuli, omusilishimpwiyu ngono

keen a iikwanipangitho yopaunamiti ya gwana po nenge epango lyothathaa / lyolela

ka kuthombinga moshipotha tashi konakonwa kOmukalelipo guunona nenge komukalehipo golaata yaanona yopashigwana.

Efekelo kutya okanona kontumba okeli kamwe komuunona wazi noku tumbulwa ohashi eta omunilonga gwonkalonawa aninge omakonakono.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Omukandahokololo gu na okuningwaEhepeko lyokanona neningonayi ohali ningwa olundji paumwene, megumbo, kaa pun a oombangi dhi vule omuvali nuu-nona. Omukandahokololo ogwa ningi lwa kweete po uupyakadhi tau uvika momakutsi gaawiliki yomoshigwana mbono ye li pomahala goku kwatha. Omukandahokololo otagu pula aantu ya lopote iipotha ngele oya ndhindhilike eningonayi lyokanona.

Page 30: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Omukandahokololo gweiyamboKehe gumwe itaala kutya okanona oka pumbwa egameno lyiilongs ota vulu oku ninga olopota komunambelewa gwo-polisi nenge komuhungimwenyo gwepangelo. Aanona nayo otaa lopota emonitho lyiihuna nenge eningo nayi lyawo yene. Iikonga yomapendulopo otayi vulu okulongithwa okutsomukumo iilyo yomoshigwana ya dhimbulule yoya lopote omandhindhiliko ngono taga ulike kutya okanona oka pumbwa ekwatho.

Kehe gumwe tuutha shono shina okuningwa po nenge paiyambo ta lopota meitaalo ewanawa tali kale ke po uuntu we itau vulu okuulikwa ku yalwe sho inaashi uthwa oku kutha onkatu yo kutya owa lundilwa.

Okukwathela okanona hoka kapumbwa egamenoOkukwatha okanona ho ka pumbwa egameno shampa omukandahokololo gwa ningwa, omuhungimwenyo ota konakona oshipotha, pamwe otashi vulika a kuthe po okanona, nenge omuningi nayi megumbo meendelelo, opo a kaleke okanona ka gamenwa manga omakonakono ge li metifa.

Ompangu yaanona otayi talulula omukandahokololo gomu- hungimwenyo e tayi ningi epulakeno mpa tashi vulika. Omuvali gwokanona / omutekuli / omusilishimpwiyu otaka mona ompito a gandja shoka ombinga ye. Omadhiladhilo gokanona nago otaga simanekwa shiikwa telela woomvula nuukolele dhokanona.

Ompangu otayi vulu okupula eidhopo mo enene opo yi tseyithile omukuluntu. Ngele otashi pumbiwa, ompangu otayi gandja etokolo opo okanona kaka kale palwe muule wethimbo lyontumba, ngaashi muuteku waapambele, waa-yeni, megumbo lyaanona. Ompangu otayi utha omuntu opo a hulithe po emonitho lyiihuna nenge kaa kwatathane nokanona. Opu na oompito odhindji. Elandulathano otali ikwatelela konkalo.

Eyambidhidho lyomalandulathanoOkanona ngele oka tulwa palandulathano lyompangu pondje yegumbo, ompangu otayi utha omukuluntu, omutekuli a fute ekwathelo lina sha nesiloshimpwiyu lyokanona — ngele otaa vulu oku shi ninga shino osha faathana nelandulathano lyeyambidhidho ndele otashi uthwa shi nkondopaleke epan-gelo shi na sha nofuto yomikalo dhesiloshimpwiyu lyoka nona.

Pethimbo lyomayovi gaali nandatu sigo mayuvi gaali nomulongo nayimwe (2003-2011) moVenduka amuke konyala uunona omathele gaali (200) owa li wa kuthwa momagumbo gawo komvula omolwegameno lyawo yene ndele etau tulwa palandulathano lyompangu mesiloshimpwiyu lyowina.

Omuhungimwenyo okwa ti okanona inaka pumbwa

iilonga yegameno iizemo otayi ka talululwa kompangu yaanona.

Lopota kaahungimwenyo nenge kopolisi eyalululo lyiiponga yuunona meni lyoowili

omilongo mbali nane (24 hrs).

Ekuthomo lyomeendelelo lyokanona nenge omuningi nayi uuna tashi vulika oku kaleka okanona keli megameno. Okanona ngele oka kuthwa mo, aakuluntu naa tseyithilwe mbala nepulakeno lyompangu na likoleke ekuthomo

ndyono muule womasiku gatano (5 days).

Ekonakono lyomuhungimwenyo nomukandahokololo kompangu meni lyomasiku

omilongo ne nagatano (45 days).

Omuhungimwenyo otati okanona oka pumbwa iilonga

yegameno. Iizemo otayi koleke konima yepulakeno lyompangu yaanona mwa kuthombinga

kaantu ayehe ya pumbiwa.

Ompangu oya mono kutya

okanona inaka pumbwa iilonga

yegameno: Ompangu otayi tsikile natango nelandulathano lyeidhopo mo

lya gwana ndele itayi kutha mo

okanona megumbo lyaandjawo.

Ompangu oya mono kutya okanona oka

pumbwa iilonga yegameno: Ompangu otayi ningi

elandulathano lya gwana, ndyono tali kwatele mo okutula okanona

mehala lya gamenwa. Ngele osho

aahungi mwenyo otaaka gandja

iilonga nelalakano lyehanganitho

lyaakwanezimo mpa tashi vulika.

Page 31: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 15

UUTEKU WAAYENI Shiikwatelela koveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona, uuteku waayeni otau ulike onkalo mpono aanona ya tulwa palandulathano lyom-pangu ya tekulwe komuntu ngoka inee ya pamba.

Omuntu ngu e hole okutekula okanona otii ndile komuhungimwenyo ngo e na oshimpwiyu a tulwe melandulathano lyaatekuli. Omuhungimwenyo ota konakona a tale ngele omwindili ota vulu tuu, te mu pe nduno uuyelele nomadheulo guutekili. Oministili oyi na embo lyomadhina gaatekuli mbono lya ningwa po kaahungimwenyo uuna ompumbwe tayi yi pombanda. Aatekuli mbono ya nkondopalekwa membo lyomadhina oye na okuningulula omaindilo gawo konima yoomvula ndatu kehe.

Aayeni oha longo Iilonga ya faathana ngaashi momagumbo gaanona, ndele momidhingoloko dhomagumbo gawo. Aanona otaa tulwa miikaha yaayeni okathimbo okafupi nenge ethimbo ele shiikwatelela konkalo. Elangeko lyaayeni ohali ningwa pa pitiko lyompangu.

Omutekuli okwa pitikwa a sile oshimpwiyu owala aanona yahamano mwa yalulilwa aanona yawo yene naatekulwa mbo ya pewa, shila uuna ompangu ya mono kutya omwaalu ogwa pitilila molwuuwananwa waanona ayehe.

Aatekuli oya manguluka kekwatho lyoshimaliwa shekwatho opo ya kwathelwe okusila oshimpwiyu aanona mbo ya pewa ko mpangu.

UUTEKU WAAPAMBELE

Owo oshinima oshipe munamibia shi kwatele mo aasilishimpwiyu aakwanezimo yopopepi yokanona, nenge ookuume yopopepi. Paveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona, aasilishimpwiyu ka ye li mongundu yaatekuli.

Peha ya tseyika nawa onga aapambele-silishimpwiyu. Ngele euvathano lyomupambele olya nyolithwa kompangu, omupambele-silishimpwiyu ota vulu okwiiindila ekwatho lya faathana ngo omukuluntu gwokanona.

Enyolitho uvathano lyomupambele ogo omulandu gwanathangwa shi vulithe oku mona epitikilo kompangu lyomutekuli. Omukalo gweishangitho ogwa dhiladhililwa okukwashilipaleka kutya ekwatho lyopashimaliwa lya okanona oya pewa tu ngu he ka sile oshimpwiyu shili.

Esiloshimpwiyu lyaapambele elongekitho lyopayiyambo, hali ningwa komukwanezimo, nonando ompangu oya naya ota yi vulu oku tula okanona metonatelo lyesiloshimpwiyu lyomupambele ngele ndjino oyo mpito ombwanawa kokanona.

Eyooloko epe pokati komuyeni nomupambele olya kutha po omutenge inaagu pumbiwa kompangu nokaa hungimwenyo. Olya dhimbulula wo omikalo dhesiloshimpwiyu lyokanona ndhono dha ha muAfrika.

Page 32: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Omafano gaza koministeli yuuthike pamwe nonkalonawa yelongo lyokanona pamwe naagandji

yiilonga noshowo aanona okutota po omuthika gwiilonga yuuteku waayeni mOnamibia (2011).

Page 33: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 16

Etekulo olyo omukalo gwoku kala naanona muuwanawa wonkalamwenyo yaakwanezimo ndjono itayi monika kuyo. Omwaalu ashike omushona guunona uuNamibia hau tekulwa omvula kehe.

Uunake okanona taka tekulwa?Okanona otaka tekulwa ngele: aakuluntu nenge aatekuli yako kaa yena mpo ta ya adhika nenge okanona

kaa kena omuvali / omutekuli toopalele, omusilishimpwiyu a hala e ka tonatele taka tekulwa ku he a hokana yina / yina a hokanwa ku he ngele okanona inaka halika ngele oka pumbwa esiloshimpwiyu tali kalelele ngele omukuluntu / omutekuli okwa tokola okugandja po okanona ke kaka

tekulweOmadhina guunona tau tekulwa otaga tulwa membo lyomadhina gaatekulwa.

Olye ta vulu okutekula okanona?Aantu taa landula otaa vulu okutekula okanona: omusamane nomukulukadhi mbono ye li po ayehe yaali omukuluntu ke shi he / yina (ahokanwa / hokana gumwe gwomaa vali yokanona) komuselekadhi / omusilwalume komuhengani / nenge omuntu ngono inaa hokanwa.

Omutekuli na kale ena oomvula omilongo mbali nantano dhuuka pombanda. Mbo ya hokanathano gumwe gwawo na kale omukuluntu gwoomvula omilongo mbali nantano.

Aagundjuka otaa vulu uuna taa ulike omatompelo golela ka puna ngamba poomvula dhoku tekula. Omutekuli nakale e na ehalo nota vulu oshinakugwanitha nuuthemba woku tekula. Hgono a moniwa ondjo mokulonga iimbuluma monkalamwenyo ye ita pitikilwa itekulo ndika. Omuhungimwenyo nakonakone onkalo yomutekuli ndele e teshi nkondopaleke. Oomadhina gaambo ta vulu oku tekula naga nyolwe membo lyomadhina gaatekuli. Enyolululo nali epingeno po na li ningululwe konima yoomvula ndatu.

Olye ena oku kala nepitikilo okutekula okanona? Epitikilo lyetekulo otali gandjwa aavali ayehe yaali, kashina mbudhi oya hokana nenge aawe. Epitiko lyomulumentu inaa hokana otali pulwa ngele okwa itela tu uutate (ngaashi ngele oha futu osapota / eyambidhidho nenge okwa vala okanona pazapo yevalo). Ompangu ngele oye shi mono mo kutya okanona oka valwa sha pitile mekwatonkonga, nena omukwatinkonga ita pitikwa a tekule okanona. Epitiko itali vulu oku gandjwa komukuluntu ngu e li ngi: ke li nawa momadhiladhilo / omadhiladhilo inaga gwana po eekelahi okanona keewetike / yookambadhala dhoku mu konga a hepeka, ina sila oshimpwiyu, nenge a pitika okanona ka hepekwe iha ningi onkambadhala a gwanithe po Iilonga yomuteku uule lyomvula ya pita / ziko okwa ndopa okuyamukula e lombwelo lyetengeneko lyetekulo meni lyomasiku omilongo ndatu sho e li mono.

Okanona taka tekulwa naka kale ka pitika etekulo ngele oke li pombanda yoomvula omulongo nenge kohi yoomvula omulongo ndele naka kale ka koka kuuveko iilanduli yuuteku.

Omuhungimwenyo ta longo etekulo na hunge aakuluntu nokanona kutya etekulo oshike, manga epitiko inali gandjwa, noka puna epitiko lya hugunina tali gandjwa manga okanona inaaka valwa. Oombapila dhepitiko nadhi kale dha shayinwa montaneho yakomufala gwaanona.

Ompangu yaanona ota yi vulu okupitika etekulo lyokanona pwaghena epitiko lyaakuluntu ngele oli li tuu muuwanawa wokanona Manga inapu ningwa etokolo ndino, ompangu nayi ndhindhilike ekwatathano pokati komukuluntu nokanona muule woomvula mbali dha pita nekwatathano lyuuwanawa wokomeho. Okutokola u tule okanona kaka tekulwa olyo etokolo edhigu, owa pumbwa omasiku omilongo hamano (60 days), mono omukuluntu e na ompito yokuningulula etokolo lye. Ngele epitikelo olga ningululwa, ano kaa lip o wee, nena okanona ota ka shunithwa kaakuluntu yako.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 34: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

O onkatu dhini tadhi talwa opo ku pitithwe / ziminwe etekulo? Oshinima oshinene osho uuwanawa wkanona. Yimwe oya kwatela mo: Ekalekopo lyuukashikekokantu lyokanona, elaka, ohedhi

/ omuthigululwakalo, eitaalo mpa sha pumbiwa. Omaiyuvo gokanona (shiikwatelela koomvula dhokanona

nekoko lyako). Etompelo kehe lya hogololwa tali popiwa komukuluntu,

nenge komutekuli ngono ta gandja okanona. Eyalulo lyomuhungimwenyo nomagwedhele po.

Uuteku wumwe owo “omauteku ga pata” mpono aavali naatekuli ka ye shaathane. Omanga omauteku gamwe ogo “omauteku ga patuluka”, mpono omaukwatya gaayehe ge shiwike nawa.

Oompangela dhiladhilo dhuuteku“Uuteku wa patuluka”, aavali naatekuli oya tokola ya ninge ompangela kombinga yoku topolelathana uuyelele wuuna-miti, nenge uuyelele kombinga yoyiiningwanima mekoko lyokanona, nenge kombinga ekwatathano naavali yokanona. Ondungedhiladhilo nayi kwatele mo euvathano kombinga nkene to kwashilipaleke kutya okanona oka kale ka po ekwatathano nomuthigululwakalo. Ompangelo yuuteku oyi na oondondo noyopayiyambo. Ompangela ota yi dhengele ngele oya tulwa po paveta. Omuhungimwenyo ota kwatele komeho uuteku, nota kwathele ompangela yuuteku ngele oongundu adhihe odha hala yi kale yimwe, nokanona naka gandja ombinga yako ngele oka koka ka gwana okuuvako.

Uuyelele kombinga yuuteku wokanana poweta ota wu moniwa ngiini? Okanona hoka taka tekulwa oka ninga okanona kaakuluntu mba taye ka tekula momikalo adhihe. Omadhina gaatekuli yokanona oga tulwa monzapo yevalo lyokanona onga aaku-luntu yako.

Iizemo: Uuwanawa wuuteku Uuyelele kombinga yuuteku waanona paveta ohawu nyolwa membo enene lyuuteku waanona. Nonando etekulo otya li lya patwa, okanona oka pitikwa oku pewa uuyelele kombinga yaavali yako, uuna kaa dha oomvula omulongo nahetatu (18 yrs), omuvali-omutekuli oku na uuthemba oku lombwela okanona kombinga yaavali yako ponkatu ndji ngele ka sha li shi shiwike. Aavali yokanona nayo oye na uuthemba oku tseyithila aatekuli uukashikekokantu wokanona nokanona ho taka tekulwa oka pitikwa oku shi ninga wo. Uuyelele wopaunamiti ngaashi (kombinga yonkalo ya thigululwa) oyi na okuhololwa mbala ngele shino osha pumibwa moluukolele wokanona.

Uuteku miilongo yilweEtekulo ndino olya ha konima yiita yuuyuni iitiyali sho iilongo oyindji ya thigwa noothigwa dhomiita odhindji, sho shali oshidhegu oku dhi siloshimpwiyu moshilongo shawo. Uuteku womiilongo yimwe owiindjipala momvula (1970) dhomilongo heyali, momukalo oku pa aanona aatekuli mbono kaa ye na aanona yawo yene. Eindjipalo okutekula aanona pokati

kiilongo ota li fala muupyakadhi wumwe, ngaashi eyakopo nelandithopo lyuunona. Kombinga yimwe omukithi gwo HIV\AIDS ogwa guma iilongo oyindji. Etekulo lyiilongo yilwe otali gandja uuwanawa monkalo yoothigwa mono aapambele kaa ye po wee. Omaipulo kombinga yuuteku wiilongo oga etitha po keuvathanolandu lya Hague, euvathano lyopaigwana ndyono lya shayinwa tango momumvo 1993. Ota li gandja omulandu kuuteku wiilongo nelalakano oku keelela emonitho lyiihuna, neningonayi lyuunona, elandithopo / neyakopo lyuunona, euvathano otali pula kutya iilongo otayi vulu. Okugandja okanona kiilongo iikwawo ngele sha konakonwa kutya kapu na nande gumwe ta kutha po okanona hoka e ka tekule moshilongo shaandjawoOmpangu Otali shilipaleke kutya etekulo lyo miilongo oli li oshitsa shopokati shokanona shi vulithe oshitsa shopokati shomukuluntu. Oveta yesiloshimpwiyu negameno ayo totwa po oku yambidhidha euvathano lya Hague. Ompangu yopombanda yaNamibia ndjono yomumvo 2004, kaa ya li pamulandu gwekotampango, ya li yi li ekumbatha lyoku pangela ekeelelo lyaakwiilongo okutekula uunona uuNamibia, shaashi etekulo ndyono otali ka gandja omudhingoloko omwaanawa komutekuli gokanona.

Euvathanolandu lya Hague olya gandja uuyelele kete-kulo lyiilongo yimwe ndyono tali gamene uuwanawa wuunona uuNamibia, okuya meuvathanolandu itashi ti kutya Namibia okwa taamba ko omaindilo agehe gaantu ya za pondje ya Namibia mbo yah ala okutekula uunona uuNamibia. Ngele mONamibia otamu monika uunona waa na aatekuli, nena Namibia ota pitika uuteku wiilongo yilwe nomwaalu gwa ngambekwa neuvathanolandu lya Hague neshaino lyiilongo yilwe. Uuteku wilongo yimwe kondje yomusinda gweu va-tholandu Hague otau pitikwa owala mompito yowina, ngaashi uuteku waapambele nenge mpono oka nona ken a ompumbwe yiikalekelwa yo itayi vulu oku po-tokononwa meni lyoNamibia (ngaashi moompito dhuu-namiti nenge uulema). Moompito ndhono, Namibia otaka pitika geuva tha nolandu lya Hague ngaashi tashi vulika.

Efatululo lye euvathanolandu lya Hague lyuuteku wiilongo yimwe inaa li ikwatelela kuukwashigwana. Otali fatulula uuteku wiilongo yimwe wa faathana nuuteku mbono aavali yii-gilila oku kala moshilongo shimwe ya tekule okanona kiigilila moshilongo oshikwawo. Oshitsa sha simana ongele okanona taka lundululwa okuza koshilongo shimwe kuuka koshikwawo. Mpano opo naana omagameno ga gwedhwa po ga pumbiwa.

Omageelo guumbudhiAantu mbono yiigilila okutekula uunona oye hole okufuta omwaalu omunene kaavali yoka nona nenge kaahungim-wenyo mbo taa longekidha uuteku. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oye shininga egeelo ga kwata miiti ngele mbono taa longo noshinima shuuteku taa futitha ya piti lila pautho lyomulandu. Natango ondjo onene wu gan-dje ofuto kaavali yokanona to yiipele nomatompelo okufuta ondando yuunamiti nenge yehungomwenyo. Omatseyitho kombinga yuuteku nago ogiindikwa, omatseyitho owala gakwaalukehe, ngaashi uuyelele kombinga yompumbwe yaatekuli ga pitikwa. Uunona ita vulu okufandithwa nando.

Page 35: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 17

Egandjepo / eyakopo lyokanona olyo oku kutha / okulundulula okanona pehala limwe kuuka kehala ekwawo nelalakano oku ka ninga nayi / okuka hepeka ngaashi Iilonga yopa milalo / yopaihulo nenge elongithonayi

lyokanona. Einyengo ndino ohali kala moshilongo shimwe ashike nenge pokati kiilongo ya yooloka. Iinima ngaashi oluhepo, uumbudhi, nomapiyagano otaga eta eyakepo lyokanona. Mpono puna uupyakadhi nena, aakuluntu yokanona otaa vulu okudhiladhila kutya eyakepo olyo ompito yonkalamwenyo ohwepo — ngaashi uuwanawa welongo li li hwepo nenge ompito oku mona iiyemo yontumba.

Iinima oyindji meyakopo lyokanona oya lopotwa moNamibia. Osha ha aakwanezimo ya kale ya kuthombinga meinyengo lyaanona. Oshiholelwa ohashi holo ka kutya uunona owe etwa moNamibia okuza kuAngola na Zambia we wu lithe iimuna nenge we u longe Iilonga yomomagumbo gaapambele yawo. Ohashi holoka kutya uunona umwe owa kuthwa moshilongo shawo oku ka takamitha iimuna, okutunga oondjila, nenge oku landitha iikulya. Uunona wumwe otau thiminikwa okuya miilonga yomilalo omolweliko.

Eyakopo lyuunona olyo uulingilingi unene. Okanona itaka pitikwa ka yakwepo / ka landithwepo. Omukuluntu nenge omutekuli ita vulu oku gandja epitikilo okanona kayakwepo. Efatululo lyeyakopo ohali holoka inali ihwapo uuna okanona oko oshihakanwa.

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi fatulula “Eyakopo” mekwatathano nokanona ongo efalo, ekuto, elundululo, efatululo, etekulo, elandithopo, epingakanitho, epititho lyokanona nelalakano lyemonitho lyiihuna / meni nenge kondje yoongamba dha Namibia.

Emonitho lyiihuna olya kwa telamo mbi: Uumbwanda noludhi kehe lwehepeko lyopaihulo / lyopamilalo. Ethiminiko lyiilonga nomayakulo, nondjindikila yiilonga yokanona nenge emonitho lyiihuna lyopaliko. Uupika nenge omadheulo ga faathana nuupika ga kwatela mo oompango dhoongunga, nenge

ondjokana yethiminiko Elongitho Ekutho mo lyoshitopolwa kehe sholutu nenge. Okuthiminika omukiintu a ninge etegelelo shi li ompinge nehalo lye nelalakano opo a landithe po

okanona.

Osho ondjo komuntu kugumwe nenge komahangano opo ga kwathele momukalo kehe okuyakapo okanona, ngaashi okugandja omahala, iiyenditho kuunona mbono tau yakwapo, okugandja oshimaliwa kwaambo taa hingi po uunona nenge okugandja uuyelele kaahingi po yuunona.

Egeelo kwaambo ya kutha ombinga meyakopo lyuunona oshimaliwa N$1 000 000, ondholongo yoomvula omilongo mbali (20) nenge ayihe iyali. Okanona hono ka hingwa po i haka geelwa, shi na sha nehingo po lyako, oshiholelwa keya moshilongo kaa kena omikanda dholweendo dha gwana po.

Oshinima shimwe sha simana shompango osho omayakulo giihakanwa yaafekelwa yeyakopo lyuunona mwa kwatelwa oonkatu dhokugalula uunona mbo wa falwa wa taaguluka oongamba dhoshilongo shawo nawa, neinekelo ehwepo.

Aanona mbo ya hingwa po ohaa pewa omayakulo ge li nawa ngaashi iikulya, omizalo, omaholamenohala, uunamiti wa gwana, nehungomwenyo, uunona mbo kau shi uuNamibia wa hingilwa muNamibia ou na uuthemba wa faathana nomayakulo gepangelo ongo okanona oka Namibia, mwa kwatelwa uuthemba wa gwana wuuwanawa welongo nedheulo ngele okanona oka hala oku kala moNamibia pethimbo lyashi ele li vule oomwedhi hamano.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

EYAKOPO NENGE EFALAAFALO NELANDITHO LYOKANONA

Page 36: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Ngele omuvali / omutekuli okwa li a kutha ombinga meyakapo lyokanona, ompango otayi tula po omilandu opo yi kaleke nenge yi hulithe po uuthemba niinakugwanitha yomuvali yomutekuli.

Opo ku keelelwe eyakopo lyokanona, opuna omageelo ogendji ga guma einyengo lyokwaahena ompango lyuunona nonando omukalo mono eyakopo itali vulu okukolekwa. Ondjo okukutha okanona ka gumwe ngono ta sile oshimpwiyu okanona paveta (ngaashi omutekuli nenge omusilishimpwiyu) nenge oku kaleka okanona opo ka kale kokule nomusilishimpwiyu gopaveta. Ka shi li wo paveta oku kutha uunona kondje ya Namibia ka pun a epitikilo lyaavali yokanona nenge lya za kompangu.

Iipumbiwa yowina yomukandahokololoAapyokoki mbono taa longo nuunona oye na Iilonga ya gandje omukandahokololo komuhungimwenyo gwe pangelo nenge komupolisi ngele oya tengeneke kutya okanona oka yakwa po. Natango, ekwatathano lyopautekenika otali gandja omayakulo taga longo moNamibia oku gandja ehokololo kopolisi ngele lya tseya sha miilonga yawo mbyono ya humbata omayelitho nenge uuyelele mbono tau ulike tau gandja omayakepo guunona. Okundopa, oku humbata omahokololo ngano kiilonga yomahokololo ngono osho ondjo. Aakwashigwana otaa ka tsuwa omukumo opo yiiyambe ya gandje omahokololo keyakopo kehe tali holoka.

Page 37: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 18

1. EPITIKO KEIDHOPOMO LYOPAUNAMITI

Ompito yepitiko keidhopomo lyopaunamiti Kohi yoveta onkulu, oomvula dhepitikilo lyeidhopo mo lyuunamiti nomatando olya li oomvula omulongo nahetatu. Oveta yegameno nesiloshimpwiyu lyuunona oya pitika aanona ya pitike epango lyu-unamiti ngele oye na konyala oomvula omulongo nane noya koka sha gwana okuuva koomauwanawa, iiponga niilanduli geidhopo mo lyopaunamiti. Ndele ngele eidhopo mo lyopaunamiti olya kwatela mo omatando, epitikilo otali pewa omukuluntu nenge omutekuli gokanona nenge omutekuli-silishimpwiyu ngele ka pun a omukuluntu nenge omutekuli.

Kaanona aashona nenge mbono inaa koka etokolo komai-dhopomo gopaunamiti agehe nomatando oge li miikaha yaakuluntu nenge yaatekuli, ndele omukuluntu nenge omutekuli okwa tegelelwa a ndhindhilike omaiyuvoyokanona. Omukuluntu nenge omutekuli ita vulu okutinda epitikilo lyeidhopo mo lyopaunamiti paitaalo, nenge pamuthigululwakalo, shila ongele puna omukalo gumwe gwepango. Elalakano mpano olyo aakuluntu inaa pitikwa okuulika omaitaalo gawo kokanona, mpono taga ehameke oka-nona. Okanona ngele ka kena omukuluntu nenge omutekuli, omusilishimpwiyu ota pewa epitikilo pehala lyawo.

Uunona mbo tau vulu oku gandja epitikilo lyopaunamiti kuwo wene, otau vulu okupitika eidhopo mo lyopaunamiti kuunona wawo wene ngele oye na uunona wawo yene.

Olye ha tokola ngele okanona oka koka kagwana okuuva ko iinima yopaunamiti?Aadheuli yopaunamiti mbo ye noshinakugwanithwa shoshinima shopaunamiti, oyo taa ningi etokolo ndi, shaashi omuntu nguno oye ta ka kala ena oshinakugwanithwa shoku fatulula onkalo yuunamiti.

Kombinga nee yomeendelelo?Omuntu ngu eli metonatelo lyoshipangelo nenge lyoka klinika na pitike eidhopo mo lyopaunamiti nenge lyetando, ngele osha pumbiwa okuhupitha omwenyo gwokanona nenge okukeelela nenge eyehameko lyopalutu tali kalelele nenge uulema, nonkalo oyee ndelela kutya ka puna ethimbo pu monike epitikilo lyaakuluntu.

Ngele omukuluntu ke po nenge ita vulilile?Uuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona nenge ompangu yaanona oyina oonkondo oku gandja epitiko pehala lyomukuluntu nenge ngele omukuluntu ita vulilile, oshiholelwa, pamwe kena omadhiladhilo giihwapo nenge a piyagana / omuyanankwengu ena uuwehame woludhi ndo, kena mpo taa adhika nenge a sa. Kehe gumwe e na ohokwe muukalipo wokanona (ngaashi omuhungimwenyo) ota vulu oku indila epitikilo ndi.

Ngele omukuluntu nenge okanona ka etha epitikilo ndino kaapu na omatompelo?Uuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona nOmpangu yuunona otau vulu okutinda ekuthopo lyepitiko komukuluntu nenge ko kanona, ngele shino oshili muuwanawa wokanona. Kehe gumwe e na ohokwe muuwanawa wokanona ota vulu okwiindila kuuministili nenge kOmpangu yaanona monkalo ndji.

Efatululo lyomayakulo gopawunamiti olya handjuka. Olya kwatelamo uuhaku wom-ayego, uuhaku wopalutu, uuhaku womuluwi. Otawu vulu okukwatelamo omakonakono gombinzi, uuhaku nenge egandjo lyo mbinzi. Opena omulandu gwi ili ngele tashiya poku gandja epitiko lyetando.

Omusilishimpwiyu omuntu ngoka keshi naku vala nenge omutekuli ngoka ena oshi-naku gwanithwa shoku sila okanona oshi-mpwiyu esiku kehe. Oshiholelwa ongaashi esiloshimpwiyu lyomupambele nenge kali-shi lyomupambele.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 38: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

2. EPITIKO KEKONAKONO LYOMBUTO YOHIV Omawiliko gomahungomwenyo nomakonakono kezimino lyomuntu mwene muNaminia oga gandja epitiko komakonakono hoHIV kaanona yomimvo omu-longo nahamano (16 yrs), omanga naanona mbo ye li mo mategelelo nenge ya hokanwa naa mone omakonakono moomvula kehe pwaa na epitiko lyomukuluntu.

Oveta oya tamununa shino paku shi ninga tashi vulika kaanona mbo yena oomvula omulongo nane (14 yrs) nenge ya koka ya gwana okuuva ko iilanduli gomakonakono goHIV yapewe epitiko lyomakonakono. Shino otashi ti, oshiholelwa, omunona a koka gwoomvula omulongo okwa pitikwa a mone epitiko lyekonakono lyoHIV. Ompango otayi ti omakonakono otaga gandjwa ashike uuna okanona ka pewa ehungomwenyo lya gwanapo manga nokonima yomakonakono.

Olye ta gandja epitiko komakonakono goHIV ngele okanona inaka koka nawa?(a) Omukuluntu / omutekuli nenge omusilishimpwiyu ngele ka pun a omukuluntu nenge omutekuli.(b) Uuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona(c) Ompangu yaanona

Omilandu dhi na sha netindo nenge okwaa havula oku gandja epitiko otali endele pamwe nepitiko lyopaunamiti.

Ekonakono lyombuto yoHIV kokaanona otali vulu okuningwa pwaa na epitiko lyomuntu?Eeno, ndele uuna sha pumbiwa okugamena gulwe. Osha pitikwa owala uuna okanona keli metegelelo (no pwa na ompumbwe yoonkatu dhoku keelela etaandelitho ku yinaokuya kokanona) nenge gumwe ha longo nokanona oku kaleka po uukolele kaa shi pitile mombuto ngaashi tashi pitile moonane, mpono epango lyothaatha tali pulwa ngele okanona oke na ombuto yoHIV.

EhungomwenyoOkanona otaka konakonwa owala ngele oka pewa ehungomwenyo petameko nokonima yiizemo yekonaakono. Omukuluntu nenge omutekuli nenge omusilishimpwiyu naye naa mone wo ehungomweyo ngele okwe shi tseya kutya okanona otaka ka konakonwa.

Olye ta tokola ngele okanona oka koka sha gwana ka gandje epitiko lyomakonakono gombuto yoHIV?Omuntu ngono a ninga omakonakono gehungomwenyo lyotango / lyokuyele.

EholamekoIizemo yomakonakono gombuto yoHIV oyi li meholamo. Epitikilo okupititha / okweeta puuyelele Iilonga yiizemo oya faathana nepititho lyoku ninga omakonakono gombuto, shapo iizemo nayi kale ya hololwa kuyalwe nomatompelo gopaveta nenge pompito yelombwelo lyompangu. Ekoko lyokanona otali konakonwa komuntu ngono ha ningi omahungomwenyo goku yele nolya hugunina). Okanona hono ka koka sha gwana ka pewe epitikilo lyomakonakono inaka pumbwa ka holole omakanakono nenge iizemo yomakonakono gombuto yoHIV Kaakuluntu yako, ngele opu na omatompelo ge shi okuuyiwa ko.

3. EPITIKO LYOMAKONAKONO GOPAUNA MITI GAANONA YA HEPEKWA / MONITHWA IIHUNA NENGE AANONA YEEKELWAHI

Omuntu ngono a hepeka nenge eekelahi okahona / ota kala inaa hala okanona ka konaako new nenge ka pangwe, shaashi oya hala oku holeka iilonga yawo. Nando okanona ko kene okahepekwa thimbo limwe oka hala oku gamena omukuluntu gwako. Nomatompelo ngano, opu na omilandu dhowina oku longa nonkalo yoludhi ndu.

Omudheuli gwopaunamiti nakonakone nawa okanona hono taka fekelwa ka ningwa oshihakanwa shomahepeko nokwe-kelwahi pwaana eziminino lyomukuluntu, lyomutekuli nomusilishimpwiyu (nonando eziminino olya pumbiwa okupangela omapango. Okanona naka gandje wo epitikilo komakonakono ngele ye okwa koka sha gwana — nonando Omakonakono otaga ningwa pwaa na epitiko lyokanona, ngele omatompelo gokuya komeho pwaa na epitiko oga dhindhilikwa.

Elalakano lyomakonakono ota li kala okupanga okanona, okugongela uuyelele wompangu nenge ayihe iyali. Ompangu nayo wo oya kwatela mo omikalo nkene to ningi ekonakono kaa puna epiyaganeko nenge ko eyehameko ina li pumbiwa.

Ompango yomakonakono gom-buto yoHIV oga mbwalangandja ge vule galwe gopaidhopo mo gopaunamiti. Shino omolwaasho omakonakono oguuthwa kombinga yoku mona uuyelele shi vulithe oku kutha onkatu yopalutu tayi kuthwa molutu lwokanona.

Page 39: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Egeelo lyopalutu oshike?

Olyo uuna omuntu ta longitha oonkondo dhopalutu nelalakano oku gandja uululume molwompango. Egeelo lyopalutu lyaanona olundji olya kwatela mo iinima ngaashi, okudhenga nomankawa, nenge oku dhenga noshikaha nenge niinima yimwe ngaashi iiti, nomapaya. Osha kwatela mo ishewe iikwawo ngaashi okuthanga, okushikashika, oku nyata nenge.

Ompango otayi ti oku longa omuntu eyooloko pokati kuuwanawa nuuwinayi, (shono shi li mondjila naasho sha puka) inashi pumbiwa okweehameka tango opo u pangele okanona. Opu na omikalo odhindji dho ku pangela ndhono tadhi vulu okulonga.

Elongitho lyegeelo lyopalutu inali pitikwa mooskola dha Namibia nonando moompito dhimwe otahi kun-danekwa. Ompangu onene yaNamibia otayi pangele kutya egeelo lyopalutu mooskola olyo epiyaganeko lyekotampango nuuthemba wuunona kongushu yuuntu, noshowo oveta yelongo oye yi kutha mo ayihe iyali mooskola dhepangelo nodhopaumwene.

Egeelo lyopalutu ohali longithwa momagumbo ogendji. Opuna iipotha oyindji moNamibia mono eegelo ndika lya longithwa li li ompinge naanona momagumbo. Opu na poompito dhimwe aanona yeehamekwa unene nenge ya fikwa. Aanona yamwe oya dhengelwa eso.

Omolwashike egeelo lyopalutu lili uupyakadhi? Otali lundulukile mehepeko enene lyopalutu. Otali longo aanona kutya edhengo omukalo inagu taambiwa ko okulonga niinima. Otali longo aanona kutya oshi li nawa oku longitha edhengo lyomuntu ngono wu hole. Otali ningitha uunona u kale ugeyentu kuunona uukwawo Uunona mbono hau u like omapiyagano, owa piyagana wa fa aakuluntu Egeelo lyopalutu ihali longo uunona etompelo kutya omolwashike omaihumbato gawo ga puka. Egeelo lyopalutu ohali gumu einekelomwene pakuninga omuhakanwa a kale uvite a tila, a geya, a sohoni

nenge kee shi sha. Egeelo lyopalutu ohali yonagula po onkalathano pokati komunona naavali yako nenge omusilishimpwiyu.

Egeeloputudho lyomunona olya simana — ngele kali po, oshigwana otashi kala nomawupyakadhi ogendji, epulo olyo ndi, oludhi luni lwegeeloputudho lu na omupondo?

“Otatu londodha aakwashigwana kombinga yuuwinayi womikalo adhihe dhomiyonena dha taalela aanona, nokulonga moku lundulula omikalo niiningwanima mbyoka hai eta omiyonena momagumbo, ofamili, niiputudhilo, na kwashigwana mwakwatelwa egeelo lyopalutu, omaiyuvo nomiyonena dhopayihulo.”Sha fatululwa ko “A Multi-Religious Commitment to Confront Violence against Children recommendations and commitments” shankondopalekwa po Religions for Peace Eighth World Assembly, ndjono yeta pamwe aawiliki aakuluntu yomaitaalo, ye vulithe pomathele gahetatu (800) ya za koshikandjohogololo kehe muuyuni nomaitaalo agehe omanene go pamithigululwakalo, ga kalela po ookansela dhomeni yitaalo dhopashigwana nodho payikandjohogololo noongundu moKyoto, Japan, muAguste 2006.

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 19

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 40: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona

Ope na omatompelo ogendji kutya omolwashike egeelo lyopalutu megumbo tali limbilike? Uunona owindji moNamibia oweehamekwa noonkondo nowa dhipagwa omolwegeelo ndyo. Ekotampango lyaNamibia ota li ti kutya “uuntu waantu ayehe” ihau opalekwa noka puna nando aantu taa

fikwa nenge ta ehamekwa pauntu nenge taa ningwa nayi nenge taa geelwa nomukalo gwiili. Shino osha kwatela mo uunona.

Namibia okwa shayina omulanduveta gwopa yigwana ngono tagu pula elongitho lyegeelo lyopalutu li kundathanwe / ungaungwe nalyo.

Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi ti omuntu kehe ta pangele okanona, mwa kwatelwa aakuluntu yokanona, oku na okusimaneka uuthemba pauntu. Shino otashi ti omukalo ashike gompango gwa simaneka uuntu wokanona tagu pitikwa megumbo. Kutya shino oshuuvitike komadheulo otashi koko muule wethimbo, ongomukalo goku pangela gwa putuka.

Oveta oya kutha mo elongitho lyegeelo lyopalutu pomahala gamwe ga nyolithwa ngono haga tonatele uunona (mwa kwatelwa omagumbo guunona, omaholamenohala, iikunino nomandiki gesiku gesiloshimpwiyu), nomomikalo dhimwe dhesiloshimpwiyu mono okanona ka tulwa palandulathano lyompangu (ngaashi uuteku waayeni nowaakwaanezimo, waapambele palandulathano lyompangu. Egeelo lyopalutu lyaanona otali dhengele natango olya kuthwa mo mooskola dhopashigwana nodho paumwene nomoondholongo nomuukuma wopolisi. Shino osha ningwa shaashi epangelo oli na iinakugwanitha yowina okugamena aanona moonkalo mono tali idhopo mo nenge mpono li na oshinakugwanithwa shokumona kutya onkalo yaanona oya gamenwa.

Oveta oya gandja kuuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona Iilonga yikuthe onkatu yolela oku yambula pomikalo tadhi kondjitha egeelo lyopalutu moshilongo ashihe, nokulonga oshigwana kombinga yegeelo lyopalutu.

Omikalo dhini tadhi pingenepo egeelo lyopalutu?

Opu na omikalo odhindji dhokupangela dhi li nawa dhi vule egeelo lyopalutu mpano opu na iiholelwa:(1) Fatulula uupyakadhi.(2) Pa aanona iinakugwanithwa poonkatu dhawo opo ya opaleke shono ya yono: oshiholelwa, okanona

ngele oka teya sha, oke na okushipangela.(3) Ethimbo lya pwa po: omathimbo gamwe uunona ohau nyanyukwa unene, ndyono tali ya fala

momaihumbato omawinayi. Otashi kala tashi ende nawa oku kutha mo okanona mondunda ka gundjile, ka kuutumbe ka mwena e taka dhiladhila shi ka ninga sha puka.

(4) Kutha po omauwanawa: egeelo itali vulu oku pitikwa oku talela po ookuume nenge oku dhana omudhano nenge okutaamba iimaliwa yomondjato.

Ompinge negeelo lyopalutu lyuunonaOmukanda gwa za ku REV. MARIA KAPERE egu shanga ye mwene, Windhoek, Namibia July 2010

Elongitho lyegeelo lyopalutu olya ngambekwa noonkondo, uuna lya longithwa nondjahi nenge tali taandelitha, tali et a ekanka, eteyagulo peha lyokulundulula okanona kaa kena mikalo. Tse ongaakuluntu otwa pewa iinakugwanithwa yuunona, notwa pumbwa okuya takamitha noku ya sila oshimpwiyu ongaakuluntu otatu vulu okuyoolola, kutya oshike oshiwinayi nashike oshinahenda, pokati kaashono sha gamenwa naasho inaashi gamenwa. Epiyagano kali shi oshilongitho oshiwanawa, ompango ayike. Opu na eyooloko enene pokati kegeelo lyopalutu noku pangela, ngame otandi yambidhidha okupangela aanona. Nandi shi yeleke shuukilila kutya okupangela itashi ti okuundula okanona. Okupangela oku longa okanona ka longe nawa peha lyoku mweneka omikalo omiwinayi tashi pitile muuwehame. Okupangela inaku fa egeelo lyopalutu, otaku thigi po aluhe omaiyuvo omawanawa, otashi ti okulonga noku kokeka aanona tashi pitile Mohole. Elalakano konima yokupangela opo aanona ya kale paumwene, pakwatathano nopambepo. Otu na okupangela aanona momukalo ngono taa kala yuuvite kutya yo aantu aawanawa notaa vulu oku ninga elunduluko lyolela, sha faathana, ya pangela momukalo ngono taa kala yuuvite kutya yo aantu aawinayi mbono itaa vulu nando osha / oku ninga sha nenge itaa ningilile nando osha. Otandi hulitha netumbulo lya za mOmbimbeli,Omayeletumulo 22:6: “Putudha omumati pandjila ndjoka e na okweenda nayo, nena nomuukulupe ita gamuka mo muyo.”

Page 41: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 20

1. Omikalo dhinyanyalitha dhiilonga iidhigu kokanonaOkatendo okati mulongo nokatitano kekota mpango lyaNamibia oka gamena no keli ompinge nelongithonayi lyomikalo dhiilonga iidhigu yuunona. Namibia okwa shaina euvathano tsokumwe nomahangano giilonga gopauyuni mondjindikila neshonopaleko lyomeendelelo lyomikalo ominyanyalithi melongitho lyiilonga iidhigu kaanona. Oveta yelongitho nayi lyokanona ontimulongo nayimwe yomumvo 2007 otayi gumu nayi Ekotampango neuvathano tsokumwe lyo ILO paku shi ninga shili ompinge niilonga yokanona keli kohi yoomvula omulongo nane, pakwiindikila Iilonga yaanona ye li pokati koomvula omulongo nane noomvula omulongo nahetatu. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya pendula poveta yelongithonayi lyokanona pakugandja omikalo dhimwe dha gwedhwa po komikalo dhelongitho nayi enyanyalithi lyokanona.

Qveta otayi ti kapu na okanona taka longithwa nayi mwaa mbi: Uupika nenge omukalo gwafaathana nuupika, mwa kwatelwa oongunga dha mangelwakumwe. Etanga lyaakwiita lyopashigwana lyopaumwene nenge lyegameno nenge eyitango kehe li nashi netanga

lyegameno. Iilonga yopamilalo yopaliko / uumbwanda nenge omafano ge li owala / omudhu. Eyakopo lyiingangamithi Ehehelo Omukalo kehe gwelongithonayi ndyono tali ehameke okanona. Eulikilo kehe, efano, uudhano, ethigathano kehe lili eyehameko kokanona.

Oveta natango otayi gandja iiyetwapo yimwe koompango dhakwalukehe. Oshiholelwa, osha taambiwa ko opo okanona ka kuthombinga momaulukilo nomiiningwanima yo pa mithigululwakalo mbyono itaa yi gu ondando nenge inaa yi lalakanenwa okweeta po oshimaliwa shasha. Ndele ngele oshiningwanima osho kweeta po oshimaliwa, otashi ulike kutya okanona okeli moshiponga shelongithonayi. Onkene iinima ayihe yokweta po iimaliwa otayi pula oombapila dha za ku komufala gwaanona. Ompangu nayo otayi gandja ombapila tayi ulike onkalo okugamena uunona mbono wa kuthombinga.

Oshiholelwa, okanona ngele okakalelapo po uudhano woskola mpono tapu gandjwa uutikete tau landithwa oku yambula po oshimaliwa sho ku landa iilongitho iipe yehala lyoku dhanena lyoskola / lyomaudhano. Mpano oskola inayi pumbwa ombapila yasha. Ndele ngele okanona okakalela po omafano / okino yoku landithwa opwa pumbwa ombapila ndjono ya tula po omilandu tadhi kwashilipaleke kutya aanona oya gamenwa notaa ningwa nawa pwaa na elongitholyonayi.

Omuntu kehe ngo e shi nawa onkalo kaayilipaveta yelongithonayi lyokanona neyi lopote kopolisi. Ngele okwa ndopa oku yilopota ondjo onene.

Oshilonga oshidhigu kokanona / Elongithonayi kokanona Omahala gameno gomainyanyudho goka nona Aanona nomalovu

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 42: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

2. Egameno lyokanona pomahala gomainyanyudho Poompito dhimwe, omahala gomainyanyudho oge na oku kutha okantu okukwashilipaleka kutya aanona otayi inyanyudhile momudhingoloko gwa gamenwa.

Poompito mpono: aantu oyendji ye ya oku

kala momainyanyudho naa kale aanonaNOSHOWO

omwaalu gwaantu yeya komainyanyudho (aakuluntu) kwa gwedhwa aanona ogwa tegelelwa gu kale gu vule aantu omilongo ntano (50).

Mwene / omulongekidhi gomainyanyudho na kale: a tengeneka omwaalu gwaantu mbono taa ya

komainyanyudho nenge pehala lyayo. a tula mo omwaalu gwa gwana gwaakuluntu

mbono yeya okukwashili paleke kutya oomwaalu nguno inagu pitilila.

a kutha oonkatu adhihe dha pupalela egameno lyaantu ayehe mbono ye ya koshiningwanima nenge kehala ndyo.

na kwashilipaleke egameno lyaantu mboka ya holoka.

Omuministeli naye nathaneke po omahala gowina gomainyanyudho, nenge oongundu dhomomahala guukilila ngaashi uupale auhe uushona woku ningila ootundi dhokatanga kogolf nenge ehala lyokuyogela lyopashigwana ndyono tali tsukumwe noompango dhegameno lyokanona pomahala gomainyanyudho.

Halanditho lyomalovu, nomakaya nenge li gandjwe omagano kaanona pomahala gomainyanyudho.

Aapolisi, aakwashigwana naanambelewa yopaikandjohogololo naakonakone omahala gomainyanyudho ngono ga pitikilwa kompangu, ya tseye kutya uunona owu li megameno noompango adhihe dhopaveta odha landulwa.

3. Uunona nomalovu

Okunwa kwiikolitha kaanona ye li kohi yoomvula owo uupyakadhi wa londa pombanda moNamibia. Okuukilila oshinima shi, oveta yesiloshimwpwiyu negameno lyokanona oya shendje / lundulula oveta yomalovu onti hamano (6) yomumvo 1998 opo yeete po omilandu omipe dha yela noyikwatele mo iinima mbyono ya li inayi silwa oshimpwiyu nale.

Elundululo mwaa mbi: Tayi pula aalandithi yomalovu ya koleke oomvula dhomulandi paku tala uuthemba we. Okunkondopaleka omageelo noofuto melongitho lyokatse kiikengelela, nokupitika oombapila dhaalandithi

yomalovu ya kuthe ko uutse wiikengelela ndele etau gandjwa kopolisi. Okwindikila aanona ye li kohi yoomvula omulongo nahetatu yaa ha kale pehala kehe lyomanwino lya tulwa

po, kakele uuna (ya landula) aakuluntu nenge aatekuli yawo. Okwiindika aanona yaa hange / dhunge omalovu / omangandja. Okupitika opolisi yikuthe ko omalovu kaantu ye li kohi yoomvula omulongo nahetatu (18).

Omalundululo ngano otaga ningitha wo okwaahelipaveta ku kehe gumwe ta landitha nenge ta gandja omalovu komukuluntu / komusilishimpwiyu ngono e li nokanona ngele omukuluntu / omutekuli ota monika a fa a kolwa nenge moompito dhimwe tadhi limbilike egameno lyokanona.

Oveta oya tula po egeelo lyomukuluntu ngono ta thiminike, ta pitika nenge ta tsomukumo aanona yan we omalovu nenge ya longithe iingangamithi shaali paveta. Omukuluntu kehe ta piyaganeke ompango ndjika ota pulwa a ka kale melongo / mosikola yelandulathano lyiiponga yaanona no ye li kohi yoomvula dhokunwa nenge elongithonayi lyiigwanga / iingangamithi nenge a futithwe nenge a pewe egeelo lyokuya mondholongo. Omulandu nguno ogwa nuninwa okuukilila oonkalo mpono aakuluntu taa fala uunona uushona kuundingosho / kuukamba etaye ya pe omalovu opo ya nwe nenge mpono omukuluntu ta mono iiyemo yasha moku pa uunona omalovu.

Page 43: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 21

1. Iiyehameki yopamuthigululwakalo nenge yomomudhingoloko

Etsokumweuvathano lyAfrika nuuthemba wuuwanawa wuunona otau pula epangelo li kuthe omatokolo opo li shonopeke omikalo dhokweehameka dhopamudhingoloko nodhopamuthigululwakalo ndhono dha guma uunona.

Mondjila yimwe yetsokumweuvathano lyaAfrika, oveta oya kwatela mo etumbulo lya mbwalangandja kutya, omuntu ina ninga okanona oshilongwa shopamudhingoloko noshopamuthigululwakalo, nasho pamaitaalo shono tashi ka piyageneke pama dhiladhilo nomonkalo.

Omukalo gumwe hagu longithwa pamuthigululwakalo tagu limbilike maakwashigwana yaNamibia ogo “ondjokana yokanona” (taka thiminikilwa mondjokana kaakuluntu omolwofuto yasha). Omilalo dhopaihulo dhokuyele, nuunona tau tawu mono uunona oomvula inaadhi thika, shono sha nika oshiponga muukolele wokanona.

Oveta oya kwatela mo omayeleko okugamena omukalo ngu. Tango, oyuutha oomvula dhokanona dhi kale omulongo nahetatu (18 yrs) dhi tse kumwe noomvula dhondjokana dhopambelewa ndjono ya tulilwa po aamati naakadhona yoomvula omulongo nahetatu momumvo 1996. Ngashingeyi, ondjokana yi li kohi yoveta yoshilongo miigwana yimwe oya pitikwa uuna okanona kaadha pethimbo lyokamukondapweyu ndele oomvula dhonkatu yekoko ndjono otayi ende yuuka pevi, pevilela moomvula ndhi, nuukadhona owundji otau thiki mbala mondondo yoomvula omulongo nayimwe (11 yrs) nenge omulongo nambali (12 yrs). Oyuutha oomvula dhondjokana yaayehe poomvula omulongo nahetatu (18) otashi gandja egameno li thike pamwe kaanona ye li kohi yompango yoshilongo naambono kaa ye ko, notashi eta Namibia pomuthika gweuvathanotsokumwe lyaAfrika ndyo tali pula epangelo lyiindike oondjokana dhuunona u li kohi yoomvula omulongo nehetatu (18 yrs).

Oveta natango otayi indike ondjokana yethiminiko nenge eyalekathano lyethiminiko.

Mondjokana otamu vulu oku yiwa owala neman guluko nepitiko lyuudha lyaahokanathani / yalekathani. — Ekotampango lyaNamibia, okatokolitho okati mulongo nokatine, okatendo okatiyali (2)

Opu na omakololo gatatu gepitiko ga kwatela mo ondjokana yopapangelo noyo pashigwana.(1) Ondjokana nenge (eyalekathano) otali holoka papitiko lya yaali mbo ya hokwathana (omulumentu nomukiintu)

kashi na mbudhi oomvula dhawo. Okuthiminikila okanona mondjokana (nenge meyaleko) shi li ompinge nehalo lyako ondjo onene.

(2) Epitiko lyuuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona manga okanona kehe (ngaashi omuntu e li kohi yoomvula omulongo nahetatu 18 yrs) ota vulu okuhokana / nwa.

(3) Epitiko lyomukuluntu / lyomutekuli otali pulwa manga omuntu kehe eli kohi yoomvula omilongo mbali na yimwe (21) inaa hokana.

Ondjokana yoku yele oyo awike omukalo gwopamuthigululwakalo lela gwa indikwa koveta. Oveta oya pitika ominista konima yepopithathano / yoonkundathana noongundu ndho dhii tulamo mwa kwatelwa aawiliki yopamuthigululwakalo, yiindike omikalo dhilwe dhopamidhingoloko, dhopamithigululwakalo nodhopamaitaalo mwa kwatelwa omukalo gwasha gopamilalo / gopaihulo ngono tagu yonagula omadhiladhilo nuuwanawa wokanona.

(Iiyehameki iinyanyalithi) yomomudhingoloko noyopamuthigululwakalo Omayekelohi guuhanona Uunona u li omitse dhomagumbo Uunona u li megameno lyepangelo

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 44: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

2. Eyekelehi lyuuhanona

Okweekelahi uuhanona owo uupyakadhi wa londa moNamibia. Okutsomukumo aantu ya thige po uuhanona mbono inaau halika pehala lya gamenwa. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokano-na otayi gandja kutya kayi shi ondjo oku thiga po okanona pehala lya gamenwa ngaashi moshipangelo, posasiona yopolisi, posa-siona yomulilo, poskola, pehala lyegameno, pegumbo lyaanona nenge pomahala gathanekwa — taguulike kutya okanona ka ken a nando endhindhiliko lyehepeko nenge lyeningo nayi. Iilongo yimwe otayi ulike omahala ngono “omahala ga gamenwa” / gameno.

3. Aanona wuli onga omitse dhomagumbo Ethimbo limwe otashi vulu okukala oshihwepo kaanona ngele wuli momagumbo kamuna aakuluntu yakale mpoka yeli no inaya pumbwa oku topoka ya falwe peha lyi ili, shoka tashi vulu oku eta elunduluko lyoskola nenge lyomudhingoloko. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya pitika oministeli yuukashike-ko-okantu nonkalonawa yokanona yi tothemo omagumbo ngoka gena aanona yeli onga omitse dhomagumbo moonkalo tadhi landula: (1) Omukuluntu nenge omusilishimpwiyu gwegumbo oteehama, eekelahi aanona, eli modholongo nenge ahulitha. (2) Kapena omukuluntu e li oshilyo shofamili ta vulu okusila oshimpwiyu uunona megumbo. (3) Okanona oha tameke okusila oshimpwiyu aanona uukwawo megumbo(4) Na una ngele shili lilepo uuwanawa waanona megumbo.

Egumbo ndyoka lyina okanona keli onga omutse gwegumbo otali tulwa kohi yetonatelo lyomukuluntu ngoka a gandjwa kompangu yaanona nenge agandjwa koministeli (nenge ehangano kalishi lyepangelo lya hogololwa koministeli). Omukuluntu nguka otagandja osapota noku tonatela aanona megumbo moka okanona oko keli omutse gwegumbo, ashike aanona itawu zi nomukuluntu.

Okanona hoka keli omutse gwegumbo ohaka ningi omatokolo gesiku kehe kombinga yegumbo naanona mboka yelimo. Pompito mpoka omukuluntu apumbwa okwidhopamo, okanona hoka keli onga omutse gwegumbo okena oku kundathanwa nako. Aanona yalwe mboka yeli megumbo nawo owa pumbwa oku kundathanwa nawo nenge owakoka nokuuvako omatokolo. Okanona nenge omukuluntu ta tonatele egumbo otavulu oku katala ekwatho lyoshimakiwa. Kehe okanona keli megumbo otaka vulu oku fala omanyenyeto gako komunilonga gwonkalonawa ngele omukuluntu ngoka teya tonatele itii humbata nawa.

4. Aanona mbo ye li megameno lyepangeloMefaulo lyompango yuuyuki yokanona, oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona, otayi gandja egameno kuunona mbo u li megameno lyepangelo. Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona otayi pula uunona mbono wa kwatwa, nenge u li mondholongo pethimbo ndino, muukuma wopolisi u li naakuluntu otau itulilwa ka uli pamwe naakuluntu nomatompela nga: Uunona ou na okulya nokwiidheula mondunda yimwe naakuluntu taa ulike, kutya opu na etonatelo kaanam-

belewa yepangelo. Uunona ou na oku kala naakuluntu mba ya kwatwa nenge aasilishimpwiyu ye li kohi ya talikwa ngele shino oshili

tuu muuwanawa wokanona. Omuhungimwenyo oku na oku konakona onkalo mompito ndjo.

Oveta otayi pula uunona mbono wa tegelela epangelo nawi itu lilwe, kwaambono wa monikwa nowa pangulwa nenge monkalo ndjono tayi shonapaleke epulo kiiponga yoma ehameko gokanona. Oveta otayi pula omushangwahokolola gwa pungulwa kombinga yekwato lyokanona, etayi gandja omakonakono komuhungimwenyo noshilanduli shoopala uuna pwe ya omanyenyeto kombinga yonkalo yokanona kehe keli megameno lyepangelo.

Omayeleko gameno galweOveta natango oya humbata omayeleko gameno gamwe oshiholelwa, opu na omilandu ndhono tadhi siikile uunona uukwiilongo inau landulwa / ka u li naavali / aakuluntu mbono tau adhika moNamibia kau na nando aakuluntu / mbono taa sile oshimpwiyu okanona, teke etha, te ka hepeke / monitha iihuna, nenge teka ningi nayi.

Ondjo ku kehe gumwe (ta kengelele shaa li paveta) ha mono iimaliwa yeyambidhidho lyokanona, ndele e ta ndopa okupa okanona iikulya ya gwana, iikutu, iipumbiwa yimwe nekwatho lyopaunamiti, ngele omuntu oku na sha oku gandja omakwatho ngo kokanona.

Page 45: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 22

Oveta otayi pula onzapo (ombapila) yoopalekwa ko-polisi yi kwashilipaleke kutya omuntu ngu ta longo

shuukilila nuunona ita kala e na mo naye ehokololo tali ulike omuyonena nenge ehepeko lyokanona.

Omiyonena dhini tadhi vulu okwiindika omuntu kaa vule okulonga nuunona meyukililo?

Eidhopo mo miyonena tadhi landula o tadhi keelele omuntu okulonga nuunona meukililo ngaashi: Okudhipaga Oku kwata aantu koonkondo / ekwatonkonga. Omatukano Omalalathano gaakwanezimo Ekwatombambyona Eyono kehe lyopamuthika gwiihulo Eyono kehe lya kwatathana nomafano geli omudhu / owala. Eyono li na sha neyakopo lyaanona. Omakuthomo gomategelelo / okanona ka kutha mo etegelelo pasiloshimpwiyu lyomuvali. Omatukano nelalakano lyokweehameka olutu.

Omiyonena adhihe ndhino otadhi indikitha omuntu opo ka longe nuunona, shii kwatelela kutya oshihakanwa okanona nenge omukuluntu. Omuntu ngu ha longitha omahepeko ge li ompinge nomuntu omukwawo ita vulu okulonga popepi nuunona.

Olye ta pulwa a mone oonzapo dha yela kopolisi?

Aantu mba taa landula mpa:

Aantu mbo taa longo nuunona, mbo ye na omauwanawa guunona pomahala ngo ha ga gandja uuwanawa kuunona, mwa kwatelwa omahangano gegameno lyokonona, omahala mpo hapu kala uunona, omahala gegameno, omandiki nomadheulo gaanona.

Mbino oya kwatela mo oshiholelwa aakuluntuskola, aalongi, naantu mbo haa longo momagumbo gaanona. Mwa kwatelwa nando aayopaleki (mbono ye na sha nuunona) mbono haa longo pooskola nenge momagumbo gaanona. Aantu mbo ya lolokela uunona oye shiwike ethimbo limwe taa kongo iilonga pomahala mpo aanona ita a vulu okwiikwathela. Kehe gumwe e na ekwatathano naanona pomahala ngono haga gandja iilonga kaanona okwa shigwa mwa kwatelwa aayiyambi.

Aatekuli mboka inaya pamba okanona naa tekuli mboka ya ninga aakuluntu yokanona. Omukuluntu ngoka a nuninwa oku kondolola omagumbo moko aanona yeli onga omitse dhomagumbo. Kehe ngoka ena iilonga nenge iinyangadhalwa mbyoka ya gandjwa koministeli yuuthikepamwe nonkalonawa

yaanona.

Aantu mba yena iipotha yiimbuluma itaya vulu oku kala naanona. Shika otashi gamene shika otashi kwathele aanona oku kaleka aanona kokule naantu mboka taya vulu okuya ehameka.

YANUNA KEPANDJA LYA LANDULA KO

Page 46: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

Ethimbo lini lya shigwa?

Omuntu ngono a kuthombinga momiyonena / iimbuluma ya tumbulwa pombanda meni lyoomvula omulongo 10 ita ta lika ko opalela okulonga nuunona.

Ongiini kaantu mbono yaadhika nale taa longo naanona sho oveta ye ya miilonga?

Oveta otayi ti ka puna gumwe ta kutu omuntu ngo a kuthombinga momiyonena dha tumbulwa pombanda meni lyoomvula omulongo (10 yrs) nomuthika gwekutho mbinga kaanona, mushimwe sha tumbulwa momahala. Omikalo tadhi nkondopaleke ompango otadhi ka fatululwa momilandu veta.

Onzapo ndjono ya gandjwa kopolisi ohayi vulu tuu okuningululwa?

Aawe, uuministeli wuuthike pamwe wuunona nuuwanawa otau kala nembo lyomiyonena, opo omuntu ngono a yono (longo) shimwe shomiimbuluma / momageelo konima ya gandjwa pena nale onzapo ndjono ya za kopolisi ota ndhindhilikwa nokukeelelwa kaalonge naanona.

Egeelo ndino ta pewa, omuntu ha longo nuunona konima sha a pogola ompango yimwe yomwaandho dha tumbulwa metetekelo?

Ondjo, opo omuntu a longe nuunona ngele okwa yona eyono limwe lya tumbulwa meni lyoomvula omulongo (10 yrs). Omukuti gwaaniilonga ngu a pitika gumwe a longe nomapiyagano gompango ndjino okwa yona nale kompangu egeelo oli N$20 000, oomvula ntano nenge okuuka pombanda mondholongo, nenge ayihe iyali.

Page 47: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

OVETA YESILOSHIMPWIYU NEGAMENO LYOKANONA Ombapila Yiitsa 23

Oofuto Oveta yesiloshimpwiyu negameno lyokanona oya gandja omaludhi gatano goofuto.(1) Ofuto yeyambidhidho lyopapangelo.(2) Ofuto yuuteko waayeni.(3) Ofuto yomahala gesiloshimpwiyu lyaanona.(4) Ofuto yuunona wuulema.(5) Ofuto yekwatholyomeendelelo lyoshikako oshifupi

nenge yekwatho lyasha.

Ofuto ye yambidhidho lyepangelo Shii kwatelela kohi yompango onkulu. Omuvali owala gwoka nona ta vulu okwiindila ofuto / ekwatho lyopashi-maliwa, omuvali ota pitikilwa owala ekwatho ngele omuvali omu kwawo okwa sa, oku li mondholongo uule u vulithe oomwedhi ndatu, nenge ha taamba openzela yaakulupe nenge yuulema. Kohi negameno lyoveta yesiloshipwiyu lyo-kanona, eyam bidhidho lyepangelo ota li monika kongundu ya manguluka yaantu mbo taa sile okanona oshimpwiyu, ta ulike kutya oya adha iipumbiwa yofuto. Shino osha hala kutya eindilo lyofuto nali kale lya za komukuluntu, omutekuli gwopaveta, aatekuli aasilishimpwiyu ya nyolithwa, okanona keli omutse gwegumbo ka dhimbululwa nenge omukuluntu ulikwa okutonatela okanona hono keli omutse gwegumbo. Kapu na ongamba komwaalu guunona u li megumbo limwe mbono tau mono eyambidhidho lyepangelo, shampa owala uunona auhe tau ningwa nawa shi thike pamwe. Iipumbiwa yimwe yofuto otayi ulikwa kompango opo yi pitike uuyelele methimbo lyuuthwa.

IipatululolundulukoOshipatululo shomalunduluko kompango oya pitika omu tekuli silishimpwiyu iindile eyambidhidho lyepan-gelo lyuunona mbo u li mesiloshimpwiyu lyawo. Nale shino osha li tashi vulika uuna aakuluntu aatekuli yuulikwa palandulathano lyompango gwa kala omu-dhige oku landuldna kaahungimwenyo nokoompan-gu. Omulandutengeneko ngono gwa aahungimwenyo noompangu dhuunona inaashi pumbiwa.

Ofuto yosapota yomusilishimpwiyu ngoka keeshi omupambele Ofuto yuuteku waayeni okanona kehe katulwa kohi yuuteku womuyeni kompangu oka pitikwa okumona ofuto: ofuto ndjino oya nuninwa oondando dhesiloshimpwiyu lyokanona, oku shi tula momadhiladhilo kutya omutekuli okwa kutha ombinga mokusiloshimpwiyu okanona hono inaake mu pamba. Shiikwatelela koveta, aakuluntutekuli otaa dhana onkan dangala ya faathana ongo momagumbo guunona paku kutha uunona mbono waa na aakwanezimo yewu sile oshimpwiyu.

Ofuto osapota yomahala goku tonatela aanona Ekwatho lyomahala ngoka haga sile aanona oshimpwiyu, ehala kehe lya ziminwa okusila okanona oshimpwiyu, olya manguluka oku mona ekwatho lyopashimaliwa kokanona kehe ke li kohi yetonatelo lyawo pazimino lyompangu.

Ofuto yosapota yuunona wuulema Ekwatho lyokanona okalema okanona kena uulema oka manguluka oku pewa ekwatho, ngele uulema owa popiwa momilandu. Ekwatho lyuulema ohali futwa pagwedhelo kehe lyepangelo nohali futwa sigo okanona ka koko taka vulu oku mona ekwatho lyuulema shi li kohi yopenzela yopo shigwana shii kwatelela koveta ontimulongo yomomumvo 1992.

Ofuto yosapota pethimbo lyuudhigu nenge yoku yambidhidha Ekwatho lyomeendelelo lyethimbo efupi / ekwatho lyoludhi ndu uuministili wuuthike pamwe nuuwanawa wokanona otawu vulu oku gandja ekwatho lyomeendelelo nenge lyolu-dhi ndo kaakwanezimo mbo ye li mompumbwe ngaashi aanona mbo ye li momagumbo ya kwatwa kuuvu, kiiponga, komaso, komililo, kiiponga yuunshitwe, omayipumomumwe gomiita, nenge ngaa iiponga yomeendelelo. Ngaashi ekwatho lyom eendelelo otali vulu okugandjwa kaakwanezimo mbono egumbo lyawo lya pya po komulilo, nenge aavali ayehe ya sila moshiponga shohauto.

Omapitikilo gowinaOkanona kehe haka mono ekwatho lyopapangelo nenge ka tulwa kohi yetonatelo lyompangu, okwa pitikilwa a pewe elongo lyoshali mooskola dhepangelo, eyambidhidho komuzalo gwoskola, oongaku niilongitho yoskola, epango lyopetameko lyo shali nokwa mangululwa koofuto dhiili uuna taa indile oombapila dhopambelewa dhepangelo.

Ehepeko lyimaliwa yomakwathoOndjo, onene oku taamba oshimaliwa shekwatho shoka-nona haangoye ho ka sile oshimpwiyu, nenge to longitha oshimaliwa shokanona muuwanawa woye mwene (ngaashi to longitha oshimaliwa mokunwa, mokudhana omashina) kehe gumwe a monika uulingilingi nenge ta hepeke ota ku pulwa aahungimwenyo ya konakone. Omuntu ha taamba omakwatho papuko nenge ta longitha nayi iimaliwa, ota lombwelwa a galule iimaliwa kepangelo meendelelo.

Page 48: ENGONGO LYOVETA YEGAMENO NESILOSHIMPWIYU LYOKA … · Oveta oya tula po omilandu okukwathela aakuluntu / aavali noshowo aasilishimpwiyu opo ya ninge euvathano kombinga yiinima ngaashi

LEGAL ASSISTANCE CENTREREPUBLIC OF NAMIBIA

Ministry of Gender Equality and Child Welfare