Environment. Society. Economy. Winter 2018

Circulair bouwen& de energietransitie

9,1% circulair,ruimte voor meer

Circulaire cadeaus

Opschalen in de bouw

Tijd om goed te doen

Verdieping Column

Inspiratie

Interview

Interview

Expedites a Circular Coalition.

Luchthaven alscirculaire koploper

Interview

Lincolnpark,een circulaire woonwijk

Projecten

A circular economy is a regenerative system in which resource input and waste, emission, and energy leakage are minimised by slowing, closing, and narrowing material and energy loops.

Inhoud

3ColumnHarald Frield

4 - 5Inspiratie Circulaire cadeaus

6 - 7InterviewLuchthaven alscirculaire koploper

8 - 9ColumnOpschalen in de bouw

10 - 11ProjectenLincolnpark,circulaire woonwijk

12ColumnSybren Bosch

13InfographicBouwen in de MRA

14 - 17VerdiepingCirculair bouwen& de energietransitie

18 - 19InterviewHet is tijd omgoed te doen

9,1% circulair, ruimte voor meerRuim 90% van de grondstoffen die we wereldwijd verbruiken vindt de weg niet terug de economie in. We weten hoe we hier gekomen zijn, de lineaire economie.

Column

Sinds de industriële revolutie heeft het huidige economische systeem ons enorme welvaart opgeleverd. Deze welvaart komt met een flinke prijskaart waarbij de ‘pain & gains’ niet gelijk ver-deeld zijn. Diep verweven in onze ‘Take-Make-Waste’-traditie van de lineaire economie zit een toxische cocktail van negatieve conse-quenties die varieert van sociale ongelijkheid tot onomkeerbare ecologische schade en klimaat-verandering.

De circulaire economie is ab-soluut meer dan alleen een methode om efficiënter met grondstoffen om te gaan. Het biedt een nieuw economisch systeem dat ons in staat stelt in

onze maatschappelijke behoeftes te voorzien, waar ook ter wereld, zonder roofbouw op onze planeet te plegen. Een krachtig middel dat helpt klimaatdoelstellingen en SDG’s haalbaar te maken in een systeem waarbij er geen compro-mis nodig is tussen economische, sociale of ecologische welvaart.

Om de circulaire economie effectief en impactvol te imple-menteren, moet deze meetbaar zijn. Begin 2018 publiceerden wij het Circularity Gap Report. De conclusie: slechts 9,1% van onze economie is circulair. In januari 2019 volgt een tweede rapport met concrete stappen om de circulaire economie versneld te implementeren.

Het is aan lokale en internatio-nale leiders én het bedrijfsleven om een gezamenlijk actieplan te omarmen. We zijn blij met de ambities van de overheid en het Nederlandse bedrijfsleven. De oprichting van het Versnellings-huis Circulaire Economie stemt hoopvol, een nieuwe impuls en focus brengt Nederland een stap dichter bij de circulaire ambi-ties van 2050. De tijd begint te dringen!

Harald FrieldCEO Circle Economy circularity-gap.world

In november 2018 is het Bouwprogramma een jaar oud. Dit programma, gestart door TNO, Cirkelstad, EIB en C-creators, heeft inmiddels meer dan 36 partners en werkt aan 10+ projecten.

We maken grote stappen, we werken aan meer dan 11.000 woningen in de metropoolregio Amsterdam (van de 220.000 woningen gepland in 2040) en de mas-terclasses en community of practice bijeenkomsten worden goed bezocht.

Sinds het klimaatakkoord is er veel focus op het redu-ceren van CO2. Deze ‘single issue’-focus werkt lekker, het is goed uit te leggen, ook aan het grote publiek. Duidelijk en niet al te veel tinten grijs, maar om hier te komen zou je kunnen stellen dat er beslissingen genomen worden die soms een beetje dom zijn en zelfs nieuwe problemen creëren.

Holistisch kijken naar een vraagstuk, wat sec betekent dat je naar het geheel kijkt, is andere koek. ‘Multiple is-sues’ zoals biodiversiteit, het gebruik van giftige mate-rialen, klimaatadaptatie, sociale dynamiek in wijken en vooral ook wat zijn de kosten en wie deze gaat betalen, dat alles kan een circulaire aanpak voor zijn rekening nemen. Je leest er over in deze tweede editie van de Circular Times.

Namens alle C-creators wens ik je een fijne winterperiode,

Mariska Joustra Eindredacteur

PS Ben je op zoek naar decembercadeaus, kijk dan op de volgende pagina.

Circulair bouwenEen jaar later.

Van de redactie

2 | Winter 2018 | 3

01Take, make, waste02Harald Friedl03Beeld uit circularity gap

01

03

02

Concept Corwin VerdonkHoofdredactie Mariska Joustra Redactie Sybren Bosch, Cirkelstad, EIB, Harald Friedl, Gemeente Haarlemmermeer, Metro-poolregio Amsterdam, Jaimy Nijnens, Rabobank Regio Schiphol, Schiphol Group, TNO, Wouter van TwillertVormgeving Corwin Verdonk & Lone Aarup PoulsenFotografie Circle Economy, Ecofys, Gemeente Haarlemmermeer, Gouden Lijntjes, KPFF Consulting Engineers, Kira Laktionov, Thomas Lambert, Lever Architecture, Schiphol Group, Team V Architectuur, Juliëtte VerheijenLithografie & Druk Zalsman Groningen B.V. Rechten Heb je rechten op de gebruikte beelden en ben je niet door ons benaderd, laat ons dit dan svp weten.

Voor deze uitgave is een drukbezetting van 90% zwart gebruikt - dat leest niet alleen prettiger, maar bespaart ook nog eens 10% inkt.

Deze uitgave is gedrukt op 100% gerecycled papier.

Legenda

Circulaire economieWe gebruiken de door Circle Economy zeven vastgestelde principes die de basis vormen van de circulaire economie.

Colofon

Circular Times is een uitgave van C-creators.Copyright 2018

Over C-creatorsC-creators geloven dat er geen rechtvaardiging is voor het bestaande lineaire systeem. Wij geloven in de kracht van samenwerking en verbanden leggen, we beoordelen alle uitdagingen op systeemniveau en niet op de losse onderdelen. We dromen groot en gaan van praten naar doen. We maken de circulaire economie het nieuwe normaal.

Volg ons

Prioritise Regenerative Resources

Preserve & Extend

Waste as a Resource

Design for the Future

Joint Value

Incorporate Digital Technology

Renewed Business Model

Ecowings-tasecowings.nl

Tassen uit India gemaakt van de binnenbanden van vrachtauto’s! Lokaal worden de binnenban-den geselecteerd en de tassen gemaakt. Gevolg: minder CO2 uitstoot en een perfect alternatief voor leer of ander materiaal.

Stadsnatuur makennaturalcity.nl

Natuur en stad lijken twee te-genpolen. Niets is minder waar. De stad is een eigen biotoop, vol planten en dieren. Sterker nog, diverse soorten hebben hun voornaamste verspreiding in de hectische mensenwereld. Je kan hen ook een handje helpen. Hoe dat aan te pakken, lees je in dit boek ‘Stadsnatuur maken – Ma-king Urban Nature’.

De wereld aan je voetenqnoop.com

Wat kan je nou toevoegen aan een sok? Dit duurzame sokkenmerk Qnoop laat zien dat hoge kwaliteit, een anders dan anders ont-werp en innovatie samengaan. Je mist nooit meer een sok door het knoopje, meteen min-der verspilling door missende sokken.

Circulaire cadeausMinder consumeren is nog nooit zo relevant geweest als nu. Tegelijkertijd wil je de mensen die je waardeert of liefhebt graag een mooi cadeau geven. Wat suggesties op een rij.

Inspiratie

4 | Winter 2018 | 5

Live the good lifeklooker.nl

Klooker helpt je in simpele, praktische stap-pen jouw leven te verduurzamen. Door de speciale abonnementsvorm vind je altijd iets nieuws, doe je mee aan challenges en krijg je kortingen. Live the good life!

Eten redden bij Instockinstock.nl

Een derde van het voedsel wordt verspild. Bij Instock willen ze hier verandering in brengen door voedselverspilling letterlijk én figuurlijk op de kaart te zetten. Er zijn vestigingen in Den Haag, Rotterdam en Amsterdam. We mo-gen 1 diner weggeven in Amsterdam, drankjes voor eigen rekening. Eet smakelijk!

Gerecycled Fries erfgoed loopalife.com

Loop.a life en It Erfskip, twee organisaties ge-specialiseerd in gerecycled textiel, design en ambachten, werkten samen aan de ontwikke-ling van de eerste circulaire Fryske trui. Deze trui (voor de heren, voor de dames is er een vest) is gemaakt van gerecyclede wol en vlas en weerspiegelt de Friese historie. Een tijdloos collectors item!

Alle cadeau’s opdeze tweepagina’sgeven wecadeau

Stuur een mail naar info@c-creators.org

Vermeld welk cadeau jij graag wilt winnen en waarom. De winnaars ontvangen eind januari bericht van ons!

Welkcadeauvind jij leuk?

André van den BergCCO Schiphol Group schiphol.nl /nl /schiphol-group/pagina/circu-laire-economieprojecten

Schiphol is zich er goed van bewust dat het onderdeel is van een sector die grote im-pact heeft op het milieu. Daarom werkt het er hard aan om haar bijdrage te leveren aan het verduurzamen van de luchtvaartsector.

Het legt de lat hoog: Schiphol wil koploper binnen de sector zijn als het gaat om duur-zaamheid. Daarnaast oefent het invloed uit op het verduurzamen van de andere schakels in de sector, zoals de luchtvaartmaatschappijen, afhandelaren en de winkels en horeca op de luchthaven. Bijvoorbeeld door het heffen van hogere landingstarieven voor oudere (en meer vervuilende) types vliegtuigen of het bevorderen van het gebruik van elektrische voertuigen bij de bagageafhandeling. Grote stappenBij het verduurzamen van de luchthaven spelen de circulaire principes een belang-rijke rol. Schiphol is ambitieus: het doel is Zero Waste in 2030. Directielid André van den Berg: “We zijn al een eind op weg, want Schiphol doet al decennia aan hergebruik en recycling. De laatste jaren maken we grote stappen met de circulaire principes. Je ziet op steeds meer plekken concrete resultaten.” De gebouwen zijn een belang-rijk focuspunt. Van den Berg: “Schiphol heeft veel infrastructuur en vastgoed, denk aan de terminal, parkeergarages, kantoor-gebouwen, start- en landingsbanen. We bouwen en verbouwen veel. Dat biedt kan-sen. Bij het ontwerpen en renoveren van gebouwen passen we de circulaire princi-pes zoveel mogelijk toe. Duurzaamheid is een standaardvoorwaarde in de aanbeste-dingstrajecten.”

Circulair mortuariumEen mooi voorbeeld is volgens Van den Berg het nieuwe mortuarium. “Het is het eerste gebouw op de luchthaven dat volgens het cradle-to-cradle principe is gebouwd,” vertelt hij trots. “Met zo veel mogelijk duurzame materialen, die vol-ledig hergebruikt kunnen worden. Mocht het pand ooit worden gesloopt, dan krijgen vrijwel alle onderdelen een tweede leven. Materialen behouden zo hun waarde en er zijn geen restproducten meer.”

Nieuwe materialenSchiphol is erop gefocust aan al het afval maximale restwaarde te onttrekken. “Zoveel mogelijk wordt apart ingezameld om hiervan nieuwe hoogwaardige materi-alen te ontwikkelen,” legt Van den Berg uit. “Zo maken we van lege yoghurt- en melk-verpakkingen, vermengd met olifantengras, een vervanger van MDF-platen. We hebben hier bouwschotten van gemaakt, maar je kan er veel meer mee doen. Uit het toiletwa-ter van de vliegtuigen en de kantoren halen we het fosfaat. Hiervan worden mestkorrels gemaakt, struviet.”

CultuuromslagDe vele internationale bezoekers laten zien dat Schiphol anderen inspireert circulair te ondernemen. Maar het richt zich ook op de eigen medewerkers. Van den Berg: “Circu-lair denken is een cultuuromslag. Daarom organiseren we onder meer inspiratiesessies met Thomas Rau en geven we workshops. Medewerkers inspireren is een belangrijke voorwaarde om het circulair denken ingebed te krijgen in alle processen.”

Luchthaven als circulaire koploperVan over de hele wereld komen bezoekers kijken hoe Schiphol de circulaire principes toepast. Dat Schiphol het circulaire denken omarmt, is op steeds meer plekken zichtbaar.

Interview

01Nieuwe circulaire terminal02Interieur terminal03Light-as-a-serviceLounge 2

04Opbouw buitenwand mortuarium05Interieur mortuarium06Overdekt plein busstation07Hergebruikte vliegtuighangar

6 | Winter 2018 | 7

“Bij het ontwerpen en renoveren van gebouwen passen we de circulaire principes zoveel mogelijk toe.”

01

02

04 0705

03

06

Cirkelstad maakt werk van ste-den zonder afval, zonder uitval. Door partners van een stad per kwartaal actief te verbinden op eigen vraagstukken ontstaat er collectief begrip en gereed-schap om deze ambitie waar te maken.

Vanuit Amsterdam kwam de vraag gezamenlijk projecten te gaan realiseren. Dilemma daarbij was dat openheid en vertrouwen cruciaal zijn voor Cirkelstad en met commerciële vragen gaan ook andere belangen spelen. De suggestie voor het Bouwpro-gramma kwam als geroepen. Een programma waar partijen hun bouwproject kunnen onderbren-gen en gericht wordt uitgevoerd.

De ambitie is groot. Diverse thema’s uit de circulaire en inclusieve bouwpraktijk staan nog in de kinderschoenen. De samenwerking met TNO en EIB maakt het mogelijk deze diep-gaand te onderzoeken. Zodat beleidsmatig gemeenten en regio’s ondersteund kunnen worden, marktpartijen nieuwe tooling kunnen gebruiken en innovaties sneller de markt bereiken.

De unit Circulaire Economie & Milieu van TNO heeft prioriteit gelegd bij de versnelling van de transitie richting circulaire bouw en infrastructuur. Met domein-kennis en technische, sociale en economische expertise biedt TNO overheden en bedrijven een kompas voor deze transitie.

Dergelijke vragen kunnen beant-woord worden vanuit de samen-werking met het Bouwprogramma. Het TNO-model ‘BOuwmateriaal in Beeld’ (BOB) is van nut voor de MRA-regio. BOB geeft inzicht in welke materialen de gebouwde omgeving van Nederland bevat, welke materialen er vrijkomen en nodig zijn o.b.v. bouw-, sloop- en renovatieprognoses van het EIB. Inzicht alleen is niet genoeg. Het ontwikkelen van een markt voor levensduurverlenging, hergebruik van materialen en componenten en gebruik van andere grondstof-fen vereist meer onderzoek en ontwikkeling. De versnelling op-zoeken i.s.m. het Bouwprogramma is daarvoor een kansrijk vehikel.

De Werkgroep Circulair Bou-wen & Slopen van de MRA werkt nauw samen met het Bouwprogramma. Voor de amb-tenaren van 36 overheden is deze werkgroep een belangrijk gremium met twee prioritei-ten: stimuleren van circulair bouwen en slopen en het orga-niseren van randvoorwaarden in beleid.

De praktijkgerichtheid van het programma en het netwerk en de beleidsmatige focus van de Werk-groep vullen elkaar goed aan. Door deze samenwerking, ook met Cirkelstad, wordt voorkomen dat iedereen zelf het wiel uitvindt.In 2019 houdt de MRA zich bezig met een pilot rondom het Materi-alenpaspoort, wordt meegewerkt aan de ontwikkeling van circulaire

nieuwbouwcriteria en komt er advies over het al dan niet inzet-ten van grondstoffenhubs. Ook wil de MRA eerste stappen zetten in de richting van een programma rondom het circulair maken van de nieuwbouwtranche 2022 in de MRA.

Het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) is een onder-zoeksbureau voor toegepaste economische analyse naar de bouw en de gebouwde omge-ving. Verduurzaming van de gebouwde omgeving is één van de prioriteiten voor de bouw-sector. De circulaire economie is daarbij een belangrijk thema.

Maar wat betekent de circulaire economie nu voor de maatschap-pij en partijen betrokken bij de bouw? Op een onafhankelijke manier maakt EIB inzichtelijk hoe zaken in elkaar zitten, hoe beleid kan bijdragen en wat de effecten hiervan kunnen zijn. De samen-werking in het Bouwprogramma stelt EIB in staat essentiële kennis-opbouw en -deling door onder-zoek samen te initiëren en op te

pakken. De partners beschikken over vaardigheden die elkaar goed aanvullen (netwerken, praktijk-, technische en economische ken-nis). Deelname maakt het mogelijk door onderzoek bij te dragen aan een meer efficiënte en doelmatige verduurzaming van de bouw en de gebouwde omgeving.

Ik heb een groot zwak voor innovatie, maar ik denk wel eens dat ze het vroeger zo slecht nog niet bekeken hadden. Gebouwen werden gemaakt door vaklui met liefde voor het vak; materialen van ver waren duur, dus gebruikte men liever de lokale variant. Producten werden ontworpen om lang mee te gaan en vervolgens eindeloos te kunnen repareren. Een duurzame economie avant la lettre.

Tegelijkertijd is de wereld structureel veran-derd: door toenemende druk op de woning- markt moeten er tot 2040 alleen al in de metropoolregio Amsterdam (MRA) zo’n 220.000 nieuwe woningen bijgebouwd wor-den. Daarnaast voldoet een groot deel van het bestaande vastgoed niet meer aan de wensen en eisen van deze tijd. Inmiddels versleten, te klein bemeten ruimtes of een veel te hoge energierekening. Voeg daarbij de regionale economische groei die leidt tot extra vraag naar nieuwe kantoorruimte en je ziet een enorme bouwopgave. Een opgave die in geen enkele verhouding staat tot de aantallen die vroeger gerealiseerd werden. Tel daar de huidige klimaatuitdagingen bij op en de conclusie is eenvoudig: innovatie is broodnodig.

Extreme times ask for extreme measuresVanuit deze setting hebben we in 2017, samen met Cirkelstad, TNO en EIB, het Bouwpro-gramma voor de MRA ontwikkeld. Een ambi-tieus programma geïnitieerd door een aantal belangrijke spelers uit de regio met als doel-stelling circulair bouwen het nieuwe normaal te laten worden. Er is bewust voor de schaal van de metropoolregio Amsterdam gekozen: een samenwerking waarin alle betrokken partijen binnen een half uur reizen bereikbaar

zijn en direct betrokken bij de ontwikkeling van de regio.

Zo creëerden we een community van mensen en organisaties die vanuit verschillende disci-plines aan de slag gaat met circulair bouwen. We denken na over materialen en hoe deze verworden tot flexibele constructies. We geven aandacht aan water- en energieverbruik en biodiversiteit. Mobiliteit wordt geoptima-liseerd en we gaan uit van een goede sociaal-economische basis. Zo ontstaan gebouwen en gebieden die een blijvend positieve impact hebben op de omgeving.

Circulair bouwen begint bij circulair ontwer-pen. Dat is bij uitstek de rol van architecten. Maar zij zijn niet de enigen met een belang- rijke stem. Van architecten en opdrachtgevers, ingenieurs, constructeurs en toeleveranciers,kortom, van alle betrokkenen vraagt de hui-dige opgave een open blik, creativiteit en de bereidheid anders samen te werken.

Concrete projectenOp dit moment zijn we bij 10 concrete projec-ten betrokken, waaronder 11.000 woningen, die op het gebied van verduurzaming, ge-biedsontwikkeling, woning- en kantoorbouw op grote schaal worden uitgevoerd en daar-mee impactvol binnen en buiten onze regio.

We werken aan complexe vraagstukken zoals circulaire aanbestedingen, financie-ring, ketenontwerpen en materiaalpaspoor-ten. Kennis delen we niet alleen in 1-op-1 gesprekken, maar ook in masterclasses en community-of-practice meetings. Kennis in het ene project opgedaan, delen we proac-tief met onze partners in andere projecten. Zo hoeven we niet opnieuw het wiel uit te vinden en maken we kennis collectief en direct toepasbaar.

We hebben de hoop dat de circulaire bouw-sector snel volwassen wordt, zodat wij en het Bouwprogramma overbodig worden en we onszelf op kunnen heffen. Tot die tijd helpen we graag mee en nodigen we je uit lid te wor-den van onze community.

Column

8 | Winter 2018 | 9

Opschalen in de bouwEen open blik, creativiteit en de bereidheid anders samen te werken.

Het heeft alles te maken met hoe we in de toekomst willen wonen, werken, leren en leven.

Het verschil willen maken.

Stimuleren van circulair bouwen en slopen.

We nemen geen stelling in het circulariteits-discours.

Wat is de impact van ander materiaalgebruik? Wat kan een bedrijf zelf doen?

EIBeib.nl

MRA Werkgroepmra.nl

TNOtno.nl

Cirkelstadcirkelstad.nl

Projecten

Woningen

Partners

Circulair bouwen in de metropoolregio Amsterdam.Vier organisaties slaan de handen ineen om ditwaar te maken.

Wouter van TwillertSenior business developer C-creatorsc-creators.org

Naast circulaire gebouwen streeft de ge-meente sociale duurzaamheid na en wordt ruimte gegeven aan circulaire business-modellen. Hamvraag: hoe gaat dit mogelijk gemaakt worden?

Hoe passen we binnen deze duurzame gebieds-ontwikkeling de principes van de circulaire economie het beste toe? Eerste stappen in dit vraagstuk waren gesprekken, een markt-consultatie (geplaatst op Tenderned) en de organisatie van een marktconsultatiedag (17 oktober jl.) Het doel? Ketensamenwerking en consortiumvorming stimuleren en de uitvraag aanscherpen. Met meer dan 100 deelnemers liepen de standpunten uiteen. Ontwikkeling aan de markt overlaten of aan de gemeente? Faseren ten gunste van innovatie of een grote(re), meer rendabele projectopvang? Zijn de ambities te hoog of niet hoog genoeg? Wordt vervolgd.

Projecten

10 | Winter 2018 | 11

Lincolnpark, circulaire woonwijkEen nieuwe wijk van 625 circulair gebouwde woningen rijst in het Zuidoosten van Hoofddorp. De gemeente betrekt bewoners, marktpartijen en ketenpartners.

Een herkenbare en aantrekke-lijke identiteit

Buitenruimte en groenblauwe netwerken borgen meerdere functies

Water(berging) heeft landschap- pelijke- en gebruikswaarde

Biodiversiteit versterkt

Ecosysteemdiensten benut

Klimaatbestendig

Bewoners en gebruikers zijn ‘mentaal eigenaar’ van hun leefomgeving

De wijk is sociaal- en functie-divers

De opzet van de wijk, de inrich-ting van buitenruimten en gebouwen zijn (sociaal) veilig, gezond en nodigen uit tot ontmoeting

Gebouwen, voorzieningen en openbare buitenruimte zijn toegankelijk

Het circulaire karakter van Lin-colnpark is zichtbaar en draagt bij aan educatie en stimuleren van gedragsverandering

Stimuleren duurzame mobiliteit en verbruik fossiele brandstof-fen zoveel mogelijk voorkomen, bijdrage aan een CO2-neutraal mobiliteitssysteem

Fiets en openbaar vervoer zijn een goed alternatief voor de (elektrische) auto

Parkeervoorzieningen hebben meerdere functies (functie- stapeling)

(Openbare) buitenruimte is een grondstoffendepot en herge-bruik van materialen is mogelijk

Onderdelen van de buitenruimte zijn demontabel en worden in de kringloop gehouden, deze onderdelen veroorzaken minimale milieubelasting

De (inrichting van de) buiten-ruimte maakt multifunctioneel gebruik mogelijk

De inrichting van de buitenruim-te draagt bij aan ecosysteem-diensten

Gebruik van gezonde materialen

Er is geen restafval

Energieleverende wijk met energie- en warmtevoorziening gebaseerd op hernieuwbare bronnen

Opbrengst van energieopwek-king voor de bewoners

Energieverbruik is gebruiks-vriendelijk te monitoren en te optimaliseren tijdens de gebruiksfase

In vogelvluchtLincolnpark biedt ruimte aan 625 circulaire woningen en voorzieningen zoals winkels, horeca, een school, kleinschalige woon-zorg en ontmoe-tingsplekken. In de buitenruimte is plaats voor groen, speelplekken, wa-ter en infrastruc-tuur. Voorafgaand aan deze circulaire gebiedsontwikke-ling is al gestart met de bouw van 225 betaalbare sociale woningen.

Gebouwen zijn grondstoffende-pots, hergebruik van materialen is mogelijk

Zo min mogelijk milieubelasting

Beperkt gebruik leidingwater

Bijdrage aan aan ecosysteem-diensten (luchtzuivering, water-berging en geluidsreductie)

Gebruik van gezonde materialen

Gezond binnenklimaat

01Hernieuwbare energie02Groene gevels

03

02

01

03Buitenruimte04Beperkt gebruik leidingwater05Bewoners & gebruikers06Mobiliteit

0504

06

Landschap, steden-bouw, water & groen

Sociale duurzaamheid

Voorlopige doelstellingen

Mobiliteit & infrastructuur

Buitenruimte & grondstofinzameling

Hernieuwbare energie

Gebouwen

Toegepaste business modellen bevorderen die aansluiten bij de circulaire doelstellingen; bijvoorbeeld product als dienst, betalen per gebruik en lease

Op korte en lange termijn voldoet de wijk aan de veran-derende omstandigheden en behoeften van bewoners en gebruikers

De stedenbouwkundige en groen/blauwe structuren zijn flexibel en robuust en op de toekomst gericht

Het energiesysteem is in opzet en capaciteit flexibel en aan- pasbaar

Het mobiliteitssysteem is toe-komstbestendig

Gebouwen zijn eenvoudig aan-pasbaar

Circulaire business modellen

Flexibiliteit & aanpasbaarheid

12 | Winter 2018 | 13

‘Circulaire economie is het mis- sende puzzelstukje in de klimaat-agenda,’ zo stelde Staatssecre-taris Van Veldhoven tijdens de Nacht van de Leefomgeving op 6 september jl. ‘Dit zijn niet twee gescheiden onderwerpen, dit is één verhaal.’ Een maand later, op maandag 8 oktober jl., publiceerde het IPCC haar nieuwste rapport. De kernboodschap: om de kans op ernstige klimaatverandering te voorkomen, is het nodig om onze wereldwijde CO2-emissies in 2030 met 45% te hebben verlaagd.

En Nederland? Méér dan 45%Als Nederland zijn we het aan onze stand verplicht flink meer te doen dan het wereldwijde gemiddelde. Enerzijds omdat we één van de meest welvarende landen ter wereld zijn, anderzijds omdat we historisch gezien veel meer heb-ben uitgestoten. Is dat makkelijk? Nee. Maar is het mogelijk? Ik denk het wel. Met de circulaire econo-mie als het missende puzzelstukje.

Op dit moment werken vijf klimaat-tafels hard aan een akkoord over een emissiereductie van 49% in 2030. Hun inzet gaat vooral over wat ze, per sector, zelf en nu kun-nen doen. Denk aan efficiënter gebruik van restwarmte, klimaat-neutraal transport of isolatie van gebouwen. Het toepassen van circulaire principes kan daarnaast hun impact in de keten en in de toekomst verder terugbrengen. Denk aan hoogwaardig hergebruik van materialen, ontwerp voor de-montage of levensduurverlenging van gebouwen.

Projecten vragen om een langetermijnperspectiefOp projectniveau worden ambities op energie en circulaire economie

vaak tegen elkaar afgewogen. Een schijntegenstelling: alles hangt af van het perspectief dat je kiest. Wil je alleen kijken naar het jaarlijkse energieverbruik van een gebouw? Of wil je kijken naar het totale materiaalgebonden en gebouw- gebonden energieverbruik over de levensduur van het gebouw?

We neigen bij projecten vaak naar een kortetermijnperspectief. Sturen op laagste kosten, een mooi energielabel en daarmee zo weinig mogelijk risico bij de opdrachtgever.

Wanneer we willen dat gebouwen er over 100 jaar nog staan, hebben we een langetermijnperspectief nodig. Een vraagstelling, waarin waardebehoud over de hele levensduur centraal staat. Een opdrachtgever, die zelf verant-woordelijkheid neemt en niet alle risico’s bij uitvoerders wil leggen. Een kwalitatieve sturing op circu-laire principes zoals aanpasbaar-heid en een lange levensduur van producten.

Circulaire economie is daarmee een belangrijk puzzelstukje: het helpt ons een forse toekomstige klimaatimpact te voorkomen.

Sybren BoschConsultantcopper8.com

Het missende puzzelstukjeKlimaatagenda en circulaire economie zijn één verhaal.

Infographic

Het bouwprogramma In één overzicht waar het Bouwprogramma nu staat; onze projecten, onze partners, het hoe & waarom. Ons gezamenlijke, uiteinde-lijke doel: de adoptie van circulariteit in de bouw vergroten en opschalen.

07Circulair ontwerpen

Waardebehoud over de hele levensduur centraal stellen.

07

Column

Het verschil tussen de opwarming van de aarde van 1,5 graden en van 2 graden is groot en heeft verstrekkende gevolgen, dat stellen honderden wetenschappers in het rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) dat september 2018 uitkwam. Zij waarschuwen dat er vanaf een bepaald punt positieve feedback-mechanismen in werking treden, waardoor versnelling van klimaatverandering (als ge-volg van niet-menselijke processen) onom-keerbaar is. Een voorbeeld van zo’n proces is het smelten van de permafrost. Dat punt ligt, naar de huidige inschattingen, ergens tussen die 1,5 en 2 graden. Het rapport geeft gelukkig niet alleen de gevolgen aan, maar ook dat een beperking van de opwar-ming haalbaar is, mits we alle zeilen bijzet-ten nu het nog kan.

In dit artikel betogen we dat de transitie naar een circulaire economie, specifiek circulair bouwen, een belangrijke bijdrage kan leveren aan de energietransitie en de klimaatopgave die daaraan ten grondslag ligt. Bovendien biedt de circulaire economie de kans meer-dere problemen in één op te lossen. In de bouwsector biedt het bouwbedrijven de kans op meer innovatie en stabiele verdienmodel-len. Kijk bijvoorbeeld naar ‘Freement’ van de Nederlandse ondernemingen Rutte Groep en New Horizon. Deze innovatie maakt het mogelijk cement terug te winnen uit beton en er opnieuw beton van te maken. Een uitste-kend voorbeeld van hoe de circulaire econo-mie de energietransitie kan ondersteunen en versterken. Een baanbrekende circulaire vondst aangezien de productie van beton ver-antwoordelijk is voor 9% van de wereldwijde CO2-uitstoot. Dit artikel beschrijft dergelijke samenhang en overlap tussen de energie- en de circulaire transitie, voordat we aanbeve-lingen geven welke rol de bouwsector kan of misschien wel moet spelen in beide transities.

Bijdrage aan klimaatakkoord van ParijsOptimale inzet en hergebruik van grondstof-fen zijn essentieel in het realiseren van de kli-maatdoelen uit het Akkoord van Parijs. Sinds het klimaatakkoord is er een sterke focus op

CO2-reductie, waarbij de circulaire economie helpt hier breder naar te kijken. De focus op een ‘single issue’ is goed uit te leggen aan het grote publiek en daardoor al snel begrijpelijk. Deze focus zorgt echter ook voor een eendi-mensionaal beeld, wat schadelijke gevolgen kan hebben als er breder gekeken wordt (een voorbeeld is het isoleren met toxische materi-alen). Bij de circulaire transitie ligt de focus op de ‘multiple issues’, waarbij bijvoorbeeld ook rekening gehouden wordt met giftig materi-alengebruik, het afnemen van biodiversiteit en klimaatadaptatiemogelijkheden in wijken. In een circulaire economie is dus oog voor de hele keten van het economische proces, dat wil zeggen van de winning van grondstoffen via de productie van materialen, halffabri-caten en de productie en consumptie van eindproducten tot de afvalfase.

Onderzoek van Circle Economy en Ecofys laat zien dat de aanpak volgens de principes van de circulaire economie een aanzienlijke bijdrage levert aan het reduceren van CO2-emmissies en uiteindelijke opwarming van de aarde. Sterker nog: een succesvolle inzet van de transitie naar een circulaire economie kan ervoor zorgen dat de temperatuur ongeveer 1 graad Celsius minder hard stijgt (afbeelding 5). Een belangrijke zorg is in hoeverre de circulai-

re economie efficiënt en volwassen genoeg is om deze oplossingen te bieden. Om hier ant-woorden op te vinden, stellen we de volgende vragen: op welke vlakken kan circulair bouwen snel en schaalbaar impact maken? Waar lig-gen de grootste belemmeringen? En wat zijn manieren om hiermee om te gaan?

Circulaire transitie en energietransitie In grote lijnen focust de energietransitie zich op het vervangen van fossiele brandstoffen door hernieuwbare energiebronnen. Het gaat om reductie van directe emissies, het ‘meten bij de schoorsteen’. De circulaire economie daarentegen richt zich op vermindering van gebruik van materialen en producten, onder meer door hergebruik en, als het echt niet anders kan, recycling. Dat behoeft net als de energietransitie een systeemverandering, met oog voor de hele keten, inclusief de regels en prikkels die het handelen van partijen in dat systeem beïnvloeden.

We zien belangrijke raakvlakken tussen beide transities. De circulaire economie draagt bij aan het verminderen van emissies en broei-kasgassen; zowel door vermindering van gebruik van grondstoffen en recycling en hergebruik van grondstoffen, materialen en producten als door vervanging van fossiele door niet-fossiele grondstoffen. Hier vertoont de circulaire economie een overlap met de energietransitie, want die transitie is er ook op gericht om de broeikasgasemissies te re-duceren. Net als in de energietransitie speelt in de circulaire economie het terugdringen van het gebruik van fossiele energiedragers een belangrijke rol.

Het Centraal Planbureau voor de Leefom-geving heeft berekend hoe groot de hierbo-ven beschreven bijdrage is die de circulaire economie aan de energietransitie kan leveren. Volgens berekeningen in deze notitie wordt ruim 40% van het verbruik van fossiele ener-giedragers (zowel verbranding als grondstof-verbruik) veroorzaakt binnen de materiaal- en productieketens, het domein waarop de cir-culaire economie is gericht. Uiteraard kunnen hergebruik en recycling niet alle primaire

Verdieping

14 | Winter 2018 | 15

Met 18% van de wereldwijde uitstoot heeft de bouwsector een enorme verantwoordelijkheid in de energietransitie.

“Succesvolle inzet van de circulaire transitie kan zorgen voor 1 graad minder stijging.”

01 + 02Aanzicht rendering Framework

02

01

Circulair bouwen & de energietransitie

Gebruiksfase van een gebouwDe gebruiksfase van een gebouw centraal stellen is een derde manier waarmee circulair bouwen impact heeft op de energietransitie. Hoe eerder nagedacht wordt over de energie-huishouding hoe beter. Het vertrekpunt is de eerste strategie in het R-model van circulari-teit: reduce. Indien de energiebehoefte van een woning wordt geminimaliseerd door bij-voorbeeld goede isolatie en passief klimaat-ontwerp, is het een stuk eenvoudiger aan de eigen energiebehoefte te voldoen. Vervolgens is het goed na te denken op wat voor manier de energie wordt opgewekt. Gaat een woning off grid, gaan we energieneutraliteit proberen te bereiken op wijkniveau of wellicht op stad of regioschaal? En welke materialen worden toegepast? Ook om zonnepanelen of windmo-lens te maken worden vaak schaarse metalen gebruikt die niet altijd eenvoudig opnieuw te gebruiken zijn na einde gebruiksduur.

Belemmeringen en oplossingen Tegenover deze kansen zijn er ook tal van belemmeringen die vertragend en frustrerend werken voor de energietransitie. We beschrij-ven deze belemmeringen en geven ook een aanbeveling voor een oplossing.

Juridische belemmering – Niet alles voorschrijven

Allereerst is er beperkte ruimte binnen de bestaande wet- en regelgeving. De circulaire transitie is nieuw in vergelijking met de ener-gietransitie. Zo geeft Erick Wuestman (Cirkel-stad) aan dat het nog te veel ‘een speeltje’ is van een kleine groep mensen. De focus in de voorschriften ligt voornamelijk op energie-zuinig bouwen, zonder breder te kijken naar andere – meer circulaire - mogelijkheden. Dit is ook een grote frustratie voor Ruud Koornstra. De regelgeving omtrent isoleren is een sprekend voorbeeld: “Iedereen roept: gij zult isoleren! En in veel gevallen wordt dan purschuim gebruikt. Maar het probleem is dat materialen die in aanraking komen met dit schuim, niet meer opnieuw in de kringloop gebracht kunnen worden. Terwijl infrarood-verwarming ook een oplossing had kunnen

grondstoffen vervangen, omdat specifieke en hoogwaardige materialen alleen met behulp van primaire grondstoffen kunnen worden gemaakt. Desondanks kan de circulaire economie in potentie een belangrijke bij-drage leveren aan de aan de reductie van broeikasgassen.

Circulair bouwen als aanjager van de energietransitie Met een aandeel van 18% van de wereldwijde uitstoot, heeft de bouwsector een enorme verantwoordelijkheid in de energietransitie. Gebouwen verbruiken veel energie door het verwarmen en koelen van ruimtes en het gebruik van huishoudelijke apparaten. Daarnaast, en daar wordt volgens Ellen van Bueren (TU Delft) vaak aan voorbij gegaan, is er sprake van embodied energy, de ener-gie die al in de bouwmaterialen zit. Uit een rapport van Ecofys blijkt dat over de gehele levensduur van een gebouw alleen al de bouw en bouwmaterialen tot wel 50% van de totale CO2-uitstoot kunnen omvatten. De keuzes in bouwmaterialen, het ontwerp en de bouw zijn van groot belang voor de energietransitie.

We beschrijven hieronder drie concrete maatregelen die positief bijdragen aan beide transities.

Hergebruik en recycling van materialen en producten Allereerst door het hergebruik en recycling van materialen en producten. Bij hergebruik speelt levensduur van de materialen en de producten een belangrijke rol. Om dit toe te lichten nemen we bakstenen als voorbeeld. Dit is een bouwmateriaal met een aanzienlijk langere levensduur dan de meeste gebou-wen in hun totaliteit. Dit maakt het een goed bouwmateriaal voor hergebruik. Om hiervan maximaal te kunnen profiteren, is ‘design for disassembly’ cruciaal. Door stenen te stape-len en op een andere manier te bevestigen, is het niet nodig specie te gebruiken. Hierdoor kunnen de bakstenen na de deconstructie van een gebouw worden hergebruikt bij een ander project. Deze hergebruikte bakstenen heb-ben een veel lagere Life Cycle Analyse (LCA)

zijn om CO2 te reduceren.” Ruud Koornstra doet een oproep voorschriften meer los te laten en op zoek te gaan naar de oplossingen die voor beide transities een succes vormen.

Financiële en beleidsmatige belemmeringen – Niet denken vanuit de bestaande kaders

Daarnaast geeft Ellen van Bueren aan dat er nog vaak zowel financieel, als beleidsmatig, vanuit eigen institutionele kaders wordt ge-dacht. “Circulaire economie is van de mate-rialen, energietransitie van de energie.” Aan het slim gebruik maken van beide financiële potjes en beleidsopgaven wordt nog onvol-doende vaak gedacht. Ook Erick Wuestman herkent dit: “Een tijd geleden werd er in de gemeenteraad van Amersfoort binnen een paar weken los van elkaar een stuk over de circulaire economie en een stuk over de ener-gietransitie behandeld. Dat is toch raar? Als het eenzelfde doel heeft, waarom kunnen we het dan niet slim proberen te integreren?”

Organisatorische belemmeringen – Niet afwachten totdat iemand anders regie pakt

Tenslotte is er de grote vraag wie de regie pakt in het meer integreren van beide transities. Erick Wuestman geeft aan dat er nu te vaak wordt afgewacht: “Er liggen vaak kansen voor

score dan nieuwe bakstenen. Ruud Koornstra (Energiecommissaris, SCO) geeft aan dat deze steeds goedkoper wordende LCA’s belangrijke tools zijn om op een data-gedreven manier aan te tonen waar in de gehele waardeketen de grootste kansen liggen.

Na eerst ingezet te hebben op hergebruik van bouwmaterialen, kan recycling een belang-rijke rol hebben in de reductie van CO2. Zo heeft gerecycled aluminium, met daarbij de kanttekening dat aluminium een erg energie-intensief materiaal is, maar zo’n 5% van de CO2 uitstoot van het produceren van nieuw aluminium. Hergebruik en recycling reduce-ren emissies dus langs twee wegen: direct door een kleinere winning van grondstoffen en indirect omdat bij recycling van materialen minder energie nodig is dan bij de verwerking van primaire grondstoffen tot materialen.

Vervanging van fossiele grondstoffen Een tweede manier om door circulair bouwen impact te maken op de energietransitie, is de vervanging van fossiele, kritische en niet-duurzaam geproduceerde grondstoffen door duurzaam geproduceerde, hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstoffen. Dit geldt zowel voor bouwmaterialen als voor het ener-gieverbruik van een gebouw. Van deze meer duurzame alternatieven is de verwachting dat ze minder schadelijke grondstofstromen tot gevolg hebben. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de inzet van biomassa voor het maken van bioplastic of bijvoorbeeld de gere-cyclede biobased Ecor panelen.

In de bouwsector kan het op grote schaal in-zetten van duurzaam hout als bouwmateriaal een eenvoudige en doeltreffende methode zijn om het CO2-gehalte in de atmosfeer te verlagen. De koolstof die door een boom tijdens zijn levensduur uit de atmosfeer werd gehaald, blijft ook opgeslagen gedurende de levensduur van het uit het hout vervaardigde product. Houten gebouwen hebben een levensduur van 80 tot 100 jaar. Het hout kan daarna worden hergebruikt of gerecycled worden, waardoor de levensduur opnieuw jaren wordt verlengd. De CO2 kan daardoor decennia tot meer dan een eeuw bewaard blijven. Bovendien groeit er ondertussen een nieuw, jong bos dat opnieuw CO2 uit de atmosfeer opneemt en is er ook besparing op andere materialen, zoals beton en metaal. Een voorbeeld van hout als koolstofreservoir is laminaathout, ook wel Cross Laminated Timber (CLT). Omdat bij de productie van het laminaat geen fossiele brandstoffen nodig zijn en het hout CO2 in zich heeft opgenomen, heeft dit materiaal dus een veel lagere impact op het milieu dan alternatieven als staal of beton. CLT wordt daarnaast geprefabriceerd, wat een flinke besparing op transport en CO2-uitstoot oplevert. Het materiaal bewijst zich de laatste jaren als een bouwmateriaal waarmee het mogelijk is om hoge construc-ties mee te bouwen, zoals het 12 verdieping hoge Frameworkgebouw in Portland, of in Amsterdam HAUT, een 73 meter hoog houten appartementengebouw.

energiebesparing in onverwachte hoeken. Zo kunnen buurtregisseurs deze kansen ophalen, zij kunnen het gedeeld belang van verschillende partijen bij elkaar brengen en consortia vormen.”

Daarnaast kan het potentieel alleen worden benut als we overgaan van praten naar doen. Ellen van Bueren verwoordt dit als volgt: ‘Het gevaar is dat we te lang blijven praten, als we beide transities krampachtig bij elkaar probe-ren te brengen. Het gaat erom dat we over-gaan tot actie en gaan experimenteren. Doen!’ Denken in ecosystemen, met de gebruiker in een cruciale rol, zorgt ervoor dat er altijd iemand is die zich verantwoordelijk voelt en aan de slag gaat.

ConclusieDe waarschuwing van het IPCC is krachtig: er zijn nu snelle en robuuste CO2 besparende oplossingen nodig. Zoals beschreven is het potentieel van de circulaire economie en cir-culair bouwen voor het slagen van de energie-transitie groot. Dit potentieel kan alleen benut worden als de belemmeringen weg worden genomen en we van praten naar doen gaan.Dit artikel is daarom bovenal een oproep tot actie zoveel mogelijk integraal te denken over beide transities. Laat de bouwsector haar ver-antwoordelijkheid pakken door energiezuinig én circulair te bouwen en daarmee daadwer-kelijk versnellen in de energietransitie. Geen 1,5 graden of 2 graden anders, maar 180 graden de andere kant op met een focus op circulair bouwen.

Geïnterviewde expertsEllen van Bueren TU DelftErick Wuestman CirkelstadRuud Koornstra Energiecommissaris, SCO

AuteursJaimy NijnensYSEWouter van TwillertC-creatorsc-creators.org / verdieping

16 | Winter 2018 | 17

“Design for disassembly is cruciaal voor maximaal hergebruik van bouwmateriaal.”

03Interieur renderingFramework04Mass timber beam-to-column test Framework

05Ecofys, Circle Economy emissions-gap06HAUT, team V Architectuur

Recovery and reuse, Lifetime extension, Sharing and service models, Circular design, Digital platforms

Renewable energy,Energy efficiency,Reduced deforestation

Further scale up of renewables,and energy efficiency, Reforestation,Climate-smart agriculture

0503

06

04

Under a business as usual scenario,the global temperature by 2100 will be more

than 4oC above pre-industrial levels

To limit temperature rise to 1,5oC we need to cut greenhouse gas emissions from 65

to 39 billion tonnes CO2e per annum by 2030

Current national commitments achieve about half of the required emissions cuts. Circular economy

may fill about half of the remaining gap

Mart Pfeiffer is directievoorzitter van Rabobank Regio Schiphol. Hij heeft de circulaire economie omarmd. Als het goed is, zal in Hoofddorp-Zuidoost in de nabije toekomst ‘de eerste volledig circulaire woonwijk van Nederland’ verrijzen. In dit ‘Lincolnpark’ zullen niet alleen de woningen vanuit de cradle-to-cradle gedachte worden gebouwd, maar zullen ook alle bijbehorende vraagstukken rond energievoorziening, infrastructuur en mobiliteit langs de circulaire meetlat worden gelegd.

Pay-per-useRabobank Regio Schiphol is gevraagd mee te denken over het ontwerp van zo’n wijk en dan in het bijzonder de financiële producten en diensten die erbij horen. Mart Pfeiffer: “In deze setting is de particuliere hypotheek niet langer heilig. Stel dat duurzame voorzie-ningen collectief worden aangeboden, dan kun je in samenwerking met partijen ook moderne concepten als ‘pay-per-use’ gaan doorontwikkelen.”

SHARE HaarlemmermeerDat Rabobank Regio Schiphol bij dit inno- vatieve project betrokken is, heeft alles te maken met de passie van Pfeiffer voor de circulaire economie en de deskundigheid die de bank heeft opgebouwd op dit gebied. De bank stond mede aan de wieg van SHARE Haarlemmermeer. Tien jaar geleden, op het hoogtepunt van de crisis, begon dat vooral als initiatief om de mogelijkheden te onderzoeken om (leegstaand) vastgoed te verduurzamen en zo beter exploitabel te maken.

Grote opdrachtInmiddels is SHARE uitgegroeid tot een plat-form waar de energie en vernieuwingsdrift gebundeld wordt om samen de transitie te maken naar een circulaire samenleving. “Dat gaat verder dan duurzaam bouwen. Het heeft alles te maken met hoe we in de toekomst willen wonen, werken, leren en leven.”

Dat is een grote opdracht, misschien te groot om lokaal invulling aan te geven. Dat reali-

seert Mart zich ook: “De kunst is om het te vertalen naar concrete, uitvoerbare maat-regelen die toch van een zekere ambitie getuigen. Dat spreekt mij ook zo aan in de slogan van McDonough. Ik geloof bij circula-riteit hartstochtelijk dat alle kleine beetjes helpen. Ook ik ruim de blikjes op die op straat zijn weggegooid. Het stimuleert een bepaald bewustzijn. Maar ‘doing less bad’ is niet voldoende, we moeten nog meer buiten de gebaande paden gaan denken en acteren, zoals met Lincolnpark. Kortom, ‘start doing good’. Hoe? Dat gaan we samen ontdekken. Als coöperatieve bank weten we hoe ver je kunt komen door de krachten te bundelen. Ik schrik er in ieder geval niet voor terug, niet bij iets wat zo essentieel is. Zooming out, zooming in is deel van mijn professionele leven.”

Duurzaam beleggenHeel praktisch organiseerde Rabobank Regio Schiphol onlangs een Beleggers4Daagse, waarin ook de opkomst van duurzaam beleggen aan de orde kwam. Mart Pfeiffer verzorgde de opening van de bijeenkomst in - toepasselijk - de circulaire hotspot van C-Bèta (ook één van de sprekers naast Actiam Vermogensbeheer). “Beleggers willen hun verantwoordelijkheid wel nemen, maar weten dikwijls niet precies hoe. Daar kunnen wij hen bij uitstek als Rabobank bij helpen. Het was zo’n leerzame sessie dat al gauw besloten is om er een vervolg aan te geven voor jongeren. Zo rolt de circulaire bal steeds verder.”

Mart PfeifferCEO Rabobank Regio Schipholrabobank.nl / lokale-bank /regio-schiphol

“Stop doing less bad, start doing good.”

18 | Winter 2018 | 19

“Ik geloof bij circulariteit hartstochtelijk dat alle kleine beetjes helpen.”

Het is tijd om goed te doenInterview

‘Stop doing less bad, start doing good’. Deze woorden van de Amerikaan William McDonough, pionier op het gebied van duurzaam bouwen, inspireerden Mart Pfeiffer.

‘C-Bèta bruist. Op deze ontmoetings-plek met veel (inter)nationale zakelijke bezoekers ontstaan vaak spontaan de beste ideeën.’

Meer weten? Neem contact op: 023 2052 451

info@c-beta.nl → www.c-beta.nl

Guido Braam, circulair ondernemer (links)

‘C-Bèta ligt op Schiphol Trade Park, het meest duurzame bedrijvenpark van Europa. Daar horen ondernemers bij met grote ambities en circulaire drive.’

Bij C-Bèta zien circulaire innovaties het daglicht. Op deze getransformeerde oude hoeve werken we aan spannende circulaire projecten en programma’s. We zoeken ondernemers om samen de circulaire economie waar te maken.

Van een tijdelijke showroom tot tiny houses of speciale exposities: alles kan in dit circulaire gebied. Door een speciale vergunning kunnen we snel schakelen en hoef je niet lang te wachten voor je van start kunt.

C-Bèta zoekt ondernemers met ambitie en lef!

Maak samen met ons de circulaire economie waar.

Dick van der Harst, projectdirecteur STP (rechts)