82

i¯c @¤ûdaò òcðûY Cù\ýûM

(Manufacturing Industries)

�_âKòâdûKeY cû¤cùe K�ûcûfe aýajûe\ßûeû ajêk _eòcûYùe abò Ü _âKûe aÉêe C_ôû\^_âKòâdûKê aò òcðûY Kêjû~ûG�ö

@ûùc _âKéZòeê @ù^K \âaý _âZýl bûaùe@ûjeY Keò[ûCñ ö Lû\ýgiý, `k, êf, gûKiaRòcûUòeê C_f² ùjûA[ûG ö KûV, @Vû, fûL, Jh]ôdaél @û\ò Rwfeê còùk ö @ûce aýajûe C_ù~ûMúùKùZK _\û[ð bì-@bý«eeê còkò[ûG ö GjûKê LYòR_\û[ð Kêjû~ûGö _âKéZòeê _âZýl bûaùe còkê[ôaû G_âKûe \âaýMêWÿòKê _âû[còK C_ôû\ aû _âû[còK i´k(Primary resources) Kêjû~ûG ö _âû[còK C_ôû\(Primary products) c¤eê icÉ \âaý c^êhýiò]ûikLbûùa aýajûe Keò^[ûG ö ù~bkò K_û,aýajéZ fêjû_[e, aKèûAU @û\ò _âZýlbûùa aýajéZùjûA^[û�«ò ö _âKâòdûKeY (processing) cû]ýcùeaòbò^Ü _âKûe \âaýùe _eòYZ Kùf Zûjû c^êhýeaýajûe C_ù~ûMú ùjûA[ûG ö ùi[ô_ûAñ @ûùc KûVeêKûVc�, KûVc�eê KûMR, @ûLêeê Pò ò, fêjû_[eeêùføjAÆûZ, Zêkûeê fêMû, aKèûAUeê @ûfêcò òdc, LYòRùZ÷k (Petroleum)eê ù_ùUâû eûiûd òK \âaý _âÉêZKeò[ûCñ ö Cq _\û[ðMêWÿòKê ùMøY C_ôû\ (Secondaryproduct) Kêjû~ûG ö _âKòâdûKeY _ûAñ iek jûZjZò@ûe (Tools) Kò û ~ªe @ûagýKZû _Wÿò[ûG ö

G[ôeê ÆÁ ù~ jûZjZò@ûe aû ~ª aýajûeKeò _âû[còK i´kMêWÿòKeê _âKâòdûKeY (Processing)cû]ýcùe aòbò Ü _âKûe \âaý aû cûfþ ajêk _eòcûYùeC_ôû\^ KeòaûKê aò òcûðY Kêjû~ûG ö Gjû iû]ûeYZü

gòÌ \ßûeû i¸a ùjûA[ûG ö ùZYê aò òcðûY Cù\ýûM,gòÌ ùlZâùe ~ªû\ò aýajûe \ßûeû @ù^K _âKûe \âaýajêk _eòcûYùe C_ôû\^ KeòaûKê aêSûG ö GVûùec�ý I _~ðýU^ gòÌKê aò òcðûY Cù\ýûMùe iûcòfKeû~ûA_ûeòa ^ûjó ö

D^aòõg gZû±úùe ACùeû_ cjûù\gùe gòÌaò_æa (Industrial Revolution in Europe)eiìZâ_ûZ _é[ôaúe aòbò^Ü eûÁâùe gòÌ _âZòÂû _ûAñù_â û�ûj òZ Keò[ ôfû ö Kò« ê Gjûe ajê _ìa ðe êbûeZúdcûù^ gòÌ _âZòÂû Keòaû _ûAñ ù_âû�ûjòZ ùjûAKûeòMeú mû^ ùKøgk jûif Keò[ôaûe @ù^K iìP^ûejòQò ö \òfäú iÚòZ KêZacú^ûe òKUiÚ Kkuòaòjú^ùføjɸ (Iron Pillar) GK Rßk« _âcûY ö Êû]ú^Zû_ìaðeê bûeZùe _â[c Keò 1830 ciòjûùe Zûcòf^ûWÿêeù_ûùUðûù^ûbûVûùe fêjû KûeLû^û @ûe¸ ùjûA[ôfû ö1854 ciòjûùe aù´ (@]ê û cê ûA)Vûùe Kû_ðûigòÌ _âZòÂû Keû~ûA[ôfû ö ùijò_eò 1855 ciòjûùeùKûfKûZûe eòiâûVûùe _â[c ùSûU gòÌ _âZòÂòZùjûA[ôfû ö _â[c I \ßòZúd aògß~ê¡ Z[û ù\g aòbûR^icdùe @ù^K NûZ _âZòNûZKê @ZòKâû« Keò 1951ciòjûVûeê (_â[c _�aûhòðK ù~ûR^ûe @ûe¸ _ùe)aò òcðûY Cù\ýûMe aòKûg I _âiûe @ûe¸ ùjûAQò ö

Jù\ýûMòK iÚû^ ^òeì_Y (IndustrialLocation) : gòÌûd^ _ûAñ iÚû^ òeì_Y _âKéZùeGK RUòk _âKâòdû ö KûeY G[ô_ûAñ \êAUò KûeK cêLýbìcòKû MâjY Keò[û�«ò ö ùiMêWÿòKê _âûKéZòK I iûõÄéZòKG_eò \êA bûMùe aòbq Keû~ûA_ûùe ö K�ûcûf

83

(Raw Material), Rcò (Land) , gqò (Energy),Rk (Water), C_~êq Rkaûdê (Climate)@û\òKê_âûKéZòK KûeK (Natural factor)bûùa MâjYKeû~ûA[ôaû ùaùk gâcòK (Labour),aRûe(Market), _eòaj^ aýaiÚû (Transport), cìk]^(Capital), aýûuòwþ aýaiÚû (Banking), ieKûeú^úZò (Govt.Policy) @û\òKê iûõÄéZòK KûeK(Cultural factors)eìù_ MâjY Keû~ûAQò ö G icÉC_û\û^ GKû iùw ùMûUòG ò�ðòÁ iÚû^ùe còkòaû i¸a^êùjñ ö ùZYê gòÌ _âZòÂû _ûAñ iÚû^ ^òeì_Y G_eò

ùjûA[ôa ù~_eòKò C_ùeûq C_û\^ aû KûeKMêWÿòKiÚû^údbûùa C_f² [ôa Kò û ÊÌ Lyðùe C_f²ùjC[ôaû ù~ ùKøYiò iÚû^ùe gòÌûd^ _âKòâdû @ûe¸ùjùf ùijò iÚû^ùe ijeúKeY _âKò âdû @ûe¸ùjûA[ûG ö @]ôKûõg gòÌ _âûdZü ijeû�kùe MXÿòCVò[ûG ö @[ðûZþ ije I gòÌûd^ Cbd @wûwúbûùaRWÿòZ ö ijeû�kùe C_ùeûq KûeKcû^u c]ýeêaýûuþ, aRûe, Rcû aýaiÚû, _eòaj^, gâcòK Z[û gqòijRùe C_f² ùjC[ôaûeê gòÌûd^ ijRiû]ýùjûA[ûG ö

aò òcðûY _ûAñ iÚû^ Pd^ _ûAñ K�Y @ûagýK Zûjû òcÜ PòZâeê iêÆÁ

gòÌû êÂû^ _ûAñ Cost of obtaining rawK�ûcûfe cìfýûd^ materials at site

gòÌû êÂû^ùe aòZeY _ûAñ Cost of distributionC_ôû\^e @ûagýK Lyð of productioncìfýûd^

gòÌû êÂû^ _âZòÂû _ûAñò�òòðÁ iÚû^ aûQòaûe iò¡û«

Decision to locate factory at site

gòÌe _âKûeùb\

(A) @ûKûe (B) C_ôû\e _âKûe aû _âKéZò (C) K�ûcûfe C� (D) Ê�ßû]ôKûe

KêUúe gòÌ lê\â gòÌ aéjZþ gòÌ Kéhòbò�òK Rwfbò�òK _gêbò�òK LYòRbò�òK

ùcøkòK LûCUòbûeú jûfêKû

eûÁâûd� NùeûA còkòZ icaûdù~ø[

ßá

ßâ

âââ

â â â

â â

â â â â

â â â â

Cost ofproduction

at site

84

123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212

(A) @ûKûe @ êiûùe gòÌe aòbûMúKeY:gòÌ iõiÚûe @ûKûe iû]ûeYZü G[ôùe aò òù~ûM _ê¬òe_eòcûY, Kû~ðýùe òùdûRòZ gâcòK iõLýû Gaõ G[ôeêC_ôû\òZ ùjC[ôaû \âaýe cìfý @^êiûùe ^ò¡ðûeòZùjûA[ûG ö Cq gòÌMêWÿòK ùjfû : (K) KêUúe gòÌ(L) lê\â gòÌ (M) aéjZþ gòÌ

(K) KêUúe gòÌ (Cottage Industry) ;Gjò gòÌ aò^òcðûY Cù\ýûMe iaêVûeê lê\â GKK öG[ôùe RùY KûeòMe iÚû^údbûùa C_f² K�ûcûfeê_ûeµeòK C_ôû\^ _¡Zò I iek C_KeY aýajûeKeò \âaý C_ôû\^ Keò[ûG ö ùi òRe Méjùe GjòKû~ðýKùe I _eòaûe @^ýû^ý i\iýcûù^ iµì�ð aû@ûõgòK bûaùe ZûKê iûjû~ý Keò[û�«ò ö L\úMâûùcûù\ýûM, jÉZ«, iê^û eì_ûe ZûeKiò Kûc,_ò�k I Kõiû aûi^ @û\ò KêUúe gòÌ ùgâYúbêq öG[ôùe cRêeòùbûMú gâcòK ^[û�«ò ö KêUúe gòÌiõiÚû^ùe ùKak cûfòK [û@û«ò ö

Zêc _ûAñ KûcZêùc @^ý ùKCñiaê KêUúe gòÌ iµKðùe

RûYòQ, Zûjûe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö

(L) lê\â gòÌ (Small Scale Industry):

lê\ââ gòÌùe gâc gqò aýZúZ gqòPûkòZ ~ª_ûZòiûjû~ýùe \âaý C_ôû\òZ ùjûA[ûG ö @Ì _ê¬òaò^òù~ûM I Kcþ iõLýûùe cRêeòùbûMú gâcòK ^ò~êqùjûA[û�«ò ö @ûagýK K�ûcûf iÚû^úd bûaùe còkê^[ôùf aûjûeê @ûYò aýajûe Keû~ûG ö C_ôû\òZ \âaýùLûfû aRûeùe aýaiûdúcû^u cû¤cùe aòKâòKeû~ûG ö KûMR Zò@ûeò \âaý, ùLk^û,@ûiaûa_Zâ,LûAaû ùZf, PcWÿû \âaý, ùeWÿòI I ùUfòbòR^ ùiUþZ[û aò\êýZþ ie¬ûc @û\ò lê\â gòÌ cû¤cùe C_ôû\òZùjûA[ûG ö a�ðcû^ G[ôùe aò òù~ûM @[ð _eòcûYKêGKùKûUò Uuû eLû~ûAQò ö

(M) aéjZþ gòÌ (Large Scale Industry):G _âKûe gòÌ _âZòÂû^ùe aéj\ûKûe gqòPûkòZ ~ªiûjû~ýùe C_ôû\^ Keû~ûG ö G _âKûe gòÌùe @]ôK_eòcûYùe K�ûcûf @ûagýK jêG I @]ôK iõLýûùegâcòK ^òùdûRòZ ùjûA[û�«ò ö GVûùe C_ôû\òZ\âaýMêWÿòK @ûKûeùe aWÿ ùjaû iùw iùw IR^\ûeùjûA[ûG ö ùføjAÆûZ KûeLû^û, ad^ gòÌ, ù_ùUâûeiûd^ gòÌ, RûjûR òcðûY Gaõ aéj\ûKûe ~ª òcðûYgòÌ @û\ò ùMûUòG ùfLñûG C\ûjeY ö

(B) C_ôû\e _âKûe I \âaýe _âKéZò @ êiûùegòÌ \êA _âKûee ö

ùcøkòK gòÌ (Basic Industry) : ù~CñgòÌe iaðùgh C_ôû\ @^ý GK gòÌe K�ûcûfeìù_aýajéZ jêG ZûjûKê ùcøkòK gòÌ Kêjû~ûG ö C\ûjeYÊeì_, ùføjAÆûZ gòÌeê C_ôû\òZ ùføjAÆûZ @^ýùciò aû KkKaþRûe K�ûcûfeìù_ aýajéZ jêG öùZYê ùføjAÆûZ gòÌ GK ùcøkòK gòÌ ö ùKøYiògòÌùe C_ôû\òZ aÉêe @ûKûe Lêaþ aWÿ Gaõ IR^@]ôK ùjùf ZûKê bûeú gòÌ (Heavy Industry)Kêjû~ûG ö

LûCUò gòÌ (Consumer Industry) : ù~CñgòÌ C_ùbûqûcû^ue (Consumer) _âZýl aýajûe_ûAñ \âaý C_ôû\^ Kùe ùiMêWÿòKê LûCUò gòÌKêjû~ûG ö LûAaû ùZf, Pû, iûaê^, _ûCñeêUò, aòÄêU,ùeWÿ òI, Uòbò @û\ò gòÌKê LûCUò gòÌe @«bê ðqKeû~ûAQò ö G[ôùe aýajéZ K�ûcûfe IR^ KcþùjûA[ôaûeê C_ôû\MêWÿòKe IR^ c¤ Kcþ ùjûA[ûG,GYê GjûK ê jûf êKû g òÌ (Light Industry)Kêjû~ûA[ûG ö

(C) aýajéZ K�ûcûf @ êiûùe (On thebasis of source of rawmaterial used) :gòÌùe aýajéZ K�ûcûfe Ciô (Available sourcesof raw materials) @ êiûùe GjûKê Pûeò bûMùeaòbq Keû~ûAQò ö

85

86

ùaieKûeú gòÌ (NùeûA gòÌ) (PrivateSector industry) : Gbkò gòÌ ùKøYiò aýqò,_eòaûe Kò û GKû]ôK aýqò òMc (Corporate)@]ôKûeúu cûfòKû^ûùe [ûA òRÊ _ê¬ò fMûY \ßûeû_eòPûk^û bûe c¤ ù^A[û�«ò ZûKê ùaieKûeú aûNùeûA gòÌ Kêjû~ûGö eòfûG þi, UûUû ùføjAÆûZ,aRûR @ùUû @û\ò NùeûA gòÌe C\ûjeYö

còkòZ aû ù~ø[ (Joint Sector) : ù~Cñ gòÌCbd ieKûe (ùK¦â Kò´û eûRý ieKûe) IùaieKûeú iõiÚû aû aýqòaòùghu \ßûeû _ê¬ò aò òù~ûMKeò iÚû_òZ I _eòPûkòZ jêG ùi _âKûe gòÌKê còkòZgòÌ Kêjû~ûG ö cûeêZò Cù\ýûM Gaõ @Gf A�ò@û(Oil India) AZýû\ò Gjò gòÌe C\ûjeYö

icaûd gòÌ (Cooperative Industry) :ùKùZK aýqòaòùghu \ßûeû MVòZ icaûd icòZò \ßûeû_eòPûkòZ gòÌKê icaûd gòÌ Kêjû~ûG ö G _âKûegòÌùe Ê�ßû]ôKûe iû]ûeYZü C_ôû\^, K�ûcûfù~ûMûYKûeú I gâcòKu C_ùe còkòZbûùa ^ýÉùjûA[ûG ö MêReûUe @cêf \êMÛRûZ _\û[ð gòÌ,cjûeûÁâùe Pò ò gòÌ, ùKeke K ò gòÌ, fò{Z _û_Wÿ@û\ò Gjûe C\ûjeY ö

LYòRbò�òK gòÌùføjAÆûZ g òÌ (Iron and Steel

Industry) : ùføjAÆûZ gòÌ GK LYòRbò�òK(Mineral based) gòÌ ö Gjû ù\ge Z[û @û]ê^òKibýZûe ùceê\� i\ég ö ùi[ô_ûAñ GjûKê ùcøkòKgòÌ (Basic industry) @ûLýû \ò@û~ûA[ûG ö @^ýicÉ gòÌ ~[û bûeú gòÌ, I lê\â gòÌ GjûKê @û]ûeKeò MXÿò CVòQò ö 1830 ciòjûùe Zûcòf^ûWÿêeù_ûùUûù^ûbûVûùe iÚû_òZ ùjûA[ôaû ùføjAÆûZKûeLû^û _ea�ðú Kûkùe a¦ ùjûA~ûA[ôfû öGjû_ùe 1864 ciòjûùe _½òcawe KêfþUú(Kulti) Vûùe @û]ê^òK ùføj gòÌe bò�ò_âÉeeLûMfû ö

Kéhòbò�òK gòÌ (Agro based Industry) :Kéhòeê còkê[ôaû K�ûcûfeê aòbò Ü \âaý _âÉêZ Keê[ôaûgòÌKê Kéhòbò�òK gòÌ Kêjû~ûG ö Pû, Pò ò, Kû_ðûi,a^ÆZò ùZf, eae, ùSûU gòÌ @û\ò ùMûUòG ùfLûñGKéhò bò�òK gòÌ ö

Rwfbò� òK g òÌ (Forest basedIndustry) : Rwfeê còkê[ôaû K�ûcûf aýajûeKeò iÚû_òZ gòÌKê Rwfbò�òK gòÌ Kêjû~ûG öC\ûjeY Êeì_, KûMR gòÌ, @ûiaûa_Zâ, _ýûKòõ\âaý, Jh]ôd aéleê Jh] C_ôû\^Kûeú gòÌ Gjûe@«bêðqö

RúaR«ê (_gê)bò�òK gòÌ (Animal basedIndustry) : Gjò gòÌ _ûAñ C�òÁ K�ûcûf RúaR«êuVûeê jó còkò[ûGö \êMÛRûZ _\û[ð _ûAñ C�òÁ gòÌ, PcWÿûgòÌ, c�ý gòÌ @û\ò Gjûe C\ûjeYö

LYòRb ò� òK g òÌ(Mineral based

Industry) : Gjò gòÌMêWÿòK LYòRKê @û]ûe Keò iÚû_òZùjûA[ûGö ùføj AÆûZ KûeLû^û, iòùc� gòÌ ,@ûfêcò^òdc gòÌ, ù_ùUâûeiûd^ gòÌ @û\ò G _âKûegòÌe @«MðZö

(D) Ê�ßû]ôKûe @ êiûùe (On the basisof ownership): Ê�ßû]ôKûe @ êiûùe gòÌKê PûeòbûMùe aòbq Keû~ûAQò ö

eûÁâûd� gòÌ (ieKûeú iõiÚû \ß ûeû_eòPûkòZ) (Public Sector Industry):ù~ùZùaùk ùKøYiò gòÌ ieKûe Kò û ieKûeú aòbûM\ßûeû iÚû_òZ I _eòPûkòZ ùjûA[ûG ZûKê ieKûeú gòÌKêjû~ûGö eûCeùKfû ùføjAÆûZ KûeLû^û(Rourkela Steel Plant) SAIL (SteelAuthority of India Limited) \ßûeû iÚû_òZ I_eòPûkòZö Mêeê ùa÷\êýZòK KûeLû^û (BHEL)(Bharat Heavy Electricals Limited) @û\ò GjûeC\ûjeYö

87

123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212

1907 ciòjûùe Rûcùi\þ_êeVûùe UûUûKµû^ú \ßûeû UûUû ùføjAÆûZ KûeLû^û (Tata Iron

and Steel Company ) TISCO _âZòÂû ùjaûijòZ @û]ê^òK ùføjAÆûZ gòÌe gêbûe¸ ùjfû ö_ùe_ùe _½òcawe a�ð_êeVûùe bûeZúd fêjûAÆûZ (Indian Iron & Steel Company)IISCO

\ßûeû Gaõ K�ðûUKe b\âûaZúVûùe _ea�ðú KûkùeaòLýûZ A¬ò^òde aòùgßgßeûdûu ^ûcû^êiûùeaòùgßgßeûdû ùføj AÆûZ KûeLû^û ^ûcùe ^ûcòZùjfû ö Êû]ú^Zû _ùe ù\ge aòbò Ü iÚû^ùe ùKùZKaòù\gú eûÁâe ùa÷hdòK mû^ ijûdZûùe ùføjAÆûZKûeLû^ûcû^ iÚû_òZ ùjfû ö ùiMêWÿòK c¤eê IWÿògûeeûCeùKfû (Rcðû^ú ijdZûùe) QZògMWÿe bòfûA,(ZZþKûkú^ ùiûbòGZþ eêh ijûdZûùe), _½òcawe\êMðû_êe (aòâùU^e ijûdZûùe), SûWÿL�e ùaûKûùeû(eêh ò@û ijûdZûùe), Zûcòf^ûWÿ êe iûùfc,@û§ â_ âù\ge aògûLû_ûUYû I K�ð ûUKeaòRd^MeVûùe ic ßòZ (Integrated) ùføjAÆûZgòÌcû^ iÚû_òZ ùjfû ö GMêWÿòK aýZúZ bûeZùe _âûd200eê @]ôK lê\â AÆûZ KûeLû^û (Mini Steel

Plants) MXÿò CVòQò öaûhòðK 32.8 òdêZ U^ ùføjAÆûZ C_ôû\^

Keò bûeZ _é[ôaúùe ac iÚû^ @]ôKûe KeòQò ö Kò«êZ[ý iõMâj \ßûeû ~ûjû RYû_ùWÿ bûeZùe cê�_òQûaûhòðK 32 Kò.Mâû. ùføjAÆûZ aýajéZ ùjCQò ö ùføjAÆûZ KûeLû^ûùe aýajéZ K�ûcûf I C_ôû\ bûeú(Heavy) ùjûA[ôaûeê GjûKê bûeú gòÌ (Heavy

Industry) Kêjû~ûG ö G[ôùe K�ûcûfeìù_ bûeúfêjû_[e, ùKûAfû, Pì^_[eKê 4 : 2 :1 @^ê_ûZùe^ò@û~ûG ö GjûKê gq Keòaû _ûAñ cûwû^òR IùKâûcûAU aýajéZ jêG ö K�ûcûf I C_ôû\ Cbdbûeú ùjûA[ôaûeê _eòaj^ KÁiû]ý ùjûA[ûG ö GYê_eòaj^ LyðKê jâûi Keòaû Cù�gýùe K�ûcûfcòkê[ôaû ^òKUa�ðú iÚû^ùe ùføjAÆûZ KûeLû^û

_âZòÂû Keû~ûA[ûG ö bûeZe _ìað C_KìkùeaògûLû_ûUYûùe [ôaû a¦ebò�òK ùføjAÆûZ gòÌKêaû\þ ù\ùf @^ý icÉ ùføjAÆûZ KûeLû^ûMêWÿòKLYòR iµ\_ì�ð ùQûU-^ûM_êe cûkbìcò I \lòYcûkbìcòùe iÚû_òZ ùjûAQò ö icÉ eûÁâûd� ùføjgòÌMêWÿ òKe _eòPûk^û \ûdòZß (SAIL)(SteelAuthority of India) aj^ KeòQò ö

Zêc _ûAñ KûcbûeZe ùKCñ iÚû^cû^uùe ùføjAÆûZ

KûeLû^ûMêWÿòK ejòQò Zûjû _â\� cû^PòZâeê@¤d^ Ke ö

1950 ciòjûùe bûeZ I Pú^ _âûd ic_eòcûYe ùføjAÆûZ C_ôû\^ Keê[ôùf ö Kò«ê Pú^a�ðcû^ _é[ ôaúe iaêVûe ê @]ôK ùføjAÆûZC_ôû\^Kûeú eûÁâeìù_ _eòMYòZ ùjûAiûeòQò ö

2004 ciòjûùe bûeZ iaðaéjZþ AÆûZe¯û^òKûeú eûÁâbûùa _eòMYòZ ùjûAQò ö icMâ_é[ôaúe ùføjbò�òK aûYòRýe 2.25% _ìeY Keò_ûeêQò ö bûeZ _é[ôaúe ùføjAÆûZ C_ôû\^Kûeú eûÁâjòiûaùe GK MêeêZß_ì�ð bìcòKû òaðûj Keê[ôaû iù�ß@ù^K iciýû ejòQò ~ûjûKò C_ôû\^ ùlZâùe @«eûdiéÁò KeêQò ö

Cq iciýûMêWÿ òK ùjfû : (K) C_~êqùKûAfûe @bûa (L) òcÜ C_ôû\òKû(M) gqòiuU(N) ^òcÜcû^e _âûaò]ô ö a�ðcû^ C\ûeúKeY_âKòâdûù~ûMêñ aòbò Ü NùeûA Kµû^úcûù^ ùføjAÆûZgòÌ _âZòÂû ùlZâùe @ûùMA @ûiòQ«ò ö Cq Kµû^úMêWÿòKùjùf bìhY AÆûZ, Rò¦f AÆûZ, ù_ûùÄûA�ò@û, \lòYùKûeò@ûe Kµû^ú (Posco), @ùiðfe cò�f @û\ò(Arcelor Mittal) GVûùe 1999 ciòjûVûeê 2004

ciòjû c¤ùe bûeZ I Pú^e AÆûZ C_ôû\^e GKicùfL _â\gòðZ ùjûAQò ö ùi[ôeê K�Y _eòa�ð^flý KeêQ?

88

123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212

Zêùc RûYòQ Kò?1999 ciòjûeê 2004 ciòjû c¤ùe

bûeZe AÆûZ C_ôû\^ùe 7.6 ^òdêZ aé¡òùjûA[ôaû ùaùk Pú^ùe 140 òdêZ U^aé¡ò ùjûAQò ö

@ûf êc ò^ òdc g òÌ (AluminiumIndustry) : ùføjAÆûZ _QKê @ûfêcò^òdc gòÌbûeZe \ß òZúd MêeêZß_ì�ð gòÌeìù_ _eòMYòZ ö@ûfêcò^òdc ]ûZê ^c^úd, Kkuòùeû]K I aò\êýZþiê_eòaûjú ùjûA[ôaûeê aòbò Ü gòÌ ùlZâùe Gjûe ajêkaýajûe ùjûA[ûG ö fêjû, \Éû, Z´û I iúiûe GKaòKÌ ]ûZê jòiûaùe Gjûe Pûjò\û \ò Kê\ò aXÿòaûùefûMòQò ö ùMûUòG U þ @ûfêcò òdc C_ôû\^ Keòaû _ûAñ@«Zü_ùl 6 U^ aKèûAU @ûagýK ùjûA[ûG öaKèûAU (Bauxite) LYòR _ò�eê _â[ùc @ûfêcò û I_ùe @ûfêcò^òdc _âÉêZ Keû~ûG ö @ûfêcò^òdcC_ôû\^ _ûAñ @]ôK _eòcûYe aò\êýZþgqò @ûagýKjêG ö @ûfêcò òdc C_ôû\^ _ûAñ fûMê[ôaû icÉ LyðegZKWÿû _âûd 30 eê 40 bûM ùKak aò\êýZþùe jóùjûA[ûG ö a�ðcû^ bûeZe aòbò^Ü iÚû^ùe 8Uò@ûfêcò^òdc KûeLû^û @Qò ö IWÿògûùe ^ûfþùKû

(NALCO),aûfþùKû (BALCO) \êAUò iõiÚûe@ûfêcò^òdc gòÌ ejòQò ö GZ\þaýZúZ _½òcaw,ùKek, C�e_âù\g, QZògMWÿ (ùKûaðû),cjûeûÁâ, Zûcòf^ûWÿêe ùP ÜûA, (NALCO) @û\òeûRýcû^uùe @ûfêcò^òdc gòÌ ejòQò ö bûeZùejûeûjûeò 600 ^òdêZ U^þ @ûfêcò^òdc C_ôû\òZùjûA[ûG ö

KûMR gòÌ (Paper Industry): KûMR gòÌGK Rwfbò�òK gòÌ ö ù\÷ ¦ò Rúa^ùe KûMR GK@ òaðû~ý aÉê ö ajò, LûZû I i´û\_Zâ _âÉêZòùe KûMRaýajéZ jêG ö @]ê^û aòbò^Ü _\û[ðe _ýûKòõ _ûAñKûMRe aýajûe ajêk _eòcûYùe ùjC@Qò ö KûMRjûZùe Zò@ûeò ùjûA_ûùe, cûZâ Gjûe cìfý @]ôK ö1860 ciòjûùe bûeZùe iað_â[ùc ~ª \ßûeû KûMR_âÉêZò ùjûA[ôfû ö Êû]ú^Zû _ìaðeê ù\gùe iaðùcûU15Uò KûMR Kk [ôfû Gaõ aûhòðK GK fl U þ KûMRC_ôû\òZ ùjC[ôfû ö 1971-72 iê¡û KûMRKk iõLýû60 Kê aé¡ò _ûA aûhòðK KûMR C_ôû\^ 7 fl U^Kêaé¡ò _ûAfû ö

KûMR gòÌ K�ûcûf _ûAñ ec KûV, KûVc�,^Wÿû, Nûi, K_ûeê còkê[ôaû aRðýaÉê, @ûLêùQ\û I@\eKûeú KûMR C_ùe òbðe Kùe ö GZ\þaýZúZKûMR C_ôû\^ _ûAñ eûiûd òK \âaý (KÁòKùiûWÿû,lûeùiûWÿû, aæòPòõ _ûCWÿe), _âPêe c]êe Rk I gqò@ûagýK _ùWÿ ö KûMR gòÌMêWÿòK iû]ûeYZü K�ûcûfe^òKUa�ðú @�k I aRûe C_ùe ^òbðe Kùe öùKûfKûZû ijee @ûL_ûL @�kùe aWÿ aWÿ KûMRKûeLû^û iÚû_òZ ùjûAQò Gaõ GMêWÿòK ù\ge ùcûUC_ôû\òZ KûMRe GK PZê[ðûõg KûMR C_ôû\^ KeêQ«ò ö

Gjò KûeLû^ûMêWÿòK _½òcawe iê¦ea^,IWÿògû, SûWÿL�, aòjûe Gaõ @ûiûc eûRýeê còkê[ôaûaûCñg, c]ý_âù\g I QZògMWÿeê còkê[ôaû iaûANûiC_ùe ^òbðegúk ö cjûeûÁâKê KûMR C_ôû\^e

89

12345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121

\ßòZúd MêeêZß_ì�ð @�keìù_ ^ò@û~ûG ö GVûùeQò�ûK^û (Rags), aýajéZ KûMR I Lae KûMR IKûVc� (Pulp) K�ûcûfeìù_ aýajéZ jêG öMêReûU eûRýùe c]ý KûMR Kk ejòQò ö _½òcaweUòUûMWÿ, IWÿògûe aâReûR^Me, aòjûee Wÿûfcò@û^Me, C�e _âù\ge fùlÜø, jeòdûYûe eò\ûaû\,cjûeûÁâe cê´ûA, K�ðûUKe b\âûaZúVûùe KûMRKk _âZòÂû Keû~ûAQò ö aûCñgeê _âÉêZ KûMRCycû^e Kò«ê iaûA Nûieê ù~Cñ KûMR Zò@ûeò jêGZûjû ^òKéÁ ]eYe ö bûeZe C�e _ìaðû�kùeKûMR gòÌ _ûAñ K�ûcûf ~ù[Á _eòcûYùe C_f²Kò«ê Gjò @�kùe 1960 ciòjû _ùe _â[c KeòKûMRKk iÚ û_ òZ ùjûA[ôfû ö c]ý_âù\gùeù^_û^Meùe i´û\_Zâ Q_ûKûMR (News print)

C_ ô û\^ j êG ö ùij ò_e ò c]ý_ âù\geùjûiwûaû\Vûùe (Currency Note) Qû_òaû _ûAñC�òÁ KûMR C_ôû\òZ ùjûA[ûG ö bûeZe @ûfþ_úd@eYýeê còkê[ôaû ^ec KûVeê ~ù[Á _eòcûYeKûVc� còkòaûe i¸ûa^û [ôùf c¤ _eòaj^ I@^ýû^ý @iêaò]û _ûAñ GMêWÿòKê KûMR C_ôû\^ ùlZâùeaýajûe Keû~ûA_ûeê^ûjó ö

Zêùc RûYòQ Kò?IWÿ ògûe aâReûR^MeVûùe [ôaû

IeòG� KûMR Kk a¦ ùjûA~ûA[ôaûeêùi[ôeê KûMR C_ôû\^ ùjC^ûjòñö

~ûª òK Cù\ýûM (EngineeringIndustries) : Êû]ú^Zû _ìaðeê @ûc ù\g _âûd icÉ_âKûe ~ª Aõf� Kò û Rcðû^ú @û\ò aòù\gú eûÁâeê@ûc\û ò Keê[ôfû ö Kû_ðûi gòÌ, Pò ò gòÌ, KûMR, Pû�Zò@ûeò KûeLû^û I LYò L^^ ùlZâùe Kûcùe fûMê[ôaû_âûd ~ª_ûZò _ûAñ @ûcKê aòù\g C_ùe òbðe KeòaûKê_Wÿê[ôfû ö a�ðcû^ @aiÚûùe _eòa�ð @ûiòQò ö ~ª_ûZò

òcðûYùe @ûc ù\gùe @bìZ_ìað aòKûg NUòQò ö bûeú~ª_ûZò (Heavy machine), gqò ùK¦âùe aýajéZ(Turbine), iûe KûeLû^û, ùføjAÆûZ KûeLû^û LYò,ù_ùUâû eiûd^ ùlZâùe aýajéZ ~ª I ~ªûõg @û\òa�ðcû^ @ûc ù\gùe òcòðZ ùjCQò ö

SûWÿL�e eû�òVûùe iÚû_òZ bûeú A¬ò òdeòõ^òMc (Heavy Engineering Corporation)ùføjAÆûZ gòÌùe aýajéZ aògûkKûd ùciò Zò@ûeòKeò[ûG ö LYò gòÌ _ûAñ @ûagýK aWÿ aWÿ ùKâ^\êMðû_êeVûùe Zò@ûeò jêG ö ùbû_ûk I jeò\ßûeVûùe[ôaû (BHEL (Bharat Heavy ElectricalLimited ) aò\êýZþ C_ôû\^ _ûAñ aéj\ûKûe UeþaûA^I ùa÷\êýZòK UeþaûA^ I ùa÷\êýZòK ~ª_ûZò òcðûYKeò[ûG ö gfý PòKò�û _ûAñ ~ª_ûZò (Surgicalequipment), ùUfòù`û^ (Telephone) @û\ò bò Übò^Ü iÚû^ùe aòbò^Ü bûeZúd C_ôû\^Kûeúu \ßûeûC_ôû\òZ ùjCQò ö G ùlZâùe bûeZ Êûaf´úùjûA_ûeòQò ö

_eòaj^ ùlZâùe bûeZ ~ù[Á aòKûg fûbKeòQò ö bûeZúd ùek aòbûM ùa÷hdòK mû^ùKøgkùe @bìZ_ìað iû`fý @Rð^ KeòQò ö ùekA¬ò , ~ûZâúaûjú Wÿaû (Coaches), cûfaûjú Wÿaû(Wagons) @û\ò bûeZúd ùek aòbûM \ßûeû C_ôû\òZùjûA[ûG ö aû¿úd A¬ò^ (Steam engine),WòùRf A¬ò (Diesel engine), ùa÷\êýZòK A¬ò(Electric engine) bûeZùe òcòðZ ùjCQò ö aû¿údA¬ò^e lcZû Kcþ [ôaûeê I _eòùagKê _â\ìhòZKeê[ôaûeê Zû�e C_ôû\^ a¦ Keò \ò@û~ûAQò öaûeûYiú I Rûcùi\_êeVûùe WòùRf A¬ò^KûeLû^û @Qò ö _½òcawe Pò�e¬^ ^MeVûùeicÉ _âKûe A¬ò^ Zò@ûeò jêGö Zûcòf^ûWÿ êeù_eû êeVûùe ~ûZâúaûjú ùekWaû KûeLû^û ejòQò öùaieKûeú Éeùe G_eò Cù\ýûM Gaõ ùekWÿaûceûcZò KûeLû^û (Workshop)cû^uùe cûfaûjú

90

I ~ûZâúaûjú Wÿaû òcðûY I ceûcZò Keû~ûAQò ö @ûcIWÿògûe cù�gßeVûùe ùek Wÿaû ceûcZò KûeLû^û@Qò ö iWÿK _eòaj^ ùlZâùe aýajéZ icÉ _âKûe~û^aûj^ I ~ªûõg bûeZùe C_ôû\òZ ùjCQò ö UâK,ai, Kûe, Rò_, cUe iûAùKf, ùUùµû, ÄêUe, UâûKÖeZ[û @^ýû^ý aûYòRòýK ~û^ @ûc ù\gùe ajê iõLýûùeC_ôû\òZ ùjCQò ö Zò ò PKò@û ~û^ (Three WheelerAuto) òcðûYùe bûeZe iÚû^ _é[ôaúùe \ßòZúd öbûeZùe _âZòahð 15 òdêZ iûAùKf I 4 òdêZ ÄêUeI cUe iûAùKf òcðòZ ùjCQò ö G icÉ gòÌ aWÿaWÿ ije òKUa�ðú @�k ~[û : \òfäú, MêWÿMûI ñ,cê´ûA, ùP^ÜûA, ùawûfêeê, _êùY, ùKûfKûZû,fùlÜø, Aù¦ûe, jûA\âûaû\ I Rûcþùi\þ_êe @û\òijecû^uùe Zò@ûeò ùjCQò ö GVûùe KûeòMeú mû^ùKøgk I Zûfòc_âû¯ Kêgkú gâcòK _ûAaûùe ùKøYiò@iêaò]û ùjûA^[ûG ö cûeêZò Cù\ýûM (MêWÿMûIñ),jò¦êiÚ û û^ ùcûUið (ùKûfKûZû), UûUû ùcûUið(Rûcùi\_êe I _êùY)Vûùe òR òRe ùcûUe Zò@ûeòKûeLû^û iÚû_^ KeòQ«ò ö UûUû ùcûUið Rûcùi\_êeKûeLû^ûeê Gaõ @ùgûK ùffýû� ùP ÜûA KûeLû^ûeêjRûe jRûe iõLýûùe UâK ^òcðûY Keò aRûeKêQûWÿêQ«ò ö cùj¦âû I cùj¦âû Kµû^ú aòbò^Ü _âKûePûeòPKò@û ~û^ òcðûY Keò aRûeKê QûWêQ«ò ö bûeZúdiÚkùi^û _ûAñ gqòcû^ UâK, ògû^ I ùRûwûRò_ GjûeRaf_êe KûeLû^ûùe Zò@ûeò KeêQò ö RMZúKeY_âKòdû @ûe¸ ùjaû_ùe @ù^K aòù\gú Kµû^ú Z[ûùjû�û (Rû_û^) iêRêKò, ù`ûWÿð (~êqeûÁâ @ûùceòKû)@û\ò bûeZùe òRe KûeLû^û iÚû_^ Keò aýaiûd@ûe¸ KeòQ«ò ö

RûjûR òcðûY KûeLû^û: RûjûR òcðûY GKaéjZþ gòÌ ö Gjò KûeLû^û _ûAñ @]ôK _ê¬ò @ûagýKùjûA[ûG ö a�ðcû^ bûeZùe _û�Uò RûjûR òcðûYKûeLû^û aògûLû_ûUYû, ùKûPò, cê ûA, cûcðûMûI GaõùKûfKûZûùe @Qò ö Gjû GK eûÁâûd� Cù\ýûM ö

GVûùe ù^øaûjò ú _ûAñ ~ê¡ RûjûR I ~ûZâúaûjú RûjûRòcòðZ ùjûA[ûG ö GjûQWÿû Áòce, aûRð, ùWâÿRe I

C_Kìkaûjú RûjûR (Coastliner) @û\ò c]ý GVûùeòcðûY Keû~ûA[ûG ö Rû_û^ ijûdZûùe ùKûPòVûùe

_âZòÂòZ RûjûR òcðûY KûeLû^û GK fl DWT (DeadWeight Tonnage) (Lûfò RûjûRe IR^) GaõaògûLû_ûUYûVûùe 50000 IR^e RûjûR òcðûY lcZûejòQò ö RûjûR ceûcZò _ûAñ 16 ùMûUò gêà WKþ (DryDock) (ù_ûZ òcðûY I ceûcZò ùlZâ) ejòQò ö

CWÿûRûjûR òcðûY gòÌ : bûeZ G _~ðý«ùaiûceòK aòcû^ òcðûY ùlZâùe _âùag Keò ûjó öiûceòK ùlZâùe aýajéZ aòcû^e ^òcðûY _ûAñùawûfêeê, iê ûùaWÿû (ùKûeû_êU), ûiòK, jûA\âûaû\,Kû^_êe, fùlÜøVûùe KûeLû^ûcû^ iÚû_òZ ùjûAQò öùawûfêeê KûeLû^ûùe KéhòùlZâùe C_ù~ûM _ûAñ�KéhK� I �_ê¿K� ^ûcK \êAUò ùjfòK_Öe òcðòZùjCQò ö �KòeY� (_âgòlY _ûAñ), (Marut) iê_eùiû òK �ùRUþ fXÿê@û� aòcû^� (MIG21) Gaõ ^ûU(Gnat) jûfêKû fXÿê@û aòcû^ òcðûY @ûc ù\gùei¸a ùjûAQò ö

Aùfùpû^ òK è g òÌ (ElectronicsIndustry) Uâû¬òÁe ùeWÿòIVûeê @ûe¸ Keò Uò.bò.ùiUþ _~ðý« ùUfòù`û þ GKèùP¬, `ýûKè KµêýUe,ùcûaûAf ùiUþ I WÿûK aòbûM \ßûeû aýajéZ icÉ~ª Aùfùpû òKè gòÌe @«bêðq ö Gjò aòbûM iûceòK,ùek, aòcû^, cjûKûg aòmû^ I _ûYò_ûM ùlZâùeaýajéZ ~ª_ûZò ù~ûMûA[ûG ö Gjûe aýajûeiû]ûeY R^iû]ûeYu Rúa^ùg÷kú Z[û MêYa�ûùe_eòa�ð @ûYòaû iùw iùw bûeZúd @[ð úZò C_ùeiê_âbûa _KûAQò ö a�ðcû^ KµêýUeùe aýajéZù_âûMâûc (Software) I Gjûe ~ûªòK @õg C_ôû\^(Hardware) ùlZâùe bûeZ aògß aRûeùe ÊZªiÚû^ iéÁò Keò_ûeòQò ö ùawûfêeêKê ù\ge Aùfpû òKþieûR]û^ú (Electronics Capital of India) @ûLýû\ò@û~ûAQò ö

91

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121

ù\ge 18Uò iÚû^ùe (STP)(SoftwareTechnology Park) _âZòÂû Keû~ûAQò ö Gjûù\gùe ò~êqò iêù~ûM iéÁò KeòQò ö 31 cûyð 2005

_~ðý« ù\gùe 1 ^òdêZ Kcð^ò~êqò iêù~ûM iéÁòKeû~ûAQò ö G[ôùe ò~êqò _ûA[ôaû KcðPûeú cû^uc]ýeê 30 _âZògZ cjòkû KcðPûeú @Q«ò ö Gjû ò½òZbûaùe C�ûj R^K ö bûeZe ùcûU e¯û ò cìfýe2.4% AùfùKÖâû òK gòÌeê @ûiêQòö

Zêùc RûYòQ Kò?@ûc eûRýe eûR]û^ú bêaù^gßeùe

c]ý (Infocity) iÚû_òZùjûA KµêýUe gòÌùeCùfäL^úd @bòaé¡ò ùjCQò ö

bûeZúd @[ð^úZòKê gòÌ ùlZâe \û^(Contribution of Industry to IndianEconomy): @û[ð úZòK aòKûg I _âMZò ùlZâùe gòÌebìcòKû @Zý« MêeêZß_ì�ð ö Êû]ú^Zû icdùe ù\gùegòÌe bò�òbìcò @Zý« \êaðk [ôfû ö 1951 Vûeê_�aûhòðK ù~ûR^û cû]ýcùe @ûe¸ ùjûA[ôaû _âdûi\ßûeû aòKûg i¸a ùjûA_ûeòQò ö _ìaðeê @ûc ù\g LûCUò\âaýMêWÿòK _ûAñ @^ý eûÁâ C_ùe òbðegúk [ôfû öKò«ê a�ðcû^ LûCUò \âaý C_ôû\^ ùlZâùe ùKakòbðegúk êùjñ, G MêWÿòK e¯û ò Keòaûùe c]ý ilc

ùjûAQò ö ùføjAÆûZ gòÌ ùlZâùe _âgõi^úd aòKûgi¸a ùjûA_ûeòQò ö ù\gùe C_f² K�ûcûf ù\gbòZùe aò^òù~ûM ùjûA ù\ge @[ð^úZòKê iê\éXÿKeòaûùe ijûdK ùjûAQò ö Gjû @ûc ù\ge aòù\gúcê\âû b�ûeKê iê\éXÿ KeòQò ö gqò, _eòaj^ Iù~ûMûù~ûM ùlZâùe ùa÷_æaòK _eòa�ð^ NUòQò ö KéhòùlZâùe akKû gâcòK gòÌ ùlZâùe ^òùdûRòZ ùjaû\ßûeû ù\ge C_ôû\òKû gqò aé¡ò _ûAQò I cê�_òQû@ûd aé¡ò _ûAQò ö Gjû ù\ge @[ð^úZòKê aòKgòZKeò_ûeòQò ö MZ \g§òùe ù\ge gòÌ @bòaé¡ò jûe7 _âZògZùe iúcòZ ejò[ôfûö 2003 ciòjûVûeê Gjû

9 eê 10 _âZògZKê aé¡ò _ûAQò ö @ûMûcú \g§òùeGjû 12 _âZògZKê aé¡ò _ûAa ùaûfò @ûgû Keû~ûG ö@ûMûcú \ò ùe Gjò @bòaé¡ò jûeKê @ ê]ýû^ Keòaû_ûAñ NMCC (National ManufacturingCompetitiveness Council) MVòZ ùjûAQò ö

gòÌR^òZ _â\ìhY I _eòùag @ald(Industrial Pollution & EnvironmentalDegradation) : bûeZe @[ð^úZòKê aò^òcðûYCù\ýûMe @a\û^ cj�ß_ì�ð ö cûZâ gòÌ \ßûeû_eòùag _â\ìhY ùjaû iùw iùw @ald c¤ùjCQò ö gòÌ \ßûeû GK icdùe aûdê, Rk, bìcò Ig± _â\ìhY ùjCQò ö

KkKûeLû^ûeê òMðZ ]ì@ûñ I _ûCñg Mê� aûdêc�k I Rk c�kKê _â\ìhòZ KeêQò ö gòÌû^êÂû^eêòMðZ Kûað cù^ûKèûAWÿ, if`e WÿûA@KèûAWÿ \ßûeû

aûdê _â\ìhòZ ùjCQò ö aûdc�kKê KVò^ I ZekKYòKû, ]ìkò, aû¿, ]ì@ûñ @û\ò _âùag KeêQò ö KVòaRðýaÉê c]ý aûdêc�kKê _âùag KeêQò ö Gjû \ßûeûÊûiÚýjû^ú ùjûA ùeûM aýû_êQò ö Zû_R aò\êýZþùK¦âeê^òMðZ ]ì@ûñ I _ûCñg aûdêc�kKê _â\ìhòZ KeêQò öeûiûd òK iûe KûeLû^ûeê òMðZ eûiûd òK _\û[ðù~ûMêñ iÚû^úd ùfûK cêZêýcêLùe _WÿêQ«ò ö C\ûjeYÊeì_ 1984 ciòjû Wÿòùi´e cûiùe ùbû_ûkiÚòZAC ò@^ KûaðûAWÿþeê òMðZ cò[ûAf @ûAùiûiýû^ûAWÿMýûie aòhKòâdûù~ûMêñ jRûe jRûe ùfûKu _âûYjû^úbkò ùfûcjhðYKûeú aúbòhòKûe ^Ròe ejòQò ö

gòÌ KûeLû^ûeê òMðZ Cbd ùR÷a I @ùR÷aZ[û Zek I KVò aRðýaÉê ^B, ^ûk I ùK^ûf@û\òKê iò]ûikL _â\ìhòZ KeêQò ö GYê Rk C_ùe^òbðe Keê[ôaû c^êhý, RúaR«ê I Cnò\ _âbûaòZjê@«ò ö cûQMêWÿòK céZêý cêLùe _Wÿ«òö G _âKûe Rkaýajûe Keòaû \ßûeû KéhòKû~ðý lZòMâÉ ùjûA[ûG öùKûAfû, ew, iûaê , KúU^ûgK \âaý , iûe, _äûÁòK,eae gòÌ @û\ò _â\ìhYKûeú KûeLû^û Gaõ KûMR gòÌ,

92

12345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121

123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212

ad^ gòÌ, PcWÿû gòÌ, ù_ùUâû eiûd^ gòÌ, PcWÿûKûeLû^û, aò\êýZþ _âùf_^ (Electroplating)eêaûjûeê[ôaû aòhûq (Toxic) _\û[ð \ßûeû bìcò, Rk,cé�òKû Z[û bìMbð Rk _â\ìhòZ ùjûA[ûG ö

KûeLû^ûcû^ue ~ª_ûZòe g±, Wÿò ûcûAUaòùÇûU, ~û^aûj^e g±, KeZ, aûdaúd ùLû\^(Pneumatic drill) @û\ò R^iû]ûeYu _ûAñlZòKûeK ö iÚkaòùghùe aòbò Ü aû\ý~ªeê òMðZ g±R^iû]ûeYu _ûAñ lZòKûeK ùjûA[ûG ö

Zêùc RûYòQ Kò?_ecûYê gqò C_ôû\^ ùK¦âMêWÿòKùe

ùZRÄòâd aòKòeY @ûMûcú \ò ùe cê hý _ûAñ@]ôK lZòKûeK ùjûA_ûùe ö KûeY@]ôKûõg @ûYaòK gqò C_ôû\^ ùK¦âMêWÿòKicê\â Kìkùe @aiÚòZ ö iê ûcòù~ûMêñ iûcê\âòKZew Cq KûeLû^ûùe _âùag Keò @ûYaòK_â\ìhY iéÁò KeêQò Gaõ Gjûe _eòYZòbdûaj ùjCQòö

_eòùag @ald ùeûKòaû _ûAñ C_ûd(Measures to Control of EnvironmentalDegradation) : ù~ûR^ûa¡ C_ûdùe gòÌ iÚû_^,C_~êq ~ª_ûZò Pd^ I Pûk^û \ßûeû @]ôKûõg _â\ìhYùeûKû ~ûA_ûeòa ö gòÌùe ùKûAfû a\kùe LYòRùZf I aò\êýZþe aýajûe _â\ìhY \ßûeû ajê cûZâûùeKcû~ûA_ûeòa ö Gùeûif (Aerosol) C�Rð^(Emission) ^òdªY @Zý« @ûagýK ö gòÌùe

òfUe, @aùl_K (Precipitator) @û\òe aýajûe\ßûeû _â\ìhY ùeûKû ~ûA_ûeòa ö ~û^aûjû^ùe ùR÷aWÿòùRf K´û ùiøegqò aýajûe \ßûeû _â\ìhY jâûiKeû~ûA_ûeòa ö KûeLû^ûeê aûjûeê[ôaû KVò^ Z[ûZek aRðýaÉê (Effluent)Kê iò]ûikL ^B, ^ûkKê^QûWÿò C_Pûe _ùe QûWÿòùf Rk _â\ìhY Kcþ ùja öZek aRðýaÉêMêWÿòKê _â[ùc ~ûªòK, \ßòZúdùe ùR÷aòK

I ZéZúdùe ùR÷a eûiûd òK _âKòâdû \ßûeû aòùgû]ôZKeû~ûA_ûeòa ö

cé�òKû I bìcò _â\ìhY ùeûKòaû _ûAñ 3 Uò ÉeùeKû~ðýû ßòZ Keû~ûA_ûeòa ö _â[ùc aRðýaÉêKê aòbò ÜiÚû^eê ùMûUûA @ûYò ùMûUòG RûMûùe Vêk aû GKûVòKeòaûKê ùja ö \ßòZúdùe GMêWÿòKê M�ð _ìeY _ûAñaò òù~ûM Keû~òa ö ZéZúd Éeùe _ê üPKâY \ßûeûGMêWÿòKê C_~êq aýajûe Keû~ûA_ûeòa ö

NTPC _eòùag iõelY _ûAñ Z[û Rk,RûùkYò I Mýûie Lyð ^òdªY _ûAñ ^òcÜiÚ ùKùZKaýaiÚû MâjY KeòQò ö (K) @û]ê^òK _¡Zòùe~ªûõgMêWÿòKe aýajûe (L) _ûCñge @]ôK aýajûe\ßûeû _â\ìhY ^òdªY (M) iaêR akd iéÁò Keò_âûKéZòK bûeiûcý elû (N) ù_ûLeú iéÁò Keò_eòùag _â\ìhY ^òdªY Z[û _ûCñgcògòâZ Rke_ê^üPKâY _¡Zòùe Zek aRðýaÉê _eòPûk^û (O)_âùZýK KûeLû^ûùe _eòùag iêelû aýaiÚûiµKðùe @^ê]ýû^ aýaiÚû ö Gjò aýaiÚû \ßûeû_eòùag @ald ùeûKû~ûA_ûeòa I iêiÚ _eòùagiéÁò Keû~ûA_ûeòa ö

Zêc _ûAñ Kûc1. aò òcðûY Cù\ýûMùe KéhòRûZ \âaýeê

Zò@ûeò ùjûA[ôaû aòbò Ü _\û[ðe GK ZûfòKû_âÉêZ Ke ö

2. gòÌe _âKûe ùb\ @ êiûùe òR \kbòZùe (Quiz) _âgÜ _ÉêZ Keò ùiMêWÿòKe C�e@^ý \kVê @û\ûd Keòaû _ûAñ ùPÁû Ke ö

3. ^òR @�ke aò^òcðûY Cù\ýûMMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö

4. Zêc @�kùe aò òcðûY _ûAñ còkê[ôaûK�ûcûfe Z[ý _âKûg Ke ö

93

12345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121

12345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901211234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121

5. IWÿ ògûe _½òcû�kùe @]ôKûõgaò^òcðûY Cù\ýûM MXÿ ò CVòQò ö GjûeKûeYMêWÿòK ùLûRò ^òR Uò®Yú LûZûùeùfL ö

6. Zêc eûRýùe [ôaû aòbò Ü eûÁâûd�gòÌû êÂû^MêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö

7. Zêc aûiiÚû^ _ûLùe [ôaû aò òcðûYCù\ýûMKê ij_ûVú Z[û bìùMûk gòlKuij ~ûA aòòbò Ü Z[ý iõMâj Ke Gaõ CqCù\ýûMe `ùUû PòZâ iõMâj Keò ùgâYúMéjùe eL ö

8. gòÌû�kùe òùR ùlZâ _eò\gð Keòaòbò Ü _âKûe _â\ìhYe ^cê û iõMâj Ke ö_â\ìhY òdªY i¸a Kò êùjñ Zû� iµKðùeZ[ý iõMâj Ke ö

9. bûeZùe ùKCñ aòù\gú Kµû^úMêWÿòKZûue gòÌ _âZòÂû KeòQ«ò, Zû�e GK ZûfòKû_âÉêZ Keò ij_ûVúcû^u ij @ûùfûP^ûKe ö

10. ~\ò Zêc aò\ýûkdUò ùKøYiò GKgòÌû�k _ûLùe ejòQò Zû� ùjùf ùKCñ _âKûe_â\ìhY òMðZ ùjCQò Gaõ Zûjû Zêc _ûAñKò_eò lZòKûeK Zû�e GK Uò®Yú _âÉêZ Ke ö

_âgÜûakú1. òcÜfòLòZ _âgÜMêWÿòKe PûùeûUò ùfLñûG i¸ûaý C�e \ò@û~ûAQò ö VòKþ C�eUò aûQò ùfL ö

(a) aKèûAU ùKCñ Cù\ýûMe K�ûcûfeìù_ aýajéZ jêG?(i) fêjû (ii) @ûfêcò ò@c(iii) Z´û (iv) iòùc�

(b) ùKCñ iõiÚûUò ùføj-AÆûZ C_ôû\^ ij iµéq?(i) SAIL (ii) NALCO

(iii) OIL (iv) BALCO

(c) ùKCñUò GK eûÁâûd� iõiÚû êùjñ ?(i) SAIL (ii) TISCO

(iii) NALCO (iv) IDCO

(d) ùKCñ iÚû^ùe ~ûZâúaûjú ùekWÿaû Zò@ûeò jêG?(i) K_êe[ûfû (ii) aûeûYûiú(iii) ù_eû êe (iv) ùKûfKûZû

2. bûeZe ùeLûuòZ cû^PòZâùe òcÜfòLòZ iÚû^MêWÿòKê ù\Lû@ö(a) RûjûR òcðûY KûeLû^û (b) ùføjAÆûZ KûeLû^û(c) Aùfûùpû òKè KûeLû^û (d) CWÿûRûjûR òcðûY KûeLû^û

94

3. òcÜfòLòZMêWÿòKe _êeû ^ûc ùfLö(i) IISCO (ii) SAIL (iii) TISCO (iv) NALCO (v) MNC

4. òcÜfòLòZ _âgMêWÿòKe C�e iõùl_ùe \ò@ ö(a) aò òcðûY Cù\ýûM Kjòùf K�Y aêSû~ûG?(b) _âû[còK C_ôû\ K�Y? Gjûe C\ûjeY \ò@ö(c) ùcøkòK gòÌ K�Y? Gjûe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö(d) gòÌ _âZòÂû _ûAñ _âûKéZòK C_û\û^MêWÿòK K�Y?(e) ù~ø[ gòÌ KûjûKê Kêjû~ûG?(f) MNC aû ajê eûÁâúd Kµû^ú K�Y?

5. (a) bûeZe @[ðaýaiÚûKê gòÌùlZâe @a\û^ K�Y?(b) Ê�ßû]ôKûe bò�òùe gòÌe aòbûMúKeY Keò C\ûjeY \ò@ö(c) gòÌR òZ _â\ìhY K�Y? GjûKê Kò_eò ùeûKû~ûA_ûeòa?(d) NTPC Kò_eò _â\ìhYKê òdªY Keò_ûeòQò aêSû@ö(e) bûeZùe RûjûR òcðûY _ûAñ K�Y aýaiÚû ejòQò ùfLö(f) bûeZe ùføjAÆûZ gòÌ iµKðùe icýKþ ]ûeYû \ò@ö

6. _û[ðKý \gðû@ ö(a) KêUúe gòÌ I lê\â gòÌ (b) ùcøkòK gòÌ I LûCUò gòÌ (c) còkòZ aû ù~ø[ gòÌ I icaûd gòÌ(d) bûeú gòÌ I jûfêKû gòÌ (e) eûÁâûd� gòÌ I NùeûA gòÌ ö

7. KûeY \gðû@ö(a) ùføj-AÆûZ KûeLû^û K�ûcûf còkê[ôaû iÚû^ òKUùe iÚû_^ Keû~ûGö(b) cUe òcðûY KûeLû^ûMêWÿòK aWÿ aWÿ ije òKUùe iÚû_òZö(c) ùføj-AÆûZ gòÌKê ùcøkòK gòÌ Kêjû~ûG ö(d) ùawûfêeêKê bûeZe Aùfùpû òKèè eûR]û^ú Kêjû~ûGö(e) eûiûd òK KûeLû^û R^aÉò _ûAñ GK iciýûö

8. �_eòùag _â\ìhY GK RûZúd iciýû� Gjû C_ùe òRe aqaý eLö9. ùføj-AÆûZ C_ôû\^ùe 1999 ciòjûeê 2004 ciòjû c¤ùe Cbd Pú þ I bûeZe @MâMZòùe K�Y

flý KeòQ ? Gjû C_ùe aòbò Ü \k òRe aqaý eLôùa ö

§§§

95

_â[c @¤ûd@û[ð úZòK aòKûg

@[ð úZò

@û[ð úZòK aòKûg GK ajê _âPûeòZ g± û Gjûeaýajûe @ù^K ùlZâùe ùjûA[ûG û ~[û; ùKøYiòù\ge @û[ðôK aýaiÚûe eì_ùeL _ûAaûKê ùjùf@ûcKê ùi ù\ge @û[ð úZòK aòKûgKê flý KeòaûKê_Wÿòa û @û[ð úZòK aòKûg \ßûeû jòñ ùKøYiò ù\gùeaòKûge cìk\ê@û iÚû_^ ùjûA_ûeòa û Gjò g±Kê @û]ûeKeò @[ðgûÈúcûù^ _é[ôaúe icÉ ù\gKê \êAUò cêLýùgâYúùe aòbq KeòQ«ò û ~[û : aòKgòZ ù\g GaõaòKûùgû^àëLú ù\g û ~êqeûÁâ @ûùceòKû, Rcðû^ú,

âû þi, Aõf�, Rû_û^, @û\ò ù\gMêWÿòK aòKgòZ GaõbûeZ, _ûKòÉû^, gâúfuû, aûõfûù\g, @û\ò ù\gMêWÿòKêaòKûùgû àëLô ù\g ùaûfò aòùaP^û Keû~ûG û GVûùecù^eLôaû CPòZþ ù~, aòKgòZ ù\gMêWÿòKe R^iõLýûòdªòZ @aiÚûùe [ûG Gaõ ùicû^ue cê�_òQû @ûd

c¤ @]ôKö Kò«ê aòKûùgû àëLú ù\gMêWÿòKe cêLý iciýûùjfû ùicû^ue R^iõLýû aé¡òö ùicûù^ R^iõLýûaé¡òKê ^òdªY ^ Keò_ûeòaû ùjZê i´k C_ùe@Zý]ôK Pû__ùWÿ I ùfûKcû^ue cê�_òQû @ûdùe@ûgû êeì_ aé¡ò _eòflòZ ùjûA_ûùe ^ûjñ ö Gjò iaêKûeYù~ûMêñ aòKgòZ ù\gcû^uùe aiaûi Keê[ôaûùfûKcû^ue Rúa^~û_^e cû^ @Zò Cy Gaõ C ÜZùjûA[ôaû ùaùk aòKûùgû àëLú ù\gcû^uùe aiaûiKeê[ôaû @]ôKûõg ùfûùK Meòa I ùicû^ue @ûdKcþ Gaõ Rúa^~û_^e cû^ @Zò òcÜ ]eYeö

@û[ð^úZòK aòKûg Gaõ Gjûe ^òeì_Y :@û[ð^úZòK aòKûg Kjòùf @ûùc cêLýZü @û[ð^úZòK@bòaé¡òKê jó aêSêö KûeY @û[ð úZòK @bòaé¡ò aû @û[ôðK

@bòaé¡ò \ßûeû jó @û[ð úZòK aòKûg i¸a ùjûA[ûGöù\ge cê�_òQû @ûd Gaõ ùcûU RûZúd @ûdùeKâcûMZ aé¡ò \ßûeû @û[ðôK @bòaé¡ò ùjûA[ûG Gaõ @û[ðôK@bòaé¡ò ùjùf jó @û[ð úZòK aòKûg i¸a ùjûA[ûGöKò«ê GVûùe cù^eLôaû CPòZ ù~, ùKak @û[ðK@bòaé¡òKê @û[ð úZòK aòKûg Kêjû~ûA_ûeòa ^ûjó KûeYùfûKcû^ue Rúa^~û_^e cû^ I @û[ðôK iÚòZòùeC ÜZò, iûcûRòK Gaõ iûÄéZòK @bòaé¡ò AZýû\ò @û[ð úZòKaòKûge C\ûjeY ö @û[ð úZòK aòKûgKê òeì_Y Keòaû_ûAñ ùcûU RûZúd @ûd I cë�_òQû @ûdKê @û]ûe bûaùe^ò@û~ûGö ùKøYiò ù\ge ahðK c¤ùe C_ôû\òZùjûA[ôaû icÉ \âaý Gaõ ùiaûe cê\âûMZ cìfý GaõZZþijòZ ajòeûMZ @ûde icÁòKê ùcûU RûZúd@ûd aû (Gross Domestic Product aû GDP)

ùaûfò Kêjû~ûGö Cq @ûdKê ùi ù\ge R^iõLýû\ßûeû bûM Kùf ùi ù\ge cê�_òQû @ûd ^òeì_YùjûA_ûeòaö GVûùe CùfäLù~ûMý ù~, cê�_òQû @ûd^òeì_Y Keòaû _ûAñ R^iõLýûe bìcòKû @Zò MêeêZß_ì�ðöKûeY _é[ôaúùe Gbkò ajêZ ù\g @Qò ~ûjûe KòùcûU RûZúd @ûd bûeZ ij icû^ aû Zû� VûeêKcþö cûZâ ùicû^ue R^iõLýû ù~ùjZê bûeZZêk^ûùe Kcþ ùicû^ue cê� _òQû @ûd bûeZVûeêajê @]ôK I ùi[ô_ûAñ ùicûù^ aòKgòZö ùK¦âúd_eòiõLýû^ iõiÚû \ßûeû ùjûA[ôaû jòiûa @^ê~ûdúbûeZe RûZúd @ûd 1950-51ciòjûùe 1,32,367

ùKûU ò Uuû [ ôaûùaùk 2003-04 ciòjûùe12,66,005 ùKûUò Uuû Gaõ 2010-11 ùakKê

96

48,85,954 ùKûUò Uuûùe _jñ�ôQòö G[ôeê RYû_ùWÿù~, @ûc ù\ge cê�_òQû @ûd 2003-04 ùe36871.1 Uuû [ôaûùaùk 2010-11 ùe 53,331UuûKê aé¡ò _ûAQòö _é[ôaúe _âùZýK ù\g ^òReR^iû]ûeYue Rúa^]ûeYe cû^ C^ÜZ Keòaû _ûAñRûZúd @ûd Gaõ cê�_òQû @ûd aé¡ò ^òcù« aòbò^Ü_âKûe @û[ôðK úZò _âPk^ÿ Keò[û�«ò ö ~[û : _ê¬òaû\ú@[ð aýaiÚû, icûRaû\ú @[ð aýaiÚû Gaõ cògâ @[ðaýaiÚû ö Êû]ú^Zû _eVûeê bûeZ cògâ @[ð aýaiÚûùe_eòPûkòZ ö GVûùe Cbd _ê¬òaû\ú I icûRaû\ú @[ðaýaiÚûe cògâY ù\LôaûKê còkò[ûG ö GVûùe Kéhò INùeûA C\ýcùe _âZòÂû ùjûA[ôaû KkKûeLû^ûaýqòaòùghu cûfòKû^ûùe [ûG Gaõ GMêWÿòK fûb@ûgû eLô Kû~ðý Keò[û�«ò ö ùijòbkò ieKûeú C\ýcùe_âZòÂòZ Gaõ _eòPûkòZ aòbò^Ü \âaý I ùiaûC_ôû\^Kûeú iõiÚû ~[û : ùek aòbûM, WûK aòbûM_âbéZò R^KfýûY òcù« Kû~ðý Ke«ò Gaõ bûeZùeGjò \êA ùlZâ c¤ùe iêiµKð ejò[ûG I ijù~ûMeijòZ Kû~ðý ùjûA[ûG ö

bûeZe @û[ð^úZòK aòKûge _eòcûY I_âKûeùb\ : bûeZ GK aòKûùgû àëLú ù\g ö GjûeRûZúd @ûd I cê�_òQû @ûd @^ý aòKgòZ ù\gMêWÿòKZêk^ûùe ajêZ Kcþ ö AõùeR gûi^ icdùe Gjûe@[ð aýaiÚû @Zò ùgûP^úd [ôfû ö Z}ûkú^ AõùeRgûiKcûù^ bûeZe @û[ôðK aòKûg _ûAñ ùKøYiò _\ùl_ù^A ^[ôùf ö ùKak Êû]ú^Zû _âû ò_ùe bûeZieKûe _�aûhòðK ù~ûR^û cû¤cùe ù\ge @û[ôðK_âMZò _ûAñ aòbò^Ü _âKûe aýaiÚû MâjY KeòòQ«ò öKéhòùlZâùe @]ôK C_ôû\^ Keò @ûcô òbðegúk ùjaû_ûAñ aòbò Ü _âKûe bì-iõÄûe @ûA þ, ~[û : Rcò\ûeúCùz\, bìcòjú^ Kéhò gâcòKuê ieKûeú Rcò _â\û^,ùRûZe iùaðûy iúcû ò¡ðûeY AZýû\ò Kû~ðýKûeúKeû~ûAQò ö @]ôKeê @]ôK Pûh RcòKê RkùiP^eiêaò]û _â\û^ òcù« aòbò Ü _âKûee aéjZþ, c¤c I

lê\â RkùiP^ _âKÌcû^ Kû~ðýKûeú Keû~ûAQò öPûhúcû^uê aòbò Ü icdùe C ÜZ mû^ ùKøgk _âùdûM_ûA ñ M â ûc _�ûdZ Éeùe Zûf òce aýaiÚ ûKeû~ûC@Qò ö aòbò Ü aýûuþ c¤ Pûhúcû^uê Pûhe C ÜZòòcù« ÊÌ Gaõ \úNð cò@û\ò EY _â\û^ KeêQ«ò ö

1948 ciòjû _eVûeê bûeZùe gòÌûd^e \îZ aòKûgòcù« ìZ^ gòÌ^úZò ò¡ðûeY Keû~ûA Kû~ðýKûeú

Keû~ûC@Qò ö ieKûeú ùlZâKê iõelY eLôaû ijòZNùeûA Cù\ýûM_Zòcû^uê c¤ aòbò Ü _âKûe iêaò]û,~[û : UòKiùe eòjûZò, iêaò]ûùe aýûu EY _â\û^,aòù\geê K�ûcûf @ûc\û^ò AZýû\ò iêaò]û _â\û^Kûeû~ûC@Qò ö1950-51ùe bûeZ iaêR aò_äae Êû\PûLôiûeòQò Gaõ Gjû\ßûeû bûeZ Lû\ýgiý C_ôû\^ùe@ûcô^òbðegúk ùjûAQò ö gòÌ ùlZâùe c¤ ù\gCùfäLù~ûMý @MâMZò Keò iê\éXÿ bò�òbìcò iÚû_^Keò_ûeòQò ö

aòbò Ü _âKûee ùiaû ùlZâ ~[û : aýûu,WûK, ùek, aúcû @û\òe _eòie aé¡ò _ûAQò ö

ìZ^ @û[ðôK úZò 1991 ciòjû _eVûeê bûeZùeGK ìZ^ @û[ðôK úZò _âYd^ Keû~ûA Z\ ê~ûdú aòbò Ü_âKûe Kû~ðýKâccû^ jûZKê ò@û~ûAQòö Gjò @[ð úZòeùa÷gòÁ ùjfû : (Liberalisation) C\ûeúKeY,(Privatisation) NùeûAKeY Gaõ (Globalisation)

RMZúKeY öÊû]ô^Zû _âû¯ò _eVûeê bûeZ cògâ @[ð^úZò

@ êieY Keò[ôfûö Gjò ^úZò @ ê~ûdú ù\gùe gòÌ_âZòÂû ùlZâùe Cbd ieKûeú Gaõ NùeûA _âZòÂû^c¤ùe ijù~ûM eLôaû ijòZ Cbùd ù\ge @û[ôðK_âMZòùe còkòcògò Kû~ðý Keê[ôùfö ùZYê ù\g gòÌaòKûg ùlZâùe CùfäLù~ûMý i`kZû jûifKeò_ûeò[ôfûö 1948-1990 ciòjû c¤ùe ù\ge gòÌùlZâùe iê\éXÿ bò�òbìcò iÚû_^ ùjaû ijòZ ùa÷mû òKGaõ Jù\ýûMòK ùlZâùe _âbìZ i`kZû còkò[ôfûö ùi

97

icdùe ù\ge ùcûU @ûbý«eúY C_ô Ü \âaýùe KéhòZ[û _âû[còK ùlZâe @a\û^ jâûi _ûA gòÌ I @^ýû^ýùiaû ùlZâùe MêeêZß aé¡ò _ûAaûùe fûMòfûö Kò«êGjû ijòZ @ù^K ùlZâùe ù\gùe aò kZû ù\Lûù\A[ôfûö ~[û : NùeûA Cù\ýûM ùlZâMêWÿòKùe @ZòcûZâûùe ieKûeú òdªYù~ûMñê ù\ge gòÌ aòKûgùe@ûgû^êeì_ C^ÜZò ùjûA_ûeò^[ôfû Gaõ ùKùZKùlZâùe ù\LûMfû ù~, @ù^K ieKûeú Cù\ýûMe\lZû Kcòaû ijòZ lZòe _eòcûY aé¡ò _ûAfûö Gjûù\ge @û[ôðK _âMZòùe GK aWÿ @«eûd iéÁò KeòPûfòfû ö ùijò icdùe ù\ge @û[ôðK iÚòZò Kâcgü\êaðk ùjaû ijòZ GK iõKUR^K _eòiÚòZò iéÁò ùjfûöù\ge MzòZ ùa÷ù\gòK cê\âûe _eòcûY lò_â MZòùejâûi _ûAaûKê fMòfûö Gbkò GK _eòiÚòZò iéÁò ùjûA[ôfûù~ ùiùZùaùk ieKûe Kcð·eúcû^uê \ecû _â\û^KeòaûKê @lc ùjûA[ôùf Gaõ ieKûeu MzòZ iê ûKêaýûu @`þ f�^ùe a§û _KûA EY @ûYò ù\gKêPkûAaû_eò _eòiÚòZò iéÁò ùjûA[ôfûö ùiùZùaùkRûZúd @ûd aé¡ò cûZâ 0.8 _âZògZKê Kcò @ûiò[ôfûGaõ cê\âûÇúZò 12%Kê aé¡ò _ûA[ôfûö G[ô^òcù«ù\gùe 1991 ciòjûùe ieKûe ìZ^ @û[ôðK úZòe_âa�ð KeûA[ôùfö

(1) C\ûeúKeY ( Liberlisation ):

C\ûeúKeY ùjCQò GK ^úZò ù~Cñ[ôùe gòÌ ùlZâ@ûc\û ò Gaõ e¯û ò _ûAñ _ìaðeê _âPkòZ [ôaû ieKûeúKUKYû ~[û - fûAùi þiþ ò, UýûKè AZýû\òe Cùz\aû ùKûjk Keû~òaû, NùeûA Cù\ýûM_Zò Z[ûajêeûÁâúd Kµû^úcû^uê aòbò Ü _âKûe Êû]ô Zû _â\û^-ù~_eòKò ùicûù^ ùKCñ _âKûe _\û[ð C_ôû\^ Keòùa,ùKùZ _eòcûYùe Keòùa Gaõ ùKCñVûùe KeòùaAZýû\òö a�ðcû^ Gbkò GK ~êM @ûiòQò ù~CñVòKò @ûùcù\LôùQ ù~ ùKøYiò GK \âaý aû _â~êqò aò\ýû ùKøYiòGK ù\ge GKPûUò@û iµ�ò êùjñö _é[ôaúe _âùZýKbf Rò òh, \ûcò aâû�e C_ôû\^ _âûd icÉ ù\gùe

C_f²ö Gjû ùKak C\ûeúKeY ^úZò ù~ûMêñ i¸aùjûA_ûeòQòö Gjò úZò _é[ôaúe ùKùZK @Zò gqògûkúiõiÚû ù~còZòKò aògß aûYòRý iõiÚû aû World Trade

Organisation (WTO)e ic[ð fûb Keò _é[ôaúeaòbò^Ü ù\gùe Kû~ðýKûeú Keû~ûA_ûeòQòö a�ðcû^~ûGñ _âûd 150 Uò ù\g Gjûe i\iý @U«ò Gaõ GjòiõiÚû aògß aûYòRý ùlZâùe òdcûakúe _âa�ð KeòGjûKê iêPûeêeìù_ _ûk^ Keòaû _ûAñ _\ùl_ù^C@Qò ö

(2) NùeûAKeY ( Privatisation )

NùeûAKeY ^úZò ùjCQò ìZ^ @û[ôðK ^úZòe GK@^ýZc CùfäLù~ûMý ùa÷gòÁö aòbò^Ü ùlZâùeieKûeú Cù\ýûMMêWÿòKe aò kZû jó Gjò úZòe _âYd^_ûAñ \ûdúö ajêZ ùlZâùe NùeûA Cù\ýûMúcû^uêù_âû�ûj^ \ò@û~ûA ieKûeú Cù\ýûM ijòZ _âZòù~ûMòZûKeòaû _ûAñ C�ûjòZ Keû~ûA[ûGö _âûd 18 Uò ùlZâùeieKûeú Cù\ýûMe GKPûUò@û @]ôKûe aýaiÚû ejòQòö

(3) RMZúKeY ( Globalisation ) : Gjò_âKûe @[ð^úZò ùjCQò aRûebò�òK @[ð^úZòö GjûbûeZùe Kû~ýðKûeú ùjfû _ùe bûeZ aògß icê\ûdijòZ C_ôû\^, aûYòRý, _ê¬ò aò òù~ûM AZýû\ò ùlZâùeiûcòf ùjûA_ûeòQ òö aòù\gú Z[û ajêeûÁâúdKµû^úcûù^ @ûc ù\gùe KkKûeLû^ûcû^uùeù~_eò @]ôKeê @]ôK _ê¬ò aò òù~ûM Keò_ûeòùa, ì@ûì@û KkKûeLû^û _âZòÂû Keò_ûeòùa Gaõ @^ý ù\gùe

C_ôû\òZ ùicû^ue aòbò Ü \âaý I ùiaû @ûc ù\gùeù~ûMûA _ûeòùa, Zû� _ûAñ _ìaðeê [ôaû aòbò Ü _âKûeeieKûeú KUKYûKê ajê cûZâûùe ùKûjk Keû~ûAQòöùijòbkò @ûc ù\ge gòùÌûù\ýûMúcûù^ c¤ @^ýù\gùe aòbò Ü _âZòÂû^ iÚû_^ Keò _ê¬ò aò òù~ûM KeòaûijòZ ùi ù\gùe @ûc ù\geê C_ôû\òZ \âaý I ùiaûaòKâd òcù« @ êcZò _ûAQ«òö _ìaðeê _âPkòZ aòbò Ü

98

_âKûe UòKiþ, KUKYû AZýû\ò bûeZ ieKûe ùKûjkKeòaû ijòZ ùKùZK ùlZâùe gêË jûe jâûi Keòaû IùKùZK UòKiþ QûWÿ Keòaû bkò _\ùl_cû^ ù^AQ«òöòcÜùe ùKùZùMûUò C\ûjeY \ò@û~ûAQò ö

C\ûjeY : ajêeûÂâúd Kµû^úcû^ueC_ôû\^ _âKâòdû Gaõ Kû~ðýùg÷kú : ~êqeûÁââ@ûùceòKûùe @aiÚòZ GK ajêeûÂâúd Kµû^ú aòbò Ü_âKûe ie¬ûc Zò@ûeò Keò[ûG ö Zû�e Kû~ðýùg÷kúa�ðcû^ RMZúKeY ~êMùe Gjò_eò ùjûA[ûGöajêeûÂâúd Kµû^ú Zû�e ù~Cñ ~ª_ûZò aû ie¬ûcZò@ûeò Keòa Zû�e ùa÷mû^òK _¡Zòùe aòùgæhY,ù~ûR^û Gaõ WòRûA^þ ùK¦âe cêLý Kû~ðýûkd@ûùceòKûe MùahYûMûeùe [ûGö Zû�_ùe ùijò~ª_ûZòMêWÿòK Pú þ ù\gùe C_ôû\^ Keû~ûGö C_ôû\òZaÉêMêWÿòKê RûjûRùe ùcKèòùKû aû _ìað dìùeû_údù\gcû^uê _Vû~ûG ù~CñVûùe Kò GMêWÿòKê ù~ûWÿûù~ûWÿòKeû~ûA \âaý ( Finished Product) Zò@ûeò jêGGaõ Gjû _é[ôaú iûeû aòbò^Ü ù\gùe aòKâd _ûAñ_Vû~ûA[ûGö GVûùe CùfäLù~ûMý ù~ Kµû^úeLûCUò ùiaû (Customer Care) bûeZe aòbò^Ü(Call Centre)ùe iµû\òZ jêGö Gjò C\ûjeYeêaêSû_ùWÿ ù~ GK ajêeûÁâúd Kµû^ú (MNC) ùKakZû�e aòKâd òcù« C�òÁ _\û[ðKê _é[ôaú iûeû aòKâdòcù« C_f² KeûA^[ûG aeõ Gjò _\û[ðKê Zò@ûeò

Keòaû _ûAñ c¤ _é[ôaúe aòbò^Ü ù\ge ijûdZûù^A[ûGö G_eò ùjaûe KûeY ùjfû ajêeûÁâúdKµû^úcûù^ ùicû^ue C_ôû\òZ aÉêKê ù~ùZ KcþLyðùe Zò@ûeò Keò aRûeùe @]ôKeê @]ôK fûb_ûAaûe ù~ûR^û Keò ùi @ êiûùe Kû~ðý Keò[û�«òöPú þe gâcòKcûù^ @ù_lûKéZ Kcþ Lyðùe Kû~ðý Keê[ôaûùjZê ajêZ Kµû^ú GVûùe Zûue Rò^òh C_ôû\^Ke«òö Zû�_ùe aòKâd ^òcù« ùcKèòùKû aû _ìaðdìùeû_úd ù\gKê _VûA[û�«òö KûeY Gjû aògße ajêZaWÿaWÿ ù\ge aRûee ^òKUa�ðú @U«ò ù~còZòKò

~êqeûÁâ @ûùceòKû aû ACùeû_ö bûeZùe @Zò KêgkúiìP^û Gaõ _â~êqò aò\ýûe aògûe\ Z[û A¬ò òde @Q«òù~Cñcûù^ Kò ^òRe aê¡òcZû I AõùeRú bûhûùe_ûe\gòðZû ùjZê C_ùbûqûcû^uê Kf ùi�e(CallCentre) cû¤cùe C_ù\gcû^ ù\A[û�«ò I iûjû~ýc¤ Keò[û�«òö GYê Gjû\ßûeû ajêeûÁâúd Kµû^úcûù^_âûd gZKWÿû 50-60 bûM C_ôû\^ cìfý jâûi Keòaûùeilc jê@«ò I ùicû^ue fûbe _eòcûY @ù^KcûZâûùe aé¡ò _ûA[ûGö Zêùccûù^ gêYò @û½~ðý ùjaù~, Gbkò iaê ajêeûÂâúd Kµû^úcûù^ @Q«ò ~ûjûueicê\ûd iµ�òe _eòcûY aòKûùgû àëLú ù\gcû^ueaùRUþVûeêê @]ôKûö G[ôeê Zêùccûù^ ajêeûÂâúdKµû^úcû^ue gqò, _âZò_�ò I _âbûa aòhdùe @ êcû^Keò_ûeê[ôaö

bûeZùe ìZ^ @û[ôðK ^úZòe _âbûa I aògßaûYòRý iõMV^ : 1991 ciòjû _eVûeê bûeZùe^ìZ^ @û[ôðK ^úZò _âYd^ Keû~ûAQòò Gaõ Gjûe_âbûaùe aòbò Ü _âKûe _eòa�ð c¤ NUò@Qòö @]ê ûù\gùe ajê ^ûcò-\ûcò ajêeûÁâúd Kµû^úcû^u \ßûeûC_ôû\òZ aòbò^Ü LûCUò \âaý @]ôKeê @]ôK C_f²ùjC@Qòö \ìei�ûe ùlZâùe ùagþ CùfæLù~ûMý@MâMZò Keò_ûeòQòö ùifêfûe aû ùcûaûAf ù`û þeaýû_KZû aòhdùe icùÉ bf bûaùe @aMZöù\gùe ùa÷ù\gòK cê\âûe MzòZ _eòcûY 2012 RêfûAiê¡û 28,877 ùKûUò WfûeKê aé¡ò _ûAQòö cê\âûÇúZòejûe iÚòe ejòQò; Kò«ê òùdûR^ ùlZâùe ìZ^ @[ð úZòGùZ cûZâûùe ù\g _ûAñ ijûdK ùjûA^ûjó ö kùeùaKûeúcû^ue iõLýû aé¡ò NUòQòö ùcûUûùcûUò bûaùeKjòaûKê Mùf, Rúa^]ûeYe cû^ùe ò½òZ bûaùeC ÜZò _eòflòZ ùjûAQòö

1995 ciòjûùe RûZòiõNe aòbò Ü i\iýcû^uêù^A aògß aûYòRý iõMV^ iéÁò Keû~ûAQò ~ûjûe cêLýKû~ðýûkd ùR òbûVûùe @aiÚòZö Gjò iõMV^e cêLýCù�gý ùjfû, _é[ôaúe aòbò Ü ù\gcû^u c¤ùe \âaý

99

I ùiaû aò òcd Keò aûYòRý Kûeaûe aé¡ò Keòaû Iaògß @[ð úZòKê iê\éXÿ Gaõ icé¡ Keò MXÿò ùZûkòaûGaõ iùaðû_eò aòKûùgû àëLú ù\gcû^ue @û[ðôK iÚòZòùeiê]ûe @ûYòaûö cêLýZü Gjò iõMV^ aògß aûYòRýKûeaûe ùlZâùe Zòù^ûUò _âiw C_ùe MêeêZß _â\û^Keò[ûGö ùiMêWÿòK ùjfû -

1. _é[ôaúe aòbò Ü ù\gcû^u c¤ùe cêq,@aû] I òeù_l aûYòRý Kûeaûe _âPk^ö

2. ù\gMêWÿòK c¤ùe [ôaû \òß_ûlòK aûYòRýeûRò ûcû a\kùe ajê_ûlòK eûRò ûcûe _âa�ð ö

3. aòbò Ü ù\gcû^u c¤ùe _ìaðeê _âPkòZ[ôaû @ûc\û ò Gaõ e¯û ò òdc I KUKYû AZýû\òeCùz\ö

2001 ciòjûùe bûeZ aògß aûYòRý iõMV^ei\iýZû fûb Keò Gjûe òdc I i�ðKê _ûk^ KeòaûKêÊúKéZò _â\û^ Keò@Qòö Gjû_ùe bûeZ Zû�e aûYòRý^úZòùe aòùgh _eòa�ð Keò aògß aûYòRý iõMV^ei�ðûakú @ êiûùe 2001-02 ciòjûùe @ûc\û ò Ie¯û ò ^úZò ùNhYû KeòQò ö _âûd 215Uò _Yý\âaýC_ùe [ôaû KUKYûKê CVûA \ò@û~ûAQò Gaõ KéhòRûZ\âaý I iûcMâúe @]ôK e¯û ò _ûAñ aòbò Ü _\ùl_^ò@û~ûAQòö NùeûA iõMV^ Reò@ûùe @ZýûagýK\âaý ù~_eòKò ù_ùUâûf, WòùRf, _âûKéZòK aû¿ AZýû\òiûcMâúKê @ûc\û ò Keòaû _ûAñ @ êcZò _â\û^ Keû~ûAQòöGjû iù�ß bûeZ aûYòRý iõMV^e Kû~ðýKkû_ aûRMZúKeY úZòeê aòùgh C_KéZ ùjûA_ûeò ûjóö Zû�ecêLý KûeY ùjfû, aògß aûYòRý iõMV^e Kû~ðýùg÷kúGaõ aògß aûYòRý Kûeaûeùe aòKgòZ ù\gcû^uebìcòKû @]ôK Gaõ ùicûù^ Gjûe ^úZò òdcKê ajêcûZâûùe _âbûaòZ Keòaûùe ilc @U«òö aògß aûYòRýKûeaûeùe bûeZe @õg GK _âZògZeê aò Kcþ ejòQòö@ûjêeò c¤ @ûce ù\gúd gòÌ iõiÚûMêWÿòKe C_ôû\^_eòcûY, Kû~ðý \lZû I MêYa�û AZýû\ò ajêeûÁâúdiõiÚû (Kµû^ú)cû^uVûeê @ù^Kûõgùe Kcþ ejêô[ôaûeê

aògß aRûeùe @ûc iõiÚûMêWÿòK ajêeûÁâúd Kµû^úcû^uijòZ _âZòù~ûMòZû KeòaûKê ilc êjñ«òö RMZúKeYI aògß aûYòRý iõMV^e i\iý ùjfû_ùe @ûcù\gùe _é[ôaúe aòbò Ü ù\ge aòbò Ü _âKûe iûcMâú IRò òh_Zâ ajêk cûZâûùe C_fþ² ùjC@Qòö Gjû\ßûeû@ûce ù\gúd mû^ ùKøgk Gaõ gòÌ iõiÚû lZòMâÉùjCQ«ò ö G_eòKò @ûce KéhòRûZ \âaý c¤ VòKþbûaùe aòKâò ùjûA _ûeê ûjó ö

C\ûjeY : eaò ^ûcK GK aýqò aýûueêEY ù^A \òfäúùe GK lê\â iõiÚû ùLûfòQ«òö ùiGVûùe ùUfòbòR^, `ýû^þ, UòCaþ fûAU AZýû\ò_ûAñ \eKûe ùjC[ôaû Kû_ûiòUe Zò@ûeò Keò[û�«òöùi _âûd 20 RY Kcð·eúuê ^òùdûRòZ Keò iaêLyð ZêfûA iûeòaû_ùe cûiKê _ûLû_ûLô 1,00,000Uuû _~ýð« ùeûRMûe Keò @ûiê[ôùfö Kò«ê ZûueiõiÚû 2011 ciòjû _eVûeê (bûeZùe aògß aûYòRýiõMV^e i\iýZû fûb ) Kû_ûiòUee aòKâòùeùNûe \ê�òð^e i¹êLú^ ùjûAQòö KûeY ^ìZ^ ^òdc@^êiûùe aòbò^Ü _âKûe ajêeûÁâúd Kµû^ú ZûuVûeêajêZ Kcþ cìfýùe ùUfòbòR^þ Kµû^úcû^uêKû_ûiòUe ù~ûMûAaû KûeYeê eaòu aýaiûd cû¦û_Wÿò~ûAQòö ùaû]jêG KòQò \ò^ c¤ùe eaò ZûuegòÌ iõiÚûKê a¦ KeòaûKê aû¤ ùjùaö aýûùUeú,Kû_ûiòUe, _äûÁòKþ Rò^òh, ùLk^û, Uûdûe,\êMÛRûZ\âaý I a^ÆZò ùZf AZýû\òe C_ôû\^ iõiÚûMêWÿòKRMZúKeY \ßûeû ajêk cûZâûùe lZòMâÉ ùjûAQ«ò,Gaõ bûeZùe Gjû\ßûeû GK iõKUR^K _eòiÚòZòiéÁò ùjûAQòö KûeY Gbkò lê\â gòÌ iõiÚûMêWÿòKùeajêZ cûZâûùe gâcòK Kû~ðýeZ ( _ûLû_ûLô 2ùKûUò) ö Gjò iõiÚû iaê ù\aûkò@û ùjûA a¦ùjûAMùf ùijò gâcòKcûù^ ùaKûe ùjûA~òùaö

Gj òia ê _e òù_ âlúùe @ûce ù\gúdKµû^úcû^u K�ðaý ùjCQò, ùicû^u \ßûeû C_ôû\òZùjC[ôaû aòbò^Ü iûcMâú I ùiaûe \lZû aé¡ò Keòaû

100

ijòZ C_ôû\òZ _eòaýd Kcþ eLôaû @ûagýK öù~_eòKò @ûù¸cûù^ ajêeûÁâúd Kµû^úcû^u ijòZ_âZòù~ûMòZû Keò_ûeòaû ö Zû� ùjùf ~ûA @ûc ù\gùeC_ôû\òZ aòbò Ü iûcMâúe aògß aRûeùe @]ôKeê @]ôKPûjò\û aé¡ò_ûAaû iùw iùw bûeZ c¤ G[ôeê ~ù[Áiêaò]û iêù~ûM _ûA_ûeòùa ö

_âgÜûakú 1. òcÜfòLôZ _âgÜMêWÿòKe C�e ùfLöö

(i) @û[ôðK aòKûg Kjòùf K�Y aêS ?(ii) cê�_òQû @ûd Kò_eò @ûKk^ Keû~ûG ?(iii) @û[ôðK aòKûge _eòcû_ @ ê~ûdú bûeZ I ~êqeûÁâ @ûùceòKû ùKCñ ùKCñ ùgâYúe ?(iv) bûeZ @ êieY Keê[ôaû @û[ð úZòK aýaiÚûe ^ûc K�Y ?(v) RMZúKeY Kjòùf K�Y aêSû~ûG ?(vi) bûeZùe Kéhò ùKCñ cûfòKû^ûe @«ðbêq ?(vii) @û[ôðK C\ûeúKeY ^úZò bûeZùe ùKùaVûeê _âPk^ ùjfû ?(viii) aògß aûYòRý iõMV^ ùKùaVûeê I ùKCñVûùe iéÁò ùjfû ?(ix) 1991 ciòjûùe @ûc ù\gùe cê\âûÇúZò ùKùZ [ôfû ?

2. iõlò Uò®Yú ùfL ö

(i) @û[ôðK aòKûg (ii) C\ûeúKeY (iii) aòKûùgû àëLú ù\g

(iv) RMZúKeY (v) aòKgòZ ù\g (vi) NùeûAKeY

(vii) cògâ @[ð úZò (viii) aògß aûYòRý iõMV^ (ix) 2001-02 @ûc\û ò I e¯û ò ^úZò

3. _û[ðKý \gðû@ ö(i) RûZúd @ûd I cê�_òQû @ûdö(ii) aòKûùgû àëLú ù\g I aòKgòZ ù\g ö(iii) ieKûeú cûfòKû^û I NùeûA cûfòKû^û ö

§§§

@ûùceòKúd aRûeùe bûeZúd _âÉêZfêMû_Uûe ·jò\û ö bûeZúd Kµû^úcû^u \ßûeû _âÉêZRò þiþ I @^ýû^ý iûUþð _ýû�þ AZýû\ò @ûùceòKúdcû^ucêLý _i¦ I Gjû ùiVûùe PXÿû \ûcþùe aòKâòKeû~ûA[ûGö

101

\ßòZúd @¤ûd@[ðù ÷ZòK aýaiÚû

_â[c _ûV : \eaé¡ò

(K) \e aé¡ò : @ûRòKûfò @ûù¸cûù^ icùÉaRûeeê aòbò Ü _âKûee iûcMâú KòYòaû ùaùk ù\LôêQêKòùiMêWÿòKe cìfý aû \e Kòbkò bûaùe \ò Kê\ò aé¡ò_ûAaûùe fûMòQòö G_eò ùjaûe KûeY K�Y? ieKûeGjûe òd«Y _ûAñ K�Y _\ùl_cû^ MâjY Ke«ò?Gjò iaê aòhdKê aêSòaûKê ùjùf @ûcKê \eaé¡ò iµKðòZaòbò Ü aòhdMêWÿòKê @ûùfûP^û KeòaûKê ùjaö

_â[cZü \e aé¡ò K�Y ? Gjû Kò_eò bûaùe^òeì_Y Keòaû ? iû]eYZü \e aé¡ò \êA _âKûe_¡Zòùe òeì_Y ùjûA[ûGö ~[û : 1. _ûAKûeú \eiìPK 2. LûCUò \e iìPK ö

1. _ûAKûeú \e iìPK : _ûAKûeú \eiìPKùe ù\ge C_ôû\òZ icÉ cêLý \âaýMêWÿòK iõgæòÁöa�ðcû^ @ûc ù\gùe _ûLû_ûLô 460Uò \âaýKê _ûAKûeú\e iìPK _âÉêZ Keòaû _ûAñ aýajûe Keû~ûC@QòöLûCUú \e iìPK _ûAñ LûCUòcûù^ aýajûe Keê[ôaûaòbò Ü \âaýMêWÿòKê aò·eKê ò@û~ûC@Qòö Gjû iû]ûeYZüaòbò Ü gâcòKùMûÂú aýajûe Keê[ôaû \âaýKê ù^A _âÉêZùjûA[ûGö \eaé¡ò \eiìPKKê ù^A ^òeì_òZùjûA[ûGöGjò _âKâòdû @ ê~ûdú ù\gùe aòKâò ùjC[ôaûaòbò Ü \âaý I ùiaûe \e GK ò�òðÁ ahðùe ~ûjû@ûKk^ Keû~ûG ZûKê 100 ùaûfò ]eò _ea�ðúahðcû^uùe Cq \âaý I ùiaûe cìfý ~ûjû jêG ùi[ôeêùijò ahðe iìPK ò¡ðûeòZ jêGö Gjò ^�òðÁ ahðKê cìkahð ùaûfò ]eû~ûGö C\ûjeYÊeì_, ~\ò cìkahð

Zêk^ûùe _e ahð aòbò Ü \âaý I ùiaûe cìfýùe 25

_âZògZ aé¡ò ùjfû ùZùa Cq ahð (\ßòZúd ahð)e\eiìPK cìk ahðe 100 eê 125 Kê aé¡ò ùjfû ùaûfòKjòaûKê ùjaö ù\ge _ûAKûeú \eiìPK aXÿòaû gêbflY êùjñö Gjû ù\ge C_ôû\^ ùlZâùe _âZòKìk_âbûa _KûA[ûGö Gjû\ßûeû LûCUò \eiìPK aXÿòaûiùwiùw @ûùccûù^ KòYê[ôaû aòbò Ü _âKûe iûcMâúcjwû jêG I Gjû @ûce ù\÷^¦ò^ Rúa^~û_^_âYûkúùe _âbûa _KûA[ûGö

\e aé¡òòe KûeY : aòbò Ü KûeYù~ûMêñ \eaé¡ò NUò[ûG ö ùi[ôeê \êAùMûUò cêLý KûeYòcÜùe a�ð û Keû~ûAQò ö

1. Pûjò\û @ ê~ûdú _~ðýû¯ _eòcûYùe ùKøYiò\âaýe ù~ûMûY i¸a ùjùf ùijò \âaý aû ùiaûecìfý aé¡ò NUò[ûGö C_ôû\^ ùlZâùe K�ûcûfe \e,gâcòK cRêeú, cûfþ _eòaj^ Lyð AZýû\òe aé¡òò ùjùfaòbò Ü _âKûee \âaý I ùiaûe \e aé¡ò jêGö

2. ùaùkùaùk aòbò Ü @iûcûRòK Z�ßcû^ueùa@ûA^ Kû~ðýù~ûMêñ aòbò Ü \âaýe cìfý aé¡ò NUò[ûGöKkûaRûeú, cjRê\Kûeú @û\ò aýqòcûù^ @ûA^þKê@cû^ý Keò @ù^K icdùe aRûeùe aòbò Ü \âaýe@~[û cìfý aé¡ò NUûA[û�«ò ö ~\ò RùY aýaiûdúaû C_ôû\^Kûeú ùKøYiò \âaýKê ùa@ûA^ bûaùecjRê\ Keò eL«ò Zû�ùjùf aRûeùe Cq \âaýeKéZâòc @bûa iéÁò ùjûA[ûGö LûCUòcû^ue Pûjò\û

102

@ ê~ûdú Cq \âaý aRûeùe C_f² jêG ûjóö iêZeûõùiùZùaùk ùi \âaýe @ùjZêK cìfý aé¡ò NUò[ûGöcê û`ûùLûe aýaiûdú, cjRê\Kûeú @û\ò aýqòcûù^Gjò cìfý aé¡ò _ûAñ \ûdú @U«òö ieKûeu ^òdc@cû^ý Keò Gcûù^ òR ùMû\ûcùe ùKøYiò \âaýKêcjRê\ Keò aRûeùe Cq \âaýe KéZòâc @bûa iéÁòKeò LûCUòcû^uê ùgûhY Keò[û�«òö

\e ^òdªYe @ûagýKZû @Qò Kò ? :iû]ûeYZü \eaé¡ò ùjaû ù\g _ûAñ cwkKe êùjñöGjû ù\ge aòKûge _âZòa§K @ùUö cûZâ iaê \eaé¡òù\ge _âMZòùe aû]û iéÁò Keò^[ûGö ÊÌ \eaé¡òù\g _ûAñ cwkcd ùjûA[ûGö KûeY Gjûù~ûMêñC_ôû\^Kûeúcûù^ KòQò @]ôKû @ûd Keò[û�«ò Gaõùijò \âaýMêWÿòKê @]ôK cûZâûùe C_ôû\^ Keòaû _ûAñùPÁòZ ùjûA[û�«ò ö Gjû\ßûeû c¤ KûeLû^ûùe^òùdûRòZ gâcòK ùgâYúu cRêeúùe aé¡ò NUò[ûGöKò« ê ] ôùe]ôùe \e aé¡ ò @]ôKû ùjùf Gjûaýaiûdúcû^u _ûAñ @]ôKeê @]ôK fûbe iêù~ûMiéÁò Keò[ûGö ùZYê KòQò fûbùLûe aû cê^û`ûùLûe@iû]ê aýaiûdú Gjò \eaé¡òe iêù~ûM ù^A ùa@ûA^bûaùe Cq \âaýMêWÿòKê @~[û cjRê\ Keò eLôaRûeùe KéZâòc @bûa iéÁò Ke«ò Gaõ ùiMêWÿòKê PXÿû\eùe aòKâd Keò @]ôKeê @]ôK fûb _ûA[û�«òö\eaé¡ò LûCUòe iû]ûeY Rúa^~û_^ _âYûkúKê _âbûaòZKeò[ûGö iû]ûeY òZý aýajûe ù~ûMý _\û[ðMêWÿòK~[û- ·Ck, Wûfò, ùZf, @Uû, \êMþ] AZýû\òe \eaé¡òLûCUòcû^uê Lêaþþ aû]ô[ûGö GYê aòbò Ü Rò òhMêWÿòKe\e aé¡òKê òdªY Keòaû _ûAñ ieKûe aòbò Ü icdùebò^Ü bò^Ü _\ùl_ ù^A[û�«òö ùiMêWÿòK ^òcÜùe@ûùfûP^û Keû~ûA@Qòö

1. cê\âûMZ _âZòKûe : ù~ùZùaùk @ûcù\gùe \eaé¡ò ùjûA[ûG, @ûce iùaûðy aýûubûeZúd eòRbð aýûu ù\gùe cê\âû _âPk^KêiõKêPòZ Keò[ûGö eòRbð aýûue Gjò ^úZò `kùe

ùfûKcû^u _ûLùe cê\âûe _eòcûY jâûi _ûG Iùicû^ue Kâd Keòaûe aû aýd Keòaûe lcZû jâûiùjûA[ûG Gaõ Gjû\ßûeû \eaé¡ò KòQò cûZâûùe òdªòZùjûA[ûGö

2. eûRÊ iõKâû« _âZòKûe : ieKûe\eaé¡òKê òdªY Keòaû _ûAñ aòbò Ü icdùe aòbò ÜUòKi aýaiÚû fûMê Keò[û�«òö Gjò aýaiÚû iû]ûeYZüCy @ûd aMð aýqòaòùgh I aòbò Ü LûCUò \âaý C_ùeaiû~ûA[ûGö UòKiù~ûMêñ ùfûKcû^u _ûLùe akKû@ûde cûZâû Kcþ jêG Gaõ ùfûKcû^ue Kâdgqò c¤iõKêPòZ ùjûA[ûGö Gjû \e aé¡òKê ùeûKòaûùeijûdK jêGö

3. iû]ûeY a�^ aýaiÚû : \eaé¡òicdùe ieKûe iû]ûeY a�^ aýaiÚû \ßûeûùfûKcû^uê òZý aýajû~ðý \âaý ù~ûMûA[û�«òö Gjûiû]ûeYZü Meòa aû \ûeò\âý iúcûùeLûVûeê òcÜùe[ôaû ùfûKcû^u _ûAñ C�òÁ ö aRûe \eVûeê ùXeKcþ \ûcùe ùicû^uê ·Ck, ùZf, Pò ò, Mjc,Kòùeûiò ò @û\ò ù~ûMûA \ò@û~ûGö

C\ûjeY : (Mûñ Mjkùe ùfûKcû^uê \êAUuò@û ·Ck _â\û^)ö Gjû\ßûeû \eaé¡ò KòQòcûZâûùe òdªòZ ùjûA[ûGö

4. gûi^MZ \e aýaiÚû : \eaé¡òicdùe @iû]ê aýaiûdú aû C_ôû\^Kûeúcûù^ùa@ûA^ bûaùe aòbò^Ü LûCUò \âaýMêWÿòKê cjRê\Keò eLô[û�«òö ùZYê ùiMêWÿòK aRûeùe C_f² ^ùjûA_ûeòaû KûeYeê @ùjZêK cìfý aé¡ò NUò[ûGöùi[ô_ûAñ ieKûe Gbkò _eòiÚòZòKê ^òdªY Keòaû_ûAñ aòbò^Ü ^òZý aýajû~ðý _\û[ðMêWÿòKe \e iÚòeKeò ùijò \eùe aòKâd Keòaû _ûAñ ^òù�ðgù\A[û�«òö @ûkê, Kòùeûiò^þ, Pò^ò, ù_ùUâûf, e§^Mýûiþ _âbéZò \âaý _ûAñ ieKûe G _âKûe \e òdªYaýaiÚû MâjY Keò[û�«ò ö

103

1. òcÜfòLôZ _âgÜMêWÿòKe C�e _â\û^ Ke ö

(i) \eaé¡ò Kò_eò òeì_Y Keû~ûG?(ii) @ûc ù\gùe ùKùZùMûUò \âaýKê _ûAKûeú \eiìPK _âÉêZ Keòaûùe aýajûe Keû~ûG?(iii) LûCUò \eaé¡ò ùjùf ùKCñcûù^ @iêaò]û ùbûM Ke«ò?(iv) aRûeùe ùKøYiò iûcMâúe ù~ûMûYVûeê ·jò\û @]ôKû ùjùf Kò _âKûee _eòiÚòZò iéÁò ùja?(v) bûeZe iùaðûy aýûue ^ûc K�Y?(vi) cjRê\Kûeú KûjûKê Kj«ò?(vii) LûCUò KòYê[ôaû Rò òh ùKùZùaùk cjwû jêG?(viii) iû]ûeY a�^ aýaiÚû K�Y?

2. iõlò Uò®Yú ùfL ö(i) òZý aýajû~ðý \âaý(ii) \eaé¡ò(iii) _ûAKûeú \eiìPK(iv) LûCUò \eiìPK(v) \eaé¡ò ùeûKòaûe eûRÊ _âZòKûe

§§§

_âgÜûakú

104

LûCU ò iùPZ^Zû (Consumer

Awarness) : @ûù¸cûù^ icùÉ aRûeùeC_ôû\^Kûeú aû C_ùbûqû jòiûaùe @õgõMâjYKeò[ûCö Pûh, KkKûeLû^û Gaõ ùiaû ùlZâùeKû~ðý AZýû\ò \ßûeû @ûù¸cûù^ C_ôû\^Kûeúbûùa_eòMYòZ ùjfûùaùk, aRûeeê Rò^òh_Zâ KâdKfûùaùk aû ù~ùKøYiò ùiaû c¤ Kâd Kfûùaùk@ûùc icùÉ C_ùbûqû aû LûCU ò ùaûfò _eòMYòZùjCö \âaý Kò´û ùiaûKê aýajûe ^òcù« Kâd Keò_âZýl aû _ùeûlbûùa @ûcôiù«ûh fûb Keê[ôaûaýqòaòùghuê C_ùbûqû aû LûCUò ùaûfò Kêjû~ûGö_âZò\ò^ _âûd iaêùaùk @ûù¸ icùÉ aRûeeê KòQò^û KòQò \âaý Kâd Keò[ûCö C\ûjeYZü - ·Ck,@ûkê, Wÿûfò , ùZf, _eòaû, âòRþ, ùUfòbòR þ, KµêýUeAZýû\ò Kâd Keò aòùKâZûKê @ûùc ùijò iaê Rò^òhecìfý _â\û^ Keò[ûCö Kò«ê ùaùkùaùk ù\Lû~ûGù~ Gjò aòùKâZû @ûcKê Leû_ Rò òh aû cû_ IR^ùeKcþ Rò^òh aû ^Kfò \âaý _â\û^ Kò´û ^ò¡ðûeòZ \eVûeê @]ôK \e ]û~ðý Keò ùgûhY Keò[û�«òö ùZYêaRûeeê aòbò^Ü \âaý I ùiaû Kâd Keòaû icdùe@ûcKê iZKðZûe ijòZ \âaýe MêY ,\e, cû_ I IR^_âZò flý eLôaûKê ùjaö ieKûe c¤ LûCUòcû^ueiêelû ^òcò� aòbò^Ü _âKûee @ûA^þKû^ê^ _âYd^KeòQ«ò ~ûjû i´§ùe @ûc icÉue ^òcÜZc mû^ejòaû GKû« @ûagýKö

LûCUò ùgûhYe _âKûe ùb\ : @ûù¸cûù^icùÉ RùY RùY LûCUòö aRûeeê @ûùc aòbò^Üicdùe aòbò Ü Kòice \âaý aû ùiaû Kâd Keò Zû�a\kùe cê\âû _â\û^ Keò[ûCö Gjò \âaýcû^u c¤ùe

·Ck, @ûkê, Wûfò, iûAùKf, âòRþ, Kûeþ, KµýêUe@û\ò aÉê [ôfûùaùk, ùiaûMêWÿòK c¤ùe aýûu,_eòaj^ ùiaû, aúcû ùiaû AZýû\ò @«bêðêqö @]ê ûaòbò Ü Kµû^úcûù^ ùicû^u C_ôû\òZ \âaý I ùiaûe_âiûe _ûAñ LaeKûMR,ùUfòbòR þ,ùeWÿòI, A�eù^Uþ,AZýû\òKê aýajûe Keò LûCUòcû^uê _âbûaòZ Keò[û�«òöùZYê RùY LûCUò aRûeeê ùKøYiò \âaý aû ùiaû KâdKfûùaùk ZZþi´§úZ aòùgh mû^ eLôaû @ûagýKö^ ùjùf òRe @mZûù~ûMêñ aòùKâZûcû^u \ßûeû ajêicdùe VKò~òaûe i¸ûa^û ejòQòö Gjò iaê ùgûhYe_âKûe ùb\ òcÜùe _â\� Keû~ûAQòö

1. Cy \e : ieKûeu ò¡ðûeòZ \eVûeê@]ôK cìfýùe aòKâò Keòaû \ßûeû LûCUò ùgûhòZùjûA[ûGö @iû]ê aýaiûdúcûù^ aòbò^Ü icdùeùKøYiò \âaýKê ùa@ûA þ bûùa cjRê\þ Keò aRûeùeKéZâòc @bûa iéÁò Keò[û�«ò I ùijò \âaýMêWÿòKê ò¡ðûeòZcìfýVûeê @]ôK cìfýùe aòKâd Keòaû \ßûeû LûCUò@~[ûùe lZòMâÉ ùjûA ùgûhYe gòKûe ùjûA[ûGö

2. Kcþ IR^ I _eòcû_K: ajêZ icdùeù\Lû~ûG ù~, aRûeùe aòKâ ò ùjC[ôaû aòbò^Ü\âaýMêWÿòKe IR^ VòKþ [ûGö @iû]ê aýaiûdúcûù^^Kfò aUKeû aû IR^e _eòcû_K aýajûe KeòKcþ IR^e Rò^òh LûCUòcû^uê _â\û^ Keò ùgûhYKeò[û�«òö

3. ^òcÜcû^e \âaý : LûCUòcûù^ ^òRe@mZûagZü ajê icdùe aRûeeê òcÜ cû^e Rò òhKâd Keò @iêaò]ûùe _Wÿò[û�«òö ùicûù^ G[ô_ûAñRò òhe _êeû cìfý _â\û^ Keò c¤ G[ôeê ùKøYiò fûb_ûA [û�«ò ö G_eòKò Cq òcÜ cû^e \âaýKê aýajûe

\ßòZúd _ûV : LûCUò iùPZ^Zû

105

Keòaû \ßûeû ùicû^u Rúa^ aò_^Ü c¤ ùjaûei¸ûa^û [ûGö ~[û : C\ûjeY - Kfò Jh] ùia^aû òcÜcû^e ùÁûbþ aû Mýûi Pêfûe aýajûe \ßûeûcYòh céZêý cêLùe _Wÿòaûe i¸ûa^û [ûGö

4. Kfò \âaý : @ù^K icdùe @ûùccûù^aRûeê \âaý Kâd Kfûùaùk @mZûagZü Kfò iûcMâú_ûA[ûCö iû]ûeYZü Gjò ^Kfò aû ù\ûjeûiûcMâúMêWÿòKe cû^ òcÜ]eYeö ùZYê GjûKê Kâd Keòaû\ßûeû LûCUò C_KéZ ^ùjûA ùgûhòZ ùjûA[ûGö ~\òIGjò \âaýMêWÿòKê Kâd Keòaû _ûAñ LûCUòuê iVòKþ MêYaògòÁ \âaýe @ûKk^ cìfý ù\aûKê ùjûA[ûGö

5. @_cògâ òZ \âaý : a�ðcû^ ~êMùe@_cògâòZ \âaý C_f² ùjaû GK iû]ûeY NUYûö·Ckùe ùMûWÿò, Pû�ùe PcWÿû Mê�, ù_ùUâûfùeKòùeûiò þ AZýû\ò cògûA @_cògâòZ \âaý _âÉêZ Keû~ûGGaõ LûCUòcû^uê Gjû aòKâd Keò ùgûhY Keû~ûGö

6. KéZòâc @bûa: ùaùkùaùk cê û`û ùLûeZ[û @iû]ê aýaiûdúcûù^ fûbùLûe cù^ûaé�ò eLôùMû\ûcùe aòbò Ü _âKûee \âaýKê cjRê\ Keò ùa@ûA^bûaùe ùiMêWÿòKe KéZòâc @bûa iéÁò Keò[û�«ò öGjû\ßûeû LûCUò PXÿû \eùe aòbò Ü _âKûee Rò òhKòYò ùgûhòZ ùjûA[ûGö

7. \âaý C_ùe òeû_�û PòjÜ/ùcûjee@bûa : aRûeùe còkê[ôaû aòbò^Ü aÉêMêWÿòKùeòeû_�ûR òZ ùcûje aû PòjÜ eLôaû aû�^údö Kò«ê

@ûRòKûfò ajêZ Kµû^ú _âZòù~ûMòZûcìkK cù^ûbûa ù^AiûcMâú _âÉêZ Kfûùaùk G _âKûe ^òeû_�ûR^òZùcûje aû PòjÜ fMûA ^[û�«òö Z�ßûeû LûCUò CqiûcMâú Kâd Keò aýajûe Kfûùaùk aòbò Ü \êNðUYûei¹êLú^ ùjûA[û�«ò aû ùaùkùaùk céZêý cêLùe_Wÿò[û�«òö

8. cò[ýû aû @iµì�ð Z[ý: C_ôû\^Kûeú IaòùKâZûcûù^ ùicû^ue \âaý iµKðùe cò[ýû aû @iµì�ðZ[ý aòbò Ü _âKûe aòmû_^ cû¤cùe _âPûe Keò[û�«òö

iû]ûeYZü Gjò Kû~ðýKâcùe C_ôû\òZ \âaýe MêY, cû^,aògßi^údZû, òeû_�û I icd iúcû AZýû\ò aòhdùeiVòK CùfäL Keò [û�«ò ~�ßûeû Gjû Kâd Keò LûCUòòRe ÊûiÚý I òeû_�ûKê aò_ Ü Keò[ûGö

9. aòKâò _ea�ðú @ijù~ûM Gaõ @Zé Keùiaû : @ù^K icdùe ù\Lû~ûG ù~ aòùKâZûLûCUòKê ùKøYiò \âaý aòKâd Keòaû _ìaðeê aòKòâ _ea�ðúùiaûe icÉ iêaò]û ù~ûMûAù\aû _ûAñ _âZògîZòù\A[û�«òö @[P _ea�ðú icdùe Cq ùiaû_ûAaû_ûAñ LûCUò @ic[ð jê@«ò Kò û ^û^û _âKûe @iêaò]ûei¹êLú^ ùjûA[û�«òö @ûRòKûfò @ûù¸cûù^ ù~ùZiaêùiøLú^, @ûeûc\ûdK LûCUò \âaý ~[û-ùUfòbòR^,cUe iûAùKf, KµêýUe, ùcûaûAf ù`û^þ,ùe âòRùeUe, Kûe @û\ò aýajûe KeêQê ùiMêWÿòKeaòKòâ _ea�ðú ùiaû iVòKþbûùa C_fþa] ùjC^ûjòñö

LûCUò ùgûhòZ ùjaûe KûeY: LûCUò aòbò ÜC_ûdùe ùgûhòZ ùjûA[û�«òö ùiMêWÿòK ^òcÜùe@ûùfûPòZ ùjCQòö

1. ÊÌ iûleZû: LûCUò ùgûhYe GK cêLýKûeY @ùUö bûeZ bkò GK aòKûùgû àëLú ù\gùeLûCUòcû^ue iûleZû jûe @Zò Kcþö ùZYê ùicûù^aRûee jûfPûf ~[û: aRûeùe Kò _âKûe \âaý còkêQòI Zû�e \e ùKùZ ùjaû K[û AZýû\ò aòhdùe @ûù\øiùPZ^ ^ [û�«òö

2. iúcòZ Z[ý : ùMûUòG \âaý aû ùiaûeC_ôû\òZ cìfý ùKùZ I @û êiwòK Lyð AZýû\òKê cògûAùiMêWÿòK ùKùZ \eùe aòKâò Keû~òa AZýû\ò iaòùghZ[ý LûCU òc û^ue mûZiûeK ê LaeKûMR,ùUfbòR^þ I A�eù^Uþ @û\ò cû¤cùe @Yû~òaû@ûagýKö @ûc ù\ge LûCUòcû^ue ^òKUùe G_âKûe aRûe i´§òZ mû^ Lêaþ iúcòZö ùi[ô_ûAñGVûùe LûCU òcûù^ @] ôKe ê @] ôK ùgûh òZùjûA[û�«òö

106

(3) iúcòZ _âZòù~ûMòZû: iû]ûeYZü bûeZbkò aòKûùgû àëLú ù\gcû^uùe aòbò Ü \âaý C_ôû\^ùe@ÌiõLýK C_ôû\^Kûeú [û@û«òö ùi[ô_ûAñ aRûee\e ^ò¡ðûeY I ù~ûMûYùe ùicû^ue GKPûUò@ûaýaiÚû ù\Lû ù\A[ûGö Gjû\ßûeû aRûeùe Rò òh_Zâe\e\ûc Cyùe eùj I LûCUòKê @~[û Lyðû« ùjaûKê_Wÿ ò[ûGö Gbkò @aiÚûùe aòbò^Ü Rò^òhe \e^ò¡ðûeYùe C_ôû\^Kûeú I aýaiûdúcûù^ @]ôKlcZûgúk ùjûA[û�«òö

4. iúcòZ ù~ûMûY: ù~ùZùaùk aRûeùeC_ôû\òZ iûcMâúMêWÿ òKe ù~ûMûY Pûjò\û cêZûaKùjûA_ûùe ^ûjó ùiùZùaùk LûCUò ùgûhòZùjûA[û�«òö Gjûe iêù~ûM ù^A C_ôû\^Kûeú IaòùKâZûcûù^ còkòcògò aòbò Ü Rò òhKê ùa@ûA^bûùacjRê\ Keò eLô aRûeùe Cq Rò òhe KéZòâc @bûaiéÁò Ke«ò I LûCUòKê Cy \eùe Cq Rò òh KòYòaûKêaû¤Keò ùgûhY Ke«òö

LûCUò iùPZ^Zû : LûCUòcû^ue iêelû_ûAñ _â ûPú^ Kûkeê aòbò^Ü aýaiÚûcû^ MâjYKeû~ûA[ôfûö ùKø�òfýu @[ðgûÈùe G aòhdùeicýKþ ]ûeYû còùkö @û]ê òK ~êMùe \ßòZúd aògß~ê¡_ùe LûCUòcû^u iêelû _ûAñ Aõf�ùe _â[c LûCUò@ûù¦ûk^ cê� ùUKò[ôfûö _ùe 1962 ciòjûùe~êqeûÁâ @ûùceòKûùe LûCUòcû^ue @]ôKûe i´§ùeGK AÉûjûe _âKûg _ûA[ôfûö eûf þ ^û\e ùjCQ«òLûCUò c� I @ûù¦ûk^e R à\ûZû Gaõ _âZòahð cûyð15 ZûeòLKê �aògß LûCUò @]ôKûe� \òaieìù_ _ûk^Keû~ûCQòö

LûCUòe @]ôKûe I K�ðaý : _ìaðeêLûCUòcûù^ Kòbkòbûùa aRûeeê \âaý I ùiaû KâdKfûùaùk aòbò^Ü aýaiûdú ùMûÂúcû^ue ùgûhYegòKûe ùjûA[û�«ò Zûjû @ûùfûP^û Keû~ûAQòö GjòùgûhYeê cêq ùjaû _ûAñ LûCUòcûù^ ùicû^ue

aòbò^Ü @]ôKûe I K�ðaý i´§ùe iùPZ^ ejòaû@ûagýKö

@]ôKûe : bûeZúd @ûA^ aýaiÚûùeLûCUòcû^ue @]ôKûe i´§ùe aòÉéZ aòaeYú ejòQòöùiMêWÿòK c¤ùe aRûeùe C_f² ùjC[ôaû aòbò Ü\âaý I ùiaûe MêY, aògê¡Zû, iûc[ýð I \e AZýû\òeiVòKþ Z[ý, òRe Azû @ ê~ûdú aRûeeê \âaý Iùiaû Kâd, LûCUò @bòù~ûMêWÿòKe gêYûYò I iVòKþ Gaõicùdû_ù~ûMú aòPûe AZýû\ò @«bêðqö Gjò iaê@]ôKûeKê iûaýÉ Keòaû _ûAñ LûCUòcûù^ i\û Z_ôeùjaû CPòZþö

K�ðaý: C_ùeûq @]ôKûeMêWÿòKê Kû~ðýKûeúKeòaûKê ùjùf LûCUòcûù^ ùicû^ue aòbò Ü K�ðaýiµKðùe @aMZ ùjaû òjûZò Reêeú @ùUö ùKøYiò\âaý aû ùiaû Kâd Keòaû icdùe ù\de _âû òeiò\ cûMòaû @ûagýKö iùaðû_eò aýaiûdúcû^ueùgûhY aòeê¡ùe LûCUò c� aû LûCUò iõMV^(Consumer Forum) Reò@ûùe ùicû^ue \ûaòC_iÚû_^ Keòaû CPòZö

LûCUò iêelû @ûA^þ I _âZòKûe : LûCUòiêelû ^òcù« ieKûe cêLýZü Zòù^ûUò C_ûd@af´^ KeòQ«òö ~[û: LûCUò iêelû @ûA^e_âYd^, @ûA^e _âùdûM Gaõ gòÌ aòKûg ùlZâùe^ìZ^ KûeòMeú ^òdce @^êieY ö LûCUò iêelû_ûAñ ieKûe _ûfðûùc�ùe aòbò^Ü @ûA^ _âYd^Keòaû iùwiùw @ù^K [e Cq @ûA^eiekúKeY _ûAñ _eòa�ð^ @ûYòQ�«òö iû]ûeY a�^_âYûkú cû¤cùe òZý aýajû~ðý \âaýe a�^ aýaiÚûKeû~ûAQ òö g òÌ a òK ûg ùlZ âùe Kûe òMeú^òdcû^ê~ûdú aòbò^Ü _â~êq \âaý C_ùe MêYcû^eùcûje fMûAaû aû¤ZûcìkK Keû~ûAQòö LûCUòiêelû ^òcù« ieKûe GK ZòâÉeúd iõiÚû aòbò^ÜRòfäû, eûRý I RûZúd Éeùe iÚû_^ KeòQ«òö Zûjûe^ûc ùjfû LûCUò aòaû\úd _âZòaò]û^ iõiÚû(Consumer Disputes Redressal Agencies)ö

107

Gjò iõiÚûMêWÿòK LûCUòcû^ue aòbò Ü @bòù~ûM C_ùeùicû^ue gêYûYò Zò ò cûi c¤ùe ù\aûe aýaiÚû@Qòö Gjò @ûA^ akùe eûRý I ùK¦â ieKûeu@]ô^ùe LûCUò KfýûY i´§úd aòbò^Ü aòbûMcû^iÚû_^ Keû~ûA LûCUòcû^u iêelû ^òcù« aòbò^ÜKû~ðýû êÂû^ MâjY KeêQ«òö

Gjò @ûA^ @ ê~ûdú @ûc ù\gùe Zò òÉeúdLûCUò @\ûfZcû^ iÚû_^ Keû~ûAQòö RûZúd ÉeùeGjûKê RûZúd LûCUò Kcòg^ Kêjû~ûGö Gjûe Kû~ðýûkd\òfäúVûùe @aiÚòZö eûRý Éeùe Kû~ðý Keê[ôaû iõiÚûKê�eûRý LûCUò Kcòg^� Kêjû~ûGö Gjû @ûc eûRýe

eûR]û^ú bêaù^gßeùe @aiÚòZ Gaõ Ròfäû Éeùe Kû~ðýKeê[ôaû LûCUò @\ûkZKê Ròfäû aòPûe c� (Dis-

trict forum) ùaûfò Kêjû~ûG ö @ûc ù\gùe 24Wÿòùi´eKê RûZúd C_ùbûqû \òai aû RûZúd LûCUò\òaieìù_ _ûk^ Keû~ûGö 1986 ciòjûe Gjò \ò ùebûeZe _ûfðûùc�ùe LûCUò iêelû @ûA^ _â[c [e_ûAñ ÊúKéZò fûb Keò[ôfû ö Gjû_ùe G \òMùe KâcûMZC ÜZò _eòflòZ ùjùf c¤ Gùa iê¡û Gjû c ÚeMZòùe _eòPûk òZ ùjCQòö ùghùe GZòK òKêjû~ûA_ûùe ù~, LûCUòcû^ue iKâòd ijù~ûM \ßûeûjó LûCUò KfýûY I iêelû ùjûA_ûeòaö

_âgÜûakú1. òcÜfòLôZ _âgÜMêWÿòKe C�e _â\û^ Keö

(a) LûCUò iùPZ^Zûe @ûagýKZû K�Y?(b) ^Kfò aû ù\ûjeû iûcMâú Kjòùf K�Y aêS aêSû~ûG?(c) \âaýe C_ôû\^ ùlZâùe GKPûUò@û aýaiÚû ùKùZùaùk ù\Lû\òG?(d) Aõf�ùe LûCUò @ûù¦ûk^ ùKùa ùjûA[ôfû?(e) ~êqeûÁâ @ûùceòKûùe LûCUò @]ôKûe @ûA^e _â[c AÉûjûe ùKùa _âKûgòZ ùjûA[ôfû?(f) _âZò ahð ùKCñ \ò Kê �aògß LûCUò @]ôKûe \òai�eìù_ _ûk^ Keû~ûG?(g) RòfäûÉeúd LûCUò @\ûfZKê K�Y Kj«ò?(h) @ûc ù\gùe LûCUòcû^u iêelû òcù« _ûfðû@ûùc� Kò Kò Kû~ðý Keò[û�«ò?(i) LûCUò aòaû\úd _âZòaò]û^ iõiÚûe Kû~ðý K�Y?(j) LûCUòe @]ôKûe K�Y?(k) LûCUòe K�ðaý K�Y?2. iõùl_ùe C�e \ò@ö

(a) @_cògâòZ \âaý (b) LûCUò iùPZ^Zû (c) òcÜ cû^e \âaý(d) iúcòZ _âZòù~ûMòZû (e) LûCUò @\ûfZ (f) LûCUò iêelû @ûA^(g) LûCUò iõMV^

§§§

108

R^iõLýûùe @ùjZêK aé¡ò Gaõ ùaKûeú_eò \ûeò\âý bûeZe @û[ð^úZòK aòKûge GK aòeûU_âZòa§Kö Êû]ú^Zû _âû ò _eVûeê @ûc ù\gùe Cbdcê�_òQû @ûd I RûZúd @ûd KâcûMZbûùa aé¡ò _ûAaûiù�ß \ûeò\âýe _âbûa @ûgû^êeì_ jâûi _ûA^ûjóö Gjû@ûce @û[ôðK _âMZòùe aû]û iéÁò Keòaûùe cêLý bìcòKûMâjY KeòQòö

\ûeò\âý: Gjû cû^a icûR _ûAñ GK@bògû_ö Gjò @aiÚûùe RùY aýqòuê Rúa^~û_^Keòaû _ûAñ iað^òcÜ @ûagýKZû ~[û: Lû\ý, aÈ IaûiMéje @bûa ijý KeòaûKê _Wÿò[ûGö Gjû cû^aeGK \êüL\ @aiÚûö @¡ð MÜ geúe, Lûfò_û\, PûkNeaû _fò[ô^þ @ûzû\òZ Nùe ijeZkò @�kcû^uùe\eò\â ùfûùK @Zò \d^úd @aiÚûùe aûi KeêQ«òöC^ÜZ Rúa^]ûeY, C_~êq ÊûiÚýelû Gaõ \lZûaé¡ò AZýû\ò iað^òcÜ ùcøkòK @ûagýKZû _ìeYe@lcZûKê \ûeò\âý Kêjû~ûGö Gjò ùgâYúe gògêcûù^eûÉûNûU I aÉò @�kùe ù\Lû~û�«òö Gcûù^iû]ûeYZü _êÁòjú^Zûe gòKûe ùjûA[û�«òö Gcûù^@Zò @Ì adieê ù\ûKû^, aRûe, Xÿûaû, MýûùeR IùjûùUf AZýû\òùe Kûc Keòaû ù\Lû~ûGö eûÉûùe,aiþ aû ùekMûWÿòùe Mfûùaùk @ûùc bòKûeúKê bòKcûMê[ôaûe ù\Lêö Giaê ùfûKuê \eò\â ùaûfòKêjû~ûGö

\ûe ò\ â ýK ê \ êAU ò \ éÁ òùKûYe ê a òP ûeKeû~ûA_ûùeö ~[û: Pec aû C}U \ûeò\âý(Absolute poverty) Gaõ \ßòZúdZü @ûù_lòK\ûeò\âý (Relative poverty) ö ù~Cñ ùfûKcû^u

_ûLùe Rúa^]ûeY _ûAñ ùcøkòK C_û\û^cû^ue@bûa [ûG ùicûù^ Pec aû C}U \ûeò\âýe gòKûeùjûA[û�«òö a�ôaû _ûAñ iað^òcÜ @ûagýKZû ~[û:iað òcÜ Lû\ýiûe,f{û òaûeY _ûAñ iað òcÜ aÈe@ûagýKZû Gaõ cê� Mê¬òaû _ûAñ aûiMéj bò�òùePec \ûeò\âýZû ò�ðd Keû~ûGö GMêWÿòKe òeì_òZcìfýVûeê Kcþ Lyð Keê[ôaû aýqòcû^uê \ûeò\âýeiúcûùeLû Zùk (Below Poverty Line aû BPL)@Q«ò ùaûfò Kk^û Keû~ûGö G _âKûe C}U \ûeò\âýbûeZùe GK aýû]ô i\ég ù\Lû~ûGö @ûù_lòK\ûeò\âýe @[ð bò^Üö Gjû \êA RY aýqòu @ûdeùa÷hcýKê cêLýZü aêSûGö @ûd I iµ\ a�^e@icû^Zû ù\gùe @ûù_lòK \eò\âZûKê ù_âû�ûj^ù\A[ûGö Gjò _âKûe \ûeò\âý _âûd iaê ù\gùeù\Lû~ûG Gaõ Gjû Pec \ûeò\âý bkò GùZ MêeêZeiciýû êùjñö

\ûeò\âýe Kk^û: Êû]ô^Zû _ùe ù\geê\ûeò\âý \ìe Keòaû _ûAñ Cbd ùK¦â ieKûe I eûRýieKûe \ûdòZß aj^ KeòQ«òö G[ô_ûAñ _â[c _\ùl_Êeì_ ù\gùe ùKùZ ùfûK \ûeò\âýe iúcûùeLûZùk @Q«ò Zûjû @ûKk^ Keû~ûAQòö ù~ûR^û Kcòg^hÂ-_�aûhòðK ù~ûR^ûe _âûe¸ Kûkùe (1080-85)bûeZùe \ûeò\âýe iúcûùeLû ^ò¡ðûeY Keòaû _ûAñ@ûagýK ùjC[ôaû iað^òcÜ Kýûùfûeú (MinimumCalorie Requirement) C_ùe MêeêZß @ûùeû_Keò[ôùfö Gjò cZ @^ê~ûdú Mâûcû�k _ûAñ \ò^Kêcê�_òQû Kýûùfûeú @ûagýKZû 2400 [ôfûùaùkijeû�k _ûA ñ 2100 Kýûùfûeú Lû\ýiûee

ZéZúd _ûV : \ûeò\âý

109

@ûagýKZû ejòQòö ijeû�k I Mâûcû�k c¤ùe [ôaûKýûùfûeúMZ _û[ðKýe KûeY Gjò Kò, RùY Mâûcû�keùfûK ijeû�k ùfûK Zêk^ûùe @]ôK gûeúeòK_eògâc Keò[ûGö Gjò Kýûùfûeú Lû\ýiûeKê cê\âû@ûKûeùe @ûKk^ Keò h _�aûhòðK ù~ûR^ûe _âûKþKûkùe Mâûcû�k _ûAñ cê�_òQû cûiòK Lyð iað^òcÜ65 Uuû I ijeû�k _ûAñ 75 Uuû ùaûfò ]û~ðýKeû~ûAQòö _ùe Mâûcû�k _ûAñ Zûjû U. 365.00_.I ijeû�k _ûAñ U.539.00_.Kê aé¡ò Keû~ûAQò öù~Cñ ùfûKcû^ue @ûd Gjò ]û~ðý @ûdVûeê Kcþùicû^uê \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk(BPL) ejò[ôaûe@ûKk^ Keû~ûG ö Kcòg^u \ßûeû ù\ge \ûeò\âýeiûµâZòK @aiÚû iµKðùe iaòùgh Z[ý 2001

ciòjûùe _âKûgòZ ùjûAQò ö G[ôeê RYû~ûG ù~,

1993-94 ahð Zêk^ûùe 1999-2000 ciòjûùeù\gùe Meòau iõLýû _âZògZ jòiûaùe jâûi_ûAQò ö 1993-1994 ciòjûùe ù\ge ùcûUR^iõLýûe 36 _âZògZ \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùkejò[ôaû ùaùk 1999-2000 ciòjûùe Zûjû 26.1

_âZògZKê jâûi _ûAQò ö G i´§ùe ù\g aòbò^ÜeûRý I ùK¦âgûiòZ @�kùe 1999-2000 \ûeò\âýeiúcûùeLû Zùk ejò[ôaû ùfûKiõLýûe jòiûa_âZògZ jòiûaùe òcÜ iûeYúùe \gðûMfûö IWÿògûùeGjûe R^iõLýûe iaðû]ôK _âZògZ \ûeò\âýeiúcûùeLû Zùk @Q«òö GjûKê iõLýûùe _âKûgKùf_âûd 2.07 ùKûUò ùfûK IWÿògûùe Meòaö Gjò iõLýûC�e _âù\gùe 5.3 ùKûUò, aòjûeùe 5.3 ùKûUò,c¤_âù\gùe 3 ùKûUò Gaõ cjûeûÁâùe 2.6 ùKûUòö

1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890112345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789011234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901

iûeYú : 1.

bûeZùe \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk ejò[ôaû R^iõLýû( òdêZ iõLýûùe)

ahð Mâûcû�k ijeû�k ùcûUiõLýû _âZògZ iõLýû _âZògZ iõLýû _âZògZ

1973-1974 261 56.4 60 49.0 321 54.9

1977-1978 264 53.1 65 45.2 329 51.3

1987-1988 232 39.1 75 38.2 303 38.9

1993-1994 244 37.3 76 32.4 320 36.0

1999-2000 193 27.1 67 23.6 260 26.1

2004-2005 --- 21.8 --- 21.7 --- 21.8

( SOURCE: ECONOMIC SURVEY 2009-10 )

110

iûeYú : 2.

bûeZe aòbò Ü eûRý I ùK¦âgûiòZ @�kùe \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk [ôaû ùfûKiõLýû( % jòiûaùe) (1999 - 2000 ciòjû)

iúcûùeLûZùk [ôaû(%)ùfûKiõLýû

1. @û§â_âù\g 15.8

2. @eêYûPk _âù\g 33.5

3. @ûiûc 36.1

4. aòjûe 42.6

5. ùMû@û 4.4

6. MêReûU 14.1

7. jeòdûYû 8.7

8. jòcûPk _âù\g 7.6

9. Rû¹ê-Kûgàúe 3.4

10. K�ðûUK 20.0

11. ùKek 12.7

12 c¤_âù\g 37.4

13 cjûeûÁâ 25.0

14. cYò_êe 28.5

15. ùcNûkd 33.9

16 còùRûeûc 19.5

17 ^ûMûfû� 32.7

18 IWÿògû 47.2

19 _¬ûa 6.2

20 eûRiÚû^ 15.3

21 iòKòcþ 36.6

22 Zûcòf^ûWÿê 21.2

23 Zâò_êeû 34.4

24 C�e_âù\g 31.2

25 _½òcaw 27.0

26 @û�ûcû^ I òùKûae 21.0

27 P�òMWÿ 5.8

28 \û\âû I ^Mejûùakú 17.1

29 Wÿûc^þWÿòC 4.4

30 \òfäú 8.2

31 fûlû\ßú_ 15.6

32 _ê\ÿêùPeú 21.7

Kâ.^õ eûRý \ûeò\âýeiúcûùeLû

Zùk [ôaû(%)ùfûKiõLýû

Kâ.^õ eûRý \ûeò\âýe

111

Mâûcý C^Üd^ cªYûkd, bûeZ ieKûeuZe`eê MVòZ GK KcòUòu cZ @ êiûùe 2004-05ciòjûùe \ûeò\âýe iúcûùeLû ^ò�ðd Keòaû _¡Zò(Mâûcû�k _ûAñ 365 Uuû I ijeû�k _ûAñ 539 Uuû)ZîUò _ì�ðö KûeY, @ûagýKúd Kýûùfûeú (2400/2100) ~êq Lû\ýiûe _ûAñ KcòUò Mâûcû�k _ûAñ cûiòK700 Uuû I ijeû�k _ûAñ cûiòK1000 Uuû iÚòeKeòQ«òö `kùe \ûeò\âýe iúcûùeLûVûeê Zùk aûiKeê[ôaû ùfûKu iõLýûùe aé¡ò NUòQòö _âLýûZ@[ð úZòm ùZ¦êfKeu cZùe Gjÿû ijeû�k _ûAñ40 _âZògZ ùjûA[ôaû ùaùk Mâûcû�k _ûAñ 50 _âZògZöIWÿògûùe \ûeò\âýe jûe 47 _âZògZ ùaûfò @ûKk^Keû~ûAQòö

\ûeò\âýe KûeY (Causes of Poverty) :ù\gùe \ûeò\âýe KûeY ùjCQò @ù^K ö @ûde ÉeÊÌùjZê ÊÌ C_ôû\^gúk I Gjûe C_ùe ^òbðeKeê[ôaû KéhK,gâcòK Z[û Mâûcû�ke ùfûKcûù^\ûeò\âýe gòKûe ùjûA[û�«òö

1. òcÜ Éee @ûd (Low Level Income) :bûeZe @]ôKûõg ùfûK iû]ûeYZü òele I Meòaöùicû^ue cê�_òQû @ûd @Zò ^òcÜ Éeeö KcþùeûRMûe ùjZê ùicûù^ C_~êq _eòcûYe iêhcLû\ý LûAaûeê a�òZ ö @ûjêeò c¤ Gjû ùicû^ueKû~ðý Keòaûe lcZûKê jâûi Keò[ûGö `kZüùicû^ue @ûd aé¡ò jêG ^ûjòñ I \ûeò\âý ùicû^uêMâûi Keò[ûGö

2. R^iõLýûe \îZ aé¡ òjûe (HighGrowth of Population) : ù\gùe R^iõLýûe\îZ aé¡ò \ûeò\âýe GK cêLý KûeYö Gjû\ßûeû \ûeò\âý@Zò C}U @ûKûe ]ûeY Kùeö bûeZùe R^iõLýûeaé¡òjûe(aûhòðK) _ûLû_ûLô 2 _âZògZö ùZYê cê�_òQû@ûd Kcþ ö Gjû\ßûeû gâc ù~ûMûY aé¡ò ùjûA cRêeújûe jâûi _ûG I Meòa ùfûKcûù^ @]ôKeê @]ôK MeòaùjûA[û�«òö

3.bìcò I @^ýû^ý iµ�òe a�^ùe @icû^Zû(Unequal Distribution of Land & OtherAssets) : bìcò I @^ýû^ý _eòiµ�ò (~[û : iê û,eì_û Z[û Kµû^úe @õg]^) ùjCQò iû]ûeYZü @ûdeC� ö @ûc ù\gùe Gjò iaê iµ�ò I _eòiµ�òea�^ùe ajêZ @icû^Zû ù\Lû~ûGö Gjò KûeYù~ûMêñ]^ú ùfûK @]ôK ]^ú I Meòa ùfûK @]ôK MeòaùjCQ«òö(Rich getting Richer & Poor gettingpoorer) ö GYê \ûeò\âýùe @ûgû^êeì_ jâûi flýKeû~ûA_ûeê^ûjóö

4. ÊÌ C_ô û\^gúkZû (LowProductivity) : Mâûcû�ke @]ôKûõg ùfûK KéhòC_ùe ^òbðegúkö jòiûaeê RYû~ûG ù~, gZKWÿû65 bûMeê @]ôK ùfûK Kéhò C_ùe òbðe Keò Pk«òöù\ge KâcûMZ bûaùe R^iõLýû aé¡òùjZê aýqò_òQûRcòe _eòcûY Kcþ ùjaûùe fûMòQòö 1970-71ciòjûùe jûeûjûeò _eòaûe _òQû Rcòe _eòcûY 2.3ùjKÖe [ôaû ùaùk 1991-92 ciòjûùe Gjÿû jâûi_ûA 1.41 ùjKÖeKê Liò@ûiòQòö Gjû ijòZ @ûcù\gùe Rcòe C_ôû\òKû jûe _é[ôaúe @^ýû^ý ù\gZêk^ûùe Kcþö 2004-05 ciòjûùe GK eòù_ûUðeêRYû~ûG ù~, ~êqeûÁâ @ûùceòKû, Rû_û^ I Pú^ù\gcû^uùe ùjKÖe _òQû ]û^ C_ôû\^ ~[ûKâùc73.7 Kßò�ûf, 65.8 Kßò�ûf I 62.7 Kßò�ûf ùjûA[ôaûùaùk bûeZùe Gjû 29.1 Kßò�ûf @ùUö Gjòiaê\éÁòeê ajêiõLýK ùfûKcû^ue @ûde Ée @Zò ^cÜ@ùUö ÊÌ @ûdù~ûMêñ _ê¬ò aò òù~ûM Keò_ûeòaû ùjZêÊÌ C_ôû\^gúk I Gjûe C_ùe òbðe Keê[ôaû KéhK,gâcòK Z[û Mâûcû�ke ùfûKcûù^ \ûeò\âýe gòKûeùjûA[û�«òö

5. ^ò~êqò iêù~ûMe @bûa(Lack ofEmployment Opportunities) : ùaKûeú\ûeò\âýe GK _âZò k^ö ù\gùe ùaKûeúcû^u iõLýû\îZ R^iõLýû aé¡òe GK cêLý KûeYö @ûjêeò c¤

112

@ûc ù~ûR^ûùe @û[ôðK @bòaé¡ò C_ùe ùRûe \ò@û~ûGGaõ ò~êqò aé¡òe ùKøgkùe aòùgh _eòa�ð ùjaûù~ûMêñ ùaKûeú GK bdue iciýûeìù_ ù\Lû ù\AQòGaõ Gjû\ßûeû \ûeò\âý aé¡ò NUêQòö

6. EY cûZ â ûùe aé¡ ò (GrowingIndebtedness) : Mûñ Mjkòùe Meòa ùfûKcûù^iû]ûeYZü ÊÌ @ûdùjZê Mûñ iûjêKûe, cjûR^ Z[ûaýqòaòùghuVûeê Uuû KeR Keò[û�«òö Gjò iaêiõiÚûe iê]e cûZâû iaðû]ôK @ùUö @ûjêeò c¤ ùicûù^òRe Pûùhû_ù~ûMú Rcò, Méj AZýû\ò a§û _KûA

Uuû KeR Keò[û�«òö @ù^K ùlZâùe Gjò EY_eòùgû] ^Keò_ûeò cjûR^e EY ~«ûùe ùicûù^ùgûhòZùjûA òRe NeaûWÿò, Rcò AZýû\ò jeûA \eò\âeê@Zò \eò\â ùjûA[û�«òö ùZYê Gjû c¤ \ûeò\âý aé¡òeGK cêLý KûeY @ùUö

aògòÁ @[ðgûÈú \ûù�Kûeu @UKk @ ê~ûdúijeû�ke \eò\â ùfûKcû^u c¤eê gZKWÿû 20 bûMùfûK _fæú aûiúö Gcûù^ RúaòKû^òaðûj _ûAñ MâûcQûWÿò ijeKê @ûiò[û�«òö ijeùe @]ôKiõLýK \eò\âaýqò ÊÌ cRêeúùe aòbò Ü òcðûY I @^ýû^ý _âZòÂû^ùeKûc KeòaûKê aû¤ ùjûA[û�«òö ùZYê ùicû^ue @û[ôðKiÚòZòùe C ÜZò ùjûA^[ûGö

\ûeò\âý \ìeúKeY Kû~ðýKâc (PovertyAlleviation Programmes) : bûeZùe ù~ûR^û_âûe¸eê \ûeò\âý \ìeúKeY C_ùe MêeêZß _â\û^Keû~ûA@Qòö @^MâieZû I @û[ð^úZòK ùa÷hcý\ûeò\âýe \êAUò cêLý KûeY ùjûA[ôaû ù~ûMêñ ù\gùe@bòaé¡ò I @û[ôðK ùa÷hcý jâûi Keòaû òcù« ù~ûR^ûùeaòbò Ü _\ùl_cû^ ò@û~ûA@Qòö KéhòùlZâùe Rcò\ûeúCùz\, Rcòe iùaðûy iúcû ò¡ðûeY, bìcòjú^ Z[ûlê\â Pûhúcû^u c¤ùe akKû Rcò a�^ @û\ò aòbò Ü_\ùl_cû^ ^ ò@û~ûAQ òö g òÌùlZâùe a éjZ þKûkKûeLû^û ijòZ lêZâ Z[ûû KêUúe gòÌe aòKûg_ûAñ C\ýc Keû~ûA@Qòö gòlû, ÊûiÚý, Rkù~ûMûY,

aò\êýZòKeY @û\ò iûcûRòK ùiaûùe ~ù[Á C^ÜZò_eòflòZ ùjûAQòö PZê[ ð _�aûhò ðK ù~ûR^û(1969-74) I _ùe h _�aûhò ðK ù~ûR^û(1980-85) icdeê GK \úNðKûkú^ Kcð òù~ûR^^úZ ò _ âYd^ Keû~ ûA Z\^ ê~ ûdú K û~ ð ýKeû~ûC@Qòö ùiMêWÿòK ^òcÜùe a�ð^û KeûMfûö

1. ic^ß òZ M â ûc C^Üd^ ù~ûR^û(Integrated Rural DevelopmentProgramme IRDP) :(1978-79) ciòjûùebûeZ ieKûe iað _â[ùc ic^ßòZ Mâûc C^Üd^ù~ûR^û icûRe \eò\âZc _eòaûeMêWÿòKe C ÜZò òcù«_âa�ð Keò[ôùfö \ûeò\âýe \ìeúKeY _ûAñ Gjû GKcêLý @ûcô ò~êqòbò�òK Kû~ðýKâcö G[ô_ûAñ Mâûcû�kùeMeòa Z[û \eò\âZc _eòaûeMêWÿòKê PòjÜU Keû~ûA aòbò ÜKû~ðýKâc ~[û: ùMû_ûk^, KêKêWÿû _ûk^, c�ý Pûh,lê\âgòÌ , KêUúe gòÌ AZýû\ò aòbò Ü @[ðKeú ù_hû _ûAñjòZû]ôKûeúcû^uê @û[ôðK iûjû~ý, EY Z[û @ ê\û^@ûKûeùe ù~ûMûA \ò@û~ûGö Gjÿò ù~ûR^ûùe lê\â Z[û^ûccûZâ Pûhú, bìcòjú^ KéhK, Mâûcý KûeòMe, aêYûKûe,jeòR^ I @û\òaûiú iµâ\ûde ùfûKcûù^ @«bêðqùjûAQ«òö aòbò^Ü ùgâYúe jòZû]ôKûeúcû^u ^òcù«aòbò Ü @ ê_ûZùe @ ê\û^ \ò@û~ûGö Gjû ùcûU _âKÌaûa\ _eòaýde 75 _âZògZeê 50 _âZògZ c¤ùeiûjû~ý \ò@û~ûGö Gjû @û\òaûiúcû^u ùlZâùe iùaðûy5,000 Uuû ùjûA[ôaû ùaùk @Y-@û\òaûiúcû^uùlZâùe 4000 Uuû I iû]ûeY aMðe ùfûKcû^u_ûAñ 3000 Uuû ö Gjû ùK¦âúd c¬êeú_âû¯ ù~ûR^û@ùUö

2. @ûcô ò~êqò òcù« Mâûcý ~êaK Zûfòcù~ûR^û (Training Rural Youth for SelfEmployment-TRYSEM) : 1979 ciòjûùeMâûcý ~êaK-~êaZú Zûfòc ù~ûR^û RûZúd Éeùe@ûe¸ Keû~ûA[ôfûö Mâûcû�ke ùaKûe ~êaK

113

~êaZúcû^uê @ûcô ò~êqòe iêù~ûM ù\aû _ûAñ C_~êqZûfòc I KûeòMeú gòlû ù\aû iùwiùw aòbò Ü _âKÌiÚû_^ Keòaû _ûAñ C�ûj ù\A @ûcô ò~êqò iéÁò Keòaûùjfû Gjûe Cù�gýö Zûfòc_âû¯ ~êaK-~êaZúcû^uc¤eê 50 _âZògZ Z`iòf RûZò I C_RûZòe ùjûA[ôaû\eKûe ùaûfò òdc _âYd^ Keû~ûAQòö @ûjêeò c¤ùcûU jòZû]ôKûeúcû^u c¤eê 40 _âZògZ cjòkû ùjaûeaýaiÚû ejòQò ö

3. RûZúd MâûcúY ^òùdûR^ ù~ûR^û(National Rural EmploymentProgramme NREP) : Mûñ Mjkòùe iõLýû]ôK_eòaûeue ùKøYiò @ûdKûeú iµ�ò ^ûjñòö ùicûù^cêLýZü Kéhò Kû~ðýùe òbðe Keò[û�«òö ù~ùjZê KéhòGK EZêKûkú^ aé�ò; ùZYê ùicûù^ ahðiûeû Kûc_ûAùa ûjóö RûZúd MâûcúY òùdûR^ Kû~ðýKâc \ßûeû_â[ùc 1977 ciòjûùe bûeZ ieKûe Gjò EZêKûkú^ùaKûeò iciýûe icû]û^ òcù« _\ùl_ ù^A[ôùföGjò Kû~ðýKâc \ßûeû Mâûcû�kùe _êÃeòYú, _ûVûMûe,aò\ýûkd, eûÉûNûU, a^ýû òdªY, lê\â RkùiP^ù~ûR^û, ù_ûf @û\ò aòbò^Ü @û]ûeòK iõeP^û(Infrastructure) MâûcúY gâcòKcû^u \ßûeû iéÁòKeû~ûA_ûeòQòö @ûjêeò c¤ Gjò ù~ûR^û cû¤cùe eòjûZò\eùe PûCk I Mjc gâcòKcû^uê ù~ûMûA ù\aûeaýaiÚû Keû~ûAQòö

4. Mâûcý bìcòjú^ ò~êqò Mýûùe�ò ù~ûR^û(Rural Landless Employment GuaranteeScheme RLEGS) : Gjò Kû~ðýKâc 1983 ciòjûùe@ûe¸ Keû~ûA[ôfûö Gjû _ìaðeê RûZúd MâûcúYòùdûR^ ù~ûR^ûe GK ijûdK ù~ûR^û bûaùe

Kû~ðýKûeú Keû~ûA[ôfûö Mâûcû�kùe @]ôK Kcð ò~êqòiéÁò Keòaû iùw iùw Mâûcý Rúa^e MêYûcôK cû^aé¡ò Gjò ù~ûR^ûe cìk flý @ùUö Gjò ù~ûR^ûùeMâûcû�kùe [ôaû bìcòjú^ gâcòKcû^u _eòaûe c¤eêRYKê òjûZò Kcþùe aûhòðK 100 \ò Kûc ù~ûMûAaûe

Mýûùe�ò \ò@û~ûA[ûGö Gjò ù~ûR^û ùK¦â ieKûeue100 _âZògZ @û[ôðK ijûdZûùe Kû~ðý Keò[ûGö 1989

ciòjûùe Cbd RûZúd MâûcúY ^òù~ûR^ ù~ûR^û(NREP) I Mâûcý bìcòjú^ ò~êqò Mýûùe�ò ù~ûR^û(RLEGS)Kê cògâY Keû~ûA Raûjûe ùeûRMûeù~ûR^û _âa�ð^ KeûMfûö \ûeò\âý \ìeúKeYù~ûR^ûMêWÿòKe iekúKeY ùjCQò Gjûe Cù�gýö

5. Raûjûe ùeûRMûe ù~ûR^û(Jawahar Rojgara Yojana-JRY) :ù~ùZùaùk Mâûcû�kùe KéhòKû~ðý gò[ôk aû cû¦ûùjûA~ûG ùi icdùe Meòa Kéhò gâcòKcû^uê Kcðò~êqò ù\aû ùjfû Gjò ù~ûR^ûe cìk flýö cêLýZü

\ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk [ôaû (BPL) _eòaûeMêWÿòKGjò ù~ûR^ûe @«bêðq ùjûA_ûeòùaö G[ôùe CbdùaKûeú I @¡ð ùaKûeú Èú _êeêhcûù^ jòZû]ôKûeúùjûA_ûeòùa Gaõ Gjûe aòùghZß ùjfû ù~, GjûMâûc _�ûdZ \ßûeû Kû~ðýKûeú ùjaö G[ôùe ùcûUaýde 80% ùK¦â ieKûe ù~ûMûAaû ùaùk 20

_âZògZ eûRý ieKûe ù~ûMûA[û�«òö6. ^ ò~ êq ò Mýûùe�ò ù~ûR^û

(Employment Assurance Scheme-EAS) :1993 ciòjûùe RûZúd C Üd^ _eòh\(National

Development Council)e @ êùcû\^Kâùc ò~êqòMýûùe�ò ù~ûR^ûe gêbûe¸ ùjûA[ôfû ö Gjû GKiûaðR^ú^ Kû~ðýKâc I ù\ge icÉ MâûcúY C Üd^aäKcû^uê Gjûe _eòaûebêq Keû~ûA@Qòö MâûcúY@YKêgkú gâcòKcû^uê aûhò ðK 100 \ò^ Kûcù~ûMûAaûe Mýûùe�ò ù\aû Gjò ù~ûR^ûe cìk flýö

7. MâûcúY cjòkû I gògê C Üd^ ù~ûR^û(Development of Women and Childrenin Rural Areas-DWCRA) : MâûcúY cjòkû Igògêcû^ue aòKûg ^òcù« Gjò ù~ûR^û _âYd^Keû~ûA@Qòö cjòkûcû^ue @[ðù ÷ZòK Z[û iûcûRòK

114

aòKûg ùjfû, Gjò ù~ûR^ûe flý ö cjòkûcûù^\kMZ bûaùe ~\ò KòQò @ûd C_ôû\^Kûeú iõiÚûùLûfòaûKê C\ýc Ke«ò ùZùa Gjò ù~ûR^û cû¤cùeùicû^uê C�ûjòZ Keòaû iùw iùw @û[ôðK ijûdZûc¤ _â\û^ Keû~ûGö

8. Ê�ðRd«ú ijeú ùeûRMûe ù~ûR^û(Swarna Jayanti Sahari Rojgar Yojana) :_ìaðe _âPkòZ ijeú \ûeò\âý \ìeúKeY ù~ûR^û ~[û:ù^ùjeê ùeûRMûe ù~ûR^û, ijeú ùcøkòK ùiaûù~ûR^û I _â]û^cªúu ic ßòZ ijeú \ûeò\âý òeûKeYù~ûR^ûKê GKûVò Keû~ûA ìZ^ ûcùe �iêa�ð Rd«úijeú ùeûRMûe ù~ûR^û� 1997 ciòjûùeKû~ ðýKûeú Keû~ûA@Qòö ijeû�ke ùaKûeùfûKcû^uê Cy @ûdKûeú _âKÌcû^uùe KcðòùdûR^ KeûAaû Gjò Kû~ðýKâce flýö @ûcô ò~êqò

\ßûeû Kò û gâc òùdûR^ \ßûeû aòbò Ü _âKÌcû^ _âZòÂûKeòaû _ûAñ Gjò ù~ûR^ûùe C�ûjòZ Keû~ûA[ûGöGjûe @]ú^ùe \êAUò aòùgh]eYe ù~ûR^ûKû~ðýKûeú ùjûA[ûGö

ùiMêWÿòK ùjfû, (1) ijeú @ûcô^ò~êqòù~ûR^û (Urban Self Employment

Programme USUP), (2) ijeú cRêeúbò�òK^ò~êqò ù~ûR^û (Urban Wage Employment

Programme UWEP)

9. _â]û^cªú ùeûRMûe ù~ûR^û (PrimeMinister Rojgar Yojana -PMRY) 1993

ciòjûùe ùaKûeú I @¡ð ùaKûeúcû^u _ûAñ KcðòùdûR^ iêaò]û, iêù~ûM iéÁò Keòaû _ûAñ Gjû _âYd^

Keû~ûA@Qòö Gjò ù~ûR^û @^êiûùe 18 ahðeê 35

ahð c¤ùe [ôaû ~êaK, ~êaZúcû^uê ùKøYiò fNêgòÌ _âZòÂû Keòaû _ûAñ 15 _âZògZ I iaðû]ôK 7,500

Uuû @^ê\û^ @ûKûeùe iûjû~ý ù\aû_ûAñ aýaiÚûKeû~ûA@Qòö

10. Ê�ð Rd«ú Mâûcý ÊùeûRMûeù~ûR^û (Swarna Jayanti Gramya SwaRojgara Yojana -SGSY) : MâûcúY Éeùe\ûeò\âýe \ìeúKeY ^òcù« @ù^K ù~ûR^ûcû^Kû~ðýKûeú ùjaûiù�ß ùKøYiò ù~ûR^ûe cìk flý _ìeY^ ùjûA_ûeòaû ù~ûMêñ ieKûe G icÉ ù~ûR^ûMêWÿòKê@]ôK Kâòdûgúk I `k_â\ Keòaû _ûAñ _âù`ieGiþ.@ûe.jûiòcþ KcòUòu iê_ûeògKâùc ùKak ic ßòZMâûcý C Üd^ ù~ûR^ûKê (IRDP) @ûcô ò~êqò Kû~ðýKâc_eòPûk^û Keòaû _ûAñ ò¿�ò ù^A[ôùfö _ê ½ KcòUòuiê_ûeòg @^ê~ûdú _ûAñ _ìaðe icÉ ù~ûR^ûMêWÿòKê~[û: ic ßòZ Mâûcý C Üd^ ù~ûR^û (IRDP), MâûcúYcjòkû I gògê C^Üd^ ù~ûR^û (DWCRA),@ûcô^ ò~ êqò _ûAñ Mâ ûcý ~êaK Zûfòc ù~ûR^û(TRYSEM) I ^òdêZ Kcð ù~ûR^û (MWS)KêGKZâúKeY Keò 1999 ciòjûùe �Ê�ð Rd«ú MâûcýÊùeûRMûe ù~ûR^û�e _âYd^ KeûAQ«òö

RûZúd MâûcúY ^ò~êqò _âZògîZò @ûA^þ-(National Rural Employment GuaranteeAct-2006 ) : Mâûcû�kùe aûi Keê[ôaû \ûeò\âý_â_úWÿòZ _eòaûeMêWÿòKê Kcð ò~êqò iêù~ûM ò½òZ Keòaû_ûAñ 2005 ciòjûùe bûeZ ieKûe RûZúd MâûcúY^ò~êqò _âZògîZò @ûA^þ-2006(NREGA) ùNûhYûKeQ«òö _âû[còK _~ðýûdùe Gjû ù\ge 200Uò _Qê@ûZ[û @^Mâie Ròfäûùe Kû~ðýûe¸ KeòQò ö @ûMûcú_û� ahð c¤ùe Gjò ù~ûR^ûKê iûeû bûeZùe fûMêKeû~òaûe flý eLû~ûAQòö

bûeZùe \ûeò\âýe ajêaò] KûeYcû^ ejòQòöòcÜ Éee @ûd, R^iõLýû aé¡ò, ò~êqò iêù~ûMe

@bûa, Kéhòe @ òdcòZZû I ÊÌ C_ôû\^ Z[û bìcòI _eòiµ�òe a�^ùe @icû^Zû AZýû\ò \ûeò\âýe_âcêL KûeY ùaûfò Kêjû~ûA_ûùeö ùZùa iùaðû_eò\ê ðúZòe Kûdû aòÉûe icÉ KûeYVûeê D¡ßðùe GaõicÉ ù~ûR^ûe aò kZû _ûAñ @ù^Kûõgùe \ûdúö

115

_âgÜûakú

1. òcÜfòLôZ _âgÜMêWÿòKe C�e ùfLö(a) RùY aýqòaòùghu iað òcÜ Lû\ý @ûagýKZûKê ùKCñ @ûKûeùe _âKûg Keû~ûG?(b) MY-\ûeò\âý Kjòùf K�Y aêS?(c) RùY Mâûcû�k aýqòe ù\÷ òK ùKùZ _eòcûYe Lû\ýiûe @ûagýK?(d) RùY ijeû�k aýqòe ù\÷ òK ùKùZ _eòcûYe Lû\ýiûe @ûagýK?(e) 1999-2000 ciòjû @ ê~ûdú IWÿògûùe \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk ùKùZ ùfûK [ôùf?(f) ic ßòZ Mâûcý C Üd^ ù~ûR^ûe flý K�Y?(g) \êAUò @ûcô ò~êqòbò�òK \ûeò\âý \ìeúKeY ù~ûR^û aòhdùe ùfLö(h) bûeZùe \ûeò\âýe KûeY iµKðùe iìP^û \ò@ ö(i) MâûcúY cjòkû I gògê C Üd^ ù~ûR^û ùKùaVûeê Kû~ðýKûeú ùjfû?(j) _â]û^cªú ùeûRMûe ù~ûR^ûùe Kò Kò Kû~ðýKâc jûZKê ò@û~ûA[ûG?(k) Raûjûee Mâûcý icé¡ò ù~ûR^ûe flý K�Y?

2. iõlò aòaeYú _â\û^ Keö(a) ic ßòZ Mâûcý C Üd^ ù~ûR^û I RûZúd MâûcúY òùdûR^ ù~ûR^ûö(b) Pec \ûeò\âý I @ûù_lòK \ûeò\âýö(c) @ûcô ò~êqò _ûAñ Mâûcý ~êaK Zûfòc ù~ûR^û I Ê�ð Rd«ú ijeú ùeûRMûe ù~ûR^ûö

3. iõlò aòaeYú _â\û^ Keö(a) Mâûcû�kùe KûjóKò \eò\âu iõLýû @]ôK?(b) ic ßòZ Mâûcý C Üd^ ù~ûR^ûe flýö(c) \ûeò\âýe Kk^û Kò_eò Keû~ûG?(d) RûZúd MâûcúY ò~êqò _âZògîZò @ûA^ö(e) Ê�ð Rd«ú Mâûcý Ê ùeûRMûe ù~ûR^ûö

§§§

116

PZê[ð _ûV: ùaKûeúbûeZ bkò GK aòKûùgû àëLú ù\gùe ùaKûeú

ùjCQò @û[ôðK _âMZòe GK cêLý _âZòa§Kö aòbò^Ü_�aûhòðK ù~ûR^û icdùe @]ôKeê @]ôK òùdûR^iéÁò Keòaû _ûAñ Kû~ðýKâccû^ jûZKê ò@û~ûA@Qòö Z[û_òùaKûeúcû^u iõLýû aXÿòaûùe fûMòQòö 1951ciòjûùe _â[c _�aûhòðK ù~ûR^û icdùe ù\gùeùaKûeúu iõLýû 3.3 òdêZùe _j�[ôfûö bûeZùeùaKûeú jâûi Keòaû _ûAñ Kò _âKûe I K�Y K�Y_\ùl_cû^ MâjY Keû~ûAQò Zûjû òcÜùe @ûùfûP^ûKeûMfûö

bûeZùe ùaKûeú iciýûKê iû]ûeYZüZòù^ûUò \éÁòùKûYeê aòPûe Keû~ûGö ~[û :

1. ù\ge gâc gqò ù\ge ùcûUR^iõLýûe GK lê\â @õg @ùUö

2. gâc gqòe ùagú bûM ùfûKù~Cñcûù^ Kû~ðýlc ùicûù^ ùaKûeú aû @¡ðùaKûeú @U«òö

3. iû]ûeYbûùa ^ò~êqò _ûA[ôaûgâcòKcû^ue C_ôû\òKû gqò Kcþ aû ÊÌö

1. ù\gùe gâc gqò ù\ge R^iõLýûe GKlê\â @õg : 2001 ciòjû R^MY^û @ ê~ûdú @ûcù\ge gâcòKu iõLýû ùcûU R^iõLýûe 39.3 _âZògZö1991 ciòjû @ ê~ûdú Gjû 37.6 _âZògZ [ôfûö RûZúd^cê û iùbð (National Sample Survey) 1993-94 ciòjûùe gâcòK R^iõLýû @ ê_ûZKê 42.75 _âZògZùaûfò CùfäL KeòQ«òö @^ýû^ý C^ÜZ ù\gcû^uZêk^ûùe @ûce Gjò gâcòK iõLýûùe cjòkû gâcòKuiõLýû @Zò Kcþö 2001 R^MY^û @ ê~ûdú ù\gecjòkû gâcòKu iõLýû 25.75 _âZògZ [ôfûö

2. ùaKûeú aû @¡ð ùaKûeú : @ûKk^eêRYû~ûG ù~, Mâûcû�kùe ùaKûeú gâcòKu iõLýûijeû�k @ù_lû @]ôK ö Kéhò bûeZùe EZêbò�òKùjûA[ôaû ùjZê Gaõ ù\gùe @Y-Kéhò Kû~ðýKâcùe_âbìZ aòKûg ùjûA^[ôaû ù~ûMê Mâûcû�kùe ùaKûeúuiõLýû @]ôK @ùUö

RùY Kû~ðýlc aýqò ~\ò ùKøYiò C_ôû\^Kû~ðýùe òùdûRòZ [ûG , Zûjû ùjùf ZûKê ùaKûeùaûfò Kêjû~ûGö @ûd \éÁòeê ò~êqòKê ù\Lôùf RYû~ûGù~, RùY gâcòK ùMûUòG Kû~ðýùlZâùe ^ò~êqò_ûA_ûeò[ûG; cûZâ ùi[ôeê ù~Cñ ùeûRMûe jêG ZûjûZûKê ~ù[Á ùjûA^[ôaûeê ùi \eò\â ùjûA[ûGö @^ýùlZâùe KjòaûKê Mùf RùY gâcòK ùaKûeú ùjZêù~ ùKøYiò Kû~ðýùe aû¤ùjûA ^ò~êqò _ûA_ûeò[ûG,Kò«ê ùi ^ò~êqò Zû�e c^ cêZûaK ùjûA^[ûG Kò´ûZû�e ù~ûMýZû, @bòmZû I Zûfòc ij iµKð^[ûA_ûùeö iû]ûeYZü G_eò gâcòKcû^ue iõLýûijecû^uùe @]ôKö

3. ò~êqòe ÊÌ C_ôû\òKû gqò: ò~êqò iciýûe\êAUò \òM @Qòö ~[û: (i) _eòcûYûcôK I (ii )MêYûcôKö

ù\ge R^iõLýûe @ûKûe Zêk^ûùe ÊÌ gâcgqòe iÚòZòKê _eòcûYûcôK \òM Kêjû~ûC[ôfû ùaùk gâcgqòe C_ôû\òKû gqòKê iciýûe MêYûcôK \òM Kêjû~ûGöC ÜZ ù\gcû^uùe gâc gqò Zêk^ûùe @ûc ù\gegâcòKcû^ue jûeûjûeò C_ôû\òKû gqò ajêZ Kcþö KûeYC ÜZ ù\ge gâcòKcûù^ Kû~ðýùlZâùe @]ôK C ÜZ I@û]ê òK ~ª_ûZò aýajûe Keê[aû ùaùk @ûc ù\gegâcòKcûù^ Kû~ðýùlZâùe _êeêYûKûkò@û ~ª_ûZòaýajûe Keò[û@û«òö ÊÌ C_ôû\òKû gqòù~ûMê ñ

117

ùicû^ue @ûd c¤ Kcþ ùjûA[ûGö G[ôù~ûMêñRúa^]ûeYe cû^aé¡ò Gcû^u _lùe i¸a êùjñGaõ Gcûù^ Pòe \eò\â ùjûA ejò[û@û«òö

ùaKûeúe _âKûe ùb\: ùaKûeú iû]ûeYZü_û� _âKûeö ~[û: EZêKûkú^ ùaKûeú, _âz^ÜùaKûeú, iõNûZR òZ ùaKûeú, iõiÚû^úd ùaKûeúI _âûaò]ôK ùaKûeúö ùiMêWÿòK òcÜùe @ûùfûP^ûKeû~ûAQòö

(i) EZêKûkú^ ùaKûeú: bûeZ bkò GKKéhò _â]û^ ù\gùe Gbkò ùaKûecû^ue iõLýû@]ôKö Gjò gâcòKcûù^ ahð c¤ùe @ù^K \ò ùKøYiòKûc _ûA^[û«òö Zû�e KûeY ùjfû, @ûc ù\ge Kéhòùcøiêcú _âaûj C_ùe òbðegúk I RkùiPòZ RcòiõLýû Kcþ @ùUö ùZYê Mûñ Mjkòùe Kû~ðýeZgâcòKcûù^ ùKak Kéhò _ûAñ @ êKìk icd QWÿû @^ýicdùe ùaKûe ejò[û�«òö Gcû^uê EZêKûkú^ùaKûeú ùaûfò Kêjû~ûGö

(ii) _âz Ü ùaKûeú: G _âKûe ùaKûeúùeùMûUòG Kû~ðýùe @ûagýKZûVûeê ùXÿe @]ôK ùfûKòùdûRòZ ùjûA[û@û«òö G_eòiÚùk Gjò akKû gâcòKuê

Cq Kûceê aûjûe Keòù\ùf C_ôû\^ C_ùe GjûeKòQò _âbûa _Wÿò ^[ûGö bûeZùe Gjò iciýû cêLýZüKéhò ùlZâùe Mâûcû�kcû^uùe ù\Lû~ûGö C\ûjeYÊeì_: ùMûUòG GKe aògòÁ Pûh Rcòùe `if Keòaû_ûAñ RùY Kò û \êA RY ùfûKe @ûagýKZû [ôfûùaùk ~\ò ùi[ôùe Cq _eòaûee @^ý 8 RYùfûK òùdûRòZ jê@«ò ùZùa ùijò akKû 9 RYuê@ûùc _âz^Ü ùaKûeú ùaûfò Kjò[ûCö Mâûcû�kùe@^ý _âKûe òùdûR^e i¸ûa^û Kcþ [ôaûeê G _âKûe@aiÚû iéÁò ùjûA[ûGö @agý ijeû�kùe c¤ GbkòùaKûeú ù\Lû~û@û«òö C\ûjeY Êeì_: eòKèûPûkKö@ûagýKZûeê @]ôK eòKèûPûkK Kû~ðýùe ^òùdûRòZùjûA[û@û«òö

(iii ) iõNûZR òZ ùaKûeú: gòÌ ùlZâùe\ò Kê\ò ì@û ì@û _¡Zòe _âPk^ I ìZ^ _â~êqò

aò\ýûe aòKûgùjZê icd icdùe @ù^K \âaýePûjò\û aRûeùe Kcò~ûG I ùi[ô_ûAñ gòÌ_Zòcûù^ùi \âaýe C_ôû\^ a¦ Keò\ò@«òö ùiùZùaùk ùi\âaý C_ôû\^ ùlZâùe òùdûRòZ [ôaû gâcòKcû^ueQùUA ùjûA~ûG I ùicûù^ @^ý ùKøYiò Kû~ðýùeòùdûRòZ ùjfû _~ðý« @aiÚûKê ùaKûeú ùaûfò c¤

Kêjû~ûGö G _âKûe ùaKûeú cêLýZü gòùÌû^ÜZù\gcû^uùe @]ôK cûZâûùe ù\Lû~û@û«òö

(iv) iõiÚû^úd ùaKûeú: ~\ò ùKøYiò @[ðaýaiÚûùe i´k aû _ê¬òe @bûaùjZê gâcòKcû^ue^ò~êqò aû]û_âû¯ ùjûA[ûG, Zû�ùjùf ùi @aiÚûKêiõiÚû^úd ùaKûeú ùaûfò Kêjû~ûGö G _âKûe ùaKûeúiû]ûeYZü bûeZ bkò aòKûùgû^àëLú ù\gcû^uùeù\Lû~ûA[ûGö

(v) _âûaò]ôK ùaKûeú: @]ê û ù\gcû^uùe@û[ôðK @bòaé¡ò _ûAñ C_ôû\^ aé¡ò òcù« gâcòK a\kùe~ª_ûZò aýajûe @]ôKeê @]ôK ùjaûùe fûMòQòöGjû\ßûeû KòQò gâcòK ùaKûe ùjûA~û@û«òö iû]ûeYZü@ûùc ù\Lê ù~, KéhòùlZâùe UâûKÖe I @^ýû^ý ~ª_ûZòGaõ gòÌ I aûYòRý ùlZâùe KµêýUee _âPk^ ùjaû_eVûeê gâcòK ò~êqò Cbd Kéhò Gaõ gòÌ aûYòRý ùlZâùejâûi _ûA @ûiêQòö Gjû @ûcbkò GK @]ôK R^iõLýûaògòÁ ù\g _ûAñ lZòKûeK @ùUö @ù^K icdùegòlûMZ ù~ûMýZû [ûA @ù^K ùfûK Kcð ^ò~êqò_ûA_ûeò [û�«òö G _âKûe ùaKûeúKê _âûaò]ôK ùaKûeúKêjû~ûGö Gjò _âKûe ùaKûeú @^ýû^ý ù\gcû^uùec¤ ù\Lû~ ûGö ù~ùjZ ê M â ûc û�k @ù_lûijeû�kcû^uùe gòlûe _âiûe @]ôK ùi[ô_ûAñijeû�kcû^uùe G _âKûe ùaKûeúcû^ueiõLýû @]ôKö

ùaKûeú \ìeúKeYe aòbò Ü Kû~ðýKâc I_\ùl_: bûeZùe ùaKûeú iciýûe icû]û^ òcù«aòbò Ü _�aûhòðK ù~ûR^û cû¤cùe @ù^K Kû~ðýKâcjûZKê ò@û~ûAQòö h ù~ûR^û Kûkeê G iciýûe^òeûKeY _ûAñ ùKùZK akò _\ùl_cû^ MâjY

118

Keû~ûA@Qòö aòbò Ü ùgâYúe ùaKûeúcû^uê ò~êqòeiêù~ûM ù\aû_ûAñ ùKùZMêWÿ òG Kû~ðýKâc MâjYKeû~ûA@Qòö ùiMêWÿòK \ûeò\âý \ìeúKeY _ûAñò@û~ûA[ôaû Kû~ðýKâce @«MðZ ö

aòbò Ü ù~ûR^û cû¤cùe Mâûcû�kùe aòbò Übò�òbìcòe aòKûg Keòaû ijòZ @]ôK òùdûR^ iéÁòKeòaû ùjCQò Gjòiaê Kû~ðýKâce flýö @ûjêeò c¤Gjòiaê Kû~ðýKâc cû¤cùe gâcòKcû^ue \lZû aé¡ò_ûAñ Zûfòce aýaiÚû Keû~ûA[ûGö @ûc ù\gùe

ùaKûecû^uê Zûfòc ù\aû_ûAñ aòbò Ü ]¦ûcìkK ùK¦â,gòÌ Zûfòc ùK¦â I eûRý ieKûe Äêf gòlûùe aòbò Ü]¦ûcìkK ùa÷hdòK gòlûKê iûcòf KeòQ«òö Gjû\ßûeûùi[ôeê C�ú�ð QûZâQûZâú baòhýZùe òùdûR^ ùlZâùe@]ôKeê @]ôK eLôaûKê ùjùf @]ôK KkKûeLû^û IaýûaiûdòK _âZòÂû^ iéÁò Keòaû _ûAñ aýûucûù^ EYù\aûe aýaiÚû KeòQ«òö Gjû\ßûeû ù\gùe gòÌeaòKûg ùjaû iùw iùw gâcòK òùdûR^ aé¡ò _ûAaûùeijûdK ùjûA_ûeòaö

_âgÜûakú1. òcÜfòLôZ _âgÜMêWÿòKe C�e _â\û^ Keö(a) @ûc ù\gùe ùaKûeú iciýûj cìk KûeY K�Y?(b) @ûc ù\gùe ùKCñ ciòjûùe _â[c _�aûhòðK ù~ûR^û @ûe¸ ùjûA[ôfû?(c) _âz Ü ùaKûeú Kjòùf K�Y aêS?(d) @¡ð ùaKûeú KûjûKê Kj«ò?(e) Mâûcû�ke ùaKûe iõLýû ijeû�k ùaKûe iõLýûVûeê KûjóKò @]ôK?(f) ùaKûeú iciýûe icû]û^ _ûAñ @ûc ieKûe MâjY Keò[ôaû _\ùl_MêWÿòK K�Y K�Y?

2. _û[ðKý \gðû@ö(a) ùaKûeú I @¡ð ùaKûeúö(b) EZêKûkú^ ùaKûeú I iõiÚû^úd ùaKûeúö(c) iõNûZR òZ ùaKûeú I _âûaò]ôK ùaKûeúö

3. iõùl_ùe ùfLö(a) _âz Ü ùaKûeúö (b) EZêKûkú^ ùaKûeúö(c) iõiÚû^úd ùaKûeú ö (d) ùaKûeú \ìeúKeY Kû~ðýKâcö(e) ùaKûeú iciýûe icû]û^ö

4. \úNð C�ecìkK _âgÜö(a) bûeZùe ùaKûeú iciýûe aòbò Ü KûeY \gðû@ö(b) aòbò Ü _âKûee ùaKûeú iµKðùe @ûùfûK_ûZ Keö(c) ùaKûeú \ìeúKeY _ûAñ aòbò Ü Kû~ðýKâc aòhdùe ùfLö

§§§