guillermo putzeys urigüen
TRANSCRIPT
Ko'xib' na'leb' chi rix li raqok aatin rik'in li xchaq'rab'il li k'anjel
Cho'q re laJ Jalol aatin chi ru II chaq'rab'
Guillermo Putzeys Urigüen
Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales
Universidad Rafael Landívar Guatemala, 1998
Instituto de Lingüística
..,
Ko'xlb' na'leb' chl rlx II raqok aatln rlk'in II xchaq'rab'il II k'anjel
Cho'q re laJ Jalol aatln chl ru II chaq'rab'
Guillermo Putzeys Urigüen
Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales
Universidad Rafael Landívar Guatemala, 1998
Instituto de Lingüística
,, Li xk'uub'ankil ut Ji xpuktasinkil Ji ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq'aal Ji MISEREOR.
La elaboración e impresión de este texto fue posible gracias al apoyo financiero de MlSEREOR.
Xtusulal: / Colección: Xch ·uutal: / Serie: Xna'ajil: / Área: Aj jolominel xtusulal: / Directora de Colección: Xe'tz'iib 'an re: / Autor: Aj puktasinel : / Editora : Aj jalol ru aatin: / Traductor: Aj yiib'om eetalil: / Diagramador:
Hu re tzolok, rajlil 8 / Textos Académicos, No. 8 Q'eqchi', rajlil 7 / Q'eqchi', No. 7 K'ulub' em, rajlil 5 / Derecho, No. 5 Guillermina Herrera Peña Guillermo Putzeys Urigüen Ana María Palma Pedro leal Rolando Chacach Catú
© Xnimal ruhil Tzoleb'aal Rafael Landívar. Guatema la, 1998. © Universidad Rafael Landívar. Guatemala, 1998
Xtusulal xsa'
Roksinkil li k' anjel .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . .. . . .. .. . . . . . .. .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 6
Xb'een Xtasalil
Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel ...................... ... ....................... .. ........... 8
Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li
tenamit Watemaal ...................................... .... .. ......... ... .................... ... ....... .... 9
Xkab' Xtasalil
Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel .............................. 20
Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a'ajkilal natawman
sa' li k'anjel .............. ....... ...................... .......................................................... 21
Rab'inkil li tz'ilok ix ......................................... ... ...... ................................... 27
Li kolok sa' li tz'ilok ix ......... ................... .................................................... 28
K'ehok ib' sa' aatin...... .... ........ ...................................................................... 30
Xk'ulb'al xkomon li hitok ................ ... ... .. .......... .......................................... 30
Xaqab'ank aatin .......... ..... ............. ... .......... ...... .............................................. 31
Xwech'b'al xsa' li chaq'rab ' .................................... ... ................................... 32
Rox Xtasalil
Xtz'ilb'al rix jun li ch'a'ajkilal ....................... .... ....... .... ....................... ... ... .. 34
Xka Xtasalil
K'ehok chi tojok maak ........................................... ............ .......................... 41
Ro' Xtasalil
Tz'ilok ix re jun komonil ... ...... ....... ................... .. ...... ..... ...... . ...................... 43
Xwaq Xtasalil
Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45
Xwuq Xtasalil
Li raqok aatin re jun komonil .................................................................... 48
Xwaqxaq Xtasalil Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' ............................................. 51
Xb'ele Xtasalil Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel ..................... 53
Laje' Xtasalil Raqok aatin chi rix li kok' ch'a'ajkilal .................................................... ... 54
Xjunlaju Xtasalil Chan ru nanume' li raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal......... 57
Xtusulal li aatin .......................... ................................................................ ... 61
Roksinkil li k'anjel
K'ila paay ruheb' li rala! xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun laj ralchoch'. Chi qajunilol li ralal xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li
qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi
xjunil li qab'aanuhem ut eb' li qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li
qana'aj junjunq.
Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj Watemaal naq nake'hulak chaq sa' li raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran ink'a' chik nak'anjelak li raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut
nacha! xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' laj jalol aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' laj jalol aatin te'xnaw chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' li ink'a' nake'aatinak sa'
kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa' eb' li k'ila raqleb 'aal aatin chi chaab'il re xtuqub'ankil ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.
Jo'ka'an ut naq li ch'ina tasal hu ha'in, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal l! ru aatin, naxsik': e
a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalol aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil
li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il li qatenamit;
b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjelak;
e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila
na'leb' naxtz'aama xb'aanunkil; ut
6
d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib'
li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.
Sa' li tasal hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalol Aatin chi ru chaq'rab' tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru li xk'anjel, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw xk'anjel li chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' li ink'a' nake'xnaw li kaxlan aatin naq li chaq'rab' tz'aqal xb'aanu li xk'anjel xb'aan naq ha'an jun li
sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.
Laa'in nawaj naq li ch'ina tasal hu ha'in tk'anjelaq re xtawb'al ut xk'eeb'al xloq'al li poyanam junjunq, uy ta jalaneb' li xxe' xtoonal, ha'aneb' aj wi' jun sa' xyanq li tenamit Watemaal ut tento naq te'ile'q xb'aan li chaq'rab' chi maak' a' xtz'eqtaanankileb'.
7
Xb'een Xtasalil
• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.
Li aatin "K'anjel" naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:
a) ha 'an jun yalok q'e naxb'aanu li poyanam, rik'in li xjunxaqalil malaj
rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malaq sa' kiib' ru, re xq'axb'al li kutan;
b) ha'an chi xjunil li k'a'aq re ru nab'aanuman ut tente xk'ajk'amunkil
chi tuminal, sa' xk'ab'a' Ji ru Ji k'anjel, sa' xk'ab 'a' jo' najtil nawan xb'aanunkil
malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'anjel nak'utun chi ru.
Kiib' ru naq wan li na'leb ' ha'in sa' xyanqeb' li poyanam, jun re xsik'b'al
xtuminal Ji k'a'aq re ru natitz 'ok chi ru; ut Ji xchaq'rab'il, li nach'olob'an re
Ji xk'ulub', li tente sa' xb 'een ut li cha'a'jkilal nacha! chi rix laj k'anjel jo'
chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il Ji k'anjel.
Chi ru li chaq'rab' naru nach'olob'amon naq li "k'anjel" ha'an xch'oolaninkil
junaq k'anjel re jalan, sumenb'il chaq chi kab'ichal, b'ar wi' jun reheb'
nataqlan malaq yaal re sa ' xb 'een Ji jalan, chi ru Ji jo' najtil nawan junaq sa ' ruq' laj eechal k'anjel, sa ' xk'ab'a' naq twanq xtojb'al malaq xk'ajkamunkil
xb'aan li xk'anjeP.
Li k'anjel nim xwankil sa' xyanq li tenamit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li k'anjelak chi jo'ka'in nawakli Ji tenamit chi junil.
1. Alcalá-Zamora , Luis; Cabanellas , Guillermo. Tratado de Política Laboral y Social. Tomo II. Editorial Heliasta S.R.L. Argentina. 2a. Edición 1976, Pág. 46.
8
• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.
Arin sa' li xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li k'anjel chi ru li chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel ut naxch'olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in, xb'aan naq xk'eeman sa' ajl chi xjunil li x-ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och'
ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit Watemaal, ut kik'ulman chi jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'eeb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an, chi rix naq kiraqe' xb'eeresinkil li tenamit xb'aaneb' li b'ihom.
Sa' li xnimalil ru chaq'rab' re li tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnimla Tasalil xsa' naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:
a) li naxch'olob' chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut
b) li naxch'olob' k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi xjunil.
Chi ru li kiib' tasal ha'in, nawan xpatz'b'al li k'anjel. Chi ru li xb'een xtasalil, nayeeman naq li k'anjel ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb' li junjunq chi poyanam2• Re xkolb'al rix li tenamit tento naq twanq li k'anjel cho'aq reheb' li ralal xk'ajol junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' li k'anjelak3 sa' xb'een li poyanam junjunq ut natusub'aman ru chi xjunil li sahilal usilal li tento twanq xb'eeresinkil sa' li xchaq'rab'il li k'anjel li nachal chaq sa' xyanq li xchaq'rab'il li k'anjel chalenaq sa' ruuchich'och' ut sumenb'il
2. Artículo 43, Constitución Política de la República de Guatemala: "Se reconoce la libertad de industria, de comercio y de trabajo, salvo las limitaciones que por motivos sociales o de interés nacional impongan las leyes".
3. Jbidem, Título /J, capítulo JI, sección octava, artículos del 101 al 106.
9
xb'aan li qatenamit rik'in li Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut
li Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.
Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel li xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:
1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru
xb'aanunkil jo' wi' naq chaab'ilaq li xk'ajkamunkil re naq sa twanq laj k'anjel ut li xjunkab'lal;
2) junnaqikaq xtz'aq malaq li xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani chik;
3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu, tojb'ilaq chi tuminal xkomon li nab'eeresiman sa' xyanq li tenamit;
4) maak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' kama'an
taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab';
5) txaqliiq li tojleb' jwal kub'enaq naru natojman;
6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;
7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;
8) twanq li hilank chi tojb'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;
9) twanq xtojb'al xmaataneb' sa' ralankil;
10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li
maji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';
11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'
tz'aqaleb' re ru;
10
Li xk'uub'ankil ut Ji xpuktasinkil Ji ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq'aal li MISEREOR.
La elaboración e impresión de este texto fue posible gracias al apoyo financiero de MISEREOR.
Xtusulal: / Colección: Xch 'uutal : / Serie: Xna 'ajil: / Área: Aj jolominel xtusulal: / Directora de Colección: Xe'tz'iib 'an re: / Autor: Aj puktasinel : / Editora : Aj jalo! ru aatin: / Traductor: Aj yiib 'om eetalil: / Diagramador:
Hu re tzolok, rajlil 8 / Textos Académicos, No. 8 Q'eqchi', rajlil 7 / Q'eqchi ', No. 7 K'ulub ' em, rajlil 5 / Derecho, No. 5 Guillermina Herrera Peña Guillermo Putzeys Urigüen Ana María Palma Pedro leal Rolando Chacach Catú
© Xnimal ruhil Tzoleb'aal Rafael Landívar. Guatemala , 1998 © Universidad Rafae l Landívar. Gua temala, 1998
Xtusulal xsa'
Roksinkil li k'anjel ... .... .... .......... ... .... .. ..... ....... .... ..... .. ..................... ... ........ ... . 6
Xb'een Xtasalil
Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel .. ... ..... ........ .. ....... ... .. ....... ........... ... ..... ... 8
Li xwankil li k'anjel chi ru Ji k'ila chaq'rab' re li
tenarnit Watemaal ..... ... ..... ... ......... .. ..... ... ... .... .... ........ ... ......... ....... .... .. ..... ...... 9
Xkab' Xtasalil
Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel ... ... ... ..... ... ............ . 20
Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a 'ajkilal natawman
sa' li k'anjel .. ......... .. ..... ... ... .. ..... ....... ... ... ...... .. ... .. ... .. .... ..... .. ..... ... .. .. ............ ... . 21
Rab' inkil li tz' ilok ix ... ....... ... ........ .. .. .. .. .. .. ....... ............. .. ... ................ ... ....... . 27
Li kolok sa' Ji tz 'ilok ix ... ......... .... .... .. ... .... .. .. ... ..... .. .. ........ .... ...... ... .. .. .. .. .... .. 28
K'ehok ib ' sa' aatin ... .. ... ... .... ...... ...... ........... ..... .. .. .. ... ... ...... ... .... ...... ..... .. ... .... 30 Xk'ulb 'al xkornon li hitok .............. ... .... ... ..... ... .. .... .. .. .... ..... .. ..... .. .... ...... .... .. 30
Xaqab'ank aatin ...... ..... ... ... ... .. .. ....... .. .. ... .. ................ .. .......... ..... .... ... ............. 31
Xwech'b'al xsa' li chaq'rab ' ... .. .... .... .... .. ... ... ........... .... .. ..... .... ....... .. ....... ... .. .. 32
Rox X tasalil
Xtz 'ilb'al rix jun li ch'a'ajkilal .. . .. ..... ... .. ..... ... .. ... .......... ... .... ... .... ...... ....... .... 34
Xka Xtasalil K'ehok chi tojok maak ..... .... ..... ....... .. ........... .... ..... ........ .... .. .. ...... .... .. .... ... ... 41
Ro ' Xtasalil
Tz'ilok ix re jun kornonil .... .. .. ...... ....... ........... ..... ...... ........ .... .. ..... ........... .... 43
Xwaq Xtasalil
Xtusulal xsa'
Roksinkil li k'anjel .. .... ..... ...... ...... .............. ...... ...... .... .................................... 6
Xb'een Xtasalil
Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel ...... ..... .. ............. .......... ... ....... .. .......... ... 8
Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li
tenamit Watemaal ...... .... ....... ................ .. ................. ................................ .... .. 9
Xkab' Xtasalil
Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel .............................. 20
Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in Ji ch'a'ajkilal natawman
sa· li k'anjel ............................................. ... .. .. ................................. .. ....... ....... 21 Rab'inkil li tz'ilok ix .................... ...... .. ....... ... ..... .... ...... ... .. ............... ... ... ... ... 27
Li kolok sa' li tz'ilok ix .. .. ... ...... .. .... ... .. ..... . .... . ........ .......... .. ........ ....... ......... . 28
K'ehok ib' sa' aatin ................................ .... ................. ......... ............... ........... 30 Xk'ulb'al xkomon li hitok ....... ... ... .......... ........ ............ ................ .... ...... ... .... 30
Xaqab'ank aatin .... .... ......... ..... .. ...... .... ...... ... .. ................................................ 31
Xwech'b'al xsa ' li chaq'rab' .............. .... .......... ........ ........ .... ..... ... .. .... ......... ... 32
Rox Xtasalil Xtz'ilb'al rix jun li ch'a 'ajkilal ............ ........... ....... .. .......... ..... .... ...... ......... .... 34
Xka X tasalil K'ehok chi tojok maak .......................... ...... ................. .... ............... ..... ..... ... 41
Ro' X tasalil
Tz'ilok ix re jun komonil ........... .......... .................................................... ... . 43
Xwaq Xtasalil
Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45
Xwuq Xtasalil
Li raqok aatin re jun komonil ........ .. .......................................................... 48
Xwaqxaq Xtasalil Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' .............................. ... ... ... ...... 51
Xb'ele Xtasalil
Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel ..................... 53
Laje' Xtasalil Raqok aatin chi rix li kok' ch'a'ajkilal ....................................................... 54
Xjunlaju Xtasalil Chan ru nanume' li raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal ......... 57
Xtusulal li aatin ...... ................... ...... ............. ................................................. 61
Roksinkil li k'anjel
K'ila paay ruheb' li rala! xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun laj
ralchoch'. Chi gajunilol li ralal xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi
xjunil li qab'aanuhem ut eb' li qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li
qana'aj junjunq.
Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj Watemaal naq nake'hulak chaq sa' li raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran
ink'a' chik nak'anjelak li raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut
nachal xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' laj jalol aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' laj jalol aatin te'xnaw chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' li ink'a' nake'aatinak sa' kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa' eb' li k'ila raqleb'aal aatin chi chaab'il re
xtuqub'ankil ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.
Jo'ka'an ut naq li ch'ina tasal hu ha'in, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal ru aatin, naxsik' :
a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalol aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil
li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il li qatenamit;
b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjelak;
e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila
na'leb' naxtz'aama xb'aanunkil; ut
6
d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib' li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.
Sa' li tasal hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li
jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalol Aatin chi ru chaq'rab' tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru li xk'anjel, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw xk'anjel li chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' li ink'a' nake'xnaw li kaxlan aatin naq li chaq'rab' tz'aqal xb'aanu li xk'anjel xb'aan naq ha'an jun li sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.
Laa'in nawaj naq li ch'ina tasal hu ha'in tk'anjelaq re xtawb'al ut xk'eeb'al
xloq'al li poyanam junjunq, uy ta jalaneb' li xxe' xtoonal, ha'aneb' aj wi' jun sa' xyanq li tenamit Watemaal ut tento naq te'ile 'q xb'aan li chaq'rab' chi maak'a' xtz'eqtaanankileb'.
7
Xb'een Xtasalil
• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.
Li aatin "K'anjel " naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:
a) ha 'an jun yalok q'e naxb'aanu li poyanam, rik'in li xjunxaqalil malaj rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malaq sa' kiib' ru, re xq'axb'al li kutan;
b) ha'an chi xjunil li k'a'aq re ru nab'aanuman ut tento xk'ajk 'amunkil chi tuminal, sa' xk'ab'a' li ru li k'anjel, sa' xk'ab'a' jo' najtil nawan xb'aanunkil
malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'anjel nak'utun chi ru.
Kiib ' ru naq wan li na'leb ' ha 'in sa' xyanqeb' li poyanam, jun re xsik'b'al
xtuminal li k'a'aq re ru natitz'ok chi ru; ut li xchaq'rab'il, li nach'olob'an re
li xk'ulub', Ji tento sa' xb'een ut li cha'a'jkilal nachal chi rix laj k'anjel jo'
chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il Ji k'anjel.
Chi ru li chaq'rab' naru nach'olob'amon naq li "k'anjel" ha'an xch'oolaninkil
junaq k'anjel re jalan, sumenb'il chaq chi kab'ichal, b'ar wi' jun reheb' nataqlan malaq yaal re sa ' xb'een li jalan, chi ru lijo' najtil nawan junaq sa'
ruq' laj eechal k'anjel, sa' xk'ab'a ' naq twanq xtojb 'al malaq xk'ajkamunkil xb'aan li xk'anjeP.
Li k'anjel nim xwankil sa' xyanq li tenamit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li
k'anjelak chi jo'ka'in nawakli li tenamit chi junil.
1. Alcalá-Zamora, Luis; Cabanel/as, Guillermo. Tratado de Política Laboral y Social. Tomo II. Editorial Heliasta S.R.L. Argentina. 2a. Edición 1976, Pág. 46 .
8
• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.
Arin sa' li xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li k'anjel chi ru li chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel ut naxch'olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in, xb'aan naq xk'eeman sa' ajl chi xjunil li x-ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och' ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit Watemaal, ut kik'ulman chi jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'eeb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an, chi rix naq kiraqe' xb'eeresinkil li tenamit xb'aaneb' li b'ihom.
Sa' li xnimalil ru chaq'rab' re li tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnimla
Tasalil xsa' naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:
a) li naxch'olob' chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut
b) li naxch'olob' k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi xjunil.
Chi ru li kiib' tasa! ha'in, nawan xpatz'b'al li k'anjel. Chi ru li xb'een xtasalil, nayeeman naq Ji k'anjel ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb' li junjunq chi poyanam2. Re xkolb'al rix li tenamit tento naq twanq Ji
k'anjel cho'aq reheb' li rala! xk'ajol junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' Ji
k'anjelak3 sa' xb'een Ji poyanam junjunq ut natusub'aman ru chi xjunil Ji sahilal usilal li tento twanq xb'eeresinkil sa' li xchaq'rab'il li k'anjel li nacha! chaq sa' xyanq li xchaq'rab'il li k'anjel chalenaq sa' ruuchich'och' ut sumenb'il
2. Artículo 43, Constitución Política de la República de Guatemala: "Se reconoce la libertad de industria, de comercio y de traba¡o, salvo las limitaciones que por motivos sociales o de interés nacional impongan las leyes".
3. Ibídem, Título II, capítulo II, sección octava, artículos del 101 al 106.
9
xb'aan li qatenamit rik'in li Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut
li Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.
Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' !aj k'anjel li xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:
1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru
xb'aanunkil jo' wi ' naq chaab'ilaq li xk'ajkamunkil re naq sa twanq !aj
k'anjel ut li xjunkab'lal;
2) junnaqikaq xtz'aq malaq li xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani
chik;
3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu,
tojb'ilaq chi tuminal xkomon li nab'eeresiman sa' xyanq li tenamit;
4) maak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi ' kama'an
taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab ';
5) txaqliiq li tojleb' jwal kub 'enaq naru natojman;
6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;
7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal
kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;
8) twanq li hilank chi tojb 'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;
9) twanq xtojb'al xmaataneb' sa ' ralankil;
10) twanq rilb 'aleb' chi us li ixqeb ' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li
maji' nake 'xq'ax li kaalaju chihab';
11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'
tz'aqaleb ' re ru;
10
xb'aan li qatenarnit rik'in li Xnirnal Xrnolarnil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut
li Molarn li nakolok re xloq'al xwankil li poyanarn.
Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel li xpatz'rnan chaq, ha'aneb' ha'in:
1) li junjunq chi poyanarn naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru
xb'aanunkil jo' wi' naq chaab'ilaq li xk'ajkarnunkil re naq sa twanq laj
k'anjel ut li xjunkab'lal;
2) junnaqikaq xtz'aq rnalaq li xk'ajkarnunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani chik;
3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu,
tojb'ilaq chi turninal xkornon li nab'eeresirnan sa' xyanq li tenamit;
4) rnaak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' karna'an
taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab';
5) txaqliiq li tojleb' jwal kub'enaq naru natojrnan;
6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;
7) twanq li hilank jun kutan rajlal xarnaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal
kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;
8) twanq li hilank chi tojb'il chi rix xraqb'al li jun chihab' Ji k'anjelak;
9) twanq xtojb'al xrnaataneb' sa' ralankil;
10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajorn ajk'anjel li rnaji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';
11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'
tz'aqaleb' re ru;
10
12) xk'eeb'aleb' xwankil eb' laj k'anjel aj Watemaal chi ruheb' li jalaneb'
xtenamit;
13) xxaqab'ankil chi us li k'ila aatin malaq li k'ila na'leb' tento xpaab'ankil
sa' li xchapb'al junaq k'anjel;
14) twanq xtojb'al li xkutan laj k'anjel naq twanq risinkil sa' xk'anjel chi maak'a' xmaak malaq yal sik'b'il xyaalalil xb'aan laj eechal k'anjel;
15) xtojb'al reheb' li rech'alal malaq li xsum aatin jun poli xtojb'al chi ru
li junjunq chihab' xk'anjelak, naq laj k'anjel naxtaw xq'ehil xkamik;
16) twanq cho'q reheb' laj k'anjel li xk'uub'ankileb' rib' sa' jun molamil re
xkolb'aleb' rib';
17) twaklesimanq li molam re xtenq'ankileb' laj k'anjel chi tuminal jo' re xch'oolaninkileb' naq te'xtaw junaq ch'a'ajkilal ut ink'a' chik te'ruhanq chi k'anjelak, naq te'ok chi hilank chi junajwa sa' xk'ab'a ' li xcheekelaleb' malaq naq junaq ixq nakana cho'q xrnalka'an;
18) twanq xtojb 'al chi xjunil li k'a'aq re ru malaq li ch'a'jkilal nak'ulman
naq na 'isiman junaq sa' li xk'anjel chi maak'a' xmaak;
19) tento sa' xb'een li awa'b'ejilal li tz 'aqonk sa' xyanqeb' li k'ila tenamit sa' ruuchich'och' re xsik'b'al li usilal cho'q reheb' laj k'anjel4
.
Li xchaq'rab'il li k'anjel ha 'an li chaq'rab' b'ar wi' xch'utub'aman chi xjunil li na'leb' chi rix li k'anjelak. Naxch'olob ' naq laj eechal k'anjel ha'an jun chi
poyanam, malaq jun ch'uut chi poyanam li wankeb' xhu sa' li chaq'rab' Ji
naxsik' junaq ajk'anjel malaq naab'aleb' ajk'anjel li k'eeb'ileb' rib' sa' aatin
4. Artículo 102 de la Co nstitución Polít1ca de la República de Guatemala.
11
chi xb'aanunkil li k'anjel5; ut laj k'anjel ha'an jun chi poyanam li naxk'e rib'
chí k'anjelak rik'in laj eechal k'anjel, jo' rik'in li roq ruq', rik'in li xch'ool xk'a'uxl malaq chi kab'ichal ru ab'an xb'eenwa k'eeb'ileb' rib' sa' aatin chi xb'aanunkil xpaab'ankil6•
Naq nawan xch'olob'ankil chi jo'ka'in, jun chi na'leb' junnaqík ru nakana sa' xyanqeb' ut ha'an li xk'eeb'aleb' rib' sa' sum aatin li xhuhil b'ar wí' nak'exke rib' sa' aatin chi xb'aanunkil li k'anjel, li naru naqach'olob' xyaalaliF chi jo'ka'in: " .. .li sum aatin b'ar wi nasumeman li tojleb' ut li
chaq'rab' rik'in wi' jun chi poyanam (laj k'anjel) naxsume xb'aanunkil re jalan (laj cechal k'anjel) junaq xtenq'ankil rik'in li xna'leb' malaq chi xb'aanunkil junaq xk'anjel, xjunes, taqlanb'ilaq xb'aan laj eechal k'anjel malaq junaq ruuchil sa' xk'ab'a' naq twanq xk'ajkamunkil chi ru yalaq chan
" ru ... .
Re naq li sum aatin t-ok chi k'anjelak -naru nawan yal sa' aatin malaq chi tz'iib'anb'il- ka'aj wi' na'ajman naq ttiklaaq xb'aanunkil li k'anjel.
Li xyaalalil li sahilal usilal chi rix li k'anjel ch'olob'anb'ileb' sa' li k'ila raqal li xchaq'rab'il li k'anjel ut ha'aneb' ha'in8:
a) "Li Sahilal usilal sa' li K'anjel ha'an li xkolb'aleb' rix na'ilok reheb' laj k'anjel xb'aan naq nachal chi xtuqub'ankil b'ayaq ru li xneb'a'ileb', ut li chaq'rab' naxk'eheb' chi ru re xtenq'ankileb"'.
Li na'leb' ha'in natz'aqlok ru rik'in li jun raqal chi chaq'rab' 103 rajlil, li wan sa' li Xnimalil ru Chaq'rab' re li Qatenamit b'ar wi naxch'olob': "Eb' li chaq'rab' li wankeb' sa' xb'een xpaab'ankil laj k'anjel ut eb' laj eechal k'anjel
5. Código de Trabajo, artículo 2o.
6. Ibídem, artículo 3o.
7. Ibidem, artículo 18, título segundo, capítulo primero.
8. Decreto 1441 del Congreso de la Rq¡ública. Código de Traba¡o, 5 de mayo de 1961.
12
ha'an re xtuqub'ankil ru li xch'a'ajkilaleb' sa' xyanqileb' re xkolb'al rix laj
k'anjel ut toj te'xk'e reetal chi xjunil Ji na'oken chi rix li tumin jo' aj wi' li
xkolb'al rix li poyanam. Li xk'anjelankil li ch'och' wan awinq chi sa' ha'an
li chaqr'ab' tento tsik' tz'aqal xyaalal li xk'anjelankil jo' aj wi' li na'ajej b'ar
tb'aanumaq" .
b) "Li sahilal usilal chi rix li k'anjel, ha'an ko'xib' aj wi' k'eeb'il sa' li xchaq'rab'il li k'anjelak re xkolb'al ut tchaq'oq chi rix laj k'anjel, tento sa'
xb'eeneb' laj k'anjel, ink'a ' naru te'xye naq ink'a' te'raj ut toj truuq
xtuqub'ankil ru chi us chi tz'aqal re ru, wi te'xk'e rib' sa' aatin rik'in laj
eechal k'anjel, junaq laj k'anjel malaq sa ' komonil ut toj ha'an aj wi' li
chaq'rab' t-iloq chi rix ".
Li k'a'uxl ha'in ch'olch'o ru chi ru li 106 raqal re li Xnimalil ru Chaq'rab' re
li Qatenamit, rik'in wi' nawakli chi us ut na'usa xsahilankil li sahilal usilal
chi rix li k'anjel ut chi jo'ka'in tento te'xpaab' xb'eeresinkil li chaq'rab' re
xtenq'ankileb' laj k'anjel.
Q'axal nim xwankil naq li xchaq'rab'il li k'anjel k'eeb'il sa' li Xnimalil ru
Chaq'rab' re Ji qatenamit jo' jun li sahilal usilal li tento twanq cho'q re li
tenamit.
Jo' chan ru naq li Xchaq'rab'il chi rix li k'anjelak re li tenamit México, na'ok
sa· li Xnimalil ru Chaq'rab', sa· li qatenamit Watemaal naqak'e reetal naq sa'
Ji Xnimalil ru Chaq'rab' re li Tenamit Xyi Ameerka, xaqab'anb'il chi ru li 9
xb'e li po sekyemb'r re li chihab' 1921, chi rix naq ki'el chi awab'ejil qawa'
Estrada Cabrera, sa' li 163 raqal, sa· li xnimla Tasalil VIII9 ke'xaqab 'aman
ko'xib ' chaq'rab' re xkolb'al rix laj k'anjeleb' b'ar wi' naxye naq li k'anjelak
chi ru jun kutan ha'anq chi ru 8 honal aj wi', twanq jun kutan li hilank chi rix xb'aanunkil 6 kutan li k'anjel, tento sa· xb'een laj eechal k'anjel rilb'al laj
9. Digesto Constitucional, Revista del Colegio de Abogados. Guatemala, 1978, página 230.
13
k'anjel wi naxk'ul junaq toch'eek chi ru li xk'anjel, tento sa' xb'een laj eechal
k'anjel rilb'al ut xtuminamkil Ji tzoleb'aal wankatqeb' sa' k'aleb'aal, li
rilb'aleb' xkolb'aleb' sa' li xk'anjeleb', li ixq ut eb' li maji' tz'aqloqenaqeb'
xchihab' ut naq laj k'anjel naru nake'xkanab' li k'anjel.
Xkomon li k'anjel ha'in kik'ub'la jun li Molam re xkolb'al rix li tenamit ut
sa' xyanq li xk'anjel wan li xsik'b'al naq li tojleb' ut li k'anjel tz'aqal tsume
rib'.
Li k'a'uxl ut li k'ila chaq'rab' ha'in ut xkomon chik li Xninqal ru chaq'rab'
re li qatenamit chalenaqeb' chalen, yookeb' chaq chi xk'eeb'al xkomon li
chaq'rab' cho'q reheb' laj k'anjel, toj reetal xhulak li yo chi k'anjelal chi ru
li kutank ha'in, b'ar wi' ch'olch'o naq ha'aneb' ha'in ko'xib' aj wi' li chaq'rab'
wankeb' re xkolb'al rixeb' laj k'anjel sa· li xchaq'rab'il li k'anjel. Li chaq'rab'
ha'in ke'k'eeman xwankil chi jo'ka'in xb'aannaq nak'a'uxlaman naq toj maji'
tz'aqal ruheb' re xkolb'aleb' rix !aj k'anjel, ut tento naq toj tek'uub'amanq
ru chi us naq yooq li k'anjelak ut wanqeb' ani te'ajoq aj k'anjel chi junesal
malaq sa' komonil.
e) "Li sahilal usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahil usilal ajb'il ru ut jwal nim xwankil, naraj naxye ha'in naq tento xk'eeb'aleb' chi k'anjelak re naq
twanq xkolb'aleb' rix laj k'anjel rik'in li chaq'rab', aran ut nak'utun naq li
chaq'rab' ha'in naxram chi ruheb' li poyanam xb'aanunkil li k'aru na'alan
sa' xch'ool, li ch'olch'o ru sa' tiikil chaq'rab', b'ar wi naxye naq li xraqalil
junjunq li xke'eeb'aleb' rib' sa' aatin chi rix li xb'aanunkil junaq k'anjel, sa'
xch'ooleb' tz 'aqal na'el chaq re xk'uub'ankileb' rib' sa' kiib'al, ab'an ink'a'
yaal, ut naxye aj wi' naq maak'a ' naru naxk'a'uxla chi rix naq wan na'leb' tento xk'eeb'al sa· ajl jo' li xb'ihomal ut li xneb'a'il li tenamit".
Li na'leb' ha'in naxk'utb'es chi tz'aqal li na'leb' naxb'eeres li xchaq'rab'il chi rix Ji k'anjel rik'in wi' naru li q'usuk ut xk'eeb'aleb' xtojb'al xmaak chi ru li
chaq'rab'.
14
d) "Li Chaq'rab' chi rix li K'anjeJ tz'aqal wan xk'anjel ut nak'utun aj wi'
naq aajel ru; xb 'eenwa ha'an naq naxtz 'il rix chan tz'aqal ru wan Ji
poyanam junjunq ut naxk'a 'uxJa naq re xtenq'ankil junaq chi tz'aqal re ru,
tento xtz'ilb'al rix jo'k'ihal xb'ihomal wankeb' re chi kab'ichal, laj eechal
k'anjel ut !aj k 'anjel Ji xkab' ha 'an, li xsik'om ha'an xtuqub'ankil ru li k'ila
ch'a'ajkilal natawman sa· li xch'eeb'aJ malaq li k'anjelak rik'in li chaq'rab'
ha'in, re xtenq'ankil Ji tenamit rik'in xtz'ilb'al rix chi us li ch'a'ajkilaJ
junjunq".
Li jun ch'ol chi chaq'rab' ha'in nacha! chi xkuutinkil ru li na'leb' chi rix naq
sa' Ji k'anjeJ nake'tz'aqon kiib' chi poyanam li tiik tz'aqal jalaneb' ru jo' aj
wi' naq tenq'aak naraj !aj k'anjel. Tento naq tk'e reetal chi us chan tz'aqal
naxnumsi Ji kutan laj k'anjel jo ' aj wi' tento tri! jo'k'ihal tz 'aqal xb'ihomal
wan laj eechal k'anjel re naq maajun reheb ' nakana sa' ch'a'ajkilal, tento
b'an xsikb 'al jo'k' ihal naru naxtoj laj eechal k'anjel ut jo'k'ihal tk'anjelaq chi
ru laj k'anjel.
e) "Li SahiJal Usilal chi rix li k'anjeJ ha'an jun roq' ruq' li chaq'rab'
k'uub 'anb' il sa' xk'ab'a' Ji tenarnit, ut naq nawan k'anjelak rik'in, li k'a'aq re
ru junes jun aj eere tento naq tkub'si rib' chi ru Ji na'ajman xk'eeb'aJ re li
tenamit malaq re li komonil".
Chi rix Ji na'leb' ha 'in, wan ko 'xib ' k'a'aq re ru li nak'eeman xwankil naq
wan ani yaal sa' xb'een jo' Ji xhuhil naxchap wi' rib' li k'anjel malaq re li k'anjel, ab 'an li xkolb'al rix laj k'anjel xkomon Ji chaq'rab' wan re xkolb'al
rix li tenami t.
Kiib' ru naq wan li chaq'rab' ha'in, jun ha 'an, li sahilal usilal sa' xb'een li
tenamit ut li jun chik ha 'an li sahilal usilal wan cho'q re laj eechal k'anjel,
ha'an nak'utb'esin re naq Ji sahilal usilal chi rix li k'anjel ha'an jun Ji Sahil
Usilal re li tenamit, chi xjunileb' naru nake'xkol rib' rik'in, tento xpaab'ankil
ut nim xwankil naq wan. Nayeernan naq ha'an jun li Sahilal Usilal re li tenamit xb'aan naq nak'a'uxlaman naq li poyanam junjunq nake'tz'aqon sa'
15
jun li komonil wank, ut wan chaq'rab' li tento xpaab'ankil naq nawan
junaq ch'a'ajkilal.
f) "Li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahilal usilal k'a'uxlanb'il
chaq chi us re xtenq'ankil li tenamit xb'aan naq naraj naq eb' laj k'anjel
te'tojeeq chi us jo' aj wi' naq ink'a' te'muxeeq xloq'al, xb'aan naq eb' laj
k'anjel ha'aneb' li xk'ihal li tenamit, chi jo'ka'in nasik'man li tuqtuuki lal sa ' xb'een li tenamit, ut li na'leb' ha'in ink'a' naxsik' ch'alajkilal rik'ineb ' laj
eechal k'anjel, xb'aan naq tenq'ank li naxb'aanu, jo' aj wi' naq li Sahilal
Usilal chi rix li k'anjel tento naq twanq re naq chaab'il naq twanq li
xchapb'aleb' laj k'anjel, xb'aan naq toj maji' nach'oolaman ru li na'leb' ha'in
sa' li qatenamit Watemaal, xb'aan naq nawan xnat'b'al li chapok aj k'anjel
chi ru li chaq'rab' li naxye naq tz'aqal oxloq' li rilb'aleb' laj k'anjel, li
xna'leb', Ji tenamit naxjal xb 'e ut na'ok chi numtaak li xna'leb 'eb' laj eechal
k'anjel, li nake'xb'eeres li na'leb' chi rix li na'leb' chi rix li xb'aanunkil li
na'alan sa' li ch'oolej, li jun taq'eetalil ut li ten'qaj ib', ab'an maajunwa tz'aqal nake'xb'aanu".
Tento xch'olob'ankil b'ayaq li chaq'rab' ha'in xb'aan naq wan na'leb'
nab'eeresiman xb'aan chi junileb' li ruuchich'och' jo' aj wi' naq wan
xchaq'rab'il li molob'ank ib'10 ut li xtawb'al ru ha'an naq tqak'e reetal naq
wan sahilal usilal yal re li poyanam xjunes ut wan sahilal usilal cho'q re j un chi tenami t.
Wan naq nak'uman li sachk rik'in li kiib' chi na'leb' ha'in, ut aran na'el chaq
naq li Sahilal Usilal cho'q re li tenamit ha'an li nim xwankil ut jun aj wi'
chi xkolb'al rix li tenamit, nak'a'uxlaman rix naq li sahilal usilal cho'q re
jun chi poyanam, kub'enaq xwankil ut k'a'ajwi' naxtenq'a junaq li wan k'a'
ru re.
10. Van Hayek, Friedrich. El Orden de la Libertad. Universidad Fran cisco Marroquín . Guatemala, 1977. Páginas 72, 73, 74.
16
,.
Li jun chi tenamit k'ojk 'o sa' xb'een li chaq'rab' re jun chi tenamit jo' li
Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ut naq twanq li xyiib'ankil ru li tojleb' rajlal.
Joka'in ut naq li chaq'rab' re xkolb'al li tenamit ak k'a'uxlanb'il chaq chi
jo'ka'in, chi anchal ch'oolej, elenaq chaq aran sa' li Sahilal Usilal sa' xb'een jun chi poyanam. Jo 'ka'an b'i' naq sa' xyanq li xninqal ru chaq'rab' ut li
xchaq'rab'il li Sahilal Usilal re jun chi poyanam, elenaq chaq li jun siir chi
chaq'rab ' jun naqikeb' li xwankil ut li xyaalalileb'11 • Li xkolb'al rix li
tenamit, rik'in wi' li awab'ejilal naru naxch'ik rib' sa' xyanq li k'a' ru reheb '
laj eechal k'anjel; ut li na'leb' ha'in maak'a' xyaalalil wi' ink'a' nasik'man
xyiib'ankil ru li na'leb' sa' jun paat12 li nasiya chaq naq natawman xsahil chi yo'oon junaq k'anjel li nab'aanuman.
Li xninqal ru chaq'rab' ha 'in naxch'olob' chi us li rajom tz'aqal li Sahilal
Usilal chi rix li k'anjel, ut aran na'el ko'xib' chi chaq'rab' xkomon li roqechal
tz'aqal li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel, jo'eb' ha'in:
l. Re xkolb'aleb' laj k'anjel.
2. Ink'a' naru te'xye !aj k'anjel naq ink'a' te'xk'ulub'an li Sahilal Usilal ha'in.
3.
4.
5.
Naru xchaab'ilob'resinkil ru.
Naxsik' xtuqub'ankil ru li ch'a 'ajkilal.
Titz'b'il li xpaab'ankil.
Jo' naq wan li xninqal ru chaq'rab ' re li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel b'ar wi' wan xchamal xsasal li xchaq'rab'il li k'anjel, li xchaq'rab'il li raqok aatin re li Xsahilal Usilal chi rix li k'anjel natikla rik'in li jun raqal chi chaq'rab'
11 . Jbzd, página 77.
12. Ib1d, página 78 .
17
Ko'xlb' na'leb' chl rlx li raqok aatln rik'ln II xchaq'rab'il II k'anjel
Cho'q re laj Jalol aatln chl ru II chaq•rab'
Guillermo Putzeys Urigüen
Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales
lJ ni vns1Jad Rafael Landívar
Guatt?mala. 1998
Instituto de Lingüística
Li xk'uub'ankil ut li xpuktasinkil li ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq aal 11 MISEREOR
La elaboración e impresión de e~te text" tue posible gracias al apoyo tinanciero de 'v11SERE11R.
Xtusula! Xch·uutal· Xna'a¡il
' Colecoón Sene·
ArP,l
A1 ¡oluminel xtu,ula! Directora Je CuJ,,n·,on xe·t,·ub an re Autor A¡ puktdStnl'I AJ 1alnl ru J,1tin
A¡ y11b om eetalil
Ed1tor,1
TrJdu,t,,r· D1agramador
f 111 rP t,olok. ra1lil 8 Textos Académtcos, No 8 t.¿L'qcht. rd¡lil 7 i Q'eqch1', '.\in. 7 kulub cm. rai\il 5 / Derecho, No 5 1 ;u1 llern11n._1 l krrcra Peña L,u,l]ermo PutLeys Unguen \11,1 M,1n,1 Palm,1
Pedro k,,I :{t)],1n-.in Ch.1c.1ch Catú
e' Xmm,1! ruhil f1okb .1Jl Rafael Lan,ll\·cr Cu,1tl'm,1IJ, l lJYb Unn-ers1dad R.:itdc: L1nJ1v,-ir. Gu,1lt'rn.1L1. ·•.JlJ,'-i
Xtusulal xsa'
Roksinkil li k'an¡el ....................................................................................... . 6
Xb'een Xtasalil
Xtusulal li aatinXyaalalil li k ,miel ........................................................... . 8
Li xwankil li k'anjel chi ru li k ila chaq·rab' re li
tenamit Watemaa! ............ . 9
Xkab' Xtasalil
Aajel ru xb'aanunk1! li raql)k aatin chi rix li k'anjel .............................. 20
Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in Ji ch'a'ajkilal natawman
sa· li k'anjel .......................... .... .......... .......................................................... 21
Rab'inkil li t;;,'ilok ix ...... .
Li kolok sa' !1 tz'ilok 1x .... .
K'ehok ib' sa' aatin ................... .
Xk'ulb'al xkomon li hitok ............. .
Xaqab'ank aatin ................... ..
Xwech'b'al xsa lt chaq'rab
Rux Xtasalil
Xtz'ilb'al rix ¡un li ch'a'ajkilal.
Xka X tasali]
K'ehok chi to¡ok maak
Ro' Xtasalil
Tz'ilok ix re jun komonil .
Xwaq Xtasalil
27
28 30 30 31
32
34
41
43
Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45
Xwuq Xtasalil
Li raqok aatin re jun komonil .................................................................... 48
Xwaqxaq Xtasalil
Xraqb'al ru Ji ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' ............................................. 51
Xb'ele Xtasalil
Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil Ji ach'ab'ank k'anjel ..................... 53
La1e' Xtasalil
Raqok aatin chi rix Ji kok' ch'a'ajkilal ....................................................... 54
Xjunlaju Xtasalil
Chan ru nanume' Ji raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal ......... 57
Xtusulal Ji aatin ............................................................................................. 61
Roksinkil li k'anjel
K'ila paay ruheb' li ralal xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun !aj
ralchoch'. Chi qajunilol li rala! xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li
qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi
XJUnil li qab'aanuhem ut eb' Ji qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li
qana'aj jun¡unq.
Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj
Watemaal naq nake'hulak chaq sa' Ji raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran
ink'a' chik nak'anjelak Ji raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut
nacha! xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' !aj jalo! aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' !aj jalo! aatin tc'xnaw
chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' Ji ink'a' nake'aatinak sa'
kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa· cb' Ji k'ila raqJeb'aal aatin chi chaab'il re
xtuqub'ankiJ ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.
Jo'ka'an ut naq Ji ch'ina tasa] hu ha'1n, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal
ru aatin, naxsik':
a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalo] aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil
li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il Ji qatenamit;
b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq ¡alanq chi
ch'a'ajkiJaJ natawman sa· Ji k'anjclak;
e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila
na'leb' naxtz'a.1ma xb'aanunkil; ut
6
d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib'
li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.
Sa' li tasa] hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li
jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalo! Aatin chi ru chaq'rab'
tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru Ji xk'an1el, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw
b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw
xk'anjeJ Ji chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' Ji ink'a' nake'xnaw li kaxlan
aatin naq li chaq'rab' tz'aqaJ xb'aanu li xk'anjc1 xb'aan naq ha'an jun li
sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.
Laa'in nawaj naq li ch'ina tasa! hu h,ún tk'anjelaq re xtawb'aJ ut xk'eeb'al
xloq'al Ji poyanam junjunq, uy ta 1alaneb' Ji xxe' xtoonaJ, ha'aneb' aj wi' jun
sa' xvanq Ji tenamit Watemaal ut tento naq te'iJe'q xb'aan li chaq'rab' chi maak'a' xtz'eqtaanankilcb'.
7
Xb'een Xtasalil
• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.
Li aatin ''Kan1el' naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:
a) ha'an jun valok q'e na.xb'aanu Ji poyanam, rik'in li xjunxaqaliJ malaj
rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malag sa· klib' ru, re xg'axb'al h kutan;
b) ha'an ch1 xjunil li k'c1'aq re ru nab'aanuman ut tento xk'ajk amunkiJ
chi turninal, sa· xk'ab'a' Ji ru lí k',rnjel, sa' xk'ab'a' jo' naJtil nawan xb'aanunkil
malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'an¡el nak'utun chi ru.
Kiib' ru nac¡ wan li na'leb· ha'in sa' .xvanqeb' Ji poyanam, jun re xsik'b'al
xturninal Ji k'¿¡'ziq rl' ru natit,'ok chi ru; ut Ji xchaq'rob'il, li nach'olob'on re
li xk'ulub', 11 tl'nto sa xb'ecn ut li cha'a'jkilal nacha] chi rix laj k'anjcl jo'
chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il li k'an¡el.
Chi ru li chac¡'rab' naru naclú1loh amon nac¡ Ji ''k'anjcl" ha'an xch'ooJaninkil
junac¡ k'anil'l re jalan, surncnb'il ch,1q chi kab'1chal, b'ar wi' ¡un rcheb'
nataqlan maJac¡ vaal re sa' xb·ecn Ji 1alan, chi ru Ji jo' najtil nawan junaq sa'
rug' !aj eechal k'anJcl, sa· xk'ab'a' naq twanq xtojb'al mabq xk'ajkamunkiJ
xb'aan li xk'anjeJ'.
Li k'anjcl rnm xwankil sa' xyonq li tenarnit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li
k'anjelak chi jok1'in nawakli Ji tenamit chi junil.
1. Alcalá-Zamora. Luis; c'abancllus L;w/!crmo Tratad,) d,· Polit1cn l-11/ioral 11 Sona/. lii111,1 // Ld1tonal lfrl1asta S.R / :,r.,;entina . . 1a Ed1i1in /l!-h r,1, .Jh
8
• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.
Arin sa' Ji xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li
k'anjel ch: ru Ji chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj
k'anjel ut naxch olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in,
xb'aan na,¡ xkeernan sa' aj! ch1 xjunil li x--ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq
xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och'
ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit \M.::temaal, ut kik'ulman chi
jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'ecb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an,
ch1 rix naq kiraqe' xb'eeresinkil Ji tenamit xb'aaneb' Ji b'ihom.
Sa' li xmmalil ru chaq'rab re Ji tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnirnla
Tasalil xsa· naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:
a) Ji naxch'olob· chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut
b) lt naxch'olob k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi
XJtrniL
Chi ru li kiib tasa] ha'in, nawan xpc1tz'b'al li k'an1eL Chi ru li xb'een
xtasalil, nayccman naq li k'arqcl ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb'
li ¡un1unc¡ ch1 poyanam' Re >-.kolb'al rix li tenamit tento naq twanq li
k'an¡c; <-hl aq reheb' 11 ra!Jl xL1jo! junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' li
k'an¡clak ,,a· >-.h'u·n 11 pn\ ,rn,1m jun¡unq ut natusub'aman ru chi xjunil li
sahilal usilal li tento twanq xb'ecresmkil sa· Ji xchaq'rab il Ji k'an¡el Ji nacha!
chaq ,,a· \.Vt1m¡ li \.Ch,1q'rab'il !1 k anjl'I chalenaq sa' ruuchich'och· ut sumenb'il
2. A1/1l'11i,, ~3. l ,1J1:;/1/11, ,: ,. l'oi1t1,,1 de i,1 Rc¡nili/1,a Je Gw1/cmala: "Se rcco110,,• la /1bcrtad d,· rnd1i:;/na. di' comcrci1) 1,1 d1· traha'tl sa/-n(' !a~ ;1m1t111"I,;1:c" tflil' por motr11ns socwles o de 1nt1'r('s nacwnal :mponsan la~
9
xb aan li qatenamit rik'in Ji Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut
Ji Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.
Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' la¡ k'anjel Ji xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:
1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru
xb'aanunkil jo' wi· naq chaab'ilaq Ji xk'ajkamunkil re naq sa twanq laj
k'anjel ut Ji x¡unkab'lal;
2) JUnnaqikaq xtz'aq malaq Ji xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani
chik;
3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru Ji xk'anjel tb'aanu,
tojb'ilaq chi tuminal xkornon Ji nab'eeres1rnan sa' xyanq li tenamit;
4) rnaak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' kama'an
taqlanb'il xb'aan ¡unaq chaq rab';
5) txaqliiq Ji tojleb' jwal kub'enaq naru natojman;
6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru Ji jun kutan;
7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal
kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;
8) twanq Ji hilank chi to¡b'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;
9) twanq xtojb'al xmaataneb' sc1' ralankil;
10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li
maji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';
11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'
lz'aqaleb' re ru;
10
12) xk'eeb'aleb' xwankil eb' laj k'anjel aj Waternaal chi ruheb' li jalaneb'
xtenarnit;
13) xxaqab'ankil chi us li k'ila aatin malaq li k'ila na'leb' tento xpaab'ankil
sa· li xchapb'al junaq k'anjel;
14) twanq xtojb'al li xkutan !aj k'anjel naq twanq risinkil sa' xk'anjel chi
maak'a' xrnaak malaq ya! sik'b'il xyaalalil xb'aan !aj eechal k'anjel;
15) xtojb'al reheb' Ji rech'alal malaq li xsum aatin jun poli xtojb'al chi ru
li JUnjunq chihab' xk'anJelak, naq !aj k'anjel naxtaw xq'ehil xkamik;
16) twanq cho'q reheb' !aj k'anjel li xk'uub'ankileb' rib' sa' jun molamil re
xkolb'aleb' rib';
] 7) twaklesimanq Ji molam re xtenq'ankileb' !aj k'anjel chi turninal jo' re
xch'oolaninkileb' naq te'xtaw junaq ch'a'ajkilal ut ink'a' chik te'ruhanq chi
k'anjelak, naq te'ok chi hilank chi junajwa sa' xk'ab'a' Ji xcheekelaleb' malaq
naq ¡unaq ixq nakana cho'q xmalka'an;
18) twanq xtojb'al chi x¡unil Ji k'a'aq re ru malaq li ch'a'jkilal nak'ulrnan
naq na'isirnan junaq sa' Ji xk'anjel chi maak'a' xmaak;
19) tento sa' xb'een Ji awa'b'ejilal Ji tz'aqonk sa' xyanqeb' Ji k'ila tenamit
sa' ruuduch'och' re xsik'b'al Ji usilal cho'q rehcb' !aj k'anjc14.
Li xchaq'rab'il li k'anjel ha'an li chaq'rab' b'ar wi' xch'utub'aman chi xjunil
li na'leb' chi ri.x Ji k'anjelak. Naxch'olob' naq la¡ eechal k'anjel ha'an jun chi
povanam, mabq jun ch'uut chi povanam li wankcb' xhu sa· Ji chaq'rab' li
naxsik' junaq a¡k'an¡cl malaq naab'aleb' ajk'an¡el Ji k'eeb'ileb' rib' sa' aatin
11
chi xb'aanunkil Ji k'anjel5; ut laj k'anjel ha'an jun chi poyanam li naxk'e rib'
:hi k'anjelak rik'in laj eechal k'anjel, jo' rik'in li roq ruq', rik'in li xch'ool
xte'a\lxl malaq chi kab'ichal ru ab'an xb'eenwa k'eeb'ileb' rib' sa' aatin chi
xb'aanunkil xpaab·ankil6.
Naq rn"cvan xch'olob'ankil chi jo'ka'in, jun chi na'leb' junnaqik ru nakana
sa :·yangeb' ut ha'an li xk'eeb'aleb' rib' sa' surn aatin li xhuhil b'ar wi'
nak'e,,ke rib' sa' aatin chi xb'aanunkil li k'anjel, li naru naqach'olob'
xyaalaliF chi jo'k;:,'í1: " .. Ji sum aatin b'ar wi nasumeman li tojleb' ut li
Cltt, r.:..,' '"ÍÍ-..0
ii1 wi' JU!l ch1 puyanarn (laj k'anjd) naxsume xb'aanunkil re
j:.J&.n (iaj . ,': '.1c1l k',m;1. :\ junaq xtenq'ankil rik'in h xna'leb' malaq chi
xb d.;,~·:,mk,l Juf'c:q .k'anjtl xjunes, taqlanb'ilaq xb'aan laJ eechal k'anjel
mala:~ junaq, :Ju·~\,d ,, · xk'ab'a' nciq twanq xk'ajkamunkil chi ru yalaq chan
ru ....
Re naq li sum aatin t-ok chi k'anjelak --naru nav1an yal sa· aatin malaq chi
tz'iib anh'il-- ka'ai wi' na'ajman naq ttiklaaq xb'aanunkil li k'anjel.
Li xyaalalil li sahilal usilal chi rix Ji k'anjel ch'olob'anb'ileb' sa' 1i k'ila raqal
li xcha1.J_'rab'il Íi k'anjel ut ha'aneb' h,ún8
a) "Li Sahilal usilal sa' li K'anjcl ha'an li xkc1b'aleb' rix na'ilok reheb' laj
k'anjei xu'dan naq nacha] chi xtuqub'ankil b':svaq ru li xnt.'b'a'ileb', ut li
chaq'rab' naxk'eheb' chi ru re xtenq'ankileb" .
Li na'leh' ha'in natz'aqlok ru rik'in 1i jun raqal cl.i chaq'ralJ' 1iY1 r.:,jlil, li wan
sa' li Xnimald ru Chaq'rab' re li Qatenamit b'ar wi naxch'olob': "Eb' li
chaq'rab' li wankeb' sa' xb'een xpaab'ankil iaj k'.mjel ut eb' la, cechal k'anJel
b. llndcm, artu 1</c Jo.
7 /!11dern, articulo 18, título seg1111du, mpi/11/0 ¡,nmcro
3 Drcrl'to 14-41 del Congreso de la Rcpúh!ti',I. Código d,· J'roln1¡0, 5 d1' rnayo de 1961
12
ha'an re xtuqub'ankil ru li xch'a'ajkilaleb' sa' xyanqileb' re xkolb'al rix laj
k'anjel ut toj te'xk'e reetal chi xjunil li na'oken chi rix li tumin jo' aj wi' li
xkolb'aJ rix Ji poyanam. Li xk'anjelankil li ch'och' wan awinq chi sa' ha'an
Ji chaqr'ab' tento tsik' tz'aqaJ xvaalaJ Ji xk'anjelankil jo' aj wi' Ji na'ajej b'ar
tb'aanumaq".
b) "Li sahilal usiJal chi rix Ji k anjeJ, ha'an ko'xib' aj wi' k'eeb'il sa' li
xchaq'rab'il li k'anjelak re xkolb'al ut tchaq'oq c!1i rix !aj k'anjel, tento sa'
xb'ecneb' !aj k'anjcl, ink'a' naru te'xye naq ink'a' te'raj ut toj truuq
xtuqub'ankil ru chi us chi tz'aqal re ru, wi te'xk'e rib' sa' aatin rik'in laj
eechal k'anjel, junaq !aj k'anjeJ maJaq sa· komonil ut toj ha'an a¡ wi' Ji
chaq'rab' t-iloq chi rix ".
Li k'a\1xl ha'in ch'olch'o ru chi ru Ji 106 raqal re Ji Xnimalil ru Chaq'rab' re
Ji Qatenamit, rik'in wi' nawakli chi us ut na'usa xsahilankiJ Ji sahilaJ usiJal
chi rix li k'arqel ut chi 1o'b'in tento te'xpaab' xb'eeresinkil li chaq'rab' re
xtcnq·ankilcb' !aj k'anjel.
Q'axaJ nim xwankil naq Ji xchaq'rab'il Ji k'anjcJ k'eeb'il sa' li Xnimalil ru
Chaq'rab' re li qatenamit jo jun li sahilal usilal li tento twanq cho'q re li
tena mi t.
Jo' chan ru naq li Xchaq'rab'il chi rix li k\mjclak re li tenamit México, na'ok
sa' li Xnimalil ru Chaq'rab', sa' li qatenam1t Watemaal naqak'e reetal naq sa'
li Xnimalil ru Chaq'rab' re li Tenamit Xyi Amcerka, xaqab'anb'il chi ru li l.J
xb'c Ji pn sckvcmlú re li chihab' 1921, chi rix naq ki'el chi aw ab'e1il qawa'
Estrada Cabrna, sa· li 1A3 raqal, sa' 11 xnimla TasaJil VIII'' kc'xaqab'aman
ku'xib' chaq'rab' re xkolb'al rix t11 k'anjcleb' b'ar wi' nc1xyc naq li k'anjelak
chi ru jun kutan ha'anq chi ru 8 honaJ aj wi', h-vanq jun kutan li hilank chi
rix xb'aanunkil f, kutan li k'an)l'l, tl'ntn sa' xb'een Jaj ecchal k'anjel rilb'al !aj
13
k'an¡el wi naxk'ul junaq toch'eek chi ru li xk'anjel, tento sa' xb'een laj eechal
k'anjel rilb'al ut xtuminamkil li tzoleb'aal wankatqeb' sa' k'aleb'aal, li
rilb'aleb' xkolb'aleb' sa' li xk'anjeleb', li ixq ut eb' li maji' tz'aqloqenaqeb'
xchihab' ut naq !aj k'an¡el naru nake'xkanab' li k'anjel.
Xkomon li k'anjel ha'in kik'ub'la jun li Molam re xkolb'al rix li tenamit ut
sa' xyanq li xLmjel wan Ji xsik'b'al n.:iq li tojleb' ut li k'anjel tz'aqal tsume
rib'.
Li k'a'L1xl ut li k'ila chaq'rab' ha'in ut xkomon chik li Xninqal ru chaq'rab'
re li qatenamit chalenaqeb' chcilen, yookeb' chaq chi xk'eeb'al xkomon li
chaq'rab cho'q rcheb' !aj k'an¡el, toj rectal xhulak li yo chi k'anjelal chi ru
li kutank ha'in, b'ar vvi ch'olch'o naq ha'ancb' ha'in ko'xib' aj wi' Ji chaq'rab'
wankeb' re xkolb al rixeb' !aj kanJel sa· li xchaq'rab'il li k'anjel. Li chaq'rab'
ha'in ke'k'eem:m xwankil chi Jo'ka'in xb'aannaq nak'a\1xlaman naq toj maji'
tz aqal ruhcb' re xkolb'aleb' rix !aj k'anjel, ut tento naq toj tek'uub'amanq
ru chi us naq \'ooq Ji k'an¡elak ut wanqeb' ani te'ajoq ªJ k'anjel chi junesal
malaq s,i' komonil
e) "Li sahila! usilal chi rix Ji k'an¡cl ha an jun sahil usilal ajb'il ru ut ¡wal
nim xvvankil, naraj naxn' ha'in naq lento xk'eeb'aleb' chi k'anJelak re naq
twanq xkolb',1lcb' rix laj k'anjcl rik'in li chaq'rab', aran ut nak'utun naq li
chaq'rab' ha'in naxrarn chi ruheb' li poyanarn xb'aanunkil li k'aru na'alan
sa· xch'ool, lí ch'olch'o ru sa· tiikil chaq'rab', b'ar wi naxye naq li xraqalil
junjunq 11 xkc'ccb'alcb' rib' s,1' c1atin chi rix li xb'aanunkil junaq k'anjcl, sa'
xch'oolcb' tz'aqal na'el chaq re xk'uub'ankilcb' rib' sa· kiib'al, ab'an ink'a'
ya,11. ul na,\'L' aj wi' naq maak'a naru naxk'a'uxla chi rix naq wan na'leb'
lento xk',·1•h'.1l -;,1· ,1jl jo' 11 xb'ihorn,11 ut !1 xneb'a'il li tl'nc1mit''.
U n,1'lcb' hc1'm n,n.Yutb'es chi tz'c1qal 11 na'kb' naxb'ecrcs li xchaq'rab'il chi
rix !1 k',rnjl'I rik'in wi' naru Ji q'uc,uk ut xk'L•cb'aleb' xtojb'c1! xma,1k chi ru li
chc1q'rc1b'.
14
d) ''Li Chaqrab' chi rix li K',mjel tz'aqal wan xk'anjel ut nak'utun aj wi'
naq aajel ru; \b'eenwa ha'an naq naxtz'il rix chan tz'aqal ru wan Ji
puyanam ¡urqunq ut naxk'a uxla nag re xtenq'ankil junaq chi tz'agal re ru,
tento xtz'ilb'al nx jo'k'ihal xb'ihomal wankeb' re chi kab'ichal. laj eechal
k anjel ut laj kérnjel li xkab' ha ,1n, li xsik'om ha'an xtuqub'ankil ru Ji k'ila
clú'ajkilal natawman sa )¡ xch Céb ,1] malag li k'anjelak rik'in li chaq'rab'
ha'in. re '.\tl'l1Ll ankii li tenan1:l r1:s: m xtz'ilb'al rix chi us Ji ch'a'a¡kilal
¡un1ung"
Lt jun ch'ol ch1 chaq rab' ha'in nacha! chi xkuutinkil ru li na']eb' chi rix naq
sa· L k'anicl nake'tz'aqon kiib' ch: ~-onnam li tiik tz'aqal jalaneb' ru jo' aj
wi' naq tenq'a.ik naraj laJ k'anjei. Tento n,1q tk'e n~etal chi us chan tz'aqal
naxnumsi 11 kutan la1 k',1njcl jo ,,¡ w1 tcnto tri! jo'k'ihal tz'aqal xb'ihomal
wan 1aJ L'l'Ch,11 k'an¡d re naq rnaci¡un reheb nakana sa' ch'a'a¡kilal, lento
b an ,s1kb ,1; 1\, k 1h,1l n,ic·.1 !l.1\l,, la¡ c'L'cln! k'anjcl ut io'k'ihal tk'anjclaq chi
ru la¡ k ,miel
t'I "Li Sahilal l;silal chi n, '.1 k,rn¡el ha'an ¡un roq' ruq' li chaq'rab'
k uuh anh'd .,,, \k·,,t, ,1 11 ten,1rrnt ut naq n,1wan k'an1elak rik'in. li k'a'aq re
ru p11ws ¡un a1 ecrc kntl, naq '.(ub·c;¡ rib' chi ru L na'ap11an xk'eeb'al re Ji
tenarnrt rnalaq re !1 kl)monil''.
Ch1 ri, li na'leb h,1 in, wan ko \Ib k'a'aq re ru li nak'eernan xwankil naq
w3n ,rn; \·,,al ,-,a· xb'een 10· li \.huhil naxchap wi rib' 11 k'anjel malaq re li
k',1111cl. ab ,rn !: \knlb'al r1.\ l,11 k ,111il'! \komon li chaq'r.1h' wan re xkolb'al
rix ); tl'nam1t.
Kiih' ru n.iq \,:an li chaq'r,1b' ha 111, ¡un hil',111, Ji sahilal usilal sa· xb'cen li
tenamit ut li iun chik ha an 11 sahilal usilal vvan cho'q re !aj eechal k'anjel,
ha'an nak't1tb'L·sin re naq li sahrl.11 u:-;ilal chi rix li k'anjel ha'an jun li Sahil
L'silal re li tcnumit. ch1 xjurnleb n,1rt1 nake'xkol rih' rik'in, tento xpaab'ankil
ut nim , wankil naq \Vdn. \.:a\ L'C'man naq ha'an ¡un li Sahilal Usilal re Ji
ten,1m1t \b'a,111 naq nak'a\1\l.1111,111 n,,q li rovanam juniunq nake'tz'aqon sa'
15
jun li komonil wank, ut wan chaq'rab' Ji tento xpaab'ankil naq nawan
junaq ch'a'ajkilal.
f) "Li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahilal usilal k'a'uxlanb'il
chaq chi us re xtenq'ankil E tenamit xb'aan naq naraj naq eb' laj k'anjel
te'tojeeq chi us jo' aj wi' naq ink'a' te'muxeeq xloq'al, xb'aan naq eb' laj
k'anjel ha'aneb' li xk'ihal Ji tenamit, chi jo'ka'in nasik'man li tuqtuuki lal sa·
xb'een li tenamit, ut Ji na'leb' ha'in ink'a' nax<k' ch'alajkilal rik'ineb' !aj
eechal k'anjel, xb'aan nziq tenq'ank li naxb'aanu, jo' aj wi' naq li Sahilal
Usilal chi rix Ji k'anjel tento naq twanq re naq chaab'il naq twanq li
xchapb'aleb' !aj k'anjel, xb'zian naq toj mziji' nach'oolaman ru li na'lcb' ha'm
sa' li gatenamit Watemaal. xb'zian nziq nawan xnat'b'al li chapok aj k'anjel
chi ru Ji chaq'rab' Ir nawc nay tz'aqal oxloq' Ji rilb'aleb' iaj k'an¡el, Ji
xna'leb', Ji tenamit naxjal :d,'e ut n,1'ok chi numtaak Ji xna'leb'cb' !aj ecchal
k'anjeL Ji nake'xb'eeres Ji na'leb' chi rix li na'Jeb' chi rix li xb'aanunkiJ Ji
na'alan sa' li ch'ooicJ, Ji ¡un taq'ectaJil ut Ji ten'qaj ib', ab'an maajunwa
tz'aqal nah•'xb'cianu".
Tenlo xch'oJob'ankil b'a\'c1lJ !1 Lhaq'r,1h' ha'in xb'aan naq wan na'Jeb'
nab'eL·rc•siman xb'zian chi junill'b' ]¡ ruuchich'och' jo' aj wi' naq wan
xchaq'rab'il li moJob'ank ib' 1t1 ut Ji xtawb'al ru ha'an naq tqak'e reetaJ naq
wan sahilaJ usilal ya! re li poyanam xjunes ut wan sahiJaJ usiJaJ cho'q re
jun chi tenamit
Wan nalj nak'uman li sachk rik'in li kiib' chi na'leb' ha'in, ut aran na'el chaq
naq Ji Sahilal Usilal cho'q re li tenamit ha'an Ji nim xwankiJ ut jun aj wi'
ch.i xkulb'al nx Ji tcnarnit, nak'a'uxL1man rix naq Ji sah.ilaJ usilal cho'q re
jun ,hí povanam, kub'enaq xwankil ut k'a'ajwi' naxtenq'a junaq Ji wan k'a'
ru re.
10. \/011 lla_11ck. fnn/m/1. [/ Orden de i,1 I ,i,,rtad. L/111i'cr,1dad Fran<'1,co ,\larroqu111 Cuatcmal«, 1977. Púguub ; ... 7. :'3 7.J
16
Li jun chi tenamit k'ojk'o sa' xb'een li chaq'rab' re jun chi tenamit jo' li
Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ut naq twanq li xyiib'ankil ru li tojleb' rajlal.
Joka'in ut naq li chaq'rab' re xkolb'al li tenamit ak k'a'uxlanb'il chaq chi
jo'ka'in, chi ancha! ch'oolej, elenaq chaq aran sa' li Sahilal Usilal sa' xb'een
jun chi poyanam. Jo'ka'an b'i' naq sa' xyanq li xninqal ru chaq'rab' ut li
xchaq'rab'il li Sahilal Usilal re jun chi poyanam, elenaq chaq Ji jun siir chi
chaq'rab' jun naqikeb' li xwankil ut Ji xyaalalileb' 11 . Li xkolb'al rix li
tenamit, rik'in wi' li awab'ejilal naru naxch'ik ri!:i' sa' xyanq li k'a' ru reheb'
laj eechal k'anjel; ut li na'Jeb' ha'in maak'a' xyaalaliJ wi' ink'a' nasik'man
xyiib'ankil ru li na'leb' sa' jun paat12 li nasiya chaq naq natawman xsahil chj
yo'oon junaq k'anjel li nab'aanuman.
Li xrunqal ru chaq'rab' ha'in naxch'olob' chi us li rajom tz'aqal li Sahilal
Usilal chi rix Ji k'anjel, ut aran na'el ko'xib' chi chaq'rab' xkomon li roqechal
tz'aqal li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel, jo'eb' ha'in:
l. Re xkolb'aleb' laj k'an¡el.
2. Ink'a' naru te'xve !aj k'anjel naq ink'a' te'xk'ulub'an li Sahilal Usilal
ha'in.
3. Naru xchaab'ilob'resinkil ru.
4. Naxsik' xtuqub'ankil ru 11 ch'a'ajkilal.
5. Titz'b'il Ji xpaab'ankil.
Jo' naq wan li xninqal ru chaq'rab' re li Sahilal Usilal chi rix Ji k'anjel b'ar
wi' wan xchamal xsasal li xchaq'rab'il li k'anjel, li xchaq'rab'il Ji raqok aatin
re li Xsahilal Usilal chi rix li k'anjel natikJa rik'in li jun raqal chi chaq'rab'
11. //,1d. pagina ,-;·
12. f!,lli, {'11:,illlt/ 78
17
li naxye chi jo'ka'in: "Re naq twanq xk'anjelankil rix li Xchaq'rab'il li
K'anjel tento xsik'b'al xyaalalil chi chaab'il re xseeb'ankil li xhuhil li k'ila
ch'a'ajkilal, rik'in xwaklesinkil malaq xtusub'ankil ru chi us chan tz'aqal ru
xb'eeresinkiJ li hu ink'a' ch'a'aj xtawb'alaqeb' ru ut chi moko nim ta te'xik
wi', re naq li chaq'rab' tb'aanu li xk'anjel sa' junpaat ut chi chaab'il; jo' aj wi'
tento twanq xchaq'rab'inkileb' laj k'anjeleb' sa' eb' li raqob'aal aatin re naq
te'xseeb'a Ji xk'anjeleb' ut tz'aqaJ xjayal te'xtaw li k'ila ch'a'ajkiJal nawakli
chaq sa' xk'ab'a' xk'eeb'al chi k'anjelak li xchaq'rab'il li k'anjel".
Ch'olch'o naq Ji raqok aatin rik'in Ji xchaq'rab'il Ji k'anjel kisiya chaq sa' Ji
xchaq'rab'iJ Ji raqok aatin sa' xb'eeneb' Jaj maak, jo'ka'an naq nawan
xpatz'b'al aj wi' ko'xib' li chaq'rab' xkomon ha'in, ab'anan, na'ajman naq
tiikaq ru ut ink'a' jwal nim txik wi', tseeh'anq ut tz'aqal ch'olch'ooq ru li
raqok aatin Ji na'ajman, xb'aan naq nasik'man xtawb'al xjayal re naq
te'koleeq chi us !aj k'anjel xb'aan Ji chaq'rab' ha'in. Jo'ka'an utan, naq chí
maak'a' xtz'eqtaanankileb' Ji k'ila chaq'rab' re Ji raqok aatin naru naqaye
naq Ji roqechal tz'aqal li raqok aatin rik'in li Xchaq'rab'iJ Ji Raqok aatin
rik'in Ji Xchaq'rab'il Ji K'anjel, ha'ancb' ha'in 11:
l. Ab'inb'il: Li raqok aatin tento twanq xb'aanunkil chalen xtiklajik toj
sa' xraqb'al chi aatinanb'il.
2. Teneb'anb'il sa' xb'een (eb' Jaj k'anjcl sa' li raqob'aal aatin te'waqlesink
re Ji hitok): Eb' laj k'anjel sa' Ji raqob'aal aatin te'chiqoq re li raqok aatin.
3. Twanq !aj raqonel aatin: Tcnto naq laj raqonel aatin ttz'aqonq sa' Ji
xq'ehil Ji raqok aatin jo' naq nawan chaq xsikb'al xyaalalil Ji k'anjel.
4. Xch'utub'ankil Ji rcsilal; rik'in ha'in na'ajman naq lch'utlaaq naab'alaq
li resiJ malaq reetalil li ch'a'ajkilal sa' jun aj wi' chi k'anjel.
13. C/11ca, Hernánifr=. Raúl Antonw. A¡nm/1's Je om,cho Procesal Je/ TrabaJO. Guatemala, EJ1tor1a/ Graf¡co., P&L, ¡1¡1.s; "'" .¡
18
5. Xkub'sinb'ilaq xtz'aq li raqok aatin; Ji raqok aatin tento tseeb'anq ut
ink'a' txik xtz'aq naq traqmanq ru.
6. Xveeb'al resil; yalaq ani naru naril li k'ila k'anjel nab'aanuman ut li
xkomon chik li k'anjel li naxtz'aama rib' xb'aanunkil, chi jo'ka'in, li xyeeb'al
resil natenq'an re naq tiikaq ru naq toxch'oolaaq ru li ch'a'ajkilal.
19
Xkab' Xtasalil
• Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel.
Naq kiib' chi poyanam nake'kana sa' aatin chi xb'eeresinkil junaq k'anjel,
rajlal natawman kok' ch'a'a¡kilal Ji naru xtuqub'ankiJ malaq xyiib'ankil ru
sa' kiib'al, !aj k'anjel ut !aj eechal k'anjel, malaq naru xyiib'ankil ru rochb'een
junaq xtaql Ji chaq'rab'.
Li ch'a'akilal ha'in tento xyiib'ankil ru jo' chan ru naq wan sa' Ji chaq'rab'
re naq ink'a' twanq xq'axb'aJ ru li xchaq'rab'il Ji k'anjcl. Ha'an xyaalalil naq
kitusub'anan jun ch'uut chi na'Jeb' re xb'aanunkil chi xjunil li k'anjeJ ha'in.
Sa' Ji Xchaq'rab'il Ji k'anjeJ wan jun xk'a'b'a' Ji xyiib'ankil ru Ji ch'a'ajkilal
chi jo'ka'in, ut nayeeman re: "Li nab'aanurnan Junelik". Junelik, nayeernan
re xb'aan naq ha'an Ji k'aynaqo wi' chi xyiib'ankil Ji ch'a'ajkilal, karna'an
vaJaq b'ar, ha'an Ji nab'aanuman, maJaq ha'an Ji xjayaJ ut jun chik naq jun
na'leb' malaq ¡un k'anjel nab'aanuman re. Twanq resil chi ru li chaq'rab'.
Ha'an ha'in Ji k'anjeJ nab'aanuman yaJaq b'ar ruuchich'och' re xtuqub'ankil
ru junaq ch'a'ajkilaJ sa' Ji k'an¡cl, naru najala wi' kama'an ch'olch'o sa' jun
raqaJaq li chaq'rab' ak re wi' re xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal. Li k'anjeJ
k'aynaqo wi' chi xtuqub'anil ru Ji ch'a'ajkilal nawan xb'eeresinkil chi
aatinanb'il, xb'aan naq kama'an naq wan sa' Ji chaq'rab' (321 raqal re li xchaq'rab'il li k'anJel).
Chi jo'ka'in, naru naqaye naq Ji na'leb' k'aynaqo wi' xb'aanunkil naxchap
li k'anjel ha'in:
20
l. Roksinkil li hitok ut xk'ulb'al re naq t-ok chi b'eek. Chi aatinanb'il
sa' xtiklajik.
2. Xxaqab'ankil li xkutankil ut li xhonalil joq'c te'xk'ul rib' li wankeb' sa'
li ch'a'ajkilal re naq tc'xwcch'i' rib'eb' sa' Ji raqleb'aal aatin, li tento texk'am
chaq rik'incb' li k'aru nak'utun wi' li ch'a'ajkilal.
3. Chi ru li rab'inkileb', li te'xb'aanu chi aatinanb'il, xb'eenwa nak'eeman
reetal ma wankeb' li tento te'tz'aqonq sa' li k'anjel, chi rix ha'in nacha! li
xkuutunkil ru li patz'orn malaq Ji hitok kiwan roksinkil, xyiib'ankil ru
malaq xk'eeb'al xkomon Ji ch'a'ajkilal; nacha! xsumenkil li hitok toja' naq
nacha] li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal. Wi ink'é.1' nutuqla ru chi junajwa,
malaq maji nach'oola ru chi us, Ji yo chi titz'eek xb'aan Ji chaq'rab' tento
naq tch'olob' xyaalalil k'a\1t naq ink'a' naxsume malaq re xpatz'b'a] re li chaq'rab" rub'elal li xsumcnkil li xmaak, naq tento risinkil li jo'k'ihal ink'a'
naxk'ul ru. Naru Jj wi' naq toj twanq xxaqab'ankil xkutankil re xk'ulb'al
xkomon Ji ch'a ajkila! malaq ut xkanab'ankil wan li raqok aatin wi nawan
xwech'b'al junaq reheb' .
.Je. Nawan xxaqc1b'anki! li tojb'a maak naq nach'oola, ru chi xjuhi] Ji
nak'utb'esin re li ch'a'ajkila!.
5. Naru xwcch'b'a! Ji to¡b'a rnaak naxaqli sa' xb'een !aj rnaak.
• Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjel.
Li k'aru nawakli wi' junaq ch'a'ajkilal sa· xyanqeb' !aj eechal k'anjel ut eb'
!aj k'anjel ha'an naq naxtaw xq'ehil xraqb'al ru li "Chapok k'anjel" naq
na'cl sa· xch'ool junaq rehcb', naq kama·an nake\:k'a\ila chi kab'ichal, naq
wan junaq rchcb' naxsik' xch'a'ajkilal malaq xtaql Ji chaq'rab,¡ 4.
21
Naq sa' xch'ool laj eechal k'anjel na'el xraqb'al ru li k'anjel, ha'an li nayeeman re ISINK sa' k'anjel, ut naq kama'in nak'ulman, laj k'anjel naru
naxtitz laj eechal k'anjel sa· li chaq'rab' re naq tch'olob' ma xmaakon laj
k'anjel re naq kama'an xb'aan re 15, malaq sa' xch'ool !aj k'anjel na'el
xkanab'ankil li k'anjel chi maajun xmaak, ut yal xsik'man xyaalalil re naq
tkanab' li k'anjel 1", ut aran, laj eechal k'anjel chik, naru naxtitz' laj k'anjel chi
ru chaq'rab' re naq tch'olob' naq sa' xch'ool x-el li xkanab'ankil li k'anjel.
Li risinkil junaq ajk'anjel sa li xk'anjel natikla wi' li tz'ilok ix. Ma re chan
naq chi ru laj eechal k'anjel xmaakon laj k'anjel, ab'an maawa' kama'an sa'
xch'ool !aj k'anjel. Ma re chan naq maak'a' junaq xmaak laj k'anjel.
Ch'olch'o ch1 ru 11 chaq'r,1b' naq tento xk'ajkamunkil li xkutan ¡unaq
ajk'anjel naq na isiik chi maajun xmaak. Chi ru li ch'a'ajkilal ha'in, ha'an
laj raqol aatin yaalaq re sa xb'cen naq tk'e chi k'anjelak li xchaq'rab'il li k'anjel 1
-.
Re xtitz'b'a] naq ttoje'q li xtz'aq li xkutan xwan sa· li k'anjel1 8, laj k'anjel ut
!aj eechal k'anjel naru nah'xsik' xyaalalil sa' kiib'al. Na'uxman chi jo'ka'in,
xb'aan naq sa' li k'anjel nawan li k'amok ib' sa' aatin, ut naxtaw xq'ehil naq
na'ux li po'k ut maajun reheb' naraj xsumenkil Ji xmaak.
Jo'ka'an naq sa li xtuslal Ji chaq'rab' xsik'man xyaalalil naq ttuqub'amanq
ru li ch'a'a¡kiJal chi ruheb' laj k'anjel nake'ilok re li k'anjel re naq ha'an
te'tuqub'anq raatin chi ka'pak',11.
Naq ink'a' natuqla ru Ji ch'¡¡'ajkilal chi jo'ka'in, toja' naq nacha! junaq aj
raqol xkomon li tzolb'ileb' sa' Ji ch'a'ajkilal ha'in, re naq trab'iheb' li raatin
15 Arti,·11/0 ]():' i1tl'ral 1'!. Cons/1t11orín ['cJ/1nt',I ,:( la Í\1'/>1ib/1ca d,· G11all'mala.
18. T;:,a,¡ /1 .ü1ita11 ha'"n /1 .rto¡/,"I /1 .ü'an1cl .\maulan /1 ra/"11;;11 h1/a,1/ kutan, .,k11alahuh1/ li po, .1.k'a¡kt1munk1/ 11 xk11t1P7 1,! .\~omon '. !11~ /¡ k 11r11 (1/l' iI c'1111¡ nrf,'.
22
li junjunq ut tsik' xtuqub'ankil ru Ji ch'a'ajkilal rik'in xk'eeb'al li raalob' li
chaq'rab' sa· xb'eeneb' !aj maak.
Re naq t'uxmanq Ji raqok aatin, tento xb'aanunkil jun siir chi na'leb' malaq
chi k'anjel jo' chan ru naxtz'aama Ji chaq'rab', sa' li tz'ilok ix na'uxman rajlal
chi rix li cha a'Jkilal sa· Ji k'anjel. Li tz'ilok ix na'uxman raJlal chi rix li ch'a'ajkilal sa' li k'anjel, jo xvceman chaq, wan xningal k'a'uxl chapcho wi'
chag ut ha'an jun nag t,van xb'aanunkil chi ab'inb'il (321 raga! re li
Xchag'rab'iJ Ji K'anjel), 11 xyaalaliJ ha'an nag Ji tz'ilok ix tb'aanumang chi
ruheb' !aj raga! aatin. Tento xjultikankiJ nag yaJag ani chi povanam tento
rab'inkil raatin, chi maak'a' tramoq ru li xk'a'tixl ut k'eeb'ilag li xg'ehil
xhonal chi nceb'al, chi ru junaq aj raqol aatin Ji maak'a'aq rajom sa·
xyanqeb' laj ch'a'ajkilaJ, ut chi maaiun tra ru re xkolb'al rix jo' li tento sa'
xb'een xb'aanunkil rik'in li xchaq'rab'il Ji k'anJel 1".
Xsik'man ru nag jo'ka'in naq t'uxmang li tz'ilok ix sa· xyanq li k'ila paay
wan, xb'aan n¡_¡q xk'ecman reetal naq 1nk'a' ch'a'aj chi ru laj k'anjeJ ut
naseeb'an xsik'b'al xvaalalil, ab'an maawa· tz'aqal kama'an nak'uJman sa·
xk'anJelankil.
Naq nawan xb'aanunkil chi ab inb'il, chi x1unil li xk'anjeleb' Ji wankeb' sa'
ch'a'a1kilal, nab'aanuman ch1 ru laJ rc1qol aalin, li wan sa· xb'een xtz'iib'ankiJ
li reetaliJ li ch'a'a1kilc1l li vvankd, wi' sa' li xhuhul, jo' aj wi' li k'aru naxpatz'
Ji xtikib'an re Ji tz'iJok ix, ab',rnan, nawan aj ,,:1' xk'ulb'aJ li patz'om chi
tz'iib'anb'il2º Laj k'anjel naru naxtitz' !aj eechal kan1cl chi ru li chaq'rab', wi na'isiik sa'
xk'anjeJ chi maak'a' xmaak, chi ru L1jeeb' xkak'aal kutan, xkutankil k'anjeL
chalen risinkil sa· li xk'anjcl. Li kutan ha in naru naraqman ru wi' nawan
xpatz'b'al chi ruheb' aj chaq'rab', j(). li Molam Yaal re sa' xb'een li k'anjel.
23
Laj k'anjel na'aatinak rik'in li xjolomil laj k'anjel ha'in ut naxch'olob' chi ru
li xch'a'ajkilal. Natz'ilman rix jo'k'ihal naru naxtoj laj eechal k'anjel sa'
xk'ab'a' naq xrisi laj k'anjel chi maak'a' xmaak ut natz'iib'aman jun li hu li
nayeeman re "q'axtasink".
Chi :ix ha'in, nab'oqman laj eechal k'anjel re xyiib'ankil rusa' usilal, re naq
ink'a' bümanq ru li ch'a'ajkilal. Wi laj eechal k'anjel ink'a' nahulak wi xwan
xb'oqb'·ll,' malaq ink'a' nach'oola ru sa' usilal, na raqe' chi jo'ka'in li xb'oqb'al xb'aaneb' laj k'anjel sa' li xmolamil chi rix li k'anjel. Naq naraqe'
li jun rac:al chi k'anjel ha'in, natikla wi' chik rajlankil li lajeeb' xkak'aal'
kut.m, xkutankil k'anjel, re xtitz'b'al wi' chik laj eechal k'anjel chi ru li
chaq'rab'
Li tz c,k ix na\rxman raJlal chi rix li k'anjel, raqro ru chi jo'ka'in:
Xk'eeb'al chaq chi ru chaq'rab' ut aran nak'ulrnan re naq t-ok chi b'eek.
Tento xnawb'al naq sa' li k'anjel junjunq re li tz'ilok ix, li ka'pak'aleb' tento
naq twanq junaq ajna'onel chaq'rab' rochb'eeneb'. Ab'anan, re xtenq'ankileb'
laj k'anjel, sa' xq'ehil tz'aqal li tz'ilok ix moko aajel ta ru naq rochb'eenaqeb'
rik'ineb' laj tenq're, ab'an aajel aj wi' ru junaq aj na'onel chaq'rab' re naq
te'xnaw xkolb'aleb' rib' chi us.
Ka'aj wi' naru nake'oken chi tenq'ank eb' laj na'onel chaq'rab', eb' li
nake'jolomin re li xmolamileb' aj k'anjel naq jun reheb' li xkomon naxtaw
xch'a'ajkilal, ut eb' li nake'tzolok chi rix li chaq'rab' wi' ak xq'axomeb' xtzolb'al li xchaq'rab'il li k'anjel. Tento aj wi' xnawb'al naq li kiib'eb' paay
ajtenq'anel xe'patz'man moqon, ka'ajwi' naru nake'tenq'an sa· ¡unaq
ch'a'ajkilal xkomon li ink'a' naxq'ax li o'lajuk'aal chi ketzal, ut ya! chi
maatan.
Chi xjunil li hitok na'uxman, wan xna'leb'ankil rix, li tento tke reetal li
raqleb'aal aatin naq nawan chaq xk'eeb'al resil chi yeeb'il. Eb' li kok' na'leb'
ha'aneb' ha'in21 :
21. Artículo 332. Código de TrabaJO,
24
a) xk'ab'a' h raqleb'aal aatin b'ar wi' naq'axtasiman;
b) li xk'ab'a' chi tz'aqal re ru jo' li xkomon chik li k'aru nak'utb'esin
xwankilal laj titz'onel, tk'e aj w1' li xjayalil li rochoch jo' aj wi' b'ar naru
naxk'ul resilal li xb'oqb'al,
e) xh.lsub'ankil ru li ch'a'ajkilal natitz'ok wi' chi ru li chaq'rab', xk'eeb'al
reetalil joq'e kixtikib' li k'anjel k'aru k'anjelil xb'aanu, jo'k'ihal li xtojb'al
natuqla ru chi ru Ji v1,aq1h' po xnume' chaq ut li xhonalil li xk'anjel chi ru
jun kutan jo' a¡ wi' li xvaalaliJ naq x-isiik sa' xk'anjeJ malaq xraq'b'al ru wi'
xwan risinkil clu maak'a' xmaak;
d) tento xk'eel,'al li xk',lll a la¡ eechal k an¡el chi tz'aqaJ re ru ¡o li na'ajej
h'ar naru ndtaqJaman xhu re xb'uqb'aJ,
e) x\..'r:1~b'al rl'sil chi xjurnl li k'aru nak'utb'csiman wi' chi XJLmiJ li
ch'a'a¡kilal. f\í,1q r,ak'tdman Ji ISINK SA LI K'ANJEL, laj k'anjel naru naq
ink'a' tk'utb'es rl'dalil li ch'a'ajkilal, ab'an wi naxb'aanu, tento tch'olob'eb'
chi lz'aqal re ru. Eb' li reetc1lil ha'aneb' li k'iJa hu, li xk'utb'aleb' Ji hu, li
xsunwnkil 11 m,1ak, h,1 an naq Lij l'CchaJ k'anjel naxsume li patz'om
nab·aanuuk re >..b'a,111 laj k'an¡el xb'aaneb' Ji xe'ilok re li ch'a'ajkilal, xb'aaneb'
li tzolb'iieb ch1 n>.. li n,i'lcb' h,ún ut rik'in li natawman yal chi ru;
f) li pat/om nake'xb aanu du ru la¡ raqol aatin, chi ch'olch'o ru;
h) li na'ajej ut Ji xb'ehil Ji po;
h) x¡uch' laJ tit7'oncl, wi ink',1' naxna,"· tz'iib'ak, tk e Ji ru\q, Ji xmama'il
Ji mq re Ji xnim uq' maiaq Ji x¡uch' Ji ani naxpatz' wi' usilaJ re. Naru
nataqJaman xnat'b',t! sa' rochoch l,ij maak malaq naru nanat'man Ji k'a' ru
re wi' kam,1'an nd'c1jman xb'c1anunkiJ sa xch'ooJ li chaq'rab'. Li xyaalalil li
xb'aanunkil 11 na'Jeb ica'in, re naq twanq xtojb'al li napalz'man, wi kama'an
naq nacli'uola ru.
Naq ak wan li resd ch1 ru chaq'rab', ldj raqlil aatm tk'e reetal ma wan li hu
jo' n<1xt/.1arr1d ii dtdq r;1b, ut w1 ink',1' naxk\il rih, tento n~1q tch'olob' b'ar
25
wan li ink'a' us sa' li hu ut tq'axtas re !aj titz'onel re naq tyiib' chaq xsa',
re naq chi jo'ka'in tk'ulman Ji xhun.
\Jaq nak'ulman li hu, na'el ch,1q jun li xhu chi jo'ka'in:
a) Rajlil Ji tz'ilok ix.
h) Xk'ab'a· lt rauleb'aal aatin.
e) Li na'cijej ut J1 xb'e li po
d) Chi rix h,ún nawan xch'utub'ankil ru li hu.
e) Nasumeman li hu re naq l-ok chi b'eek.
f) Nak'ulub'aman li n,ú¡e¡ b'ar twanq xtaqlankil li xb'oqb'aleb' ut
nayecman wi' chik re !aj tit/uncl re naq tch'oJob' \Yi' chik li na'ajej b'ar naru
nahulak li xhu.
g) Chi rix ha'in nc1xaqab'aman xkutankil ut li xhonalil ¡oq'e twanq
rab'inkiJeb', ut naveheb' re li kiib' Ji ,vankeb' sa' li ch'a'ajkilal naq te'xk'am
chaq chi x¡unil li rcsil ut li rcctalil re te'xkol wi' rib', jo' aj wi' nake'q'use'
naq wi ani reheb' ink'a' naxk'ut rib', lk'ehc'q cho'q jun aj lab' ut ink'a' t
ab'imanq.
h) Nayccman re li vo chi litz'L· k naq thulaq sa· li xq'ehil li ab'ink re naq
le'patz'oq chi ru, ut chi ¡un.:ijw<1 1w\ L'l'm,rn re, w1 ink'a' naxk'ut rib', nara¡
naxvc naq xsunw chi xjurnl li pat/om ut naq Ji n.:ititz'c wi', yaal chi xjunil
i) Napatz'man aj wi' re li \ti ch1 titz'e'k naq tk'ut chi xjunil li hu li
naxpatz' laj titz'ol rl', ha'an li Xhuhil Ji Chapok k'anjel ut li xhuhil li tojleb'
ut Ji reetaliJeb' li kut.:in jun¡unq, ut nayccman re wi ink'a' naxk'ut, tk'eemanq
))
26
chi tojok chi ru chaq'rab' ut tkulmam1 naq yaal chi xjunil li k'aru naxye li vo chi titz',,k
j) Nak'ulmM\ li arnhel'' \L,.X\ cechi i ,ib'd, 10· xve laJ titz'onel ut
nake'taqlaak xb oqb'aleb'
k) :\,;¿¡ el rc:,il li xnat'b .11 "ª ,r,,1 ,1¡ iaj maak malaq li xnat'b'al Ji k'a'aq re
ru xb'aan Ji chaq'rab'
i) Naxk'c n·sil naq L \kumon li p,1tz'om Ji wan chi ru hu, twanq
xsik'b',1] X\'a;:ilalil naq ttaw \Ljd\d.
m) ,L1,plil li chaqrzib'.
Naq natz'aqlnk ru li hu ha in. 11,1taqlaman n-'stl reheb' Ji wankeb' sa'
ch'a'ajkiL1l. L x,·eeb ,1leb' rhil reiwb' ha'an li xk'eeb'al chi nawe'k chi
ruheb' li xk'a\nl la¡ raqol ,1at111 ut ll'ntl> xb'aanunkil re naq te'xpaab' Ji chaq'rab· ut n,1ru nake'titz',· >-.[, ,\,1ll h chaq·rab'.
• Rab'inkil li tz'ilok ix.
Sa' li xq'chil 11 ,1b'ink. sa xhoon,1lil tz ,1qaL !aj raqol aatin naxtz'iib'a reetalil
chi xjunil li n,1 uxman. Xb L'l'l1\.\ ,1 na'ok li na'a¡ej, li xkutankil ut Ji xhonal
li k'an¡cl ha'an ut n,1'ok ªI wi 11 >.k ,1b ,1· !aj raqol aatin; to1a' naq nacha]
xk'eeb'al >..k'1b'1' !aj titz'onel ut k11tu 11aq tk'ut li xhu (cMula), chi rix ha'in
nawan xk'eeb'al xk'ab'a' la¡ 11a une! ch,1L¡'rab' li xchal chi xtenq'ankil laj
titz'om•l, tenlo naq tk'ut l1 >-huhil re n,lc] tch'oolaaq naq ha'an tz'aqal
xwankil ut naq !aj tenq' ma,1wa· ,11 nc1'uncl chaq'rab' tento tk'ut junaq li xhu
b'ar wi' tch'oolaaq ru ani t.1 aqc1l >-k'.th'a'.
Chi rix ha'in nacha! xk'ecb ,11 ,k ,1b ,1 li ani vo chi titz'e'k. Wi re xjunes li k'anjeL napat;,:'m,111 lí >..hu J"L' ,11c1\\'L1 ,1! tz'c1,pl ,1111 >..k'ab'a'. Wi naxik sa·
xk'ab'a' junaq i\1olc1m m,1],1,: k, ,rnnnil k',rnjel, ten to tk'am junaq xhu re
xk'utb'al naq ha an t-aatinaq ,;a \'.,( ,1b ,,' li komornl malaq li ch'uut, ut tento
naq li xhu li komonil k'anjel twanq li xhu chi ru chaq'rab', xtusulaleb' laj
eechí'il k 1njel xkab'a' li rochochil, re naq tk'utunq naq li xhulak sa' li tz'ilok
ix n.:,Iu na·aatinak sa' xk'ab'a'eb' jo' aj wi toj tk'ut aj wi' li xhu xjunes re naq
tch'oola,1q rn.
Wi li arú nahulak sa' li tz'ilok ix ha'an jun li xkomoneb' sa' li komonil
k'anjel, tento naq tk'ut li xhuhil tz'aqal li komonil Ji wan chaq sa' roqel li xtz'iib'ankil li k'ila ch'uut ha'in ut tento aj wi' naq tk'ut li xhu re xnawb'al
ma ha',m t:r'aqaL
Nachal ch1:, nlb'al xsa' li hu wi ch'olch'o ru jo' naxye li chaq'rab' ut wi'
kama'an, aran aj wi' nayi1b'arnan resil naq k'ulb'il li ruuchil li arú yo chi
titz'e ~ ut aran aj wi' najek'man resil sa' xyanqeb' li ula'.
Chi rix chik ha'in, nawan xyeeb'al xka'sut naq yaal tz'aqal li wan chi ru li
xhuhil li titz'ok, nawan xyiib'ankil xsa' li hu malaq nawan xk'eeb'al
xkomon 1i titz'ok. Laj raqonel aatin naxpatz' re li ani yo chi titz'ok ma wan
k'a' chik ru naxk'e sa' li hu malaq ut, ch'olch'o chi xjunil chi ru li hu
yaalojenaq. Naq sumenb'il chik naq us naq wan li hu, nacha! chik li
xchaq'b'enkil rix li titz'ok.
• Li kolok sa' li tz'ilok ix.
Sa' Ji honal ha'in, li ani yo chi titz'e'k naru naxkol rib' rik'in li nayeeman
re xb'ayb'al li xk'anjel 1i chaq'rab', ut nawan li kolok chi jo'ka'in naq
napatz'man xtuqub'ankil ru chi us ut aran nab'ay xsumenkil li natitz'e' wi'.
Li naxwech' sa' li hu maawa' li k'aru naxpatz' !aj titz'ol re, ha'an b'an kok'
na'leb' li naru wi' xraqb'al ru li raqok aatin, xkomon b'i naq tye naq maawa'
rilom Ji ch'a'ajkilal ha'in li raqleb'aal aatin ha'an, napatz'man ha'in naq
nayeeman naq laj raqol aatin moko xk'anjel ta rab'inkil Ji ch'a'ajkilal chi rix
li k'anjel malaq nake'xye naq sa· jalan raj tenamit te'tz'iloq ix; naq li xhuhul
li titz'ok moko us ta xyiib'ankil, naq nake'ril naq ink'a' us xyiib'ankil li
xhuhul ut tento xk'uub'ankil ru chi us; maak'a' xwinqul, li na'leb' ha'in
28
nak'utun naq li ani natitz'e maa,\'a' laj eechal k'anjel, xjalb'al ru, naq
nayeeman naq xk'ehomeb' rib' sa· aatin ut xtojman li jo'k'ihal napatz'e'; ut
wan chik xkomon li na'leb' li tustuukeb' xk'ab'a' sa' li chaq'rab'il23.
Li kok' ch'a'ajkilal ha'in tento tsik' xyaalalil la¡ raqol aatin sa' li xb'een
ab'ink ha'an. Sa' xq'ehil xyeeb'al, laj raqol aatin naxkanab' laj k'anjel re naq
tkol lt xk'a'uxl sa honal aj wi' ha'an, wi' ink'a', naru naxkol wi' chik rib', 24
honal chi rix xraqik !i ab'iik. l:t naru naxk'ut li k'a'aq re ru re naq tk'utunq
naq yaal li k'aru naxye.
Wi jo'ka'in nak\ilman, naru naxxaqab' xkutankil jo'q'e naru naxk'ul xkomon
Ji hitok ut aran ,ve laj r¡¡qol aatin ma xkomon rib' malaq ink'a', rub'elal li
xsumenkil li titz'ok. Re b'avtasink n;1yeeman re xb'aan naq naru naq'axman
ru ut li raqok aatin toj nawiln \.b'aanunkil.
Naq naq'axman ru li b'aytasink ha'in naq !aj raqol aatin naxye naq maawa'
ha'an xjayal, lai eechal k'an¡el naru naxve naq ink'a' tsume Ji io'k'ihal
napatz·e· re ut naru naxkol wi' chik rib' malaq naru naxsik' jun sut aj chik
li xyaalalil re xkolb'al rib', nilru naxye, jo' qayehaq, naq xwan xmaak laj
k'ilnjel naq x-is1ik sc1· xLrnjel m,1l,1q naq lilj k'anjel yal xkanab' Ji k'anjel chi
maak'a' xdúich'inkil, joka'an naq moko wan ta sa' xb'een xtojb'al malaq
xk'a¡kamunkil li xkutan.
Li kolok ib' chi jo'ka'in tch'olob·amanq xyaalalil toj sa' xq'ehil li xxaqab'ank
maak ut toj sa· jalan chik li ab'iik naru nak'utb'esiman chi us. Jo' ka'an aj
wi', !aj k'anjcl naru naxsik' \.\ "1alalil re \.kub\inkil xwankil li raatin !aj
eechal k'anjel, ut wan cho'q re :?...i honal re xb'aanunkil chi rix h ab'iik, wi'
maji' naxch'olob' ch,1q chi rub'1_•L1l.
29
• K'ehok ib' sa' aatin.
Naq ak xsumeman ru li titz'gk, naq ch'olch'o chik li xk'a'uxl laj k'anjel ut
Ji k'am nax.ye laj eechal k'anjel, !aj raqol aatin naru naxsik' xyaalalil re naq
t~'xraq ru li ch'a'ajkilal, ut naxch'olob'eb' xna'leb' re naq te'xk'e rib' sa' aatin
t.:t dü ;o ka'in traqe'q li ch'a'ajkilal. Wi nake'xk'ulub'an m, na raqman ru
li raqok aati.,l malaq li tz'ilok ix. Wi ink'a' nake'xk'ulub'an, nak'ulman li
xkomon li hitok re naq te'q'axon sa' li xb een ab'ink.
~ Xk'uH~'al xkomon li hitok.
Xb'eenwa nii\li';,.;rnuman jun ii k'aniel chaq'ok chi ru li chaq'rab' xk'ab'a', ut
Min nak',,njetak ju', siir chi patz om k'uub'anb'il chaq xb'aan laj k'anjel ut
la¡ raqol aal:n :\aJ,tuqub'eb' ru, ha'in naraj naxye, naq wan sa' xb'een laj
raqn! aatin xsik'b'al ru b'ar wan na'leb' naru napatz'man ut b'ar wan reheb'
ink'a'.
Li na'leb' ha'in, naxtitz' laj eechal kanjel chi xk'utb'aLrli xhuhil li chapok
k'anjel sa' li ab'ink, ¡o' aj wi' tehfo tk'wt li hu b'ar wi' natusub'aman li
xkulan laj k'anjel malaq Ji xhuhil li tojok re naq ttz'aqlc1k ru naq ha'an jun
ajk'anjel rik'in jo' a¡ wi' tk'utunq jo'nimal natoje' xb'aan. Lí ü'ab'a' li k'anjel
ha'in ha'an xk'utb'esinkil li k'ila hu ut li tasal hu, li tento xb'aanunkil chi
ru li ab'ink wi laj eechal k'anje] ink'a' naxk'utb'es li k'ila hu ha'in, nak'eeman
chi tojok ch1 ru chay'rab' taja' naq nach'oola ru chi xjunil li raatin laj k'anjel.
Li raatineb' laj tenq', malaq li aniheb' xe'ilok re li ch'a'ajkilal, eb' li qasqiitz'in
ha'in, tento naq wanqeb' sa· xq'ehil li alúnk xb'aan naq b'oqb'ileb' xb'aan
laj raqol aatin ut tento sa' xb'eeneb' naq te'hulaq.
Nak'eeman sa· ruq' laj raqol a,üin li k'ila patz'om re naq ttuqub'eb' ru toja'
naq napatz'ok reheb' !aj tcnq', li te'aatinq chi rixeb'. Naru napatz'man naq
laj raqol aahn, nam naxik chi ilok sa· li xna'aj li k'anjel malaq junaq k'a'aq
re ru, ut ha'in naxtz'aama jun sut chik li ab'ink.
30
Naq nawan xpatz'b'aleb' li tzolb'ileb' chi rilb'al li ch'a'ajkilal xkomon ha'in,
eb' li napatz'ok retento tch'olob' k'aru tz'aqal li te'ril malaq k'aru te'xb'aanu
ut tsik' junaq ajk'anjel ak re wi'.
Laj raqol aatin tk'e chi xb'aanunkil li k'anjel ha'in re li jun chik, kiib' kutan
chi rix li xb'een ab'ink re naq tch'olob' k'aru tz'aqal li te'ril malaq li
te'xb'aanu ut tye aj wi' ani tb'aanunq re. Chi rix ha'in, laj raqol aatin
ttuqub' ru chi iunajwa k'aru li xk'anjeleb' te'xb'aanu li tzolb'ileb' chi rix
rilb'al li ch'a'ajkilal ha'in. Re naq eb' laj k'anjel ha'in texye li raatineb',
naxaqab'aman jun li xkutankil li ab'ink, ut k'a'aj wi' naq li kiib' chi aj k'anjel
ha'in ink'a' te'xk'e rib' sa' aatin, nawan xk'eeb'al jun li roxileb' sa' li
ch'a'ajkilal wankeb' wi'. Laj raqol aatin naru naxb'aanu li k'anjel xkomon
ha'in wi wan ani reheb' li wankeb' sa' ch'a'ajkilal napatz'ok re, malaq naru naq sa' xch'ool aj wi' na'el xb'aanunkil re naq tch'oolaaq ru li na'leb' wi'
nareek'a' naq moko xjayal ta yookeb' xb'aanunkil !aj k'anjel ab'an ink'a'
naru naxtenq'aheb' li wankeb' sa' ch'a'ajkilal.
• Xaqab'ank aatin.
Naq naraq'e xtz'ilb'al rix li ch'a'ajkilal, laj raqol aatin tento txaqab' li raatin
chi nx li ch'a'ajkilal toj chi ru li oob' kutan ut ink'a' naru naxq'ax li lajeeb'
kutan.
Li raatin laj raqol aatin ch'olch'ooq ut tuqtuuq ru, tch'olob' ru li raatin ut li k'aru naxtz'ama li k'aru xwan wi' li titz'ok, xk'eeb'al chi tojok maak
malaq risinkil li maak sa' xb'een, chi junajwa malaq jun raqalaq li maak, sa'
xb'een Ji ani yo chi titz'e'k ut tch'olob' aj wi' chi xjunil li na'leb' xtawe' wi'
li xmaak li xwan tz'ilb'al rix24.
24. Articulo 364 del Código de Tra/,a¡o.
31
• Xwech'b'al xsa' li chaq'rab' .
Xsachb'al xwankil.
Chi ru Ji tz'ilok ix, nag naxve Ji raatin laj raqol aatin, eb' laj ka'pak'al li
wankeb' sa· ch'a'a¡kilal naru nake'xwech' ru rik'in li na'leb' naxye Ji chaq'rab'.
Li xb'cen na"leb' naru nake'xchap ha'an li xsachb'al xwankilal li aatin. Li
na'leb' ha'in naru na'oksin,an c;,i xq'ehil li ab'ink, sa' xhonal naq na'el resil
li xaqab'ank aatin malaq 2.J honal chi rix naq xt,qJaman resil li xaqab'anb'il
aatin.
Li na'leb' xkomon ha'in nak'u;man sa' Ji raqleb'aal aatin naq maji' wan
tz'aqal ru Ji tz'ilok ix na\ixk, naq !aj raqol aatin naxye raatin chi rix li
ch'a'ajkilaJ hab'an maawa' chi ruheb' li wankeb rajom sa' li ch'a'ajkilal.
Maak'a' xwankil.
Li xkab'il na'leb' naru nachapman xb'ecresinkil ha'an li xpatz'b'al naq
maak'a' xwankil li aalin naxaqab'aman, ut ha'in ka'oksiman chi ru li
chaq'rab' naq na'ilman naq n,·an xq·axb'al ru li xchaq'rab'il xb'aan la¡ raqol
aatin sa' xb'eeresinkil li xk'anjcl. :---:ak'ulman rik'in li xaqab'anb'il aatin
xkomon Ji maav\·a· re xraqb'al ru Ji tz'ilok ix naq naq joq'e ink'a' naru
xpatz'b'al naq junaq chik aj raqol aatin, nim xwankil, naru naxraq ru li
tz'ilok ix. Li na'Jeb' ha'in tento xb'aanunkil, oxejcraq xtawb'aJ naq x-uxk
xq'axb'al ru li chaq'rab' malaq s,1' honal aj wi' ha'an wi nak'eeman reetal
naq vo Ji ab'ink. Naq na'obiman Ji k'aniel ha'in, !aj raqol aatin naxk'e chi
b'eek Ji hu, ut chi ru 24 honal naxtaqla rcsil chi ru la¡ junpak'al ut a yaal
ma tsume chaq malaq ink'a', tenlo naq tch'oolaaq ru chi ru li 24 honal chik.
Xch'olob'ankil ut xyu'b'al ru.
Naq naxaqli chi tz'ayal Ji raatin !aj raqol aatin re xraqb'al ru li raqok aatin
naru na'oksiman li na'leb' re xch'olob'ankil ru, n.1q Ji aatin xxaqli ink'a'
32
ch'olch'o ru malaq ink'a' naxk'ul rib' chi xjunil li na'leb'; ut li xyu'b'al ru
na'oksiman naq jo'q'e naq'axman xtuqub'ankil ru junaq na'leb' sa' li tz'ilok
1x. Na'oksirnan li na'leb' ha'in, 24 honal chi rix naq na'el resil li aatin
naxaqab'aman, li naru yal ¡un q'usuk malaq tojb'a maak chi juna¡wa li na'el
resil.
Patz'ok chi ru li nim xwankil.
Li patz'ok chi ru junaq raqleb'aal li terto xwankil chi ru b'ar wi' yo chi uxk
li tz'ilok ix, naru na'oksiman oxe1eraq xk'ulb'al malaq xtaqlankil resil raatin
laj raqol aatin, naq jun ch'olaq reheb' li ka'pak'al ink'a' naxk'ul xch'ool li
k'aru xxaqli wi' li xpatz'om. Naq na'oksiman laj raqol aatin naxk'ulub'an
wi karna'an sa· xch'ool ut naxtaqla li xhuhul sa' li raqleb'aal aatin re patz'ok
chi ru li nim xwankil, re naq ha'in tk'uJ chi aatinak toj chi ru Ji 48 honaJ Ji
ani x-oksin re Ji hu malaq Ji patz'orn re naq tch'oJob' chi ru Ji xvaalalil naq
ink'a' naxk'ul xch'ool Ji xaqab'anb'il aatin.
Naq naraqe' Ji honal k'eeb'il re xb'aanunkil Ji k'anjel ha'in, naxaqab'arnan
xkutunkil re naq te'xk'ul wi' chik rib' Ji wankeb' sa' ch'a'ajkilal ut te'xch'olob'
chi us Ji xna'Jcb'eb' re naq ttiklaaq xtz'iJb'aJ rix Ji ch'a'ajkilal. Moqon ha'in,
na'el resil Ji aatin naxaqli chi rix, re xk'eeb'al xwankiJ li xb'een aatin kixaqli
chaq, re xsachb'al xwankil, re xviib'ankil ru malaq re xjalb'al xsa·, chi junil
malaq jun raqalaq Ji xaqab'anb'il aatin sa· li xb'een raqleb'aal aatin.
33
Rox Xtasalil
11 Xt:z'ilb'al nx jun li ch'a'ajkilal.
Li k':.in. nak'ulman sa' li tz'ilc,k i;, na'uxk ra¡Jal naq nak'uJman junaq
ch'a a!\..:ilal 1,a· li k'ar,;el, naru nach'oola xtawb'aJ ru rik'in Ji ch'a'ajkilaJ ha'in:
}un ajk'anjel xbkib' Ji tz'ilokix sa· Ji raqlch'Jal aatm re xpatz'b'aJ naq te'xtoj
malaq te'xk'a¡kamu li xkutan, Ji >- yeechíhom re xb'aan laj eechal k'anjel naq
kelch'utla nk'in ut ko'xib' Ji xkomoneb' c1j k ,mjel ut kixye reheb' naq "Ji ani
ink'a' s..:i sa' xch'ool rik'in !t xk'crn1eL naru naxkanab'. Laa'in tink'ajkamu
leekutan" Naq x-rab'i chi jo'ka'an kixpatz' Ji relik, ab'anan ink'a' xtoje' li
xkulan, ¡o'ka'an naq xko'o sa' lí chaq'rab' re naq te'xtoj li xkutan, yceb'il
xb'aan ]aj eechal k'anjel.
Li k'aru xb'aanu xb'eenwa ha'an naq xhulak rik'in jun ajk'an¡el sa' Ji XnimaJ
Xch'uutulaJ sa' li Tenamit Ji nake',ldtinak chi rixe'b !aj k'anjcl, chi ru laj
k'anjel ha'an, kixkanab' chaq ch1 xjunil li k'aru naxk'ut wi' Ji xwankil, Ji
xk'ab'a' ut li xjayalil rochoch !aj eechal k'anjel ut Ji xvaalaliJ Ji xpatz'om
xtitz'om naq ha'an naq te'xtoj li xkutan xyeechihomeb' re. Xwaklesiman li
hu re q'axtasink xk'ab'a' ut !aj k'anjel sa' Ji raqleb'aal aatin xtaqJa xb'oqb'aleb'
sa' kiib'aal re rab'inkileb' re xsik'b'al xyaalaJil ut ink'a' te'q'axonk sa· li
chaq'rab'. Naq ke'huJak sa' Ji xna'aj !aj ilol k'anjel kiwakJesiman Ji hu b'ar
wi' xk'eeman Ji na'ajej, li honal ut Ji xkulankil; xk'eeman resiJ naq xwan la¡
k'anjeJ aj-iloJ reheb' ªI k'anjel ut Ji xk'ab'c1'e'b Ji xe'b'oqman, xe'patz'e Ji
xhuheb' (cédula, jo' aj wi' Ji xk'ab'a'cb' 11 tc'tenq'anq reheb'.
Chi ru Ji k'anjel ha'an, laj eech,11 k anjel xtaw xyaalalil Ji titz'ok ut xsume
xtojb'al Ji xmaatanil Ji raldnkil ut Ji xtz'é1q Ji hiJaal kutan sa' honal ajwi'
34
ha'an; ab'anan ink'a' xsurne xtojb'al Ji xkutan xb'aan naq rnoko ha'an ta
xjayal xb'aan naq laj k'anjel xk'e xhuhul li relik sa' li k'anjel. Laj k'anjel
xsurne xk'ulb'al li tojleb' ha'an ab'an ink'a' xkanab' xpatz'b'al haq
te'xk'ajkarnu li xkutan, xb'aan naq xye naq xyechihorn !aj eechal k'anjel.
Tento xch'olob'ankil naq li xtojb'al rnalaq xk'ajkarnunkil li kutan na'uxrnan
naq ink'a' nach'oola ru naq wan xrnaak laj k'anjel, ut ink'a' naru xpatz'b'al
wi' laj k'anjel naxkanab' malaq narach'ab' li k'anjel chi ancha] xch'ool, ab'an
naru wi k'eeb'ileb' rib' sa· aatin chi rix naq kama'an t-uxmanq. Ayi',
!aj k'anjel naxve naq !aj eechal k'anjel xyeechi'i xtojb'al li xkutan ut naq
ink a· xtoj chi ru, nara¡ naxye naq wan xyaalalil naq yo chi titz'ok.
Xxaqab'arnan xkutankil jun sut chik Ji ab'ink b'ar wi' !aj eechal k'anjel ink'a'
xo'xk'ut rib', naq xril chi jo'ka'an, !aj k'anjel xpatz' naq traqman ru
xtuqub'ankil ru sa' usilal ut ki'ok chi b'cek li 30 kutan re naq tc'q'axon sa'
Ji raqleb'aal aatin.
Laj k'anjel xroksi chaq Ji xt1tz'om, ut tento raj yiib'anb'il jo' naxtz'aama Ji
xchaq'rab'il. Sa' Ji raqleb'aal aatin xe'xye naq wan koxib' na'leb' ink'a' useb'
sa' Ji hu li lento xviib'ankil ru, xnumsi resil re laj k'anjel ut !aj k'anjel xyiib'
chaq chik rccqaj Ji xhu ak tuqtu chik ru. Naq xpaab' xb'aanunkil Ji k'aru
xpatz' !aj raqol aatin, L1J raqol aatin x-ok chi rilb'al xsa' Ji titz'om ut xxaqab'
xkutankil ut xhonalil re naq te'aab'iiq sa' Ji tz'ilok ix.
Sa' xkutankil li ab'iik ke'seeb'an chi hulak li ka'pak'al ut kc'xyal xk'ccb'aleb'
rib' sa' aatin, ab'an ink'a' ke'ch'oola, Jo'ka'an naq laj k'anjcl sa' Ji chaq'rab'
Ji xk'uluk reheb' xtikib' xyiib'ankil Ji hu b'ar wi xkana reetalil li k'aru x
uxman sa' Ji tz'ilok ix; xk'c reetalil Ji na'a¡cj ut Ji xb'e li po, li xyaalalil naq
wankeb' chi ru !aj Raqol aatin chi rix Ji k'anjel ut Ji Rilb'al Ji Tenamit ut Ji
xk'ab'a'cb' li wankcb' sa' ch'a'ajkilal ut eb' Ji tc'tenq'anq reheb', ab'anan
xb'eenwa x-ok xk'ab'a' laj k'anjel ut Ji xkornoncb'. Laj cechal k'anjel, xb'aan
naq ha'an jun "komonil k'anjel" 2' xhulak jun ruuchil Ji taqlanb'il sa'
35
xk'ab'a'eb', wan chaq li hu b'ar wi' sik'b'il chaq rusa' xyanqeb', ut tz'iib'anb'il
chaq sa' Ji chaq'rab' ut xpatz' chi ru laj raqol aatin naq twanq xk'ulb'al. Sa'
áonal ha'an, laj raqol aatin xk'ul li ruuchileb' sa· xk'ab'a' naq chaab'il naq
\Van li , h:, ut xye resileb' re li JUn pak'al
Chi rix chik ha'in, !aj k'anjd sa' li chaq'rab' xye re laj k'anjel li wan sa'
ch'a'aj:'.ílal naq aran naru naxyu' ru li xtitz'om, xjalb'al xsa' malaq
xxaqab'ankil ch1 us h raatin wan sa' li xhuhil li titz'ok, ut laj k'anjel xsume
xjalb'al xsa' li hu ut xve nag jalaaq li na'ajej b'ar wi' naru naxk'ul xhu, ut
laj raqol aali:-, xye ric,q xtz iib'd chik reetalil.
Chi nx ha'tn, xchal L xq'ehil li chaq ok chi rix li tiz'om, ut laj eechal k'anjel,
xk'e ¡un xpatz'om chi tz'iib'anb'il re naq tb'aytasi Ji k'anjel re naq t-isiik sa'
xb',~en li btz'om, ut sa' jun paat xsik' xya.:1lalil la¡ raqol aatin ut xye naq
ink'a' Haru naxk'ul Ji patz'om xb'aan naq li na'leb' ha'in maawa' re b'aytasink
malaq re xsaab'esinkil ru li titz'om jo' naq xe'xk'a\1xla laj eechal k'anjel ut
xye resil li k'aru xk'a'uxla.
Ch'olch'ooq ru ha'in, jo' aj xyeeman, li na'leb' wan re xb'ayb'al li k'anjel
tento te'oksiman rub'clal chaq li chaq'ok chi nx li titz'ok, ut arin ink'a'
>..b'aanuman chi jo'ka'an xb'aan naq moko kama'an ta naq xpatz' !aj eechal
k'anjel, ut li ch'a'ajkilal ha'in naru kixchap raj laj k'anjel re naq ink'a'
tsumeeq li raatin laj cechal k'anjel xb'aan naq moko xb'aanu ta sa' xq'ehil
tz'aqal.
Ab'anan, naq laj eech¡¡l k'anjel x-rab'i naq ink'a' xk'ule' li xpatz'om, ink'a'
xsume li titz'om ut xroksi jun chik li na'leb' chi rix naq te'risi chi junajwa
sa' xb'een li tz'ok ut naq li tojok kutan maak'a' cho'q reheb' chi xjunileb' laj
k'anjcl, ut xchap rib' chi xyeeb'al naq laj eechal k'anjeleb' xq'us chi kaw laj
k'anJel ut ke'xye re naq wi ink'a' nake'usa chi xb'aanunkil li k'anjel yal hulaj
kab'cj tc'isiiq sa· Ji xk'anjelcb'. Jo'ka'an utan-chan, naq !aj k'anjel xk'eeman
20 kutan re, xkutankil k'anjel, re naq tkanab' Ji k'anjel ut xpatz' raj li
xk'ajkamunkil. Re xch'olob'ankil ru li na'leb' ha'in, laj eechal k'anjel yo
36
x¡ultikankil naq is.iwan xch'iic iúnkileb' laj k'anjel re naq te'xkanab' li k'an1cl'" .
. \.ve ai w1 naq sa 11 xhuhil li ,..,t,dpuk. k<1n1d, sa· i1 k',mjel ha',m mL1ak'a' L
xk a¡kamunkil li Kutan cho q reiieb ,'h1 x¡unil laJ k'an¡el. Re xkuutunkil li
r<1atrn xJ, 1 i'. 1un ,¡alarn t1uch 11 ,huh1l 11 chapok k'an¡el, XJéllanútucl·, b';:ir
w1 ,kana n·, ·,1i:i ·1.h1 keq u"<.' d,, k,n\· ¡1t w.11, ,komon 11 11u
\palz' ch, 1u i,11 r,"1,,i d.ürn 1uq l\c' 11 ,·,,ati•, c!,i rix n.iq 11i(>;..,1> n,iru l,1
nac;t1nwn1,1 n i, tit?Clk xb',1,11, n,1q la¡ k',rn¡c·. rn,1,1k ,: t<1u q re !i c,<1hdai usilal
hé\111 ut naq mat1J... ,1 11 xk ..1¡kamunk1: li kutan ci,P q rcheb' ch1 .x¡urnleb la¡
k ,111H')
i.,li r.iq()i cl,111\, '->d ,unp.1,ll \\l' ·,1.-1q 11,k .' \',l![nv,·k ¡, ·,1t.t:'uk ut 1ldLJ \.k ul !1
n.1 il'h \¡1,1t/ ],,i ,·n hii k ,1•11L'i 11 xwk', 1,·,il. \ ·!:; n, lia'rn \L··q'axun ch1
,s1k b'al >-.\a,1Ldi! "''' ·1s:L1. \k ,-,·t1'aJei, r:I, ,,,a· a<1lit', ab'an ff1,1aka' xe'kana
\\' 1'
( h1 nx ha in. ,i1kL1 x>.()kb ,tl rnaÍ,lLj >--k ulb',1] ,hi ,1unil li k'a'aq rt' ru
r1,1k't,tun \':1· !1 rr1c1,1~. L-,, k ani,,l ka ,11w1· kixp,it/ naq tc·aatinaq li t1rnhcb'
>-.e'hulak ch1 knq',rnk n·, 1: \.t' il,,k re naq ,-ub .. li ch'a ,1jkilal, ab'anan eb' li
qasqi1tz m ha 1n mk,1 J.,..L, hulak -;a· li ·,kut.rnkd li ab'ink. u,, ,ch olob'ankil
,1rir1 w1 na·a¡m,rn n,1L] \\',lllL]l'l' !1 ,rnilwb' \L' 1lok rl' li d1',1'a1kdal, "'ª. Ji ab'mk,
us xpat/b'al re laJ raqol a<1tm :1,1q h,1 ,rn tb'oqoq 1-chcb':7_ Jok,1'an n,,q la¡
raqoi .1atrn \f.lL; 11 ,k'anjt'l ·,,,· Lun.11 ha .11:.
Ka'ma· naxve 11 d1,1,.¡'ral0• cl1i r:x naq n,1k ulm,1n ,h1 xjunil li k'a';:iq re ru
nak'utun wi 11 m,1dk, tcnlL) n,1ll !<1¡ raqul aatm t.x,1q,1b 11 raatin s;:i' xb l'en li
ch',1',11k.il,il, Li¡ k',1:1jl•l ,v11b' ,u,· Ji ,hu l, ,ir wi' 11,n..pat? li r,1atin laj raqol
aatin, ut sa· li ,hu >-.k.'e n,,q ;,,, ra,¡ul ,1atin tcnto tk'c• chi k'anjelak 11 chaq'rab'
\,1/1 ;¡j, ,,, ~ /) ) ',/ ,,,
'í r11i)1l:,
37
re xtenq'ankil laj k'anjel ut li xyeechihom laj eechal k'anjel chi xtojb'al li
xkutan ha'an tento raj naq tk'eemanq cho'aq xkomon sa' li xhuhil li chapok
k'anjel, jo'ka'an utan naq tento raj naq li chaq'rab' tsume raj li titz'ok.
Laj raqol aatin xxaqab' li aatin, xkomon li naqak'e b'ayaq reetalil chi
jo'ka'in:
ROXIL RAQLEB'AAL AATIN CH! RIX LI K'A!-,;JEL UT RE XTENQ'ANKIL
LI TENAM!T RE Ll XB'EEN r\A A[EJ B'AR WI WAN LI TUM!N. Xteepalil
Watemaal, chi ru li po maav, oob' xkak'aal xb e, re li chihab' kab'laju
ro'ro q'ob' (1992). Wan ch1 qu, re xaqab'ank aatin sa· xb'een, Ji tz'ilok
ix jo' ch'olch'o chaq chi rub'elal (ut supra), wakJesinb'il chaq xb'aan
-- sa· xb een Ji komoniJ k'anjeJ
- -- --- KOMONIL EECHAL.
Li kiib' raqaleb' aj arineb. Laj hitonel xkam chaq chi rix Jaj na'onel
chaq' rab qawa (na')
ut li ani natiz'e xchal sa raqleb'aal aatin rik'in jun ruuchil, ha'an
qawa· ______ _ ____ ____ xb'aan naq ha'an
XnimaJ XjoJomiJ sa· li kanjeJ ha'an, ut xtenq aak xb'aan !aj na oneJ chaq'rab·, qawa _____________________________________ . Li rac¡ok
aatm ha'an xkomon li ak ch olch'o chan ru xb'aanunkil nac¡ nak'ulman
ch'a'ajkilaJ sa· Ji k'anjel ut wan sa· xb'een xxaqab'ankil Ji aatin, chi rix
nac¡ ma wan cho'q re la¡ k'anjel naq tc'xk'ajkamu li xkutrn, le'xtoj
b'avaq chik ut li ch'a'ajkilal ut li t/cqok kutan vo wi' xb'aanunkil.
Chi sa· chi xjunil Ji tz'ilok ix kiwan xb'aanunkil, ha'an ha'in li
nak'utun:
CH! RIX Ll TITZ'OK: x-oksiman li xhuhil Ji tiz'ok sa· li raqleb'aal aatin,
chi ru li 2f, xb'e li po abril re Ji chihab' junl(Jju ro roq'ob' (1991), sa·
li hu, !aj k'anjel naxve resil nac¡ kixtikib' k'an1clak sa li komon k'anjeJ
sa' li b'eleeb· xb'c li po rna,irs 1l' li chihab' waqxaqib' ro'roq'ob' (1988),
jo' jun aj veechihorn to' kab'I, ut li xtojb'al naxk'ul ha'an Ji waqxaqib
xwaq oq'ob' chi ketzc1l (2008) chi ru li jun po. Li xq'ehil li xk'anjel
ha an naq naxtikib c,.1 li kutc1n Juns lo¡ ch1 ru 11 b'ivers, sa w,1qxaq1b'
honal toj wa'leb', ut sa· kiib' honal re li ewu toj sa waqib' honal ut
~
___J
38
1 chi ru li kutan saaw, naxtikib' sa' waqxaqib' honal ut na'el sa' wa'leb'.
Lí xkanab'a.nkíJ Ji k'anjelak xb'aan kíxb'aanu sa' Ji o'iaju xb'e Ji po
Pewreer re li chihab' junlaju ro'ro'q'ob' (1991), naq x-isiik sa' li
xk\m¡e l
CH! RIX K'ARU XEXCHAQHT L I TITZ'OM: h jun raqaleb' Ji vookeb'
chí titz'e k kichaq'ok naq 1;¡k'a naxsume xto¡b'al ut naxpatz' naq
te'rísi chi junajwZ". sa· xb'ct'li ul naq MAAK'A' LI XK'AJKAMUNKIL LI
XKUTAi\ CH! XJLN!LER 1~.\J K'.\NJEL SA' RLUCHIC_HOCH', rik'in li
xLoll,' .. l ·. r, aanu sa li ab'ink ut naq xk'ut aj wi' li k'ila hu Ji wan sa·
xch'ooJ naq nJch nn;/, ru li k.'ani naxpatz'.
Li !\JA'l[B ll:NTO \1'.l.'TB AL X'u\ALAL: a) Chan tz'agal ru wan Ji
Ra;üimd li chapok k anjcl. b) Li ch íich'ink xk'ul !aj k'anjcl re naq
ti~anab 11 k anjelak e) Naq maak'a' rcetalil li xtojb'al li kutan jo' li xkomon i' i1dxtüz' !c1¡ k'anjcl.
Ll K'Af<U XK'LHv1Al\: SA Ll TZ'IL(lK iX: li k'aru xye laj eechal k'anjel,
tz'íib'ant,il s..i li xhuhii li tz'ilok ix, li xkand rcctalil sa' li kab'laju
xkak aal (toj sa' Ji junlaju ro,k'aal perel re li k'anjel ut sa· li junpak'al,
laj k'anjel, chi xjuni! !i xye ut tz'iib anb'il sa li b'clceb toJ sa' lí
junmay perel.
LI K'ARC CH'OLGfO: J. Chi xjunil li clú'ajkilal yo chi k'ulmank sa·
li tz'ilok !X, xch'oola ru naq ¡o'b'an tz'c1qal, jur1 raqal aj wi'. Jo'kan,
rik'in li xpatz'b'al ii xk'ajkamunkil Ji kutan, tcnto rilb'al chi us li
raatm xye !aj eechal k'anjel, li tz iib'anb'il reclalil sa Ji wagxagib' toj
sa li b'eleelaju perel, b'ar wi' wc1n xpatz'b'aleb chi xiunilcb' !aj
k'anjel, ut ha'an jun sa· xvanqeb' li vo chi titz'ok nc1q ke'xye re naq
''Ji ani ink'a' sa s;i' xch'ool rik'in li xk'ankel' naru naxpatz' Ji relik ut
te'tojmanq Ji xkutan wi nakc xpat?' li relikeb"'. Ha'an tana xvaalalíl
naq !aj kan¡cl, kíxpat/ rclik chi ru li junlaju xb'e Ji pn cnccr re li chi
hab' taja' traqe'q, ut aran aj wi' kixpatz naq tc'xtoj li xkutan (rilb'al
xsa· li hu sa' li jurnnav perei). Li xsumenkil li tojok xb'aan la¡ eechal
k'anjel, sa· xk'auxl laj raqol aatin, tz',1qai ru re naq txaqab' ti aatin sa·
¡ xb'een laj eechal kanjel naq t<'nto t1>,.tüJ li k'aru naxpatz laj k'anjel.
l----Y-aa_l_a_j_wi', naq Ji titz'ok naxb'aanu !aj k'anjcl wzin xvaalalil Ji na'leb'
Ji wan sa· li hu, naq keq use· laj k anje! ut aran Jj wi' naru ke'xk'a'uxla
::::::>
39
----¡ naq yookeb chi ic.iik ",i kulan ha'an, vJI :oc1· xch'ooleb' la¡ eechal
k'anjel nanunw' ut mc1ak'cl nJxram chi ru !aj k'an¡el, xb'aan naq
moko raqb'il tJ li xkutankil ¡oq·e raj te'xpatz' li relikeb, re naq
xk'ceman ra¡ \Wankil li patz'ok xb'aanu !aj eechdl k'anjel naq te'risi
chi junajwa e;;, xb'een 11 c•1 a a¡kdaJ, hab'an ink'a' xtz'aqlok, ru. Jun
chikan. rik 111 !1 ,k,Hnon \[o¡L al naxpatz, Jaj raqol Jatm naxve naq
rnaak'J xv. ,rnkil li raatin n;ix\ e chi rix, ut ink'a' xsumem,m chi ru.
xb'aan ruq maawa· hc1'an x¡avJl; x-b'aan naq li xtz'aq xwa ut li xya'al
li xch'1ich, li nake \\'e nziq xk'ecmzin n• bj k'an¡cl, \komon li k'zinjl'I
naq xwan chaq ut ten tosa· xb een !aj eechal k'anjel xk'eeb'al re, abar.
maa,va· xkomon !1 xlojb c1l n,tk'eerrian "ª. xb'ccn ii xtujb'zil xaqab'anb'tl
re la¡ til7'onel l\e r;iq[,',il ii k'c1njl'l napatz'mc1n rix li d,'a'ajkibl ut li
t.z'cyok kutan xb Jam1 la¡ k anjel, li xtojl:i'al Jllaak a sJ' chay'rab',
xb·ac1n nc1q li cl,llin ,xc1ql1 ~,1 xb l'l'n L:ij eech,il k'cin1cl muko dii rix ld
naq laj k anjel xwan xrnaak re naq t-isiiq, ch1 nx b'an jun li na'Jp[i'
sumenh'il ¡u!, dk X\L'<'t11dn. ,\b,ian id) ecchc1l kan¡l'I. 11 Chi ru 11
Lm¡el llc1in, xkanc1 rrlL,.11 cht us, junsut aj chik Ji na'Jeb' patz'b'il
xb',ian lcij eechal k aniel clíÍ rix rismkil t'iu juna¡wa sa· xb'een li
ch'J djkiL1J ut chi nx naq maak'a li tojok kutan rehcb' chi ¡unileb' !aj
k anjel sci ruucluch·och'; tZrlb'ileb' rib' chi us, ju' chan ru naq yo chi
,c1qJiik 1, c1,1t111, li na'leb xkomon ha'in tenlo naq ink'a' lt'k'ulmanq
rilb al 30 121 chalen to¡ sa Ji 129-332-342-.}+J-3-+4 ut 3:'i4-78-90 raqa!
re Ji xchaq'rab'il li k an¡cl.
IOKJ\'/\N NAQ: L1 r,1qkli'ac1l ,,atin, rik'in 11 k'aru xril ,k',1't1,lc1,
rik'in 11 chaq'rah' xpat;, rnan '"d ut Ji ch olchn sa· d,· lí: 14 l-142-143-
l-17 re li Xchziq rab'il Ji \111111,1¡wc1l li Rc1qlel'°c1,il A<1l111, sa· xxci,¡.il,',rnkil
raatin NAXYE: L N,i"unwrn,rn ¡un j,1ChaJ ru li titz'ok xb aanu !aj
k anjel chi ru !aj eechc1l k',1rqel, u i 11c1xtaqb re nc1q uxib' kutan dii rix
nc1q lxaqliiq Ji ac1tin ha'111 li ,k L' re la¡ k'c111jl'I re Xk'ajkamuniil li
Xkutan kc1ala¡u xjun oq ob li ,i'laju oq'ob kct,-:'al nk'in wc1q:xaqib'
ok'cial -:cnt.1 ((_)1,,"\c,l-1 :-,s). II. lnk" \.~umem,111 Ji ,kumon li tojleb'
,kumon !, :,pcJt:;, ti! chi 1(1 ka'in na'isiman ,tojb'al szi· xb'een !aj
l'l'chc1! k ,,nwl 11!. \L1.1k ., ,k,111c1 \\ i li to¡ok chi r1\ Ji ch'1ich'111k ut
li i/equl- kuLm. ¡u. 1, ,,¡ ,¡._ .1 ,1,,L1rn,rn rix f'l KT1\SIMANQ RESIL.
;
1
---------- _____ Ji -~----~ -- __ _______J
'±Ü
Xka X tasalil
• K'ehok chi tojok maak.
Re naq tpaab'aarnanq li To¡ok rnaak ut Ji xk'eeb'al chi toje'k chi xjunil Ji
k'a'aq re ru tojc'k. naraj, li xch oob ru s¡¡' li tz'iJok ix maJaq naq xxaqab'amank
Ji aatin xb'aan li Raq'eb'aal aatin chi rix Ji k'anjel ut re xtenq'ankiJ Ji tenamit
na'oksiman li k'anwl navceman re ke'hok chi to1ok maak.
Chi ru li k'anjel ha'in, la1 raqol aatm tento naq trae¡ ru chi junil li na'leb',
xb'aan naq xkomon li xtaqbnk1l wan sa· li chaq'rab·, li tento trisi resil, oxib'
kutan elenaq wi' li aatin ,.acpb'anb'il malaq oxib' kutan chi rix naq
xsurnernan chi xjunil li maak.
Chi rix naq laj raqol aatin xraq ru ch1 junajwa li ch'a'ajkilaJ ha'in. ka'aj chik
naru roksinkil iun li na'lcb' re xkolb'al rib' ut ha'an Ji nayeeman re
xtuqub'ankil ru chi us. li tenlo nak'ulman xb'aan Jaj raqol aatm ab'anan
maak'a' chik Ji x,Nech'b'al xsa li k'aru xkana wi' li ch'a'ajkiJal. 2º
Wi ch1 ru li oxib' kutan risinkil resil Ji xraq'b'aJ ru li ch'a'a¡kiJaJ chi junajwa
rnaJaq mk'a' chik najaJa ru 11 aatm xaqab'anb'il chi rix Ji ch'a'ajkilal, wi JaJ
eechaJ k'anjel ink'a' naxtoj li tento sa' xb'een xb'aan Ji chaq'rab', tcnto sa'
xb'een !aj raqol aatin xk'eeb'al chi tojok !aj eechal k'anjel, ut wan sa' ruq'
risink1! ¡unaq li hu b'ar wi' tve resil re, naru naxnat' li k'a'aq ru re ut
xk'ceb'al xk'ab'a' ani tchaq'ok chi n.x. La¡ k'as lento naq trisi sa' xb'een Ji
tojok chi ru oxib' kutan ut w: ink'a' n,1~1aab'an, nak'eeman chi k'av chi
41
xjunil li k'a'aq ru re, li xnat'man xb'aan li chaq'rab'. Li xk'ayinkil li k'a'aq
re ru nab'aanuman chi ru lajeeb' kutan, chi maak'a' risinkil resil ka'aj wi'
naru wi patz'b'il chi jo'ka'an.29
Sa' xq'ehil xb'aanunkil li xhuhul, laj raqol aatin tye naq li k'a'aq re ru
treechani li ani xtaw tz'aqal li xtz'aq malaq laj k'anjel. Li xraqb'al li k'ayink
ink'a' chik naru xjalb'al ru chi moko naraj ta naq ani chik tchaq'oq chi rix.
Wi li wan ch1 kay xkomon li naru x¡alb'al xna'aj, tento tq'axtasinkil sa' ruq
li ,rn1 vb¡'ok r0 ut wi xkomon li ink'a' naru najalman xna'aj malaq xkomon
li tetHO xk'eeb'al resil chi ru chaq'rab', laj raqol aatin traq li kutan chi ru laj
maak, re naq tyiib' chaq xhuhul re xq'axtasinkil re laj loq'onel, ut q'usb'il
ai wi', n2q wi ink'a' naxb'aanu, a laj raqol aatin tb'aanunq re.
29. ldem.
42
Ro' X tasalil
• Tz'ilok ix re jun komonil.
Sa' xk'ab'a' naq li tz'ilok ix xkomon ha'in, xchapom rib' rik'in naq !aj k'anjel
nake'rachab' li k'anjel re xtitz'b'aleb' !aj eechal k'anjel, tento xch'olob'ankil
ko'xib' na'leb' chi rix. Li rach'ab'ankil li k'anjelak naru nach'olob'aman ru
chi jo'ka'in: a) Li rach'ab'ankil li k'anjelak sa' junaq xnimal ru k'anjel malaq
sa' junaq ruq ruq'il li awa'b'ej, xaqab'anb'il xb'aaneb' !aj k'anjel, re xtitz'b'al
!aj eechal k'anjel, re naq te'wanq xyiib'ankileb' ru jun chi komonil
ajk'anjeleb'. 30 Nayeeman xyaalalil chi junajwa naq ha'an jun titz'ok. Li rajom xb'aanunkil li na'eb' ha'in re xsikb'al malaq xpatz'b'al naq te'usaaq
malaq li xpaab'ankil chi us li raatinul li chapok k'anjel re jun komonil,
malaq jun wech'ok, 31 ut b) "li titz'ok nab'aanuman sa' xb'een !aj eechal
k'anjel, sa' xb'een li tenamit malaq sa' xb'een li xninqal xjolomilal li
awab'ejilal, re naq laj k'anjel te'usaaq ut te'ileeq chi us xb'aan li chaq'rab' malaq Ji xjalb'aJ ru li chaq'rab' xkomon Ji ink'a' natenq'an reheb' sa' xk'anjel. 32
Jo' naq wan xch'olob'ankil li na'leb' ha'in; ink'a' jwal saqen ru wi li
ach'ab'ank k'anjel ha'an aj wi' li wech'ok, xb'aan naq junxil chaq, li na'leb'
3/l. De Buen, Néstor. Derecho del Traba¡o. f.d1tona/ Porrúa, S.A. México, 1979, Tercera ed1c1ón, tomo :-.C,\'Undo, ptiguw 78:!
31. De Buen. Nistor. O¡,. CII. Tomo 2o. pá,¡;. 773
32. Bara¡a,· Montes de 0,11. Santiago. L11 Hudga. un Análts1s Comparatmo. Ed1tona/ Electrocomp. UNAM. Mc'x1co. 1983. primera ed1,1ó11. Pái:- 12
43
xkomon ha'in xk'eeman reetal naq ha'an wakliik naxb'aanu jun chi tenamit
re xjalb'al ru chi xjunil li chaq'rab'. 13 Li qachaq'rab' chi rix li k'anjel
k'a'uxlanb'il chí us naq li raqal junjunq wanq re xsik'b'al li tuqtuukilal
malaq Ji usilal sa' xyang li sik ok tumin ut eb' !aj k'anjel, ut naxram chi
xjunil li na'leb' chi rix chan ru wan li tenamit rik'in li xtumin ut li xkomon
li aajel ru chi ruheb'. Na>..sik' naq li junjung chi ch'a'ajkilal te'q'axmanq ru
rik'in Ji xchapb'alcb' laj k'anjcl chi xjunesalcb' malaq sa' komonil.
Jo'ka'an u tan, naq Ji ach'ab'zmk k an¡cl, ha an jun 1¡ na'leb' nawaklesiman re
xsik'b'al xyaalalil junaq ch a'ajkilal nawakli sa' ka'pak'alil, tumin ut li
k'an1el ab'an w1 ch'olch'o 11 ra¡omeb szi' ruuchiclúxh', tento naq te'xtuqub'
Ji xch'a'a1kiiall'h rik'm li xchaq r;1b'il li ,rn ,,'b'cjtl,d, re naq tc'kolccq' rix. 14
J./ Urn1
44
Xwaq Xtasalil
• Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel.
Li sahilal usilal re xb'aanunkil li ach'ab'ank k'anjel ch'olch'o ru sa' li
chaq'rab', sa' li xkab'il xnimla tasalil, xkab' xtasal, xwaqxaq xraqal re li
Xnimal Ruhil li Chaq'rab' re Ji Tenamit Watemaal (104 raqal), ut ha'in,
ha'an xkomon Ji sahilal usilal wan sa' xb'een li junjunq chi poyanam sa'
ruuchich'och' malaq xk'ulub' xb'aanunkil, Ji tento kolb'ilaq rix xb'aan li
awa'b'ejilal re li tenamit Watemaal, jo' naq wan xtaql Ji chaq'rab' re
ruuchich'ich' sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit; k'ehok ib' sa'
aatin sut ruuchich'och' chi rix li sahilal usilal chi rix Ji sik'ok tumin, li
xwankil li tenamit ut li B'aanuhem chi xjunil (8.1, d raqal).
Kiib' ru naq wan li ach'ab'ank k'anjel: a) xq'ehil naq ink'a' nawan k'anjelak;
ut b) ach'ab'ank k'anjel sa' komonil ut k'ehok ib' sa' aatin xb'aaneb' !aj
k'anjel, re xsik'b'al xyaalalil naq te'yiib'aaq ru Ji xtojb'al xb'aaneb' !aj eechal
k'anjel malaq re xtitz'b'aleb' ru. 1'
Re naq ch'olch'ooq ru naq jun Ji "Sahilal usilal", tento naq kama'inaq: a)
sa' xch'ooleb' laj k'anjel junjunq t-elq chaq Ji xtaaqinkil, ut maawa'aq ya!
minb'ilaqeb' ru xb'aan jun clúwtaq malaq eb' laj jolomineleb' re li xmolameb'
35. Cabancllas, C111//crmo. D1cc10nar10 de DmYho Usual. [d1tnna/ 1-/elwsta S.R.L. Argentina, 1976, JOa. [d1mí11. t,,,,,,, /1 f'ú5•. 326.
45
ajk'anjel, ut naq Ji na'leb' tkanaaq sa' jun ach'ab'ank k'anjel36, ut b) tento naq
hvanq chi ru chaq'rab'.
Li jo'k'inal chaq'rab' naxtz'aama, tustu ru sa' li Xchaq'rab'il li k'anjel. Li
xwuq xnimla tasalil naxch'olob' ru naxch'olob' ru chan ru xb'aanunkil li na'leb' ha in ch1 rix xyiib';:mkil ru li ch'a'ajkilal komonil chi rix li Tumin ut
li tenq'Jnk sa· ch'a'ajkilal, ut Ji xb'een xtasal re li xnímal xtasal ha'in
ndxch'o]q!)' ru li Ach'ab'ank k'anjel. Ink'a' naxch'olob' chi us li aatin ab'an
n,nve cLi jo'ka in: a) ach'ab'ank k'anjeJ chi ru chaq'rab', ha'an ut Ji
r> -1h'M1<.il ii k'anjel ut xkanab'ankil li k'anlejak sa' junaq xnimal ru
k'z:nJcl yceb il, h'aanunb'il ut ch'oolaninb'il xb'aan jun ch'uut aj oxib' malaq
naaLJ'c1] aj Lrn:e:1eb'. ut !;1aqmh'il xb'aan li oxjachaleb' laj k'anjel li wankeb'
cLi '.;',,n¡c1ak: r,:¡n nV,Hll¡ k\1' chi k',mjelil, chi rix xyalb'al xsik'b'al xyaalalil
sa' Ui,dal; ut b) n2q us >,b aanunkil li acha'b'ank k'anjel, nacha! chi rix naq
Ji ch'a'ajkilal w:in ~;.1' xmaak laj eechal k'anjel, naq ink'a' naxb'aanu li k'aru
wan sa' li raatinul li chapok k'anjel chi junesal malaq sa' komonil malaq
naq ink'a' naxb'aanu li k'aru kixsume sa' Ji chapok k'anjel re xyiib'ankileb'
ru li xk'anjeleb' laj k'anjel, malaq laj eechal k'émjel ink'a' naxterq'usil li
xto;b'aleb' laj k an¡el naq nakc'xpatz' ut ch'olch'o naq wan xtuminal rik'in
laj eechal k'anjcl.
Lt ach'ab'ank k'anjel wan sa' chaq'rab' naq: a) yeeb'il, b'aanunb'il ut
ch'oolaninb'il sa' tuulaanil xb'aan oxib' malaq naab'a] chi komon ajk'anjel,
Ji rach'ah'ankil li k'anjel ut li ra¡omcb' ha'an xyi1b·ankil ru malaq xkolb'al
chi ru Jaj eechal k'anjel li xtojb'aleb' li wankeb' cho'q reheb' li jun ch'uut aj
k'anjel, ut rnaak'a' ruksinkil li mctz'ew malaq li xminb'aleb' ru li poyanam
junjunq jo' wi xch'eeb'al li k'a' re ru, jo' li xramb'al li xna'aj li k'anjel ut li xnat'b'aleb' lt poyanam chi sa'; b) naq xe'xyal xq'e chi xsik'b'al xyaalalil sa'
usilal; e) tenlo naq xk'ihaleb' la¡ k'anjel te\vanq chi xh'aanunkil ha'anaqeb'
li oxjachal Ji war,keb' chi k'anjclak sa· li xnimal ru k'anjel ha'an.
---------36. Bara1a, Montes d,, Oca, Santrn,(o La Huclxa un Aná/1s1S Comparat1rn. Ed1torzal Electrocomp. UNAM, Mh-1co. 19/i.3. pmncra ed1,wn. Pa.(. 47
..J:6
Re naq twanq junaq li ach'ab'ank li ten to xb'aanunkil, na a¡man naq: a)
tewakliiq xb'aanunkil sa' xk'ab'a' naq laj k'anjeJ ink'a' naxb'aanu Ji k'aru
naxye li xhuhul li chapok k'anjel sa' junesal malaq sa' komonil malaq li
k'aru naxye li kehok ib' sa' aatinchi kab'ichaleb'; b) naq laj eechal k'an¡el
ink'a' tsume li xk'eeb'al rib' sa· aatin rik'in li komonil malaq naq ink'a'
naxsume xterq'usinkil li xtojb'aleb' ut nanawman naq wan xtuminaJ rik'in.
Li sahilal usilal chi rix Ji ach'ab'ank k'anjel, wan aj wi' k'aru naramok re.
Jo' naxye sa' li Xchaq'rab'il Ji k'anjel, ink'a' naru rach'ab'ankil li k'an¡eJ: a)
xb'aaneb' !aj k'al, sa' xq'ehil li sik'ok wi li ru li awinq naru natz'eqe', ab'an
wi' nawan xsikl,'al ru junelik, naru nake'rach'ab' Ji k'anjeJ; b) xb'aaneb' li
nake'ch'e'ok b'eleb'aal ch'iich' wi maji' nakc'huJak sa' eb' Ji na'a¡ej junjunq;
e) xb'aaneb' laq' k'aanjeJ sa' cb' li b'anlcb'aaJ ut ninqi b'anJeb'aaJ, Ji
nakesaab'csin ut nake'mesun sa' li tenamit, cb' li nake'k'anjelak chi xch'eeb'aJ
Ji releb' Ji kaxlan xaml.
Sa' li xnimaJiJ ru chaq'rab' (l lh raqaJ) naxram chi ruheb' naq naxyc naq
naru nakc'rach'ab' li k'anjcl w1 maak'a' xch'eeb'al li k'a'aq re ru aajel ru
rajlal chi ruheb' Ji tenamit ut sa' li k'ehok ib' sa' aatin sut sa' ruuchich'och'
chi rix Ji sahilal usilaJ chi rix li sik'ok tumin, tenq'ank tenamit sa' rahilal ut
Ji B'aanuhem, naxram xb'aanunkil li sahiJal usilal wi Ji nake'b'aanunk re
ha'aneb' !aj kolol re tenamit maJaq la¡ k'anjeleb' chi xb'eeresinkil Ji xk'anjel
Ji awa'b'ejilal'~.
I\Jaq nawan xb'aanunkil sa' xli'een li xch'olob'aman chaq, naru nasik'man
xyaalil chi xyecb'al naq rnaak',1· sa' chaq'rab', ut !aj ccchal k'anjcl naru
narisiheb' sa' xk'anjeleb' Ji nakc'xch'ik rib' chi ach'ab'ank k'an¡eJ ut ink'a'
ttoj li kutan li ¡o' najtil xwan li ach'ab'ank k'an¡el.
Naq wan s,i' chaq'rab' li na'lcb' ha'in, tento s.1' xb'een !aj eechaJ k'anjel
xtojb'al chi xjunil Ji xkutaneb'.
37 Arfti'Ult' {\ )
47
Xwuq Xtasalil
• Li raqok aatin re jun komonil.
Kiib' ru naq wan li raqok aatin re jun komonil ajk'anjeleb':
a) naq te'xviib' ru sa' kiib'al, ut nawan naq natikla li ch'a'ajkilal, eb' !aj
k'anjel nake'xch'utub' rib', sa' oxib'al malaq sa· naab'alíl ut nake'xtusub' ru
Ji xpatz'omeb' malaq Ji xch'a'ajkilaleb', chi veeb'il malaq chi tz'iib'anb'il chi
ruheb' !aj eechal k'anjel malaq Ji ruuchileb' ut wi nake'xk'e rib' sa' aatin
natz'iib'aman reetalil sa' Ji xhuhil; ut
b) Ji k'ehok ib' sa' aatin, naq sa' junaq k'anjcJ wan junaq ch'a'ajkilaJ li
naru naxwaklesi chaq junaq li ach'ab'ank k'anjel.
Naq nak'ulman chi jo'ka'in, eb' laj k'anjel nake'xsik' sa' xyanqeb' oxib Ji
komon li ch'olch'o chi ruheb' Ji ch'a'ajkilal ut nakc'xq'astasi sa· ruq' !aj raqol
aatin li xhuheb' b'ar wi' tustu chi xjunil Ji xpatz'omcb' re naq tk'e chi xnaw
!aj eechal k'anjel.
Laj raqol aatin na:xye raatin chi rix Ji hu ut naxclú,lob' naq Ji ch'a'ajkilal ak
wan chik ut maajun reheb' Ji ka'pak'al naru nake'xsik' li ch'a'ajkilal sa·
xyanqcb' ut chi maak'a' xramb'al Ji ~ahilal usilal rl'hcb'. Naq ak xch'oola
ru chi jo'ka'in, naru risinkil 1unaq ajk'anjel b'ajwi' rik'in raatin laj raqol
aatin.
Li xtusulal li patz'om tento naq ch'olch'ooq ru Ji junjunq Ji aatin, ani aj e
nawan xpatz'b'al, b'ar wan Ji xhitb'al, ¡arub'eb' !aj k'anjel xc'oken chi sa',
chan tz'aqal ru wan Ji k'anjeJ b'ar wi' xchiq'man chaq li ch'a'ajkilal, Ji
48
xk'ihaleb' chi xjunil laj k'anjel wankeb' aran chi k'anjelak li xk'ab'a'eb' li
nake'jolomin reheb' laj k'anjel ut li xb'e li po.
Li xhuhul li patz'om jo'kinaq xsa': li xraqal li raqleb'aal aatin b'ar wi' na'ux
xtaqlank.il li hu, li xk'ab'a'eb' ut xkomon li k'aru nake'k'utuk reheb' li nake'
iolo::ni•l reheb' laj k'anjel, li xjayalil li ochoch b'ar wi naru nake'xk'ul
xhuheb', li xk'ab'a' li JUnragaleb chik, malaq laj eechal k'anjel, b'ar naru
nataqlaman xhu, te xk'e resil naq wan chi ru hu chi tustu ru li k'ila
patz'om, ~;,1' kiib' chi hu jo ~ij wi' naq patz'b'ilaq chi ru laj raqal aatin naq
tk'r> c1,; b'e1.'k 1: hu. \'\': li hu ha"in ink'a' tz'aqaJ ru, jo' naxye li chaq'rab'
ru\·i;•. arna;·; rus?. li raqleo·aal aatin ut t-ok chi xb'eeresinkil sa· junpaat.
C'hi ru 1: 12 horul >- ;., ulb'al li xhuhul li k'ila patz'om, li raqleb'aal aatin
aaxtaqia resil n~ J¿ij ecchal k'an¡d naq chi ru li 24 honaJ naru naxk'eheb'
xk'a'b'a' ani te'aztinaq sa· xk'ab'a', \Yi ut ink'a' naxb'anu, lí chaq'rab'
tsik'oqeb' re; ut naq tke' chaq resil b'ar tz'aqal naru nataq'aman xhu.
Chi rix ha'in, 1i raqleb'aal aatin naxtaqla xb'oqb'aleb' chi kab'ichaleb' re naq
te'xk'ul rib' ch1 ru chik 36 honal relik ri esil. Kiib' honal ma natikla li
rab'inkileb'. trab'iheb' chi junqaleb' Ji kiib' raqal, ut naq ak xch'oola chik ru
li k'aru nake'raj li junjunq, laj raqol te'xch'olob' ru li xna'leb'eb' toja' naq
tb'oqeb' li k'a'pak'ali] re xyeeb'aleb' re Ji x¡ayal re xtuqub'ankil ch'a'ajkilal.
Wi nawan xtawb'al xyaalalil sa' usilal, naraqman ru li ch'a'ajkilal ut chi
ka'pak'alil tento naq te'xjuch' xsa' li hu ut te'xb'aanu li k'aru xe'kana wi'.
Wi ink'a' nake'xpaab' xb'aanunkil li k'a'uxl ha'in, li raqleb'aal aatin re
k'ehok ib' sa' aatin, naru naxb'oqeb' xka'sutil chi aatinak, malaq chi
xtuqub'ankil ru sa' usilal. Wi ink'a' nawan xtawb'al xyaalalil, Ji raqleb'aal
aatin tento naq tz'iib'a reetalil li ch'a'ajkilal ut ttaqla jun xkomon li hu ha'in
sa' li XnimaJ Xmolamil aj Ilol k'anjel Sa' li hu twanq resil k'aru xtikib'an
re li ch'a'ajkilal ut li na'leb' xe'ch'olob'aman chi ruheb'; jo' aj wi' ani reheb'
xsume xtuqub'ankiJ ru malaq li kiib' raqal ink'a' xesumen re jo' aj wi' ma
xe'xk'ul ru naq te'okenq laj chaq'rab' chi tuqub'ank. Malaq naq yal
xe'yeechiman reheb'. Naru naq chi kab'ichaleb' te'xkulub'an naq te'okenq
laj chaq'rab' chi xsik'b'al xyaalalil sa' usilal, ut wi kama'an nake'xk'auxla,
49
chi xjunil li kok' hu Ji reetalil li ch'a'ajkilal ut li hu xwaklesiman, Ji xch'utla
chi ru li kehok ib' sa' aatin, tk'anjelaq re xsik'b'al xyaalalil chi ruheb' laj
chaq'rab'.
Wi ink'a' natawman xyaalalil jo' wi' naq ink'a' te'xsume naq te'okenq laj
k'anjel chi ru chaq'rab', chi ru Ji 24 honal chi rix xsik'b'al li xyaalil sa' usilal,
yalaq ani reheb' li ka'pak'al naru naxpatz' re li raqleb'aal aatin, naq tye wi
li ach'ab'ank k'anjel wan sa' chaq'rab' rnalaq rnaak'a'; ut li aatin ha'in tento
rab'inkil rub'elal li ach'ab'ank k'anjel (xb'aanunkil li sahilal usilal chi rix li
ach'ab'ank k'anjel). Tento te'x sik xyaalalil chi ru 20 kutan wi ink'a'
minb'ilaq'eb' xb'aan li chaq'rab' chi xtuqub'ankil ru chi ru li chaq'rab'.
Naru aj wi' naq te'xpatz' chi ru li chaq'rab' naq te'xye wi li ach'ab'ank
k'anjel aajel ru xb'aanunkil rnalaq ink'a', rik'in Ji ch'a'ajkilal ha'in.
50
Xwaqxaq Xtasalil
• Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab'.
Li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal chi ruheb' laj chaq'rab', najala ru chi ruheb'
laj raqol aatin li nake'oken chi xsik'b'al xyaaJaJiJ sa· usiJal, xb'aan naq a jun
raqaJeb' aj raqoJ aatin ha'in, ink'a' chik nake'ch'olob'an na'Jcb', chi juna¡wa
b'an nake'xtuqub' ru li ch a'ajkilal.
Kiib' ru li na'lcb' n<1ru wi· xtuqub'ankil ru li ch·a a¡kilal chi jo'ka'in:
1) Naq nakana sa' xb'een li chaq'rab': naq kama'an xe'xk'a'uxla li kiib'
raqaJeb' Ji wankeb' sa' Ji clú'ajkilaJ, rub'elal chaq malaq chi ru naq yo
xsik'b'al xvaalalil sa' usilal, malaq ut naL1 napatz'man chi jo'ka'an naq ak
xe'xtikib' Ji ach'ab'ank k'anjl'J ut Ji chaq'rab' xsume naq us Ji ach'ab'ank
k'anjel. Ab'anan, naq xe·xsume naq Ji chaq'rab' ttuqub'anq re li ch'a'ajkilal,
tento naq te'xchap wi' chik li k'anjelak sa' Ji xna'ajeb' b'ar wi' xwan li
ach'ab'ank k'anjel.
2) Tento xb'aanunkil: naq Ji chaq'rab' xsurne naq us xb'aanunkil Ji
ach'ab'ank k'anjel ut ink'a' nawan xtuqub'ankiJ ru chi ru li xq'ehil naxye li
chaq'rab'; naq sa· xk'ab'a' 11 chaq'rab' ink'a' naru .,_b'aanunkil li ach'ab'ank
k'anjel; ul naq jo'q'e nak'uJ man naq Ji xk'ihaleb' laj k'anjel li nake'xtaaqi rix
li ach'ab'ank k'anjel ink'a' nakel1ulak kiib' roxjachaleb'.
Re naq ttiklaaq li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkiJal chi ru Ji chaq'rab', naq
nakana xb'aanunkiJ sa' xb'een li chaq'rab', eb' li kiib' raqaleb' li wankeb' sa'
ch'a'ajkilal te'xk'e resil chi ru li chaq'rab' b'ar w¿¡n Ji naJeb' ink'a' naxk\il
ruheb' jo' aj wi' k'aru li xe'xk'e wi' rib' sa· aatin. Tento naq te'xsik' oxib' li
51
te'a,Hm.,,_:¡ sa' xk'aiJ'.ú:b' li junq junq raqal ut te'xye b'ar tz'aqal naru te'xk'ul
xh::,,· ·· ,',f,1c¡ i .. 1.vdn xsik'b'al xyaalalil cl1i tento, eb' laj raqol aatin tb'oqeb'
J, '· .. ,;: ,,q,1lc-::i ut tc'xyilb li hu b'ar wi l:,,rnaaq resil k'aru li ink'a' naxk'ul
, ,.,- i; x1ii idcb'('iJ' ut k'c1ru Ji na'leb' xc\:surne xb'aanw,kiL
\''-.:e, h,i',1,, v•i' bj rago! aatin nake'uk rab'inkílcb' li xtaqleb' li ka'pak'alil,
ruru •1. q chi ¡unqa!eb' malaq cl1i ch'utch'uukeb 1-:t tp,1tz'oq chi ruheb' !aj
e,'·) :a, :;',mjé'l ut chi ruheb laJ k'anjcl li wankeb' sa' ch'a'a¡kílal chi rix li
::- ;1'lcl, ,:nir, ;'.tawb'al xy;:uJalil, llt ;1ra11 ,,¡ wi' naru xb'aanunkil sa' junpaat
L , ,;;q xy¡¡,, 1,,1;, n:2J,1q k';1' cí1ik 11 t-aim,inq naru aj wi' napatz'ok
CtL' i: Íl JW, '!i 1}jilal ch1 rix Ji k'anJl'Í ut li Tenq'ank sa' rahilal,
': -, , · 1
:,: ; r:: chJ ch<1dli;I chan tz'aqaJ ru n,1q ,.van xyaalalil Ji
,,:-.·; · :,·:· \', ·.vi' chi wank l1 raqok aahn.
, lli,,.i 1,·°':r, q ;dJ r:1qoJ c1;1l1n ,,;-1 ,.í,'ct.'n Ji ch ,1'.tjkilal, ttuqub' ru xjunes
\V1 l; :- p,,r/,irncJ, Ji \'-'dll chuqreLl'b' chi rix Ji xterq'usinkil Li xtojb'aleb'
n,., 1,,,¡ \;Cl1tj ankileb' sa· !1 rd!1ilal, ut naru na,,sumc chi xjunil malaq jun
, ,c·l1ab,i h p,:tz\)rn xtitz'onwb' ut nc1ru a¡ \VJ naxke Jédan k'a'aq' re ru cho'q
,t·r· fdÍ 11 nakc'xpatz'.
, i ·i 1.vi' xk;1naL' reetali! s,1' Ji hu ,1k re reh,H w1· li xrnnqal ru ch'a ajkibl
, :ki,, vv1' Ji titz :!L, (i na'k-b' xk'ech'ileb re· xtuqunb'c1nkil ru re naq chi
,)·,,.· :11 mk,i' c111k \\\'.Jkii1q ¡w1..1q ,ii·,,·,1¡J<.1lc1J :,ku1non h.i'in. Jo'ka'an aj wi',
·, n, Ji:,,,· ii J{aru ni,1c1k'a' s,1· li , h.1c¡'r,1t,· 1:1;1Jaq !i xyib',1! ru lJ chaq'rab'
'"'"\ ;1,.rn mal,1q ;1 ,kok'.iJ li ch,1q rc1!i di.;cli m,rn ch:1q re xtuqub'ankil ru.
l.i roatm li raqld, :1ai ,iatin hc1'1n nc1ru n,Hn'dún,rn rik'in Ji patz'ok chi ru
,,,,1", •.ni111,1J ru raqlcb'aJi ,utin naq chi w.rnq rismkil ,wankil Ji Xcllpb'anb'il
;1,1[,.1 ut n,1q n,1k'ujm;1n ,:h1 jo' k,i'in chi >..ju111l Ji l1u xch'utL1 naq'axtasiman
• c1 l l\~im!.1 l(.1qkb'aal re \\.ech'ois. d11 r¡;, 11 k'an¡cl ut Tenq'ank sa' rahilal
t>! .rnn lx.1qJ¡¡,¡ cl1,1q li ,1,1tir, cn1 ¡1mc111v,1. I1 ;...tuqub',mkil ru !; ch'a ;1jkilal
,~¡-;, ;-11 cl·,,11·,:,1:' 'entn -.',,' ,,rnunkil ,t-,',1.a11cl·,· Ji k ,1'pJk'alil chi ru Ji xq'ehil
\d<j,1b',111kd '1 ¡,,nlu th'::\',J ¡1m chil1,1b' rn\·b'enmkil.
52
Xb'ele Xtasalil
• Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel.
Li xcharnal ru naxik wi' li aatin ach'ab'ank k'anjel, narch'olob' naq ha'an
lijo' najtil nawan xkanab'ankil l1 k'an¡elak, elenaq sa' xch'ooleh' la¡ k'anjel;
naru nawan chi ru li ch,1q'rab' malaq ink'a' us chi ru li chaq'rab'. Naq
nawan xb'aanunkil chi ru Ji chaq'rab' to¡ tento xk'ecb'al reeta] ma yookeb'
chi xpaab'ankil chi xiunil Ji n'aJeb' naxch'olob' li Xchaq'rab'il li k'an1el sa' li
239 raqal. Naq nawan xyveb',1i naq 1nk a us xb aan 11 chaq'rab' ut eb' !aj
k'anjel ak xtikib'omeb', nak'eernan xkutan l,11 eechal k'anjel, ut chi maak'a'aq
junaq li ch'a'ajkilal sa' xlfren, naq tr,1q ru Ji xhuhul li Chapok k'anjel reheb'
!aj k'anjel li xelülan.
Naq nawan xkomoninktl ut xclúi()Lminkil ¡unaq Ji ach'ab'ank k'anjel yal
xtikihomeb', valaq ani rL·heb' J1 xaqab'anb'inb'ileb' sa' xyanqeb' !aj k'anjel ut
sa' xyanq laJ eechal k'anjeJ, n,1ru naxpatz' xk'a'uxl L1j raqol aatin chi nx naq
li na'lcb' ink'a· us ch1 ru !1 ch,1q'r,1b
Li patz'om ch1 ru la¡ raquJ aat1n tb aanuman sa· .,,J..'ab'a' ya] ¡unaq clúna
ch'a'ajkilal.
___ Laje' Xtasa_l_il __ _
• Raqok aatin chi nx li kok' ch'a'ajkilJl.
Sa' li raqok aatin chi rix JUn ch'a'ajkilal nak ulman sa' 11 k'anjel, jo' nak'ulman
chi ru yalaq k',1' chi raqok aatin, wan naq nake\vakli kuk' ch'a'ajkilal chi sa'
li xnimal li ch'a'ajkilal.
Li na'leb' ha'in ha'an li kok' ch'a'ajkilal' nMaj na>..\'C chi xjunil li k'a'aq re ru
li nacha! ch1 xtoch'b'al b a\'.Jq xsa' li r,1qok aatin, 111.arc sa' li xtikla1ik. chi ru
tz'aqal li xnirn,11 malaq s,1 xraqb'ai ru li r.1qok aatin.
Wi natawman ru naq li rc1qok aatin ha'an JU!l li valok q'e re xsik'b'al
xyaalalil li ch'a'aJkilal, twanq sa· qach',10! llclc1 wan k'a'c1q te ru kok'
ch'a'ajkilal nachiq'man chi sa 11 tento X\ 1ib'ankil ruheb', Rik'in li kok'
ch'a'a1kilal ha'in, na·a¡man xsikb'al xyaalaltl sa ¡unpaat re naq laJ raqol
aatin tsik' :x.na'lcb' li tlenq'anq re ch, xtuqub'ankil fLL
Naq nak'ulman chi jo'ka'in, li Xchaq'rab'il li Lrnjel naxch'olub' chan ru
xsik'b'al xvaalalil chi ruh'clal (haq ut \\'! ink,1' naru chi jo'ka'1n, lento
tc'sik'm,mq xvaalalil naq nawan li xc1qab ank aatin' li kok' ch'a'ajkilal naru
nake\vakli sa· xk'ab'a' aj vd li raqok aatm malaq 1alan wi' xvaalalil.
Li xpatz'man xb'eenwa ha'aneb ha'in: n,1q li ch'a'ajkilal maawa' rilom li
raqleb'aal aatin b'ar wi' n,1\1>..k. pc1t1 uk m,1laq maawil· li na'ajcj b'ar wi'
nah'aanuman 1·,1j li raqok ,1atin. ut ha'in tcnto xk'eeb'al reetal chi rub'elal
chaq, ab',rn w1· mk'a' ndk utun ch1 us, tento xtuqub'ankil ru chi ru li
xaqah'ank aatin ut li nawan xraqb'al ru li xhuhil lI chapok k'anjcl, nas1k'man
xvaalalil chi ru naq naw,rn xtuqub',rnkil ru li ch a'ajktlal re jun komonil.
Li ch'a'ajkilal ialan xyaalalil, ha'an naq natawman ch'a'ajkilal li naramok
xHaanunkil, naq ¡unaq naxpatz' risinkil rib' malaq naq ink'a' nak'eeman
xwankil laJ raqol t1atin. Ch1 nx Ji na'leb' ha'in, ch'olch'o naq jo'q e nak'ulman
junaq Ji clúna ch'a'ajkilal xkomon ha'in, c1ran ªI wi', chi ru li raqok aatin
tsikmanq xvaalalil naq tk'e rib' chi ruheb'
Yalaq chan rn, mk'a naru ri,i!,'aytl"~irnan li raqok aatin, re n.1q mk'a
tq·axman ru li xrurnaJ xvaalalil n.:¡q li raqu;... aatm chi rix li ch'a'a¡kilal sa' li
k'an1el tenlo ndq tsecb'anq xb'adnunkil.
Jo'ka'an b'i, re xtuqub'ankiJ ru 11 k.uh ch ,,'ajkilal ha'in, lento rab'inkileb' li
ani tc'a¡oq re .. lUJa' naq twanq .xtuqt1b'ankii ru "", junpaat. Sa' xk'ab'a' Ji
na'leb' naq tcnto xsccb'ankil li raqdk ,1,1t1n, naxaqab'aman 24 honal re
rab' mkil ii J tm pak' ali! u t tl'nto x vecb' al k. ,1ru tAaqliiq wi' chi ru 2.J huna]
nacha! chi ru ,,_
Ab'an<1n, sa xk.'ab .1· naq m,1,1k.c1 ,cl1au rab'1l, Ji xchaq'rab'il 11 k aniel,
na>..taqla xchapb'al Ji Xchaq'rab'iJ !1 Xjul('rnibi li Chaq'rab', re xsik'b'al
xyaaJalil ¡unJLmq chi ch'a'a¡kilai lh ii Kl)k' ch'a ajkilal ha'aneb' ha'in:
a) li na'lcb' nawan :,b'ccres11·,kil re' n,1q tch ,,1a,1q aní tz'aqal tk'uluq Ji
tumin n,lL} !aj k M1jeJ naxk'ul 11 kamk,
b) li raatin li chaq'rab' re xvccb'al juq e n,1wan sa' chaq'rab' malaq
maak a· ~;a' chac¡ rab' junaq li ach'a.b ,1nk k',mJel 'n,1laq junaq xkan,1b'ankil
Ji k',rnivl yal vuob',rnb'il xb'aancb' la¡ k'an¡vl;
e) li risinkikb' sa· Ji uchoch k'cL•b'i]d, re L1¡ k'anjel xb'aan laJ eechal
k'an1el, d) Ji x yccb'al naq traqmanq ru Ji xk ,,njclcb !aj k'anjcl ut li xp,1tz'b'al
naq te'k'ehe q wi' chik s,,' xk'anjeleb chi ri, naq ,wan 1unaq ch'a'ajkdal re
xpatz'b ,11 11aq tc'vi1h'aaq ni li xk'aiql'!l'h'; til
e) li xk'eeb'al resil chi ru li chaq'rab'.
Rik'm li na'leb' xch'olob'aman na'el nag kiib' paay ru li kok ch'a'ajkilal
ch olch'o ru sa' li Xchaq'rab'il li k'anjel, Ji kok' ch'a'ajkilal ak na'nookeb' ru
¡o· ¡; xraqb'al m li raqok aatin sa' xmaak naq maawa' xtiikal xb'eeresiman
ut naq nawan xb'aytasinkil li raqok aatin, ut li JUn chik ha'an naq
naciüc(aman kok' ch'a'ajkilal, xkomon li nawan xk'eeb'al sa' ruq li
Xchaq'rab'il Ji Xjolomilal li Chaq'rab', ut xjunes malaq ak reheb' wi' naq
nawan ~aqok 3atin chi rix. Sí1' xyanq li k'ila kok' ch'a'ajkilal ha'in wankeb'
l: n?, ,'é '·.íi (1.aq sa' li ka11,icl ut tento rilb'aleb' malaq xtuqub'ankil xjuneseb'
Jl', r,c ·l ;L.1wan xsik'b'al ru anL tk'uluq re Ji xtumin junaq ajk'anjel li naxk'ul
Ji kaink, :Jt Ji nawakli sa' 11 raqok aatm chi rix jun komonil, sa' xyanq ha'in
w;in ·¡ xyC"i:i)'aJ ,aati11 li chaq'rab' sa' xb'een naq Ji ach'ab'ank k'anjel malaq
li :.. T)Ob'a:,.kil rifJ'cb' laj k'anjel chi xkanab'ankil li k'anjelak, ut ha'in
maawa· xKo:-r.on li ch'a'a;kilal nachiq'man sa' junaq raqok aatin re jun chi
kcn;onil xb'aan naq wi yal yoob'anb'i] xb'aaneb', li raqok aatin maji'
nayo()b'aman, ut naq li chaq'rab' naxye naq us xraqb'al xwankil li xhuhil
li chapok k'anjel naq wankeb' chik sa' li ch'a'ajkilaL Naq nak'ulman chi
¡c.'ka'in, ha'an jun ch'a'ajkilal Ji xchiq'man sa' Ji raqok aatin, ab'an maawa'
Ü,ln1on ii xrnmal Ji ch'a'ajkilal, xb'aan naq maawa' xk'anjcl Ji chaq'rab'
xyeeh'al ma us malaq ink'a' us chi ru Ji chaq'rab' naq te'isiiq sa' xk'anjeleb',
xb'aat1 n,1q ha'in xkomon li xnimal li ch'a'ajkilal, ya! b'an na'is1man resil
naq us xraqb'al xwankil Ji xhuhil li chapok k'anjel ab'an Ji na'leb' ha'in
jalan wi' xyaalalil naq na'el chaq sa' Ji raqleb'aal aatin.
Li xb'ehil xnawb'al ma Ué- malaq inka' chi ru li chaq'rab' naq wan junaq li
ach'ab'ank k'anJel, ch'olch'o sa' li Xchaq'rab'il li Xjolomilal li Chaq'rab' (135-
140 raqal). Naq nawan roksinkil li xhuhul chi ru !aj raqol aatin naxtikib'
li xk'anjcl rik'in xb'oqb'aleb' li jun raqaleb' chik Ji wankeb' sa' li ch'a'ajkilal
(ha'aneb' li xe'xyoob' li ach'ab'ank k'anjel) chi ru kiib' kutan. Naq
nasumeman rab'inkileb' "ª' Ji chaq'rab', nake'yalc' rix chi ru oob· kutan (394
raqal re Ji Xchaq'rab'il Ji k'anjel); ut natuqub'aman ru oxib' kutan chí rix
xraqal li xyalb'aleb' rix.
56
_____ Xjunlaiu Xtasalil ___ _
11 Ch,h ru n.inume' li raqok aatin chi nx . '" I' h' I 'k'l J ; n t 11 c,1 1na e a ªJ 1 a •.
:~: L':m¡t·; ii.. in :1;ií1: ,J t:ll• l -,inKil rik'in li xhuhil jun li ch'a'ajkiJal 226-89
tajlil, x:- "1 /' ; __ 1ih'.1 1 ,_,,¡, ok -. :1 sa li xkab' raqlcb'aaJ aatin ch1 rix li k'anjel
'.il .: Tt·tto ili 1 , "éi rahtlal. ' · [1 ,b·l~Cn na'ajej b'ar wi' wan li tumin, chiq'b'il
chaq xb'd,in XrnuL1rnil fl' lr f,,,narrnt Wa_temaaJ chi rix li lenq'ank sa' Rahilal
sa' xb'ecneb' la¡ jolominell'b re Jaj k'an¡el li yookeb' chi k'anjelak aran.
I. Na,¡ 11 Xmob.mil li Tcnarnít Watcmaal chi rix li Tenq'ank sa' rahilal
xhítok chi ru li cluq'rab', xvc naq la¡ k'anjelcb' ke'xk'c jun Ji xhuheb' b'ar
wi' nakc'xp,1tz na;:ib',1] Ji k ;i';1q re ru cho'oq rchcb' ut li hu ha'in toJ yo raj
,, l; ilb'.:-d rix, ab ,111,rn, eb' lc1J k'an¡eJ, Ji nakc'xpc1tz' naq te'lerq'usiiq xtojb'aleb',
kc':\;·oob' li achc1'ab'ank k'anieJ chi ink'a' xc'xk'e s~1· ajl Ji naxye li chaq'rab'
sa' li yiib'anb il xb'aaneb' Jaj yiib'ancJ chaq'rab' 71-86 ra¡liJ jo' ajwi' li naxye
li Xnimalil ru chaq'rab' re li qatenamit Vvatemaal Re naq tk'utunq chi us
11 xpcilz'or11c!.1'. xpalz' naq Jaj raqol aatin thuJaq chi iiok sa' Ji na'ajej b'ar wi'
wank,,h' la] k'anjcl, xk'ut aj wi' li raatincb' laj k'anjcl jo' li xyehomcb' re laj
xokoleb' esil chi tz'iib'anb'il 10' li r(1,üineb' xe'xyc sa' Ji ab'ib'aaJ esil, b'ar wi'
xpuktas1m.:m rcsil k'aru li ,·o xk'ulb'aJ li b'anleb'ac1l re li Molan ªI Tenq' sa'
Ji R;1L1hl llar ,vi \Viln li Zh h'ob'ank k'anjcl.
XL/aar1,Z1 chi ru L1; r,.l]l'l ,,,:,rn naq ttclú1tub' ru chi xjunil li xhuhul li
cha'ajki]al, xk\ilb' d Ji hu '<k'ud,esin re naq hc1',m naru nachaq'ok chi rix
naq te'xkul li xp,:lt/omcb' chi r1\ n;iq Ji ach'ab'c1r1.k k'an1el xe'xyoob' moko
wan ta ~;a· ch,,q'nb' ut vuc1k,0b' xdúloLrninkiJ ,b'a,rneb' laj k'anjeJ sa' li
MoJamil re Ten,1..:¡ .:mk '.·a· rahil.Jl. kut·.l·'°cmb ilcb' rib' re xjolominkil sa' jun
57
ch'ina molan ak re wi' li ch'a'ajkilal ha'in, xpatz' aj wi' naq che'ab'iiq li jun
raqaleb' sa' li xq'ehil naxk'e li chaq'rab'; naq naru nak'utb'esirnan chi xjunil
li nak'utb'esin re li ch'a'ajkilal ch'olch'o sa' Ji xhuhil Ji hitok, naq te'xik chi
ilok laj oqol aatin, chi muqmu b'ayaq re xk'eeb'al reetal naq wan li
ach'ab'ank k'anjel \'al yoob'anb'il xb'aaneb' ut naq li na'leb' ha'in naru
naxk'eheb' sa· ch'a'a¡kilal li yaj; ut, wi naxsurne malaq ink'a', wi laJ raqol
aatin naxw naq us xbaanunkil, t-clq xhuhil b'ar wi' tyeemanq naq li
ach'ab'ank k'anjel vookeb' aran, ink'a' us cho'aq re li chaq'rab' ut tento
tc'xto¡ xmdakeb' laj ¡olominel cb'.
Li raqleb'aal aatin xtikib' xk'anjel rik'in xch'utub'ankil ru li k'ila hu
chi rix 11 p,ltz'om, xk'u]e' xk ab'a' li ani xhulak chi aatinak chi rix, xtz'iib'aman
rcetalil b'ar naru nakc'xk'ul xhuheb'; ut xsumcman xb'eeresinkil li hu sa'
xyanq li kok' ch'a'ajkilal, oksinb'il xb aan laj ¡olominel ut jun li ruuchil li
\1olam re Tenq'ank sa' Rc1hilc1!; xe'b'uqe' chi aatinak laj jolomineleb' re laj
k'anjel, sa' Ji Molam re Tenq·ank sa Rahilal, chi ru li kiib' kutan, ¡o' a¡ wi'
xe'xk'ul ch1 xjunil li k'a'aq re ru xyeechihumeb' re xk'eeb'al reetal naq yo chi
uxk li ch'a'ajkilal.
3. Li i'V1ulan1 ajtenq 1
sa' li Rc1hila} xpatz' chi ru li chaq'rab' naq hvanq
xyalb al nx li raatineb' chi nx Ji ch'a'a¡kilal, xb'aan naq ink'a' xch'oola ru li
rab'inkileb laj k'an¡el.
"±. L1 raatin,-b' !aj raqol ,,atin xsume' ut xk'c chi xvaJb'al rix Ji raatincb'
chi rix li ch'ina ch'c1'a1kilal chi ru uob' kutan.
:i. L1 Molam re Tcnq'ank sa Rahilal XH:' naq Ji k'a'aq re ru chi na'leb'
xvecclu 1 re nc1q tch'oolaaq ru Ji ch'a'a1kilal, te'xk'ul xb·aan naq ak ch'olch'o
chi ruheb'.
o. i ,1 rc1qk-b',,,-tl dat111 X\l' n,,q ak ,k'ul chi x¡unil Ji na'leb' ut li k'ila hu
11 X\'L'l'chihonwb' ¡n· li li hu ,viib'aman b'ar wi' xk,rna resil naq eb' laj k'anjel
vookeb' chi l11lank.
58
7. Li raatin li Raqleb'aal aatin \.ch oola ru chi jo'ka'in; jo' naxk'utun
rik'in chi xjunil li xhuhul, naq eb' Jaj k'an1el ke'xtikib' li ach'ab'ank k'anjel
chi maji' ch'oich'o ru li xna'leb'eb' rik'in li chaq'rab'. Sa' li 116 raqal re li
Xnimalil ru Chaq'rab' re Ji Tenamit Watemaal naxye naq wan li sahilal
usilal cho'q rcheb' !aj k'anjcl chi ru chaq'rab' naq te rach'ab' li xk'anjeleb'.
Li sahilal usiL1l ha'in naru xsahilankil ka'aj wi' jo' naxye li chaq'rab' ut
ink'a' naru naxk'ehcb' sa' rahilaJ Ji k'ila tenamit. Li raatin li Raqleb'aal
Aatin naxyc chi 1u'ka'in: naxsume naq 11 ch'ma cl;'a'ajkilal ha'in ink'a' us chi
ru li chaq'r¿¡b !1 \·al yoob anb'il ut ch'oolaninb'iJ xb'aaneb' laj k'anjel sa' li
Molam re Tenq'ank sa' Rahilal, ch1 kuub'anb'ilcb' rib sa' ¡un clúna mola;!
naq ak xch'ooL, ru n.iq 11 ach'abank k'an1cl xc·xti·aanu ink'a' us ch1 ru li
chaq'rab', naxke juri ma\· kutan re 11 xjolornikeb' li Molan re Tcnq'ank sa'
Rahilal, re naq wi 11c1raj, traq ru li xhuhil Ji chapl>k k'anjel reheb la¡ k'an¡el
xe'hilan, ka'a¡ wi' tc'kan,1,Ü, Ji \"l'cb'il sa \b·eencb' naq rnaak'a' risinkilcb',
vvi' ch'olch'o ru m,1laq map', ,1b ,111 xb'Pt'rn,·a twanq raqok aatiri chi rix li
xraqb'al ru li xhuhulcb' \L' ,cha,.¡· w1· xkan¡eleb'.
8. Chi x1unil iI hu xq axt.1siman sa ruq' li xkab'iJ raqleb'aal aatin re
patz'ok usilal ch1 nx 11 k ,m¡cl ut Ji tl'nq'anq sa' Rahilal, ut cb' Ji jun
ch'uuteb' aj r;1q<ll c1,1l1 \L' ,ye chaq raatm chi jo'ka'in: "naxk'e xwankil li
,b'een na'leb' wan sa· Ji xhuhul li xc1qab'c1nk a;1t1n, b'ar wi' naxye naq ink'a'
us ch1 ru Ji chaq'rab' naq \l'.\b'ac1nu 11 ach'ab'ank k'an¡l'l ut ink',1' nake'xk'ul
ru li xkab' Ji na'leb' Ji na\.\'l' 11,iq chi ru ¡unrn,1\· kutan naru naraqman ru
Ji xhullt'b' xchapomcb' w1 xk'an¡elch', xb·,1an naq li aatm ha'in naab'al
naxram ut ink·a· n;1xclúllob anilwb' ,,¡ k'anjel \l'hilan".
9 Li raqlcb'c1al aatin X\'L' raatm naq chi pa,1b',1aq
Chi ru li k'anjel ha'm, ka'a¡ wi' !a¡ vechal k'anjel .\-aatin<1k, li xk'c chi ru laj
:·,1qp] aatin ju11 s11r chi kuk h11 ,kL•Pton li napuktasi:11an wi' 11 L'Silal chi
tz'i1b ,1nh'il ut fl'ctilil 11 :-.11inqc1l rt1 n,1 IL'h' xc',nums: xyeeb',1! .s,1 eb' Ji
pukt.1"1b a,11 ,1atin J1J sa· li Lu.lan mu. b'ar wi' xk'utun tz'acpl re ru li
ac'h'.1b'ank k ,mjl'l \b'aa11d1 L11 k',rn¡l'I 11 wc1nkd1 -,c1· Ji Xmulamil re li
59
Tenamit Watemaal chi rix li Tenq'anq sa' rahilal, ha'aneb' ut eb' li xiqut eb'
li teelomeb' li nake'tenq'an reheb' laj b'anonel, ut ha'ineb' maajunwa ke'xke'
resil li xna'leb'eb' chi ru chaq'rab' jo'ka'an naq xseeb'an xk'ulb'al xb'aan li
chaq'rab' li xhitomeb' laj jolominel re li k'anjel wi x-uxman raj roksinkil li raqok aatin chi ab'inb'il naq toj xe'xk'ul raj ib' li ka'pak'alil sa' li ab'ink rik'in
li xr,a'leb'eb' li junjunq, li raatineb' !aj raqol aatin jwal seeb'an raj wi' chik
ru.
Arin nak'utun naq moko kiwan ta xk'eeb'aleb' xna'leb' chi us !aj k'anjeleb',
I• xn; 1·1an ra1 ;:yeeb'al xb'aaneb' wi ta raj x-ukx li raqok aatin chi ab'inb'il ut
chi ruheb· li tenamit.
60
Xtusulal li aatin
Xhuhul: ha';:m ha'in jun Ji hu b'ar wi' natz'iib'a;11an chi tustu ru, chi xjunil
Ji nak'ulman sa' xvanq la¡ k'anjcl ut laj ccchal k'anjel naq nake'hulak chi ru
laJ raqol aa tin.
Ajb'aanuhom re: ajtilz'oncl.
Q'axtasink: ha'an jun Ji hu b'ar wi' nakana rcetalil Ji xtitz'om !aj k'anjel naq
nahulak chi ru junaq aj-ilol k'anjel.
Patz'ok: ha'an li patz'ok na'uxman chi ru junaq xnimal ru raqleb'aal aatin
re naq tnumsi rilb'al Ji aatin naxxaqab' laj raqol aatin chi rix junaq
ch'a'ajkilal.
Nat'ok povanam: ha'an raatin junaq ajraqol aatm re naq junaq povanam
ink'a' tq'axonq sa' plarul tenamit.
Yiib'ank ib': k'chok ib' sa' aatin re naq inka' t-uxmanq li raqok aatin malaq
li tz'ilok ix.
Ab'ink: hulak chi ru la¡ raqol aatin.
Xwankil li chaq rab': li tenlo xpaab'ankil
K'ehok ib' sa· aatin: ha'an ii nake'kana wi' Ji wankeb' sa' ch'a'ajkilal re
xraqb'al ru li tz'ilok ix rnalaq li raqok aatin sa' xk',1b'a' naq k'celúJeb'
xna'lcb' xb'aan laj raqol aatin.
61
Raatinul li chapok k'anjel: jun k'ehok ib' sa· aatin sa' xyanq kiib' chi
poyanam re xb'aanunkil junaq k'a'aq re ru ut re xq'axtesinkil junaq k'a'aq
re ru, ut aran na.chal li k'ulub ei ut Ji ten to sa' xb'eeneb' chi ka'pak'al.
Xk'ulub' povanam: ha'an jun ch'uut chi na'leb' malaq chi chaq'rab' rik'in
,vi' nawan xkuJb'al rix Ji yu'arm'i, Ji k'aru na'el sa· Ji clúiolej xb'aanunkil, Ji
ile'k xb'aan Ji chaq'rab' ut Ji xloq'aJ Ji povanam junjunq.
Titz'ok: hu rik'in vvi' natikla Ji tz'ilok ix sa' ch,,q'rab'.
lsink: xraqb'aJ ru xk'anjel ¡unaq poyanam, elenaq sa xch'ool !aj eechal
k'anjcl.
Xb'aanunkil: ha'an naq tento >-.paab·ankil Ji ra,1t111 la¡ raqoJ aatin rnalag
lento xpaah'ankil li raatin nJxxaqJb' re 'dojb'J! 11 maak.
Nat'ok k'a',1q rl' ru: raatin la¡ raqol ,1atm nJq li ka· re ru junaq poyanam
naru nak'ecman ch1 k'a\·iik rl' xtojb'JI 11 k'aru xtencb'aak sa· xb'ccn.
PatZok s,1 xq l'i,1! li raquk ,1at1n: kulok 1b'
· Ch'utch'uukil hu: ,tusub'ankil ru li k'ila hu rik in ,vi' nJk'ub'la ru li tz'ilok
IX.
Xaqab ank aatin: ha'an li aatin nJclúiol.1 \\'i' rn li to¡ok maak.
Wech ok chaq·rab': ha'an xchaq'b'cnkil raatin la1 raqol aatin.
Xk'ajkamunkil Ji kutan: h,i'an 'dojh'¡¡J jun po li tojlcb' chi ru Ji junq jung
chihab' xk'an¡elak laj k'anjcl li tenlo xb'aanunkil 1~aq na'isiik sa xk'anjel chi
n1aa¡un xrnaak.
L.r,'ilok ix: kiL1 k',mjd naw,rn xb'aanunk1l re n,1q laj raqol ,1atin tn' raatin
ch1 rix ¡unaq ch',1 c1¡kilal.
62
B'ir,)k i>..: xcl1',1loh'ankil jo'k'ihal li tojok twanq veeb'il chaq xb'aan laj raqol
aatin.
Taqli hu: ha'an naq nawan xyeeb'al resil rcheb' wankeb' sa' ch'a'ajkilal chi
ru chaqrab li xk'a ux ut li raatin laj raqol aatin.
A¡-eechal k';mjl'I: ha'an jun chi povanam malaq jun chi molam li naxsik'
junaq malaq naab'al ajk'an¡eleb' chapb'ileb' rik'in xhuhul li Raatinul li
Chapok k'an¡cl.
Toj: ha an li xk'ihal li turnin natojman re ¡unaq ajk'anjel, taqlanb'il xb'aan li ch¡:¡q'rab' malaq raatin L,j raqol aatin.
Ajlab': li arn mk a· naxk'ut chaq rib s,,· xq'ehil li tz'ilok ix ut ak b'oqb'il chaq
xb'aan li chaqrab'
\wcchb'al 11 t1tz (lk.: ha an naq nawan xpatz'b al naq li titz'ok t-isiiq sa
xb een li ani ti tz' ib' il.
K'ajkamunk: tojleb.
Xtz'aq li kutan: tojleb' xb'aan li k'anjt'I nab'aanuman.
Xaqab'ank aatin: xk'a'uxl ]aj r¡¡qol aatin rik'in wi' naraqe' li tz'ilok ix.
K'anwl: xch'oolaninkil jun¡¡q k'¡¡n¡el re jalan aj e, ut laj eechal re li k'anjel
nataqlan sa' xb'een laj k'anjel, re xsik'b'al xtumin tq'ax wi' li kutan junjunq.
Ajk'anjel: ¡un chi povanarn naxk.e rib chi k'anJl'lak rik'in laj eechal k'an¡el,
rik'in, 11 :x.metz ew malaq rik'in li xk'a'u:x.l, malaq sa· kiib' ru, chapchookeb'
rib' xb'aan !1 Xhuhul Rac1l111ul li Chapok k'anjel.
Re kolok: xk(i!b'aJd, n:x. iaj k'an¡el rik'in Ji xchaq·rab'il li k'an¡cl.
Xtusulal li hu xpatz'man xsa
Agume Ccdoy, M. (1973). Derecho Procesal Civil. (lera. ed.). Guatemala: !.:>:ii:,,.,na, .. _:niversitaria
(1976). Perspectivas de la Oralidad. Septem Partitarum.
Cuatem? 1,1: Editorial de la T1p~)grafía Nacional.
,:,_ Icalá-Zamora, L.; Cabanellas, C. (1976) Tratado de Política Laboral y
Social. Tomo II. (2da. ed.). Argentina: Editorial Heliasta, S.R.L.
Alonso Olea, M. (1981 ). Derecho del Trabajo, sección de publicaciones.
(7ma. ed.). Madrid: Universidad de Madrid, Facultad de Derecho.
Barajas Montes de Oca, S. (1983). La Huelga, un Análisis Comparativo.
(lera. ed ) México: Editorial Electrocomp.
Cabanellas, C. (1976). Diccionario de Derecho Usual. (10 ed.). Argentina:
Editorial Hehasta S.R.L.
Chicas Hernández, R.A. (SF). Apuntes de Derecho Procesal del Trabajo.
Guatemala: Editorial Gráficos P&L.
De la Cueva, M. (1984). El Nuevo Derecho Mexicano del Trabajo. (3era.
ed.). México: Editorial Porrüa S.A.
Digesto Constitucional, Revista del Colegio de Abogados, Guatemala,
1978.
64
65
Lic. Gonzalo de Vilb, SJ. Rector
Licda. Guillermin<1 Herrera Pei'la Vicerrectora Cener.1 l
Dr. Charles Joseph Beirne, SJ. Vicerrector Académico
Lic. Jorge Aráuz AguilM Vicerrector Administrativo