guerre des gaules
DESCRIPTION
Texte latin du livre I de la Guerre des Gaules, avec vocabulaire en parallèleTRANSCRIPT
Guerre des Gaules I 1 ________________________________________________________________________________________________________________________________
C. Iulius Caesar
De Bello Gallico
Liber primus
Vocabulaire fourni dès Déglon 69
1. Gallia est omnis diuisa in partes tres, quarum unam
incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua
Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis,
legibus inter se dif-ferunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen,
a Belgis Matrona et Sequana diuidit. Horum omnium fortissimi
sunt Belgae, prop-terea quod a cultu atque humanitate
prouinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores
saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animos
pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans
Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua
de causa Heluetii quoque reliquos Gallos uirtute praecedunt,
quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum
aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum
gerunt.
Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium
capit a flumine Rhodano, continetur Garumna flumine,
Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et
Heluetiis flumen Rhenum, uergit ad septentriones. Belgae ab
extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem
fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem.
dividere,o,visi,visum: partager; séparer • incolere,o,ui: habiter
Belgae,arum m.pl.: les Belges • Aquitani,orum m.pl.: les Aquitains • Celtae,arum m.pl.: les Celtes
lex,legis f.: la loi
Garumna,ae f.: la Garonne • Matrona,ae f.: la Marne
Sequana,ae f.: la Seine • propterea quod: parce que
humanitas,atis f.: la civilisation
commeare: aller
effeminare: amollir, affaiblir • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): tendre à • importare: apporter, importer
continenter: continuellement
praecedere,o,cessi,cessum (Acc.): l’emporter (sur) • fere: presque • cotidianus,a,um: quotidien • proelium,ii n.: le combat
contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • prohibere,eo,ui,itum (Abl.): écarter (de)
continere,eo,ui,tentum: (ici) borner, limiter
Oceanus,i m.: l’Océan • ab (Abl.): (ici) du côté de • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
vergere,o (ad): être orienté, tourné (vers) • septentriones,um m.pl.: le septentrion, le nord
extremus,a,um: extrême, dernier • oriri,ior,ortus sum: commencer • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): s’étendre (jusqu’à) • inferior,ius: inférieur septentrio,onis m.: le septentrion, le nord • oriens,ntis: levant
2 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam
par-tem Oceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat inter
occa-sum solis et septentriones.
2. Apud Heluetios longe nobilissimus fuit et ditissimus
Orge-torix. Is, M. Messala M. Pisone consulibus, regni cupiditate
inductus coniurationem nobilitatis fecit et ciuitati persuasit ut de
finibus suis cum omnibus copiis exirent: “Perfacile esse, cum
uirtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio potiri.” Id hoc
facilius eis persuasit quod undique loci natura Heluetii
continen-tur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque
altissimo, qui agrum Heluetium a Germanis diuidit; altera ex
parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Heluetios;
tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui prouinciam
nostram ab Helue-tiis diuidit. His rebus fiebat ut et minus late
uagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua
ex parte homines bel-landi cupidi magno dolore afficiebantur.
Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque
fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in
longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem CLXXX
patebant.
3. His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti
consti-tuerunt ea quae ad proficiscendum pertinerent
comparare, iumentorum et carrorum quam maximum
numerum coemere,
Aquitania,ae f.: l’Aquitaine • Pyrenaeus,a,um: des Pyrénées
occasus,us m.: le coucher
dis,ditis = dives,divitis • Orgetorix,igis m.: Orgétorix
M. Messala,ae m.: Marcus Messala • M. Piso,onis m.: Marcus Pison
inducere,o,duxi,ductum: pousser • conjuratio,onis f.: le complot
perfacilis,is,e: très facile
praestare,o,stiti,statum (Dat.): l’emporter (sur) • potiri,ior,itus sum: s’emparer (de: Abl.)
undique: de toutes parts • continere,eo,ui,tentum: (ici) enfermer
dividere,o,visi,visum: séparer • Jura,ae m.: le Jura
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
Lemannus,i m.: le Léman
vagari: vagabonder
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre) • bellare: faire la guerre
afficere,io,feci,fectum (Abl.): affecter, affliger (de) • multitudo,inis f.: le (grand) nombre
fortitudo,inis f.: la vaillance
arbitrari: penser, juger • longitudo,inis f.: la longueur • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • CCXL (ducenta et quadraginta): deux cent quarante latitudo,inis f.: la largeur • CLXXX (centum et octoginta): cent quatre-vingts • patere,eo,ui: s’étendre
auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité • Orgetorix,igis m.: Orgétorix • constituere,o,ui,utum: décider
pertinere,eo,ui (ad + Acc.): concerner • comparare: préparer
jumentum,i n.: la bête de somme/de trait • carrus,i m.: le chariot, le fourgon • coemere,o,emi,emptum: acheter (en masse)
Guerre des Gaules I 3 ________________________________________________________________________________________________________________________________
sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti
sup-peteret, cum proximis ciuitatibus pacem et amicitiam
confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse
duxerunt: in ter-tium annum profectionem lege confirmant. Ad
eas res conficien-das Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad
ciuitates suscepit. In eo itinere persuadet Castico,
Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater regnum in
Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu populi Romani
amicus appellatus erat, ut regnum in ciui-tate sua occuparet
quod pater ante habuerat; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri
Diuiciaci, qui eo tempore principatum in ciuitate obtinebat ac
maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur per-suadet
eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esse illis
probat conata perficere, propterea quod ipse suae ciuitatis
imperium obtenturus esset: “Non esse dubium quin totius
Galliae plurimum Heluetii possent; se suis copiis suoque exercitu
illis regna conciliaturum” confirmat. Hac oratione adducti inter
se fidem et iusiurandum dant et regno occupato per tres
potentissi-mos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri
posse spe-rant.
4. Ea res est Heluetiis per indicium enuntiata. Moribus suis
Orgetorigem ex uinculis causam dicere coegerunt; damnatum
poenam sequi oportebat ut igni cremaretur. Die constituta cau-
sementis,is f.: les semailles • suppetere,o,ivi,itum: être en suffisance
confirmare: affermir; confirmer
biennium,ii n.: deux ans
profectio,onis f.: le départ
deligere,o,legi,lectum: choisir • legatio,onis f.: l’ambassade
Casticus,i m.: Casticus • Catamantaloedis,is m.: Catamantaloedis • Sequanus,i m.: le Séquane
occupare (Acc.): s’emparer (de) • item: de même • Dumnorix,igis m.: Dumnorix
Haeduus,i m.: l’Héduen • Diviciacus,i m.: Diviciacus • principatus,us m.: le premier rang
plebs,plebis f.: la plèbe • acceptus,a,um (Dat.): bien vu (de)
matrimonium,ii n.: le mariage • perfacilis,is,e: très facile • factu: ... à faire
probare: prouver • conatum,i n.: l’entreprise • propterea quod: parce que
conciliare: procurer, faire gagner
jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment
potiri,ior,itus sum (Gén.): s’emparer (de)
indicium,ii n.: la dénonciation
Orgetorix,igis m.: Orgétorix • vinculum,i n.: le lien, la chaîne
oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • ignis,is m.: le feu • cremare: brûler • constituere,o,ui,utum: décider
4 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
sae dictionis, Orgetorix ad iudicium omnem suam familiam, ad
hominum milia decem, undique coegit et omnes clientes
obaera-tosque suos, quorum magnum numerum habebat,
eodem condu-xit; per eos ne causam diceret se eripuit. Cum
ciuitas, ob eam rem incitata, armis ius suum exsequi conaretur
multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent,
Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut Heluetii
arbitrantur, quin ipse sibi mor-tem consciuerit.
5. Post eius mortem nihilo minus Heluetii id quod
constitue-rant facere conantur, ut e finibus suis exeant. Vbi iam
se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia,
numero ad duodecim, uicos ad quadringentos, reliqua priuata
aedificia incendunt; frumentum omne, praeterquam quod
secum portaturi erant, comburunt, ut, domum reditionis spe
sublata, paratiores ad omnia pericula subeunda essent; trium
mensium molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent.
Persuadent Rauracis et Tulin-gis et Latouicis finitimis suis uti,
eodem usi consilio, oppidis suis uicisque exustis, una cum iis
proficiscantur; Boiosque, qui trans Rhenum incoluerant et in
agrum Noricum transierant Noreiam-que oppugnarant,
receptos ad se socios sibi adsciscunt.
6. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire
possent: unum per Sequanos, angustum et difficile, inter
montem
dictio,onis f.: la plaidoirie • ad (Acc.): (ici) environ, près de
undique: de toutes parts • cliens,ntis m.: le client, le protégé • obaeratus,i m.: le débiteur
numerus,i m.: le nombre • eodem: au même endroit (direction)
ob (Acc.): à cause de
incitare: exciter, irriter • exsequi,or,secutus sum: accomplir, exécuter • multitudo,inis f.: la multitude
suspicio,onis f.: le soupçon • arbitrari: penser, juger
consciscere,o,scivi,scitum (Acc.): décider, se résoudre (à)
nihilo minus: ne... pas moins, néanmoins • constituere,o,ui,utum: décider
arbitrari: penser, juger • numerus,i m.: le nombre
vicus,i m.: le village • quadringenti,ae,a: quatre cents • aedificium,ii n.: la ferme, le bâtiment isolé
praeterquam: sauf, excepté • portare: transporter
comburere,o,ussi,ustum: brûler (complètement) • reditio,onis f.: le retour
subire,eo,ii,itum: (ici) affronter • molitum cibarium,ii n.: de la farine
quisque,cujusque: chacun • Rauraci,orum n.pl.: les Rauraces • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges
Latovici,orum m.pl.: les Latovices
exurere,o,ussi,ustum: brûler (complètement) • una: ensemble • Boii,orum m.pl.: les Boïens
incolere,o,ui: habiter • Noricus,a,um: du Norique • Noreia,ae f.: Norée
recipere,io,cepi,ceptum: recevoir • adsciscere,o,scivi,scitum: adjoindre, associer
omnino: en tout
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
Guerre des Gaules I 5 ________________________________________________________________________________________________________________________________
Iuram et flumen Rhodanum, uix qua singuli carri ducerentur;
mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci
prohibere possent; alterum per prouinciam nostram, multo
facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Heluetiorum
et Allobro-gum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit, isque
nonnullis locis uado transitur. Extremum oppidum Allobrogum
est proximum-que Heluetiorum finibus Genaua. Ex eo oppido
pons ad Helue-tios pertinet. Allobrogibus sese uel persuasuros,
quod nondum bono animo in populum Romanum uiderentur,
existimabant, uel ui coacturos, ut per suos fines eos ire
paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis, diem
dicunt, qua die ad ripam Rho-dani omnes conueniant: is dies
erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio consulibus.
7. Caesari cum id nuntiatum esset, eos per prouinciam
nos-tram iter facere conari, maturat ab Vrbe proficisci et quam
maxi-mis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad
Gena-uam peruenit. Prouinciae toti quam maximum potest
militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore legio
una); pontem qui erat ad Genauam iubet rescindi. Vbi de eius
aduentu Heluetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt
nobilissimos ciuitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius
principem locum obtinebant, qui dicerent “Sibi esse in animo
sine ullo
Jura,ae m.: le Jura • carrus,i m.: le chariot, le fourgon
perpauci,ae,a: très peu (nombreux) • prohibere,eo,ui,itum: interdire, barrer
expeditus,a,um: dégagé • propterea quod: parce que • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges
nuper: récemment • pacare: pacifier • fluere,o,fluxi,fluxum: couler • nonnulli,ae,a: quelques
vadum,i n.: le gué • extremus,a,um: dernier • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges
Genava,ae f.: Genève
pertinere,eo,ui (ad + Acc.): (ici) conduire (chez) • nondum: ne... pas encore
profectio,onis f.: le départ • comparare: préparer
a. d. V.: «ante diem quintum» • Kalendae,arum f.pl.: les calendes (1er du mois) • Aprilis,is,e: d’avril • L. Piso,onis m.: Lucius Pison
A. Gabinius,ii m.: Aulus Gabinius
maturare: se hâter
ulterior,ius: ultérieur, transalpin • contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte • Genava,ae f.: Genève
numerus,i m.: le nombre • omnino: en tout
rescindere,o,scidi,scissum: couper
legatio,onis f.: l’ambassade • Nammeius,ii m.: Nammeius • Verucloetius,ii m.: Vérucloetius • princeps,cipis (adj.): premier
6 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
maleficio iter per prouinciam facere, propterea quod aliud iter
haberent nullum; rogare ut eius uoluntate id sibi facere liceat”.
Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum
exercitumque eius ab Heluetiis pulsum et sub iugum missum,
concedendum non putabat; neque homines inimico animo,
data facultate per prouinciam itineris faciendi, temperaturos
ab iniuria et maleficio existimabat. Tamen, ut spatium
intercedere posset dum milites quos imperauerat conuenirent,
legatis respondit “Diem se ad deliberandum sumpturum; si quid
uellent, ad Idus Apr. reuerterentur.”
8. Interea ea legione quam secum habebat militibusque qui
ex prouincia conuenerant a lacu Lemanno, qui in flumen
Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab
Heluetiis diuidit, milia passuum decem nouem murum, in
altitudinem pedum sedecim, fossamque perducit. Eo opere
perfecto, praesi-dia disponit, castella communit, quo facilius, si
se inuito transire conarentur, prohibere possit. Vbi ea dies quam
constituerat cum legatis uenit et legati ad eum reuerterunt,
negat se more et exem-plo populi Romani posse iter ulli per
prouinciam dare et, si uim facere conentur, prohibiturum
ostendit. Heluetii, ea spe deiecti, nauibus iunctis ratibusque
compluribus factis, alii uadis Rhodani, qua minima altitudo
fluminis erat, nonnunquam interdiu, saepius
maleficium,ii n.: le méfait, la déprédation • propterea quod: parce
que voluntas,atis f.: la volonté
L. Cassius,ii m.: Lucius Cassius
pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • sub (Acc.): sous (avec mouvement) • jugum,i n.: le joug
facultas,atis f.: la possibilité • temperare (ab): s’abstenir (de)
spatium,ii n.: le délai, le temps • intercedere,o,cessi,ssum: intervenir, s’écouler
deliberare: délibérer, réfléchir • Idus,uum f.pl.: les ides (13e jour d’avril)
Aprilis,is,e: d’avril • reverti,or,versus sum: revenir
Lemannus,i m.: le Léman
influere,o,fluxi,xum: se jeter (dans) • Jura,ae m.: le Jura • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
dividere,o,visi,visum: séparer • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • altitudo,inis f.: la hauteur
sedecim: seize • fossa,ae f.: le fossé • perducere,o,duxi,ductum: conduire, tracer • praesidium,ii n.: le poste
disponere,o,posui,positum: disposer • castellum,i n.: la redoute, le fortin • communire,io,ivi,itum: construire, fortifier • quo (Subj.): afin que prohibere,eo,ui,itum: empêcher • constituere,o,ui,utum: décider
revertere,o,rti,rsum: revenir • negare: dire que... ne... pas • exemplum,i n.: l’exemple
prohibere,eo,ui,itum: empêcher • dejicere,io,jeci,jectum: jeter à bas
jungere,o,junxi,junctum: joindre, unir • ratis,is f.: le radeau • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de • vadum,i n.: le gué altitudo,inis f.: la profondeur • nonnunquam: quelquefois • interdiu: de jour
Guerre des Gaules I 7 ________________________________________________________________________________________________________________________________
noctu, si perrumpere possent conati, operis munitione et militum
concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt.
9. Relinquebatur una per Sequanos uia, qua Sequanis inuitis
propter angustias ire non poterant. His cum sua sponte
persua-dere non possent, legatos ad Dumnorigem Haeduum
mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent. Dumnorix
gratia et largi-tione apud Sequanos plurimum poterat et
Heluetiis erat amicus, quod ex ea ciuitate Orgetorigis filiam in
matrimonium duxerat et cupiditate regni adductus nouis rebus
studebat et quam plurimas ciuitates suo beneficio habere
obstrictas uolebat. Itaque rem sus-cipit et a Sequanis impetrat
ut per fines suos Heluetios ire patian-tur, obsidesque uti inter
sese dent perficit: Sequani, ne itinere Heluetios prohibeant,
Heluetii, ut sine maleficio et iniuria trans-eant.
10. Caesari renuntiatur Heluetiis esse in animo per agrum
Sequanorum et Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui
non longe a Tolosatium finibus absunt, quae ciuitas est in
prouin-cia. Id si fieret, intellegebat magno cum periculo
prouinciae futu-rum, ut homines bellicosos, populi Romani
inimicos, locis paten-tibus maximeque frumentariis finitimos
haberet. Ob eas causas ei munitioni quam fecerat T. Labienum
legatum praefecit; ipse in Italiam magnis itineribus contendit
duasque ibi legiones conscri-
noctu: de nuit • perrumpere,o,rupi,ruptum: forcer le passage
• munitio,onis f.: la fortification concursus,us m.: l’assaut, l’afflux • repellere,o,reppuli,repulsum:
repousser • conatus,us m.: la tentative • desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à) Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
angustiae,arum f.pl.: le défilé • sponte (sua): par (soi)-même
Dumnorix,igis m.: Dumnorix • Haeduus,i m.: l’Héduen
deprecator,oris m.: l’intercesseur • impetrare: obtenir • largitio,onis f.: les largesses
Orgetorix,igis m.: Orgétorix • matrimonium,ii n.: le mariage
res novae f.pl.: le changement (politique)
obstringere,o,strinxi,strictum: attacher, lier
prohibere,eo,ui,itum (aliquem aliqua via): interdire (un passage à qqn) • maleficium,ii n.: le méfait, la déprédation
renuntiare: annoncer, rapporter
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Santones,um m.pl.: les Santons
Tolosates,ium m.pl.: les Tolosates
bellicosus,a,um: belliqueux • patere,eo,ui: être ouvert
frumentarius,a,um: riche en blé • ob (Acc.): à cause de
munitio,onis f.: la fortification • T. Labienus,i m.: Titus Labiénus
contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte
8 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
bit, et tres quae circum Aquileiam hiemabant ex hibernis
educit, et qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes
erat cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Ceutrones et
Graioceli et Caturiges, locis superioribus occupatis, itinere
exercitum prohi-bere conantur. Compluribus his proeliis pulsis,
ab Ocelo, quod est citerioris Prouinciae extremum, in fines
Vocontiorum ulterio-ris Prouinciae die septimo peruenit; inde in
Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiauos exercitum
ducit. Hi sunt extra Pro-uinciam trans Rhodanum primi.
11. Heluetii iam per angustias et fines Sequanorum suas
copias traduxerant et in Haeduorum fines peruenerant
eorumque agros populabantur. Haedui, cum se suaque ab iis
defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum
auxilium: “Ita se omni tempore de populo Romano meritos esse,
ut paene in con-spectu exercitus nostri agri uastari, liberi eorum
in seruitutem abduci, oppida expugnari non debuerint.” Eodem
tempore Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum,
Caesarem cer-tiorem faciunt sese, depopulatis agris, non facile
ab oppidis uim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans
Rhodanum uicos possessionesque habebant, fuga se ad
Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri solum nihil
esse reliqui. Quibus rebus adductus, Caesar non exspectandum
sibi statuit dum,
Aquileia,ae f.: Aquilée • hiemare: passer l’hiver, hiverner
• hiberna,orum n.pl.: les quartiers d’hiver • educere,o,duxi,ductum: tirer de ulterior,ius: ultérieur, transalpin • Alpes,ium f.pl.: les Alpes
contendere,o,tendi,tentum: (ici) se hâter (de) • Ceutrones,um m.pl.: les Ceutrons • Graioceli,orum m.pl.: les Graiocèles
Caturiges,um m.pl.: les Caturiges • occupare: occuper • prohibere,eo,ui,itum (Abl.+Acc.): interdire (un passage à qqn)
complures,es,a: plusieurs • proelium,ii n.: le combat • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • Ocelum,i n.: Ocèle
citerior,ius: citérieur, cisalpin • extremus,a,um: dernier • Vocontii,orum m.pl.: les Voconces • ulterior,ius: ultérieur, transalpin Allobroges,um m.pl.: les Allobroges
Segusiavi,orum m.pl.: les Ségusiaves
angustiae,arum f.pl.: le défilé • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
traducere,o,duxi,ductum: faire passer • Haedui,orum m.pl.: les Héduens
populari: dévaster, ravager
rogatum (supin): pour demander
vastare: dévaster • servitus,utis f.: l’esclavage
abducere,o,duxi,ductum: emmener
Ambarri,orum m.pl.: les Ambarres • necessarius,ii m.: l’ami • consanguineus,i m.: le parent
depopulatus,a,um: ravagé, dévasté
prohibere,eo,ui,itum (ab): écarter (de) • item: de même • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges • vicus,i m.: le village
possessio,onis f.: la propriété • se recipere: se retirer
praeter (Acc.): excepté
dum: (jusqu’à ce) que
Guerre des Gaules I 9 ________________________________________________________________________________________________________________________________
omnibus fortunis sociorum consumptis, in Santonos Heluetii
peruenirent.
12. Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et
Sequano-rum in Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut
oculis in utram partem fluat iudicari non possit. Id Heluetii ratibus
ac lin-tribus iunctis transibant. Vbi per exploratores Caesar
certior fac-tus est tres iam partes copiarum Heluetios id flumen
traduxisse, quartam fere partem citra flumen Ararim reliquam
esse, de tertia uigilia cum legionibus tribus e castris profectus,
ad eam partem peruenit quae nondum flumen transierat. Eos
impeditos et inopi-nantes aggressus, magnam partem eorum
concidit: reliqui fugae sese mandarunt atque in proximas siluas
abdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus: nam omnis ciuitas
Heluetia in quattuor pagos diuisa est. Hic pagus unus, cum
domo exisset, patrum nostrorum memoria, L. Cassium consulem
interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Ita, siue casu,
siue consilio deorum immortalium, quae pars ciuitatis Heluetiae
insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps
poenas persoluit. Qua in re Caesar non solum publicas sed
etiam priuatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis auum,
L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium
interfecerant.
13. Hoc proelio facto, reliquas copias Heluetiorum ut conse-
consumere,o,sumpsi,sumptum: épuiser • Santoni,orum m.pl.: les
Santons
Arar,is m.: la Saône • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
influere,o,fluxi,xum: se jeter (dans) • incredibilis,is,e: incroyable • lenitas,atis f.: la douceur
uter,utra,utrum ?: lequel (de deux) ? • fluere,o,fluxi,fluxum: couler • ratis,is f.: le radeau • linter,tris f.: la barque
jungere,o,junxi,junctum: joindre, unir
traducere,o,duxi,ductum: faire traverser
fere: à peu près • citra + Acc.: en deçà de
nondum: ne... pas encore • inopinans,ntis: pris au dépourvu
concidere,o,cidi,cisum: tailler en pièces
abdere,o,didi,ditum: cacher • pagus,i m.: le canton
Tigurinus,a,um: des Tigurins
dividere,o,visi,visum: partager
L. Cassius,ii m.: Lucius Cassius
sub (Acc.): sous (avec mouvement) • jugum,i n.: le joug • sive... sive: soit... soit
immortalis,is,e: immortel • calamitas,atis f.: le malheur
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): apporter, causer (à) • princeps,cipis (adj.): premier • persolvere,o,i,solutum (Acc.): payer, s’acquitter de ulcisci,or,ultus sum: venger
socer,eri m.: le beau-père • L. Piso,onis m.: Lucius Pison • avus,i m.: le grand-père
proelium,ii n.: le combat
proelium,ii n.: le combat • consequi,or,secutus sum: (ici) poursuivre
10 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
qui posset, pontem in Arare faciendum curat atque ita
exercitum traducit. Heluetii, repentino eius aduentu commoti,
cum id quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen
transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum
mittunt; cuius lega-tionis Diuico princeps fuit, qui bello Cassiano
dux Heluetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: “Si pacem
populus Romanus cum Heluetiis faceret, in eam partem ituros
atque ibi futuros Helue-tios ubi eos Caesar constituisset atque
esse uoluisset; sin bello persequi perseueraret, reminisceretur et
ueteris incommodi populi Romani et pristinae uirtutis
Heluetiorum. Quod improuiso unum pagum adortus esset, cum
ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non possent, ne ob
eam rem aut suae magnopere uirtuti tribueret aut ipsos
despiceret. Se ita a patribus maioribus-que suis didicisse, ut
magis uirtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur.
Quare ne committeret ut is locus ubi constitis-sent ex calamitate
populi Romani et internecione exercitus nomen caperet aut
memoriam proderet.”
14. His Caesar ita respondit: “Eo sibi minus dubitationis dari,
quod eas res quas legati Heluetii commemorassent memoria
teneret, atque eo grauius ferre quo minus merito populi Romani
accidissent; qui si alicuius iniuriae sibi conscius fuisset, non fuisse
difficile cauere; sed eo deceptum, quod neque commissum
Arar,is m.: la Saône
traducere,o,duxi,ductum: faire traverser • repentinus,a,um: subit
legatio,onis f.: l’ambassade
Divico,onis m.: Divico • princeps,cipis m.: le chef • Cassianus,a,um: de/contre Cassius
constituere,o,ui,utum: décider • sin: mais si, si au contraire
persequi,or,secutus sum: poursuivre • perseverare: continuer • reminisci,or: se rappeler • incommodum,i n.: le dommage, le désagrément pristinus,a,um: antique, ancien • improviso: à l’improviste
pagus,i m.: le canton • adoriri,ior,ortus sum: attaquer
ob (Acc.): à cause de • magnopere: grandement, beaucoup
tribuere,o,ui,utum: attribuer, imputer
contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • dolus,i m.: la ruse
niti,or,nisus sum: s’appuyer sur (Abl.) • quare: c’est pourquoi • committere,o,misi,missum (ut): (ici) s’exposer au risque (de)
calamitas,atis f.: le malheur • internecio,onis f.: le massacre
eo (compar.): d’autant • dubitatio,onis f.: le doute, l’hésitation
commemorare: rappeler
eo... quo (avec compar.): d’autant (plus)... que... (plus) • meritum,i n.: (ici) la faute, la responsabilité
sibi conscius (Gén.): conscient (de)
committere,o,misi,missum: commettre (un acte)
Guerre des Gaules I 11 ________________________________________________________________________________________________________________________________
a se intellegeret quare timeret, neque sine causa timendum
puta-ret. Quod si ueteris contumeliae obliuisci uellet, num etiam
recentium iniuriarum, quod eo inuito iter per prouinciam per uim
tentassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas
uexassent, memoriam deponere posse? Quod sua uictoria tam
insolenter gloriarentur, quodque tam diu se impune iniurias
tulisse admirarentur, eodem pertinere. Consuesse enim deos
immortales, quo grauius homines ex commutatione rerum
dole-ant, quos pro scelere eorum ulcisci uelint, his secundiores
inter-dum res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea
ita sint, tamen, si obsides ab iis sibi dentur, uti ea quae
polliceantur factu-ros intellegat, et si Haeduis de iniuriis quas
ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satis faciant,
sese cum iis pacem esse facturum.” Diuico respondit: “Ita
Heluetios a maioribus suis institutos esse uti obsides accipere,
non dare, consuerint; eius rei populum Romanum esse testem.”
Hoc responso dato discessit.
15. Postero die castra ex eo loco mouent. Idem facit Caesar
equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex
omni prouincia et Haeduis atque eorum sociis coactum
habebat, praemittit, qui uideant quas in partes hostes iter
faciant. Qui cupidius nouissimum agmen insecuti alieno loco
cum equitatu Heluetiorum proelium committunt; et pauci de
nostris cadunt.
quare: à cause de quoi
quod si: et si; mais si • contumelia,ae f.: l’affront
recens,ntis: récent
Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Ambarri,orum m.pl.: les Ambarres • Allobroges,um m.pl. (Acc. -as): les Allobroges
vexare: maltraiter • deponere,o,posui,positum: déposer; abandonner
insolens,ntis: qui n’a pas l’habitude (de: Gén.); insolite; excessif; arrogant • gloriari: se vanter, se glorifier • impune: impunément
eodem: au même résultat (direction) • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): tendre à
immortalis,is,e: immortel • quo (Subj.): afin que • commutatio,onis f.: le changement
ulcisci,or,ultus sum: punir • secundus,a,um: favorable • interdum: parfois
diuturnus,a,um: long, prolongé (temps) • impunitas,atis f.: l’impunité
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): apporter, causer (à) • item: de même • satis facere (Dat.): donner satisfaction (à)
Divico,onis m.: Divico
testis,is m.: le témoin • responsum,i n.: la réponse
numerus,i m.: le nombre
Haedui,orum m.pl.: les Héduens
praemittere,o,misi,missum: envoyer en avant
novissimum agmen: l’arrière-garde • insequi,or,secutus sum: poursuivre • alienus,a,um: (ici) défavorable
proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat)
12 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
Quo proelio sublati Heluetii, quod quingentis equitibus tantam
multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere
nonnun-quam et nouissimo agmine proelio nostros lacessere
coeperunt. Caesar suos a proelio continebat ac satis habebat
in praesentia hostem rapinis, pabulationibus populationibusque
prohibere. Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter
nouissimum hos-tium agmen et nostrum primum non amplius
quinis aut senis milibus passuum interesset.
16. Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent
publice polliciti, flagitare. Nam propter frigora, [quod Gallia sub
septentrionibus, ut ante dictum est,] posita est, non modo
fru-menta in agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis
magna copia suppetebat; eo autem frumento quod flumine
Arare nauibus subuexerat, propterea minus uti poterat quod iter
ab Arare Heluetii auerterant, a quibus discedere nolebat. Diem
ex die ducere Haedui; conferri, comportari, adesse dicere. Vbi
se diutius duci intellexit et diem instare, quo die frumentum
militi-bus metiri oporteret, conuocatis eorum principibus,
quorum magnam copiam in castris habebat, in his Diuiciaco et
Lisco, qui summo magistratui praeerat, quem uergobretum
appellant Hae-dui, qui creatur annuus et uitae necisque in suos
habet potesta-tem, grauiter eos accusat quod, cum neque emi
neque ex agris
multitudo,inis f.: la multitude • propellere,o,puli,pulsum: repousser • audax,acis: hardi, audacieux • subsistere,o,stiti: résister, tenir tête • nonnunquam: quelquefois lacessere,o,ivi,itum: harceler
continere,eo,ui,tentum: (ici) retenir • in praesentia: pour le moment
rapina,ae f.: le pillage, la rapine • pabulatio,onis f.: la récolte de fourrage • populatio,onis f.: les ravages, les déprédations • prohibere,eo,ui,itum: empêcher, détourner circiter: environ • quindecim: quinze
amplius: davantage, plus • quini,ae,a: cinq (distributif) • seni,ae,a: six (distributif)
passus,us m.: le pas (1,5 m.) • interesse,sum,fui (inter): être (entre), séparer
interim: pendant ce temps • cotidie: chaque jour • Haedui,orum m.pl.: les Héduens
flagitare: demander instamment, réclamer • frigus,oris n.: le froid • sub (Abl.): sous
septentriones,um m.pl.: le septentrion, le nord • modo: seulement
maturus,a,um: mûr • pabulum,i n.: le fourrage
suppetere,o,ivi,itum: être à disposition • Arar,is m.: la Saône
subvehere,o,vexi,vectum: transporter, faire monter • propterea... quod: parce que
avertere,o,i,rsum: détourner
ducere,o,duxi,ductum: (ici) étirer, faire traîner • comportare: transporter, rassembler
instare,o,stiti: être imminent
metiri,ior,mensus sum: mesurer • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • convocare: convoquer, réunir • princeps,cipis m.: le chef Diviciacus,i m.: Diviciacus • Liscus,i m.: Liscus
praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • vergobretus,i m.: le vergobret
creare: élire, nommer • annuus,a,um: annuel • nex,necis f.: la mort
Guerre des Gaules I 13 ________________________________________________________________________________________________________________________________
sumi posset, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus,
ab iis non subleuetur; praesertim cum magna ex parte eorum
pre-cibus adductus bellum susceperit[; multo etiam grauius
quod sit destitutus queritur].
17. Tum demum Liscus, oratione Caesaris adductus, quod
antea tacuerat proponit: “Esse nonnullos, quorum auctoritas
apud plebem plurimum ualeat; qui priuatim plus possint, quam
ipsi magistratus. Hos seditiosa atque improba oratione
multitudi-nem deterrere ne frumentum conferant quod
debeant: praestare, si iam principatum Galliae obtinere non
possint, Gallorum quam Romanorum imperia perferre; neque
dubitare quin, si Heluetios superauerint Romani, una cum
reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra
consilia quaeque in castris geran-tur hostibus enuntiari; hos a se
coerceri non posse. Quin etiam, quod necessariam rem
coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese quanto id cum
periculo fecerit et ob eam causam quam diu potu-erit
tacuisse.”
18. Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem Diuiciaci fratrem
designari sentiebat; sed, quod pluribus praesentibus eas res
iac-tari nolebat, celeriter concilium dimittit, Liscum retinet.
Quaerit ex solo ea quae in conuentu dixerat. Dicit liberius atque
auda-cius. Eadem secreto ab aliis quaerit; repperit esse uera.
“Ipsum
necessarius,a,um: (ici) urgent, pressant
sublevare: soulager, aider • praesertim: surtout
destituere,o,ui,utum: abandonner • queri,or,questus sum: se plaindre
tum demum: alors seulement • Liscus,i m.: Liscus
proponere,o,posui,positum: présenter, déclarer • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité
plebs,plebis f.: la plèbe • privatim: à titre privé
seditiosus,a,um: séditieux • improbus,a,um: malhonnête • multitudo,inis f.: la foule
deterrere,eo,ui,itum (ne): détourner (de) • praestare,praestat: il vaut mieux
principatus,us m.: la suprématie
perferre,fero,tuli,latum: supporter
una: ensemble • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • libertas,atis f.: la liberté
enuntiare: annoncer, révéler • coercere,eo,ui,itum: réprimer • quin etiam: bien plus
necessarius,a,um: inévitable
ob (Acc.): à cause de
Liscus,i m.: Liscus • Dumnorix,igis m.: Dumnorix • Diviciacus,i m.: Diviciacus
designare: désigner • sentire,io,sensi,sensum: (ici) se rendre compte (que) • praesens,ntis: présent • jactare: débattre, agiter
dimittere,o,misi,missum: renvoyer • retinere,eo,ui,tentum: retenir
conventus,us m.: l’assemblée, la réunion • audax,acis: hardi, audacieux
secreto: en secret
14 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem
propter liberalitatem gratia, cupidum rerum nouarum.
Complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum
uectigalia paruo pretio redempta habere, propterea quod illo
licente contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem
familiarem auxisse et facultates ad largiendum magnas
comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu semper
alere et circum se habere; neque solum domi, sed etiam apud
finitimas ciuitates largiter posse; atque huius potentiae causa
matrem in Biturigibus homini illic nobilissimo ac potentissimo
collocasse; ipsum ex Heluetiis uxorem habere, sororem ex matre
et propinquas suas nuptum in alias ciuitates collocasse. Fauere
et cupere Heluetiis propter eam affinitatem, odisse etiam suo
nomine Caesarem et Romanos, quod eorum aduentu potentia
eius deminuta et Diuiciacus frater in antiquum locum gratiae
atque honoris sit restitutus. Si quid accidat Roma-nis, summam in
spem per Heluetios regni obtinendi uenire: impe-rio populi
Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam habeat
gratia desperare.” Reperiebat etiam in quaerendo Caesar,
quod proelium equestre aduersum paucis ante diebus esset
fac-tum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius
equitibus (nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant,
Dumnorix praeerat); eorum fuga reliquum esse equitatum
perterritum.
plebs,plebis f.: la plèbe
liberalitas,atis f.: la générosité • res novae f.pl.: le changement politique • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de
portorium,ii n.: le péage • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • vectigal,alis n.: la redevance, l’impôt
redimere,o,emi,emptum: racheter • propterea quod: parce que • liceri,eor,licitus sum: offrir un prix, se porter acquéreur • contra: contre (lui) res familiaris f.: le patrimoine, les biens • augere,eo,auxi,auctum: augmenter (qqch.) • facultates,um f.pl.: les ressources
largiri,ior,itus sum: faire des largesses • comparare: (ici) se procurer, acquérir • numerus,i m.: le nombre
sumptus,us m.: la dépense, les frais • alere,o,alui,al[i]tum: nourrir, entretenir • circum (Acc.): autour de
largiter: beaucoup
Gén. + causa: en vue de, pour • Bituriges,um m.pl.: les Bituriges
nuptum (supin): en mariage
favere,eo,favi,fautum (Dat.): favoriser • cupere (Dat.): (ici) soutenir (qqn), être bien disposé (pour) • affinitas,atis f.: la parenté (par alliance)
deminuere,o,ui,utum: diminuer, amoindrir
modo: seulement
proelium,ii n.: le combat
praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer
Guerre des Gaules I 15 ________________________________________________________________________________________________________________________________
19. Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones
certissimae res accederent, quod per fines Sequanorum
Heluetios traduxis-set, quod obsides inter eos dandos curasset,
quod ea omnia non modo iniussu suo et ciuitatis, sed etiam
inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum
accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare in eum aut
ipse animaduerteret aut ciuitatem animaduertere iuberet. His
omnibus rebus unum repugnabat, quod Diuiciaci fratris
summum in populum Romanum studium, summam in se
uoluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperan-tiam
cognouerat: nam ne eius supplicio Diuiciaci animum
offen-deret uerebatur. Itaque priusquam quidquam conaretur,
Diuicia-cum ad se uocari iubet et, cotidianis interpretibus
remotis, per C. Valerium Troucillum, principem Galliae
prouinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem
habebat, cum eo collo-quitur; simul commonefacit quae ipso
praesente in concilio [Gallorum] de Dumnorige sint dicta, et
ostendit quae separatim quisque de eo apud se dixerit: petit
atque hortatur ut sine eius offensione animi uel ipse de eo,
causa cognita, statuat uel ciuita-tem statuere iubeat.
20. Diuiciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus
obse-crare coepit ne quid grauius in fratrem statueret: “Scire se
illa esse uera, nec quemquam ex eo plus quam se doloris
capere,
suspicio,onis f.: le soupçon
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser
modo: seulement • insciente (me): à (mon) insu
arbitrari: penser, juger • quare: à cause de quoi • animadvertere,o,i,rsum (in + Acc.): sévir (contre)
repugnare (Dat.): s’opposer (à)
Diviciacus,i m.: Diviciacus
voluntas,atis f.: la (bonne) volonté • egregius,a,um: exceptionnel, remarquable • justitia,ae f.: la justice, l’équité • temperantia,ae f.: la modération supplicium,ii n.: le supplice • Diviciacus,i m.: Diviciacus
priusquam: avant que
cotidianus,a,um: quotidien • interpres,etis m.: l’interprète • removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter
C. Valerius,ii Troucillus,i m.: Gaïus Valérius Troucillus • princeps,cipis m.: le chef • familiaris,is m.: l’ami intime
colloqui,or,locutus sum (cum + Abl.): s’entretenir (avec qqn)
commonefacere,io,feci,factum: rappeler • praesens,ntis: présent • concilium,ii n.: l’assemblée
Dumnorix,igis m.: Dumnorix • separatim: séparément
quisque,cujusque: chacun • hortari (ut): exhorter (à)
offensio,onis f.: l’offense
Diviciacus,i m.: Diviciacus • complecti,or,plexus sum: embrasser • obsecrare (ut/ne): supplier (de)
eo... (compar.): d’autant (plus)
16 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in
reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, per
se creuis-set; quibus opibus ac neruis non solum ad minuendam
gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur; sese tamen et
amore fra-terno et existimatione uulgi commoueri. Quod si quid
ei a Cae-sare grauius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae
apud eum teneret, neminem existimaturum non sua uoluntate
factum; qua ex re futurum uti totius Galliae animi a se
auerterentur.” Haec cum pluribus uerbis flens a Caesare
peteret, Caesar eius dextram prendit, consolatus rogat finem
orandi faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et
reipublicae iniuriam et suum dolorem eius uoluntati ac precibus
condonet. Dumnorigem ad se uocat; fratrem adhibet; quae in
eo reprehendat ostendit; quae ipse intel-legat, quae ciuitas
queratur, proponit; monet ut in reliquum tem-pus omnes
suspiciones uitet; praeterita se Diuiciaco fratri condo-nare dicit.
Dumnorigi custodes ponit ut quae agat, quibuscum loquatur
scire possit.
21. Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub
monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis
esset natura montis et qualis in circuitu ascensus qui
cognosce-rent misit. Renuntiatum est facilem esse. De tertia
uigilia, T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus
legionibus et iis
propterea quod: parce que
opes,um f.pl.: les richesses, les ressources • nervus,i m.: (ici) l’énergie, la vigueur • minuere,o,ui,utum: diminuer (qqch.)
fraternus,a,um: fraternel
existimatio,onis f.: l’opinion • vulgus,i n.: le commun; la foule • quod si: et si; mais si
voluntas,atis f.: la volonté
avertere,o,i,rsum: détourner
prendere,o,i,nsum: prendre, saisir • consolari: consoler • orare: prier, supplier • tanti esse: valoir tant, avoir tant de prix
condonare: sacrifier (qqch. à) • Dumnorix,igis m.: Dumnorix
adhibere,eo,ui,itum: faire venir • reprehendere,o,ndi,nsum: blâmer
queri,or,questus sum (Acc.): se plaindre (de) • proponere,o,posui,positum: présenter, exposer
suspicio,onis f.: le soupçon • vitare: éviter • praeterire,eo,ii,itum: passer • condonare (aliquid alicui): pardonner (qqch. par égard pour qqn)
sub (Abl.): au pied de
considere,o,sedi,sessum: s’établir, prendre position • passus,us m.: le pas (1,5 m.)
circuitus,us m.: le (pour)tour • ascensus,us m.: la montée, l’accès
renuntiare: annoncer, rapporter
T. Labienus,i m.: Titus Labiénus
Guerre des Gaules I 17 ________________________________________________________________________________________________________________________________
ducibus qui iter cognouerant, summum iugum montis
ascendere iubet; quid sui consilii sit, ostendit. Ipse de quarta
uigilia eodem itinere quo hostes ierant ad eos contendit,
equitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei
militaris peritissimus habeba-tur et in exercitu L. Sullae et postea
in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.
22. Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, ipse
ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus
abes-set, neque (ut postea ex captiuis comperit) aut ipsius
aduentus aut Labieni cognitus esset, Considius equo admisso
ad eum accurrit; dicit montem, quem a Labieno occupari
uoluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus
cogno-uisse. Caesar suas copias in proximum collem subducit,
aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ne
proelium committeret nisi ipsius copiae prope hostium castra
uisae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret,
monte occu-pato, nostros exspectabat proelioque abstinebat.
Multo denique die per exploratores Caesar cognouit, et
montem a suis teneri, et Heluetios castra mouisse, et Considium,
timore perterritum, quod non uidisset pro uiso sibi renuntiasse. Eo
die, quo consue-rat interuallo hostes sequitur et milia passuum
tria ab eorum cas-tris castra ponit.
jugum,i n.: la crête (de montagne)
contendere,o,tendi,tentum: se hâter
P. Considius,ii m.: Publius Considius • peritus,a,um (Gén.): expérimenté (en)
L. Sulla,ae m.: Lucius Sylla • M. Crassus,i m.: Marcus Crassus
praemittere,o,misi,missum: envoyer en avant
prima lux: l’aube • Labienus,i m.: Labiénus
passus,us m.: le pas (1,5 m.)
comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre
Considius,ii m.: Publius Considius • equo admisso: à bride abattue
accurrere,o,i: accourir • occupare: occuper
insigne,is n.: l’insigne
subducere,o,duxi,ductum: ramener, retirer
praecipere,io,cepi,ceptum: prescrire • proelium,ii n.: le combat
committere,o,misi,missum: engager (combat)
undique: de toutes parts
abstinere,eo,ui,tentum (Abl.): s’abstenir (de) • multus,a,um: (ici) avancé
perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer
renuntiare: annoncer, rapporter
intervallum,i n.: l’intervalle
18 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
23. Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat cum
exercitui frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte,
oppido Haeduorum longe maximo et copiosissimo, non amplius
milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae prospiciendum
existima-uit; <itaque> iter ab Heluetiis auertit ac Bibracte ire
contendit. Ea res per fugitiuos L. Aemilii, decurionis equitum
Gallorum, hostibus nuntiatur. Heluetii, seu quod timore
perterritos Roma-nos discedere a se existimarent, eo magis
quod pridie, superiori-bus locis occupatis, proelium non
commisissent, siue eo quod re frumentaria intercludi posse
confiderent, commutato consilio atque itinere conuerso, nostros
a nouissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.
24. Postquam id animum aduertit, copias suas Caesar in
pro-ximum collem subduxit equitatumque qui sustineret hostium
impetum misit. Ipse interim in colle medio triplicem aciem
instru-xit legionum quattuor ueteranarum; in summo iugo duas
legio-nes, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat, et
omnia auxilia collocauit, ita ut supra se totum montem
hominibus com-pleret; impedimenta sarcinasque in unum
locum conferri et eum ab iis qui in superiore acie constiterant
muniri iussit. Heluetii, cum omnibus suis carris secuti,
impedimenta in unum locum con-tulerunt; ipsi confertissima
acie, reiecto nostro equitatu, pha-
omnino: en tout • biduum,i n.: deux jours • superesse,sum,fui:
rester metiri,ior,mensus sum: mesurer • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir
(que) • Bibracte,is n.: Bibracte Haedui,orum m.pl.: les Héduens • copiosus,a,um: riche • amplius:
davantage, plus passus,us m.: le pas (1,5 m.) • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement
• prospicere,io,spexi,spectum: veiller à avertere,o,i,rsum: détourner • contendere,o,tendi,tentum: gagner en
hâte fugitivus,i m.: le déserteur • L. Aemilius,ii m.: Lucius Emilius
• decurio,onis m.: le décurion seu... sive: soit... soit • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer
eo... (compar.): d’autant (plus) • superior,ius: supérieur
occupare: occuper • proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat)
intercludere,o,clusi,clusum (Abl.): couper (de) • confidere,o,fisus sum: être sûr, escompter • commutare: changer complètement
novissimum agmen: l’arrière-garde • insequi,or,secutus sum: poursuivre
lacessere,o,ivi,itum: harceler
animum advertere: (= animadvertere) remarquer
subducere,o,duxi,ductum: ramener, retirer
interim: pendant ce temps • triplex,plicis: triple
veteranus,a,um: de vétérans • jugum,i n.: la crête (de montagne)
citerior,ius: citérieur, cisalpin
supra (Acc.): au-dessus de • complere,eo,evi,etum: remplir
impedimenta,orum n.pl.: les bagages • sarcinae,arum f.pl.: les paquetages
superior,ius: supérieur • munire,io,ivi,itum: fortifier
carrus,i m.: le chariot, le fourgon
confertus,a,um: serré • rejicere,io,jeci,jectum: rejeter • phalanx,angis f.: la phalange
Guerre des Gaules I 19 ________________________________________________________________________________________________________________________________
lange facta, sub primam nostram aciem successerunt.
25. Caesar, primum suo, deinde omnium ex conspectu
remo-tis equis, ut, aequato omnium periculo, spem fugae
tolleret, cohortatus suos, proelium commisit. Milites, e loco
superiore pilis missis, facile hostium phalangem perfregerunt. Ea
disiecta, gladiis destrictis in eos impetum fecerunt. Gallis magno
ad pug-nam erat impedimento quod, pluribus eorum scutis uno
ictu pilo-rum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset,
neque euel-lere neque, sinistra impedita, satis commode
pugnare poterant, multi ut, diu iactato bracchio, praeoptarent
scuta e manu emit-tere et nudo corpore pugnare. Tandem
uulneribus defessi, et pedem referre et, quod mons suberat
circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. Capto monte
et succedentibus nostris, Boii et Tulingi, qui hominum milibus
circiter XV agmen hostium claudebant et nouissimis praesidio
erant, ex itinere nostros latere aperto aggressi, circumuenire, et
id conspicati Heluetii qui in montem sese receperant, rursus
instare et proelium redintegrare coeperunt. Romani conuersa
signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut uictis ac
submotis resisteret; tertia, ut uenientes sustineret.
26. Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius
cum sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coe-
sub (Acc.): sous (avec mouvement) • succedere,o,cessi,cessum:
s’approcher removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter
aequare: rendre égal
cohortari: exhorter • proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat) • superior,ius: supérieur phalanx,angis f.: la phalange • perfringere,o,fregi,fractum: enfoncer • disjicere,io,jeci,jectum: disperser
destringere,o,strinxi,strictum: dégainer
impedimentum,i n.: l’embarras, la gêne • scutum,i n.: le bouclier • ictus,us m.: le coup
transfigere,o,fixi,fixum: transpercer • colligare: lier/clouer ensemble • inflectere,o,flexi,flexum: recourber • evellere,o,i: arracher
sinistra,ae f.: la main gauche • commodus,a,um: (ici) commode
jactare: secouer, agiter • bracchium,ii n.: le bras • praeoptare: préférer • emittere,o,misi,missum: (ici) lâcher
defessus,a,um: épuisé
subesse,sum: être proche • circiter: environ • passus,us m.: le pas (1,5 m.)
se recipere: se retirer • succedere,o,cessi,cessum: s’approcher
Boii,orum m.pl.: les Boïens • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges • XV: (quindecim) quinze
claudere,o,clausi,clausum: fermer • novissimus,a,um: dernier • praesidium,ii n.: la protection • ex itinere: dès (leur) arrivée, sans délai • latus,eris n.: le côté, le flanc aperire,io,perui,pertum: ouvrir, découvrir • circumvenire,io,veni,ventum: entourer, cerner • conspicari: apercevoir instare,o,stiti: menacer, presser • redintegrare: reprendre
signa convertere: faire une conversion, changer de front • bipertito: en deux parties • signa inferre: attaquer
submovere,eo,movi,motum: repousser • resistere,o,stiti (Dat.): résister (à)
anceps,cipitis: double • proelium,ii n.: le combat
20 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
perant, in montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros
suos se contulerunt. Nam hoc toto proelio, cum ab hora
septima ad uesperum pugnatum sit, auersum hostem uidere
nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedimenta
pugnatum est, prop-terea quod pro uallo carros obiecerant, et
e loco superiore in nostros uenientes tela coniciebant, et
nonnulli inter carros rotas-que mataras ac tragulas subiciebant
nostrosque uulnerabant. Diu cum esset pugnatum,
impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi Orgetorigis filia
atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter milia
hominum CXXX superfuerunt, eaque tota nocte continenter
ierunt; nullam partem noctis itinere intermisso, in fines Lingonum
die quarto peruenerunt, cum, et propter uulnera militum, et
propter sepulturam occisorum, nostri, [triduum morati,] eos
sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque
misit, ne eos frumento neue alia re iuuarent: “Qui si iuuissent, se
eodem loco quo Heluetios habiturum”. Ipse, triduo intermisso,
cum omnibus copiis eos sequi coepit.
27. Heluetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de
dedi-tione ad eum miserunt. Qui cum eum in itinere
conuenissent, seque ad pedes proiecissent suppliciterque locuti
flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum essent
suum aduentum exspectare iussisset, paruerunt. Eo postquam
Caesar peruenit,
se recipere: se retirer • impedimenta,orum n.pl.: les bagages
• carrus,i m.: le chariot, le fourgon se conferre: se rendre (qque part)
vesper,eri m.: le soir • avertere,o,i,rsum: détourner
multus,a,um: (ici) avancé • propterea quod: parce que
vallum,i n.: le retranchement • objicere,io,jeci,jectum: (ici) opposer • superior,ius: supérieur
conjicere,io,jeci,jectum: jeter (en masse) • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • rota,ae f.: la roue
matara,ae f.: le javelot (gaulois) • tragula,ae f.: le javelot (à courroie) • subjicere,io,jeci,jectum: (ici) jeter (par-dessous)
potiri,ior,itus sum (Abl.): s’emparer (de)
Orgetorix,igis m.: Orgétorix
circiter: environ • CXXX: centum et triginta (130) • superesse,sum,fui (ex): survivre (à)
continenter: sans arrêt • intermittere,o,misi,missum: interrompre
Lingones,um m.pl. (Acc. -as): les Lingons
sepultura,ae f.: l’enterrement • triduum,i n.: trois jours
nuntius,ii m.: le messager
intermittere,o,misi,missum: laisser passer
inopia,ae f.: le manque • deditio,onis f.: la capitulation
convenire,io,veni,ventum (ici): (ici) rencontrer
projicere,io,jeci,jectum: jeter à terre • supplex,icis: suppliant
Guerre des Gaules I 21 ________________________________________________________________________________________________________________________________
obsides, arma, seruos qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum
ea conquiruntur et conferuntur nocte intermissa, circiter
hominum milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, siue
timore perter-riti ne armis traditis supplicio afficerentur, siue spe
salutis inducti quod in tanta multitudine dediticiorum suam
fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent,
prima nocte e castris Heluetiorum egressi ad Rhenum finesque
Germanorum conten-derunt.
28. Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant, his uti
conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse uellent,
imperauit; reductos in hostium numero habuit; reliquos omnes,
obsidibus, armis, perfugis traditis, in deditionem accepit.
Heluetios, Tulin-gos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti,
reuerti iussit, et quod, omnibus frugibus amissis, domi nihil erat
quo famem tolerarent, Allobrogibus imperauit ut iis frumenti
copiam face-rent: ipsos oppida uicosque quos incenderant
restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum
locum, unde Heluetii discesserant, uacare, ne propter
bonitatem agrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, ex suis
finibus in Heluetiorum fines transirent et finitimi Galliae
prouinciae Allobrogibusque essent. Boios, petentibus Haeduis,
quod egregia uirtute erant cogniti, ut in finibus suis collocarent
concessit; quibus illi agros dederunt
perfugere,io,fugi: se réfugier • poscere,o,poposci: réclamer
intermittere,o,misi,missum: laisser passer • circiter: environ
pagus,i m.: le canton • Verbigenus,a,um: du canton d’Urba • sive... sive: soit... soit • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer
supplicium,ii n.: le supplice • afficere,io,feci,fectum (Abl.): infliger (qqch.) • inducere,o,duxi,ductum: pousser
multitudo,inis f.: la foule • dediticius,ii m.: (le soldat qui s’est rendu) • occultare: cacher
omnino: complètement
contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte
rescire,io,ivi: découvrir, apprendre
reducere,o,duxi,ductum: ramener • purgare: disculper
numerus,i m.: le nombre
perfuga,ae m.: le déserteur • deditio,onis f.: la capitulation • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges
Latobrigi,orum m.pl.: les Latobriges • reverti,or,versus sum: revenir
fruges,um f.pl.: les moissons • fames,is f.: la faim
Allobroges,um m.pl.: les Allobroges
vicus,i m.: le village
ratio,onis f.: la raison, le motif
vacare: être vide • bonitas,atis f.: la (bonne) qualité
incolere,o,ui: habiter
Boii,orum m.pl.: les Boïens • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • egregius,a,um: exceptionnel, remarquable
22 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
quosque postea in parem iuris libertatisque condicionem atque
ipsi erant receperunt.
29. In castris Heluetiorum tabulae repertae sunt, litteris
Grae-cis confectae, et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis
nomina-tim ratio confecta erat qui numerus domo exisset
eorum, qui arma ferre possent; et item separatim pueri, senes
mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum
Heluetiorum milia CCLXIII, Tulingorum milia XXXVI, Latobrigorum
XIV, Rau-racorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his, qui arma ferre
possent, ad milia nonaginta duo. Summa omnium fuerunt ad
milia CCCLXVIII. Eorum qui domum redierunt, censu habito, ut
Cae-sar imperauerat, repertus est numerus milium centum et
decem.
30. Bello Heluetiorum confecto, totius fere Galliae legati,
principes ciuitatum, ad Caesarem gratulatum conuenerunt:
“Intellegere sese, tametsi pro ueteribus Heluetiorum iniuriis
populi Romani ab his poenas bello repetisset, tamen eam rem
non minus ex usu terrae Galliae quam populi Romani accidisse,
propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos suas
Hel-uetii reliquissent, uti toti Galliae bellum inferrent imperioque
potirentur locumque domicilio ex magna copia deligerent,
quem ex omni Gallia opportunissimum ac fructuosissimum
iudicassent, reliquasque ciuitates stipendiarias haberent.”
Petierunt uti sibi
par,paris: égal • libertas,atis f.: la liberté • condicio,onis f.: la
condition, le statut recipere,io,cepi,ceptum: recevoir
tabulae,arum f.pl.: les registres
nominatim: par nom, nommément
ratio,onis f.: le compte • numerus,i m.: le nombre
item: de même • separatim: séparément
summa,ae f.: la somme, le total
CCLXIII (ducenta sexaginta tria): 263 • Tulingi m.pl.: les Tulinges • XXXVI (sex et triginta): 36 • Latobrigi m.pl.: les Latobriges • Rauraci n.pl.: les Rauraces XXIII (tria et viginti): 23 • Boii m.pl.: les Boïens • XXXII (duo et triginta): 32
nonaginta: nonante
CCCLXVIII (trecenta sexaginta octo): 368 • census,us m.: le recensement
fere: presque
princeps,cipis m.: le chef • gratulatum (supin): pour féliciter
tametsi: quoique, bien que
repetere,o,ivi,itum: réclamer
ex usu (Gén.): utile (à)
propterea quod: parce que • florere,eo,ui: être florissant
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)
potiri,ior,itus sum (Abl.): s’emparer (de) • domicilium,ii n.: la demeure • deligere,o,legi,lectum: choisir
opportunus,a,um: avantageux • fructuosus,a,um: fertile
stipendiarius,a,um: tributaire
Guerre des Gaules I 23 ________________________________________________________________________________________________________________________________
concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris
facere uoluntate liceret: “Sese habere quasdam res quas ex
com-muni consensu ab eo petere uellent”. Ea re permissa,
diem conci-lio constituerunt et iureiurando ne quis enuntiaret
nisi quibus communi consilio mandatum esset inter se sanxerunt.
31. Eo concilio dimisso, iidem principes ciuitatum qui ante
fuerant ad Caesarem reuerterunt petieruntque uti sibi secreto in
occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re
impetrata, sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt:
“Non minus se id contendere et laborare ne ea quae dixisssent
enuntiaretur quam uti ea quae uellent impetrarent, propterea
quod, si enuntiatum esset, summum in cruciatum se uenturos
uiderent.”
Locutus est pro his Diuiciacus Haeduus: “Galliae totius
fac-tiones esse duas: harum alterius principatum tenere
Haeduos, alterius Aruernos. Hi cum tantopere de potentatu
inter se multos annos contenderent, factum esse uti ab Aruernis
Sequanisque Germani mercede arcesserentur. Horum primo
circiter milia XV Rhenum transisse; posteaquam agros et cultum
et copias Gallo-rum homines feri ac barbari adamassent,
traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium
numerum. Cum his Haeduos eorumque clientes semel atque
iterum armis contendisse; mag-
concilium,ii n.: l’assemblée • indicere,o,dixi,dictum: déclarer, fixer
voluntas,atis f.: la volonté • communis,is,e: commun
consensus,us m.: l’accord • permittere,o,misi,missum: permettre
constituere,o,ui,utum: décider • jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment • enuntiare: révéler
sancire,io,sanxi,sanctum (ne): s’engager (à ne pas), interdire (de)
concilium,ii n.: l’assemblée • dimittere,o,misi,missum: renvoyer • princeps,cipis m.: le chef
revertere,o,rti,rsum: revenir • secreto: en particulier
occultus,a,um: secret
impetrare: obtenir • projicere,io,jeci,jectum: jeter à terre
contendere,o,tendi,tentum (ut/ne): (ici) solliciter • laborare (ut/ne): (ici) s’inquiéter (que)
enuntiare: révéler • propterea quod: parce que
cruciatus,us m.: le supplice
Diviciacus,i m.: Diviciacus • Haeduus,i m.: l’Héduen • factio,onis f.: le parti
principatus,us m.: la suprématie
Arverni,orum m.pl.: les Arvernes • tantopere: tellement, à tel point • potentatus,us m.: la primauté, l’hégémonie
contendere,o,tendi,tentum: lutter • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
merces,edis f.: le salaire • arcessere,o,ivi,itum: faire venir • circiter: environ • XV (quindecim): quinze
posteaquam: après que
barbarus,a,um: barbare • adamare (Acc.): s’éprendre (de) • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser
numerus,i m.: le nombre
cliens,ntis m.: le client, le protégé • semel: une fois • iterum: une seconde fois
24 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
nam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem,
omnem senatum, omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis
calamitati-busque fractos, qui et sua uirtute et populi Romani
hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent,
coactos esse Sequanis obsides dare, nobilissimos ciuitatis, et
iureiurando ciui-tatem obstringere sese neque obsides
repetituros, neque auxilium a populo Romano imploraturos,
neque recusaturos quominus perpetuo sub illorum dicione
atque imperio essent. Vnum se esse ex omni ciuitate
Haeduorum, qui adduci non potuerit ut iuraret aut liberos suos
obsides daret. Ob eam rem se ex ciuitate profu-gisse et Romam
ad senatum uenisse auxilium postulatum, quod solus neque
iureiurando neque obsidibus teneretur. Sed peius uictoribus
Sequanis quam Haeduis uictis accidisse, propterea quod
Ariouistus, rex Germanorum, in eorum finibus consedisset
tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius
Galliae, occupauisset et nunc de altera parte tertia Sequanos
decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante
Harudum milia hominum XXIV ad eum uenissent, quibus locus
ac sedes para-rentur. Futurum esse paucis annis uti omnes ex
Galliae finibus pellerentur atque omnes Germani Rhenum
transirent: neque enim conferendum esse Gallicum cum
Germanorum agro neque hanc consuetudinem uictus cum illa
comparandam. Ariouistum autem,
calamitas,atis f.: le malheur • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser,
chasser proelium,ii n.: le combat
frangere,o,fregi,fractum: briser • hospitium,ii n.: les liens d’hospitalité
jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment
obstringere,o,strinxi,strictum: attacher, lier • repetere,o,ivi,itum: réclamer
implorare: implorer • recusare (quominus): refuser (que)
perpetuo: perpétuellement • sub (Abl.): sous • dicio,onis f.: l’autorité, le pouvoir
jurare: prêter serment
ob (Acc.): à cause de • profugere,io,fugi: s’enfuir
postulatum (supin): pour demander
propterea quod: parce que
Ariovistus,i m.: Arioviste • considere,o,sedi,sessum: s’installer
Sequanus,a,um: séquane
occupare (Acc.): s’emparer (de)
Harudes,um m.pl.: les Harudes
XXIV (quattuor et viginti): 24
pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser
consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • victus,us m.: le genre de vie • comparare (cum + Abl.): comparer (à)
Guerre des Gaules I 25 ________________________________________________________________________________________________________________________________
ut semel Gallorum copias proelio uicerit, quod proelium factum
sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter imperare, obsides
nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla
cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad
uoluntatem eius facta sit. Hominem esse barbarum, iracundum,
temerarium: non posse eius imperia diutius sustineri. Nisi quid in
Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem esse
facien-dum quod Heluetii fecerint, ut domo emigrent, aliud
domicilium, alias sedes remotas a Germanis petant,
fortunamque, quaecum-que accidat, experiantur. Haec si
enuntiata Ariouisto sint, non dubitare quin de omnibus obsidibus
qui apud eum sint grauissi-mum supplicium sumat. Caesarem
uel auctoritate sua atque exer-citus, uel recenti uictoria, uel
nomine populi Romani deterrere posse ne maior multitudo
Germanorum Rhenum traducatur Gal-liamque omnem ab
Ariouisti iniuria posse defendere.”
32. Hac oratione ab Diuiciaco habita, omnes qui aderant
magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt.
Animaduertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil earum
rerum facere quas ceteri facerent, sed tristes, capite demisso,
terram intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis quaesiit.
Nihil Sequani res-pondere, sed in eadem tristitia permanere.
Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino uocem
exprimere posset, idem
semel: une fois • proelium,ii n.: le combat
Magetobriga,ae f.: Magétobrige • crudelis,is,e: cruel
poscere,o,poposci: réclamer • exemplum,i n.: l’exemple
cruciatus,us m.: le supplice • edere,o,edidi,editum (in + Acc.): (ici) perpétrer (contre) • nutus,us m.: le signe de tête • voluntas,atis f.: la volonté iracundus,a,um: irascible • temerarius,a,um: impulsif
emigrare: émigrer, déménager • domicilium,ii n.: la demeure, le domicile
removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter • quicumque,quaecumque,quodcumque: quel(le) que
enuntiare: annoncer, révéler
supplicium,ii n.: le supplice • auctoritas,atis f.: l’autorité
recens,ntis: récent • deterrere,eo,ui,itum (ne): détourner (de)
multitudo,inis f.: la multitude • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser
Diviciacus,i m.: Diviciacus
animadvertere,o,i,rsum: remarquer
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
demittere,o,misi,missum: baisser
tristitia,ae f.: la tristesse • permanere,eo,mansi,mansum: persister
omnino: du tout (après nég.) • exprimere,o,pressi,ssum: tirer, faire sortir
26 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
Diuiciacus Haeduus respondit: “Hoc esse miseriorem et
grauio-rem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod soli
ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent,
absen-tisque Ariouisti crudelitatem uelut si coram adesset
horrerent, propterea quod reliquis tamen fugae facultas
daretur, Sequanis uero, qui intra fines suos Ariouistum
recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent,
omnes cruciatus essent perfe-rendi.”
33. His rebus cognitis, Caesar Gallorum animos uerbis
confir-mauit pollicitusque est sibi eam rem curae futuram:
“Magnam se habere spem et beneficio suo et auctoritate
adductum Ariouistum finem iniuriis facturum.” Hac oratione
habita, concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum
hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam
putaret, in primis quod Haeduos, fratres consanguineosque
saepenumero a senatu appellatos, in seruitute atque [in]
dicione uidebat Germanorum teneri eorum-que obsides esse
apud Ariouistum ac Sequanos intellegebat; quod in tanto
imperio populi Romani turpissimum sibi et reipu-blicae esse
arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum
transire et in Galliam magnam eorum multitudinem uenire,
populo Romano periculosum uidebat; neque sibi homines feros
ac barbaros temperaturos existimabat quin, cum omnem
Haeduus,i m.: l’Héduen
occultus,a,um: secret • queri,or,questus sum: se plaindre • implorare: implorer • absens,ntis: absent
Ariovistus,i m.: Arioviste • crudelitas,atis f.: la cruauté • velut: comme • coram: en présence, sur place • horrere,eo,ui: frémir, trembler propterea quod: parce que • facultas,atis f.: la possibilité
intra (Acc.): à l’intérieur de • recipere,io,cepi,ceptum: recevoir
cruciatus,us m.: le supplice • perferre,fero,tuli,latum: supporter
confirmare: affermir
auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité • Ariovistus,i m.: Arioviste
concilium,ii n.: l’assemblée • dimittere,o,misi,missum: renvoyer
secundum (Acc.): après, en plus de • hortari: exhorter • quare: à cause de quoi
Haedui,orum m.pl.: les Héduens
consanguineus,i m.: le parent • saepenumero: souvent
servitus,utis f.: l’esclavage • dicio,onis f.: l’autorité, le pouvoir
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
arbitrari: penser, juger • paulatim: peu à peu
multitudo,inis f.: la multitude
periculosus,a,um: dangereux
barbarus,a,um: barbare • (sibi) temperare (quin): s’abstenir (de)
Guerre des Gaules I 27 ________________________________________________________________________________________________________________________________
Galliam occupauissent, ut ante Cimbri Teutonique fecissent, in
Prouinciam exirent atque inde in Italiam contenderent,
[praeser-tim cum Sequanos a Prouincia nostra Rhodanus
diuideret]; qui-bus rebus quam maturrime occurrendum
putabat. Ipse autem Ariouistus tantos sibi spiritus, tantam
arrogantiam sumpserat ut ferendus non uideretur.
34. Quamobrem placuit ei ut ad Ariouistum legatos mitteret,
qui ab eo postularent uti aliquem locum medium utriusque
collo-quio deligeret: uelle sese de re publica et summis
utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariouistus respondit:
“Si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum uenturum fuisse;
si quid ille se uelit, illum ad se uenire oportere. Praeterea se
neque sine exer-citu in eas partes Galliae uenire audere quas
Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu
atque molimento in unum locum contrahere posse. Sibi autem
mirum uideri quid in sua Gallia, quam bello uicisset, aut Caesari
aut omnino populo Romano negotii esset.”
35. His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar
legatos cum his mandatis mittit: “Quoniam tanto suo populique
Romani beneficio affectus, cum in consulatu suo rex atque
ami-cus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque
Romano gra-tiam referret, ut in colloquium uenire inuitatus
grauaretur neque
occupare (Acc.): s’emparer (de) • Cimbri,orum m.pl.: les Cimbres
• Teutoni,orum m.pl: les Teutons contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers • praesertim: surtout
dividere,o,visi,visum: séparer
mature: promptement • occurrere,o,curri,cursum (Dat.): s’opposer (à)
spiritus,us m.: l’orgueil • arrogantia,ae f.: l’arrogance
quamobrem: c’est pourquoi • (mihi) placet,uit: je décide • Ariovistus,i m.: Arioviste
postulare (ab aliquo ut): demander (à qqn de) • uterque,utraque,utrumque: chacun des deux • colloquium,ii n.: l’entretien deligere,o,legi,lectum: choisir
legatio,onis f.: l’ambassade
(mihi) opus est (Abl.): (j’ai) besoin (de)
oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • praeterea: en outre
possidere,eo,sedi,sessum: posséder
commeatus,us m.: le ravitaillement • molimentum,i n.: l’effort, la peine
contrahere,o,traxi,tractum: rassembler
omnino: (ici) en général
responsum,i n.: la réponse • iterum: une seconde fois
mandatum,i n.: les instructions
afficere,io,feci,fectum (aliqua re aliquem): accorder (qqch à qqn.)
colloquium,ii n.: l’entretien • invitare: inviter • gravari: refuser
28 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
de communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haec
esse quae ab eo postularet: primum, ne quam multitudinem
hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde
obsides quos haberet ab Haeduis redderet, Sequanisque
permit-teret ut quos illi haberent uoluntate eius reddere illis
liceret; neue Haeduos iniuria lacesseret neue his sociisque
eorum bellum infer-ret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque
Romano perpetuam gra-tiam atque amicitiam cum eo
futuram; si non impetraret, sese (quoniam M. Messala M. Pisone
consulibus senatus censuisset uti quicumque Galliam
prouinciam obtineret, quod commodo reipublicae facere
posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani
defenderet), se Haeduorum iniurias non neglecturum.”
36. Ad haec Ariouistus respondit: “Ius esse belli ut qui
uicis-sent iis quos uicissent quemadmodum uellent imperarent;
item populum Romanum uictis non ad alterius praescriptum,
sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo
Romano non praescriberet quemadmodum suo iure uteretur,
non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. Haeduos
sibi, quoniam belli fortunam tentassent et armis congressi ac
superati essent, stipen-diarios esse factos. Magnam Caesarem
iniuriam facere, qui suo aduentu uectigalia sibi deteriora
faceret. Haeduis se obsides red-diturum non esse, neque his
neque eorum sociis iniuria bellum
communis,is,e: commun
postulare (ab): demander (à) • multitudo,inis f.: la multitude
amplius: davantage, plus • traducere,o,duxi,ductum: faire passer
Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • permittere,o,misi,missum: permettre
voluntas,atis f.: la volonté
lacessere,o,ivi,itum: harceler • inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)
perpetuus,a,um: perpétuel
impetrare: obtenir
M. Messala,ae m.: Marcus Messala • M. Piso,onis m.: Marcus Pison • censere,eo,ui,censum (ut): décider (que)
quicumque: quiconque • commodo (Gén.): sans préjudice (pour)
Ariovistus,i m.: Arioviste
quemadmodum: comme • item: de même
praescriptum,i n.: l’instruction, l’ordre
arbitrium,ii n.: le jugement; le bon plaisir
praescribere,o,psi,ptum: prescrire, ordonner • quemadmodum: comment • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que)
Haedui,orum m.pl.: les Héduens
congredi,ior,gressus sum: combattre • stipendiarius,a,um: tributaire
vectigal,alis n.: la redevance, l’impôt • deterior,ius: inférieur, diminué
Guerre des Gaules I 29 ________________________________________________________________________________________________________________________________
illaturum, si in eo manerent quod conuenisset stipendiumque
quotannis penderent; si id non fecissent, longe iis fraternum
nomen populi Romani afuturum. Quod sibi Caesar denuntiaret
se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem secum sine
sua pernicie contendisse. Cum uellet, congrederetur:
intellecturum quid inuicti Germani, exercitatissimi in armis, qui
inter annos XIV tectum non subissent, uirtute possent.”
37. Hae eodem tempore Caesari mandata referebantur et
legati ab Haeduis et a Treueris ueniebant: Haedui questum
quod Harudes, qui nuper in Galliam transportati essent, fines
eorum popularentur; sese ne obsididus quidem datis pacem
Ariouisti redimere potuisse; Treueri autem, pagos centum
Sueborum ad ripas Rheni consedisse, qui Rhenum transire
conarentur; his praeesse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus
rebus Caesar uehementer commotus maturandum sibi
existimauit ne, si noua manus Sueborum cum ueteribus copiis
Ariouisti sese coniunxis-set, minus facile resisti posset. Itaque, re
frumentaria quam celer-rime potuit comparata, magnis
itineribus ad Ariouistum conten-dit.
38. Cum tridui uiam processisset, nuntiatum est ei Ariouistum
cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod
est oppidum maximum Sequanorum, contendere, [triduique
uiam a
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (contre)
• convenire,io,veni,ventum (Acc.): convenir (de) • stipendium,ii n.: le tribut quotannis: chaque année • pendere,o,pependi,pensum: payer • fraternus,a,um: de frère
denuntiare: annoncer, déclarer
contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • congredi,ior,gressus sum: se battre
exercitatus,a,um: entraîné, exercé
XIV (quattuordecim): 14 • tectum,i n.: le toit; la maison • subire,eo,ii,itum: aller/entrer sous
mandatum,i n.: les instructions
Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Treveri,orum m.pl.: les Trévères • questum (supin): pour se plaindre
Harudes,um m.pl.: les Harudes • nuper: récemment • transportare: transporter, faire passer
populari: dévaster, ravager • Ariovistus,i m.: Arioviste
redimere,o,emi,emptum: racheter • pagus,i m.: le canton • Suebi,orum m.pl.: les Suèves
considere,o,sedi,sessum: s’installer, s’établir
praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • Nasua,ae m.: Nasua • Cimberius,ii m.: Cimbérius
maturare: se hâter
conjungere,o,junxi,junctum: joindre, unir
resistere,o,stiti (Dat.): résister (à) • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement
comparare: (ici) se procurer • contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers
triduum,i n.: trois jours • Ariovistus,i m.: Arioviste
occupare: occuper • Vesontio,onis f.: Besançon
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers
30 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
suis finibus processisse]. Id ne accideret magnopere sibi
praeca-uendum Caesar existimabat. Namque omnium rerum
quae ad bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas,
idque natura loci sic muniebatur ut magnam ad ducendum
bellum daret facul-tatem, propterea quod flumen Dubis ut
circino circumductum paene totum oppidum cingit; reliquum
spatium, quod est non amplius pedum DC, qua flumen
intermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices montis
ex utraque parte ripae fluminis contingant. Hunc murus
circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc
Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit,
occupatoque oppido ibi praesidium collocat.
39. Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae
com-meatusque causa moratur, ex percontatione nostrorum
uocibus-que Gallorum ac mercatorum, qui ingenti magnitudine
corporum Germanos, incredibili uirtute atque exercitatione in
armis esse praedicabant (saepenumero sese cum eis
congressos ne uultum quidem atque aciem oculorum dicebant
ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitum occupauit
ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. Hic
primum ortus est a tribunis militum, praefectis reliquisque qui ex
Vrbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re
militari usum habebant: quorum alius alia causa illata quam sibi
ad proficiscendum neces-
magnopere: grandement, beaucoup • praecavere,eo,cavi,cautum
(ne): empêcher (que), prendre garde (que ne... pas)
usus,us m.: l’usage; le besoin • facultas,atis f.: (ici) l’abondance
munire,io,ivi,itum: fortifier • facultas,atis f.: la possibilité
propterea quod: parce que • Dubis,is m.: le Doubs • circinus,i m.: le compas • circumducere,o,duxi,ductum: tracé en cercle
cingere,o,cinxi,cinctum: entourer • spatium,ii n.: l’espace, la distance
amplius: davantage, plus • DC (sescenti,ae,a): 600 • intermittere,o,misi,missum: (ici) laisser un espace • continere,eo,ui,tentum: (ici) enfermer, borner altitudo,inis f.: la hauteur • radix,icis f.: la base • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre
contingere,o,tigi,tactum: toucher • circumdare,o,dedi,datum: placer autour • efficere,io,feci,fectum: faire, réaliser
conjungere,o,junxi,junctum: relier • nocturnus,a,um: de nuit • diurnus,a,um: de jour
praesidium,ii n.: le poste
Vesontio,onis f.: Besançon • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement • commeatus,us m.: l’approvisionnement
Gén. + causa: en vue de, pour • percontatio,onis f.: les questions
magnitudo,inis f.: la grandeur
incredibilis,is,e: incroyable • exercitatio,onis f.: l’entraînement
praedicare: raconter • saepenumero: souvent • congredi,ior,gressus sum: se battre
subito: tout à coup • occupare (Acc.): s’emparer (de) • mediocris,is,e: ordinaire
perturbare: troubler • oriri,ior,ortus sum: naître, commencer
tribunus militum: le tribun militaire • praefectus,i m.: le préfet
Gén. + causa: pour • res militaris f.: l’art de la guerre • usus,us m.: l’usage, l’expérience
inferre,fero,intuli,illatum: (ici) invoquer, prétexter • necessarius,a,um: inévitable, indispensable
Guerre des Gaules I 31 ________________________________________________________________________________________________________________________________
sariam esse diceret, petebat ut eius uoluntate discedere liceret;
nonnulli, pudore adducti, ut timoris suspicionem uitarent
rema-nebant. Hi neque uultum fingere neque interdum
lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum
querebantur aut cum familiaribus suis commune periculum
miserabantur. Vulgo totis castris testamenta obsignabantur.
Horum uocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum in
castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui
praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari
uolebant non se hostem uereri, sed angustias itineris et
magnitudinem siluarum quae intercede-rent inter ipsos atque
Ariouistum, aut rem frumentariam ut satis commode supportari
posset timere dicebant. Nonnulli etiam Cae-sari nuntiarant,
cum castra moueri ac signa ferri iussisset, non fore dicto
audientes milites neque propter timorem signa laturos.
40. Haec cum animaduertisset, conuocato consilio
omnium-que ordinum ad id consilium adhibitis centurionibus,
uehementer eos incusauit: “Primum, quod aut quam in partem
aut quo consi-lio ducerentur sibi quaerendum aut cogitandum
putarent. Ario-uistum, se consule, cupidissime populi Romani
amicitiam appe-tisse; cur hunc tam temere quisquam ab officio
discessurum iudi-caret? Sibi quidem persuaderi, cognitis suis
postulatis atque aequitate condicionum perspecta, eum
neque suam neque populi
voluntas,atis f.: la volonté
nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • pudor,oris m.: le sens de l’honneur, la honte • suspicio,onis f.: le soupçon • vitare: éviter • remanere,eo,mansi,mansum: rester interdum: parfois
abdere,o,didi,ditum: cacher • tabernaculum,i n.: la tente • queri,or,questus sum (Acc.): se plaindre (de)
familiaris,is m.: l’ami intime • communis,is,e: commun • miserari: déplorer • vulgo: couramment, partout
testamentum,i n.: le testament • obsignare: sceller, cacheter
paulatim: peu à peu
centurio,onis m.: le centurion • praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de)
angustiae,arum f.pl.: le défilé • intercedere,o,cessi,ssum: se trouver (entre)
Ariovistus,i m.: Arioviste • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement
commodus,a,um: (ici) commode • supportare: apporter • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns
signa ferre: se mettre en marche
dictum,i n.: la parole • signa ferre: se mettre en marche
convocare: convoquer, réunir
adhibere,eo,ui,itum: faire venir, associer (à) • centurio,onis m.: le centurion
incusare: accuser, blâmer
Ariovistus,i m.: Arioviste
appetere,o,ivi,itum: rechercher
postulatum,i n.: la demande
aequitas,atis f.: l’équité • condicio,onis f.: la condition • perspicere,io,spexi,spectum: voir clairement, reconnaître
32 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
Romani gratiam repudiaturum. Quod si furore atque amentia
impulsus bellum intulisset, quid tandem uererentur? aut cur de
sua uirtute aut de ipsius diligentia desperarent? Factum eius
hos-tis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris et
Teuto-nis a C. Mario pulsis, non minorem laudem exercitus
quam ipse imperator meritus uidebatur; factum etiam nuper in
Italia seruili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina quam
a nobis accepissent subleuarent. Ex quo iudicari posse
quantum haberet in se boni constantia, propterea quod quos
aliquamdiu inermes sine causa timuissent, hos postea armatos
ac uictores superas-sent. Denique hos esse eosdem Germanos
quibuscum saepenu-mero Heluetii congressi, non solum in suis
sed etiam in illorum finibus, plerumque superarint, qui tamen
pares esse nostro exer-citui non potuerint. Si quos aduersum
proelium et fuga Gallorum commoueret, hos, si quaererent,
reperire posse diuturnitate belli defatigatis Gallis Ariouistum,
cum multos menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui
potestatem fecisset, desperantes iam de pugna et dispersos
subito adortum magis ratione et consi-lio quam uirtute uicisse.
Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus
fuisset, hac ne ipsum quidem sperare nos-tros exercitus capi
posse. Qui suum timorem in rei frumentariae simulationem
angustiasque itineris conferrent facere arroganter,
repudiare: rejeter • quod si: et si; mais si • amentia,ae f.:
l’égarement impellere,o,puli,pulsum: pousser • inferre,fero,intuli,illatum: porter
(contre)
Cimbri,orum m.pl.: les Cimbres • Teutoni,orum m.pl: les Teutons
pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser
nuper: récemment • servilis,is,e: des esclaves
tumultus,us m.: (ici) le soulèvement • usus,us m.: l’expérience • disciplina,ae f.: la discipline
sublevare: aider
constantia,ae f.: la fermeté • propterea quod: parce que • aliquamdiu: quelque temps • inermis,is,e: sans armes
victor,oris: victorieux
saepenumero: souvent
congredi,ior,gressus sum: se battre
plerumque: le plus souvent • par,paris: égal
proelium,ii n.: le combat
diuturnitas,atis f.: la longueur
defatigare: épuiser
palus,udis f.: le marais
dispersus,a,um: dispersé • subito: tout à coup • adoriri,ior,ortus sum: attaquer • ratio,onis f.: le plan; la méthode
contra (Acc.): contre • barbarus,a,um: barbare
imperitus,a,um: inexpérimenté
res frumentaria,ae f.: le ravitaillement
simulatio,onis f.: le faux semblant • angustiae,arum f.pl.: le défilé • conferre,fero,tuli,collatum: (ici) reporter • arrogans,ntis: arrogant
Guerre des Gaules I 33 ________________________________________________________________________________________________________________________________
cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere
uide-rentur. Haec sibi esse curae: frumentum Sequanos, Leucos,
Lin-gones subministrare, iamque esse in agris frumenta matura;
de itinere ipsos breui tempore iudicaturos. Quod non fore dicto
audientes neque signa laturi dicantur, nihil se ea re commoueri:
scire enim quibuscumque exercitus dicto audiens non fuerit aut
male re gesta fortunam defuisse aut aliquo facinore comperto
auaritiam esse conuictam; suam innocentiam perpetua uita,
felici-tatem Heluetiorum bello esse perspectam. Itaque se quod
in lon-giorem diem collaturus fuisset repraesentaturum et
proxima nocte de quarta uigilia castra moturum ut quam
primum intelle-gere posset utrum apud eos pudor atque
officium an timor uale-ret. Quod si praeterea nemo sequatur,
tamen se cum sola decima legione iturum, de qua non
dubitaret; sibique eam praetoriam cohortem futuram.” Huic
legioni Caesar et indulserat praecipue et propter uirtutem
confidebat maxime.
41. Hac oratione habita, mirum in modum conuersae sunt
omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi
innata est, princepsque decima legio per tribunos militum ei
gra-tias egit quod de se optimum iudicium fecisset, seque esse
ad bellum gerendum paratissimam confirmauit. Deinde
reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum
centurioni-
praescribere,o,psi,ptum: prescrire, donner des ordres
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Leuci,orum m.pl.: les Leuques • Lingones,um m.pl.: les Lingons
subministrare: fournir • maturus,a,um: mûr
dictum,i n.: la parole
signa ferre: se mettre en marche
quicumque: tous ceux qui
comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre
convincere,o,vici,victum: démontrer, prouver • innocentia,ae f.: l’intégrité • perpetuus,a,um: continu • felicitas,atis f.: la chance
perspicere,io,spexi,spectum: voir clairement
conferre,fero,tuli,collatum: (ici) reporter • repraesentare: faire sur-le-champ
utrum... an: si... ou si • pudor,oris m.: le sens de l’honneur
quod si: et si; mais si • praeterea: en outre
praetorius,a,um: prétorien
cohors,rtis f.: la cohorte • indulgere,eo,indulsi,indultum (Dat.): être bienveillant (pour) • praecipue: principalement, surtout
confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur
modus,i m.: la manière
alacritas,atis f.: l’ardeur, l’entrain
innasci,or,natus sum: naître (dans) • princeps,cipis: premier • tribunus militum: le tribun militaire
confirmare: affirmer, confirmer
centurio,onis m.: le centurion
34 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
bus egerunt uti Caesari satisfacerent: “Se neque unquam
dubi-tasse neque timuisse neque de summa belli suum iudicium
sed imperatoris esse existimauisse”. Eorum satisfactione
accepta et itinere exquisito per Diuiciacum, quod ex Gallis ei
maximam habebat fidem, ut milium amplius quinquaginta
circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta uigilia, ut
dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret,
ab exploratoribus certior factus est Ariouisti copias a nostris
milibus passuum XIV abesse.
42. Cognito Caesaris aduentu, Ariouistus legatos ad eum
mit-tit: “Quod antea de colloquio postulasset, id per se fieri
licere, quoniam propius accessisset, seque id sine periculo
facere posse existimare.” Non respuit condicionem Caesar,
iamque eum ad sanitatem reuerti arbitrabatur, cum id quod
antea petenti dene-gasset ultro polliceretur; magnamque in
spem ueniebat pro suis tantis populique Romani in eum
beneficiis, cognitis suis postula-tis, fore uti pertinacia desisteret.
Dies colloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe ultro
citroque cum legati inter eos mit-terentur, Ariouistus postulauit
ne quem peditem ad colloquium Caesar adduceret: “Vereri se
ne per insidias ab eo circumuenire-tur; uterque cum equitatu
ueniret; alia ratione sese non esse uen-turum.” Caesar, quod
neque colloquium interposita causa tolli
satisfacere,io,feci,factum (Dat.): donner satisfaction (à)
summa,ae f.: (ici) la conduite générale
satisfactio,onis f.: l’excuse
exquirere,o,quisivi,situm (Acc.): s’informer (de) • Diviciacus,i m.: Diviciacus
amplius: davantage, plus • circuitus,us m.: le (pour)tour
aperire,io,perui,pertum: ouvrir, découvrir
intermittere,o,misi,missum: interrompre
Ariovistus,i m.: Arioviste • passus,us m.: le pas (1,5 m.)
Ariovistus,i m.: Arioviste
colloquium,ii n.: l’entretien • postulare: demander
respuere,o,ui: rejeter • condicio,onis f.: la condition
sanitas,atis f.: la santé, le bon sens • reverti,or,versus sum: revenir • arbitrari: penser, juger • denegare: refuser
postulatum,i n.: la demande
pertinacia,ae f.: l’entêtement • desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à)
interim: pendant ce temps • ultro citroque: dans un sens et dans l’autre, de part et d’autre
postulare: demander
circumvenire,io,veni,ventum: cerner, piéger
uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre • ratio,onis f.: la manière
interponere,o,posui,positum: opposer, faire intervenir
Guerre des Gaules I 35 ________________________________________________________________________________________________________________________________
uolebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere
audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis
equi-tibus detractis, eo legionarios milites legionis decimae, cui
quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam
amicissimum si quid opus facto esset haberet. Quod cum fieret,
non irridicule quidam ex militibus decimae legionis dixit: “Plus
quam pollicitus esset Caesarem facere: pollicitum se in cohortis
praetoriae loco decimam legionem habiturum, ad equum
rescribere.”
43. Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis
gran-dis. Hic locus aequo fere spatio ab castris Ariouisti et
Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium uenerunt.
Legionem Caesar quam equis deuexerat passibus ducentis ab
eo tumulo constituit. Item equites Ariouisti pari interuallo
constiterunt. Ariouistus ex equis ut colloquerentur et praeter se
denos ut ad colloquium adducerent postulauit. Vbi eo uentum
est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia
commemorauit: “Quod rex appellatus esset a senatu, quod
amicus, quod munera amplissime missa; quam rem et paucis
contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui”
docebat; “illum cum neque aditum neque causam postulandi
iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea
praemia consecutum”. Docebat etiam: “Quam ueteres
quamque iustae causae necessitudinis ipsis
commodus,a,um: avantageux
detrahere,o,traxi,tractum: enlever • legionarius,a,um: légionnaire
confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur • imponere,o,posui,positum: mettre sur, faire monter • praesidium,ii n.: la protection
opus est (Abl.): il y a besoin (de) • factum,i n.: l’acte, l’action • irridiculus,a,um: non plaisamment, sans faire rire
praetoria cohors f.: la cohorte prétorienne (garde du général en chef)
rescribere,o,scripsi,scriptum: (ici) assigner, promouvoir
planities,iei f.: la plaine • tumulus,i m.: l’éminence, le tertre • terrenus,a,um: de terre • grandis,is,e: grand
fere: à peu près • spatium,ii n.: l’espace, la distance • Ariovistus,i m.: Arioviste
colloquium,ii n.: l’entretien
devehere,o,vexi,vectum: emmener • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • ducenti,ae,a: deux cents
constituere,o,ui,utum: établir, installer • item: de même • par,paris: égal • intervallum,i n.: l’intervalle
colloqui,or,locutus sum: s’entretenir • praeter (Acc.): outre, en plus de • deni,ae,a: dix (distributif)
postulare: demander
commemorare: rappeler
munus,eris n.: le cadeau
amplus,a,um: important • contingere,o,tigi,tactum: arriver, échoir (à qqn)
officium,ii n.: (ici) le service • tribuere,o,ui,utum: attribuer, accorder • docere,eo,ui,doctum: apprendre (qqch. à qqn); montrer
aditus,us m.: l’accès • justus,a,um: juste
liberalitas,atis f.: la générosité • consequi,or,secutus sum: obtenir
necessitudo,inis f.: les liens, l’amitié
36 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta, quoties
quamque honorifica in eos facta essent; ut omni tempore totius
Galliae principatum Haedui tenuissent, prius etiam quam
nostram amicitiam appetissent. Populi Romani hanc esse
consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil
deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores uelit esse;
quod uero ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi
quis pati posset?” Postula-uit deinde eadem quae legatis in
mandatis dederat: “Ne aut Hae-duis aut eorum sociis bellum
inferret, obsides redderet; si nullam partem Germanorum
domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire
pateretur”.
44. Ariouistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis
uirtutibus multa praedicauit: “Transisse Rhenum sese non sua
sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis; non sine magna spe
magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes
habere in Gallia ab ipsis concessas; obsides ipsorum uoluntate
datos; stipendium capere iure belli, quod uictores uictis
imponere consuerint; non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum
intulisse: omnes Galliae ciuitates ad se oppugnandum uenisse
ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno
proelio pulsas ac superatas esse; si iterum experiri uelint, se
iterum paratum esse decertare; si pace uti uelint, iniquum esse
de stipendio recusare,
Haedui,orum m.pl.: les Héduens • intercedere,o,cessi,ssum: exister
entre • senatus consultum,i n.: le sénatus-consulte (décret du sénat) • quoties: combien de fois honorificus,a,um: honorable
principatus,us m.: la suprématie • prius...quam: avant que
appetere,o,ivi,itum: rechercher • consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume
modo: seulement • deperdere,o,didi,ditum: perdre (qqch. de)
dignitas,atis f.: la dignité, le prestige • augere,eo,auxi,auctum: augmenter (qqch.)
mandatum,i n.: les instructions
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)
remittere,o,misi,missum: renvoyer
amplius: davantage, plus
Ariovistus,i m.: Arioviste • postulatum,i n.: la demande
praedicare: (ici) vanter, célébrer
sponte (sua): de (son) propre chef • arcessere,o,ivi,itum: faire venir
voluntas,atis f.: la volonté
stipendium,ii n.: le tribut • imponere,o,posui,positum: imposer
inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (contre)
contra (Acc.): contre
proelium,ii n.: le combat • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser
iterum: une seconde fois
decertare: livrer combat, en découdre • recusare: refuser
Guerre des Gaules I 37 ________________________________________________________________________________________________________________________________
quod sua uoluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam
populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento,
esse opor-tere; idque se ea spe petisse. Si per populum
Romanum stipen-dium remittatur et dediticii subtrahantur, non
minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam
appetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam
traducat, id se sui muni-endi, non Galliae impugnandae causa
facere; eius rei testimonium esse quod, nisi rogatus, non uenerit
et quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam
uenisse quam populum Romanum. Nunquam ante hoc tempus
exercitum populi Romani Galliae prouinciae finibus egressum.
Quid sibi uellet? Cur in suas possessiones ueniret? Prouinciam
suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Vt ipsi concedi
non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos
esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a
senatu Haeduos appellatos dice-ret, non se tam barbarum
neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque bello
Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse, neque
ipsos in his contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis
habuissent auxilio populi Romani usos esse. Debere se suspicari
simulata Caesarem amicitia, quod exer-citum in Gallia habeat,
sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque
exercitum deducat ex his regionibus, sese illum
pendere,o,pependi,pensum: payer
ornamentum,i n.: l’honneur • praesidium,ii n.: la protection • detrimentum,i n.: le dommage • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que)
remittere,o,misi,missum: renvoyer • dediticius,ii m.: (le soldat qui s’est rendu) • subtrahere,o,traxi,tractum: soustraire
recusare: refuser, rejeter • appetere,o,ivi,itum: rechercher
multitudo,inis f.: la multitude • traducere,o,duxi,ductum: faire passer • munire,io,ivi,itum: fortifier, protéger
impugnare: attaquer • Gén. + causa: en vue de, pour • testimonium,ii n.: le témoignage
prius...quam: avant que
possessio,onis f.: la propriété
item: de même
interpellare (Acc.): empêcher, interrompre (qqn) • Haedui,orum m.pl.: les Héduens
barbarus,a,um: barbare • imperitus,a,um (Gén.): inexpérimenté, ignorant
Allobroges,um m.pl.: les Allobroges
contentio,onis f.: le conflit
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes
Gén. + causa: en vue de, pour
deducere,o,duxi,ductum: emmener • regio,onis f.: la région
38 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
non pro amico sed pro hoste habiturum; quod si eum
interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani
gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios
compertum habere), quorum omnium gratiam atque amicitiam
eius morte redimere posset. Quod si decessisset et liberam
possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio
remuneraturum et quaecum-que bella geri uellet sine ullo eius
labore et periculo confectu-rum.”
45. Multa ab Caesare in eam sententiam dicta sunt, quare
negotio desistere non posset: “Neque suam neque populi
Romani consuetudinem pati uti optime merentes socios
desereret; neque se iudicare Galliam potius esse Ariouisti quam
populi Romani. Bello superatos esse Aruernos et Rutenos ab Q.
Fabio Maximo, quibus populus Romanus ignouisset neque in
prouinciam rede-gisset neque stipendium imposuisset. Quod si
antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi
Romani iustissimum esse in Gallia imperium: si iudicium senatus
obseruari oporteret, liberam debere esse Galliam quam bello
uictam suis legibus uti uoluisset.”
46. Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nuntiatum est
equites Ariouisti propius tumulum accedere et ad nostros
ade-quitare, lapides telaque in nostros conicere. Caesar
loquendi
quod si: et si; mais si
princeps,cipis m.: le chef • gratus,a,um: agréable (à: Dat.)
nuntius,ii m.: le message • comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre
redimere,o,emi,emptum: racheter
possessio,onis f.: la possession
remunerari: payer en retour, récompenser • quicumque,quaecumque,quodcumque: tout... qui/que
quare: à cause de quoi
desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à)
consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • deserere,o,ui,sertum: abandonner
potius... quam: plutôt... que • Ariovistus,i m.: Arioviste
Arverni,orum m.pl.: les Arvernes • Ruteni,orum m.pl.: les Rutènes • Q. Fabius,ii Maximus,i m.: Quintus Fabius Maximus
redigere,o,egi,actum: réduire (à/en)
stipendium,ii n.: le tribut • imponere,o,posui,positum: imposer • quod si: et si; mais si
quisque,quaeque,quodque: chaque, (tous) les • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • justus,a,um: juste
observare: observer, respecter
lex,legis f.: la loi
colloquium,ii n.: l’entretien
Ariovistus,i m.: Arioviste • tumulus,i m.: l’éminence, le tertre • adequitare: s’approcher à cheval
conjicere,io,jeci,jectum: jeter
Guerre des Gaules I 39 ________________________________________________________________________________________________________________________________
finem fecit seque ad suos recepit suisque imperauit ne quod
omnino telum in hostes reicerent. Nam etsi sine ullo periculo
legionis delectae cum equitatu proelium fore uidebat, tamen
committendum non putabat, ut pulsis hostibus dici posset eos
ab se per fidem in colloquio circumuentos. Posteaquam in
uulgus militum elatum est qua arrogantia in colloquio Ariouistus
usus omni Gallia Romanis interdixisset impetumque in nostros
eius equites fecissent, eaque res colloquium ut diremisset, multo
maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum
est.
47. Biduo post Ariouistus ad Caesarem legatos mittit: “Velle
se de his rebus quae inter eos agi coeptae neque perfectae
essent agere cum eo; uti aut iterum colloquio diem constitueret
aut, si id minus uellet, ex suis legatis aliquem ad se mitteret.”
Collo-quendi Caesari causa uisa non est, et eo magis quod
pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin in nostros
tela conice-rent. Legatum ex suis sese magno cum periculo ad
eum missu-rum et hominibus feris obiecturum existimabat.
Commodissimum uisum est C. Valerium Procillum, C. Valerii
Caburi filium, summa uirtute et humanitate adulescentem
(cuius pater a C. Valerio Flacco ciuitate donatus erat), et
propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa
iam Ariouistus longinqua
se recipere: se retirer
omnino: du tout (après nég.) • rejicere,io,jeci,jectum: relancer, lancer en réponse
delectus,a,um: d’élite • proelium,ii n.: le combat
committere,o,misi,missum (ut): (ici) s’exposer au risque (de) • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser
circumvenire,io,veni,ventum: cerner, piéger • posteaquam: après que • vulgus,i n.: la foule
arrogantia,ae f.: l’arrogance
interdicere,o,dixi,dictum: interdire
dirimere,o,emi,emptum: séparer, rompre
alacritas,atis f.: l’ardeur, l’entrain • injicere,io,jeci,jectum: (ici) inspirer
biduum,i n.: deux jours • Ariovistus,i m.: Arioviste
iterum: une seconde fois • colloquium,ii n.: l’entretien • constituere,o,ui,utum: décider
si minus: si...ne...pas • colloqui,or,locutus sum: s’entretenir
eo... (compar.): d’autant (plus)
retinere,eo,ui,tentum: retenir • conjicere,io,jeci,jectum: jeter
objicere,io,jeci,jectum: (ici) exposer (à) • commodus,a,um: avantageux
C. Valerius,ii Procillus,i m.: Gaïus Valérius Procillus • Caburus,i m.: Caburus
humanitas,atis f.: la culture
Flaccus,i m.: Flaccus • donare (aliquem aliqua re): faire don de, gratifier (qqn de qqch.)
scientia,ae f.: la connaissance • longinquus,a,um: long
40 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis
causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui
hospitio Ario-uisti utebatur. His mandauit ut quae diceret
Ariouistus cognos-cerent et ad se referrent. Quos cum apud se
in castris Ariouistus conspexisset, exercitu suo praesente
conclamauit: “Quid ad se uenirent? an speculandi causa?”
Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.
48. Eodem die castra promouit et milibus passuum sex a
Cae-saris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter
castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus
ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento commeatuque
qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem
intercluderet. Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro
castris suas copias pro-duxit et aciem instructam habuit ut, si
uellet Ariouistus proelio contendere, ei potestas non deesset.
Ariouistus his omnibus die-bus exercitum castris continuit,
equestri proelio cotidie con-tendit. Genus hoc erat pugnae,
quo se Germani exercuerant: equitum milia erant sex, totidem
numero pedites uelocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia
singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis
uersabantur. Ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat
durius, concurrebant, si qui, grauiore uulnere accepto, equo
deciderat, circumsistebant; si quo erat lon-
consuetudo,inis f.: l’habitude • peccare: faire du mal
una: ensemble • M. Metius,ii m.: Marcus Métius • hospitium,ii n.: les liens d’hospitalité
praesens,ntis: présent • conclamare: s’écrier
an ?: est-ce ? • speculari: espionner • Gén. + causa: en vue de, pour • prohibere,eo,ui,itum: empêcher
catena,ae f.: la chaîne
promovere,eo,movi,motum: avancer (qqch.) • passus,us m.: le pas (1,5 m.)
sub (Abl.): au pied de • considere,o,sedi,sessum: prendre position, s’établir • praeter (Acc.): le long de
traducere,o,duxi,ductum: faire passer • ultra (Acc.): au-delà de
commeatus,us m.: l’approvisionnement
Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • supportare: apporter • intercludere,o,clusi,clusum (Abl.): couper (de) continuus,a,um: ininterrompu, de suite • producere,o,duxi,ductum: faire avancer
Ariovistus,i m.: Arioviste • proelium,ii n.: le combat
contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer
continere,eo,ui,tentum: retenir, maintenir • cotidie: chaque jour • contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer
totidem: (tout) autant de • numerus,i m.: le nombre • velox,ocis: rapide, agile
Gén. + causa: en vue de, pour
deligere,o,legi,lectum: choisir
(se) recipere: se retirer, se replier • concurrere,o,curri,cursum: se rassembler, accourir
decidere,o,cidi: tomber (de) • circumsistere,o,steti: entourer
Guerre des Gaules I 41 ________________________________________________________________________________________________________________________________
gius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum
exercitatione celeritas ut, iubis equorum subleuati, cursum
adae-quarent.
49. Vbi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius
commeatu prohiberetur, ultra eum locum quo in loco Germani
consederant, circiter passus DC ab his castris idoneum locum
delegit, acieque triplici instructa ad eum locum uenit. Primam
et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit.
[Hic locus ab hoste circiter passus DC, ut dictum est, aberat.] Eo
cir-citer hominum numero XVI milia expedita cum omni equitatu
Ariouistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione
pro-hiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas
acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis
castris, duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor
reliquas in castra maiora reduxit.
50. Proximo die, instituto suo Caesar e castris utrisque copias
suas eduxit; paulumque a maioribus castris progressus, aciem
instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. Vbi ne tum
qui-dem eos prodire intellexit, circiter meridiem exercitum in
castra reduxit. Tum demum Ariouistus partem suarum copiarum
quae castra minora oppugnaret misit. Acriter utrinque usque ad
ues-perum pugnatum est. Solis occasu suas copias Ariouistus,
multis
prodire,eo,ii,itum: s’avancer
exercitatio,onis f.: l’entraînement • celeritas,atis f.: la rapidité • juba,ae f.: la crinière • sublevare: soulever • adaequare: égaler
commeatus,us m.: l’approvisionnement • prohibere,eo,ui,itum: empêcher • ultra (Acc.): au-delà de
considere,o,sedi,sessum: prendre position, s’établir • circiter: environ • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • DC (sescenti,ae,a): 600 • idoneus,a,um: convenable deligere,o,legi,lectum: choisir • triplex,plicis: triple
munire,io,ivi,itum: fortifier
numerus,i m.: le nombre • expeditus,a,um: en tenue de combat, légèrement équipé
Ariovistus,i m.: Arioviste • terrere,eo,ui,itum: terroriser • munitio,onis f.: les travaux de retranchement • prohibere,eo,ui,itum: empêcher
nihilo setius: néanmoins, ne... pas moins • constituere,o,ui,utum: décider
propulsare: repousser • munire,io,ivi,itum: fortifier
reducere,o,duxi,ductum: ramener
uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre
educere,o,duxi,ductum: faire sortir
prodire,eo,ii,itum: s’avancer • circiter (Acc.): vers, autour de • meridies,iei m.: midi
reducere,o,duxi,ductum: ramener • tum demum: alors seulement • Ariovistus,i m.: Arioviste
utrinque: de part et d’autre • vesper,eri m.: le soir
occasus,us m.: le coucher
42 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
et illatis et acceptis uulneribus, in castra reduxit. Cum ex captiuis
quaereret Caesar quam ob rem Ariouistus proelio non
decertaret, hanc reperiebat causam quod apud Germanos ea
consuetudo esset, ut matres familiae eorum sortibus et
uaticinationibus decla-rarent utrum proelium committi ex usu
esset necne; eas ita dicere: “Non esse fas Germanos superare si
ante nouam lunam proelio contendissent.”
51. Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod
satis esse uisum est reliquit, omnes alarios in conspectu hostium
pro castris minoribus constituit, quod minus multitudine militum
legionariorum pro hostium numero ualebat, ut ad speciem
alariis uteretur. Ipse, triplici instructa acie, usque ad castra
hostium accessit. Tum demum necessario Germani suas copias
castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus interuallis,
Haru-des, Marcomannos, Triboccos, Vangiones, Nemetes,
Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris
circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres
imposuerunt, quae in proelium proficiscentes passis manibus
flentes implorabant ne se in seruitutem Romanis traderent.
52. Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem
praefecit, uti eos testes suae quisque uirtutis haberet. Ipse a
dex-tro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse
ani-
inferre,fero,intuli,illatum: porter (contre)
ob (Acc.): à cause de • proelium,ii n.: le combat • decertare: livrer combat, en découdre
consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume
sors,sortis f.: le sort • vaticinatio,onis f.: l’oracle, la prophétie • declarare: faire connaître
utrum... necne: si... ou non • committere,o,misi,missum: engager (combat) • ex usu esse: être utile
fas n.: permis, possible
contendere,o,tendi,tentum: lutter, se battre
praesidium,ii n.: la protection • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre
alarius,ii m.: le soldat auxiliaire
constituere,o,ui,utum: établir, installer • multitudo,inis f.: la multitude
legionarius,a,um: légionnaire • numerus,i m.: le nombre
triplex,plicis: triple
tum demum: alors seulement • necessario: par nécessité
educere,o,duxi,ductum: faire sortir • generatim: par nation • constituere,o,ui,utum: disposer • par,paris: égal • intervallum,i n.: l’intervalle • Harudes,um m.pl.: (n. peuple) Marcomanni m.pl.: (id.) • Tribocci m.pl.: (id.) • Vangiones,um m.pl.: (id.) • Nemetes,um m.pl.: (id.) • Sedusii m.pl.: (id.)
Suebi m.pl.: (id.) les Suèves • raeda,ae f.: le chariot (à quatre roues) • carrus,i m.: le chariot, le fourgon • circumdare,o,dedi,datum: entourer imponere,o,posui,positum: mettre sur
proelium,ii n.: le combat • passus,a,um: ouvert, tendu • implorare: implorer
servitus,utis f.: l’esclavage
testis,is m.: le témoin • quisque, cujusque: chacun
animadvertere,o,i,rsum: remarquer
Guerre des Gaules I 43 ________________________________________________________________________________________________________________________________
maduerterat, proelium commisit. Ita nostri acriter in hostes, signo
dato, impetum fecerunt, itaque hostes repente celeriterque
procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi non daretur.
Relictis pilis, comminus gladiis pugnatum est. At Germani,
cele-riter ex consuetudine sua phalange facta, impetus
gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri milites, qui
in phalan-gas insilirent et scuta manibus reuellerent et desuper
uulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in
fugam con-iecta esset, a dextro cornu uehementer multitudine
suorum nos-tram aciem premebant. Id cum animaduertisset P.
Crassus adu-lescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior
erat quam ii qui inter aciem uersabantur, tertiam aciem
laborantibus nostris subsi-dio misit.
53. Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga
uer-terunt neque prius fugere destiterunt quam ad flumen
Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L peruenerunt. Ibi
perpauci aut uiribus confisi tranare contenderunt aut lintribus
inuentis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariouistus, qui
nauiculam deliga-tam ad ripam nactus, ea profugit; reliquos
omnes equitatu conse-cuti nostri interfecerunt. Duae fuerunt
Ariouisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum
eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia
duxerat, a fratre missam: utra-
proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager
(combat) signum,i n.: le signal
procurrere,o,curri,cursum: s’élancer • spatium,ii n.: l’espace, la distance • conjicere,io,jeci,jectum: jeter
comminus: (au) corps à corps
consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • phalanx,angis f. (Acc. pl. -as): la phalange
excipere,io,cepi,ceptum: recevoir • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de
insilire,io,silui,sultum: sauter (sur, contre) • scutum,i n.: le bouclier • revellere,o,velli,vulsum: arracher • desuper: d’en haut
pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • conjicere,io,jeci,jectum: jeter
multitudo,inis f.: la multitude
premere,o,pressi,pressum: presser, enfoncer • P. Crassus,i m.: Publius Crassus
praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • expeditus,a,um: dégagé
subsidium,ii n.: le renfort, le soutien
proelium,ii n.: le combat • tergum,i n.: le dos • vertere,o,verti,versum: tourner
desistere,o,stiti,stitum: cesser
passus,us m.: le pas (1,5 m.) • circiter: environ • L (quinquaginta): 50 • perpauci,ae,a: un tout petit nombre (de)
confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur • tranare: traverser à la nage • contendere,o,tendi,tentum: s’efforcer • linter,tris f.: la barque Ariovistus,i m.: Arioviste • navicula,ae f.: le petit bateau, l’esquif • deligare: attacher
nancisci,or,nactus sum: trouver • profugere,io,fugi: s’enfuir • consequi,or,secutus sum: (ici) poursuivre
Suebus,a,um: suève • natio,onis f.: la peuplade, la nation • educere,o,duxi,ductum: emmener • Noricus,a,um: du Norique
Voccio,onis m.: Voccion • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre
44 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________
que in ea fuga periit. Duae filiae: harum altera occisa, altera
capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis
catenis uinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu
persequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem
quam ipsa uictoria uoluptatem attulit, quod hominem
honestissi-mum prouinciae Galliae, suum familiarem et
hospitem, ereptum e manibus hostium sibi restitutum uidebat,
neque eius calamitate de tanta uoluptate et gratulatione
quidquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se ter sortibus
consultum dicebat utrum igni statim necaretur an in aliud
tempus reseruaretur: sortium bene-ficio se esse incolumem. Item
M. Metius repertus et ad eum reductus est.
54. Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas
Rheni uenerant, domum reuerti coeperunt; quos ubi qui proximi
Rhenum incolunt perterritos senserunt, insecuti magnum ex his
numerum occiderunt. Caesar, una aestate duobus maximis
bellis confectis, maturius paulo quam tempus anni postulabat in
hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum
prae-posuit; ipse in citeriorem Galliam ad conuentus agendos
profec-tus est.
C. Valerius,ii Procillus,i m.: Gaïus Valérius Procillus • trini,ae,a: trois (distributif)
catena,ae f.: la chaîne • vincire,io,vinxi,vinctum: lier, enchaîner • trahere,o,traxi,tractum: traîner
persequi,or,secutus sum: poursuivre • incidere,o,cidi: tomber sur
voluptas,atis f.: le plaisir
familiaris,is m.: l’ami intime
calamitas,atis f.: le malheur
gratulatio,onis f.: les actions de grâce • deminuere,o,ui,utum: diminuer, amoindrir
praesens,ntis: présent • sors,sortis f.: le sort • consulere,o,sului,sultum: délibérer, consulter • utrum... an: si... ou si • ignis,is m.: le feu necare: tuer • reservare: mettre de côté, réserver
incolumis,is,e: sain et sauf • item: de même • M. Metius,ii m.: Marcus Metius
reducere,o,duxi,ductum: ramener
proelium,ii n.: le combat • Suebi,orum m.pl.: les Suèves
reverti,or,versus sum: revenir
incolere,o,ui: habiter • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer • sentire,io,sensi,sensum: (ici) se rendre compte (que) • insequi,or,secutus sum: poursuivre numerus,i m.: le nombre
mature: tôt • postulare: demander
hiberna n.pl.: les quartiers d’hiver • Sequani m.pl.: les Séquanes • deduxit: il emmena • Labienus,i m.: Labiénus • praeponere,o,posui,positum (Dat.): mettre à la tête (de) citerior,ius: citérieur, cisalpin • conventus,us m.: l’assemblée