guillermo putzeys urigüen

91
Ko'xib' na'leb' chi rix li raqok aatin rik'in li xchaq'rab'il li k'anjel Cho'q re laJ Jalol aatin chi ru II chaq'rab' Guillermo Putzeys Urigüen Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales Universidad Rafael Landívar Guatemala, 1998 Instituto de Lingüística

Upload: others

Post on 05-Nov-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Guillermo Putzeys Urigüen

Ko'xib' na'leb' chi rix li raqok aatin rik'in li xchaq'rab'il li k'anjel

Cho'q re laJ Jalol aatin chi ru II chaq'rab'

Guillermo Putzeys Urigüen

Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales

Universidad Rafael Landívar Guatemala, 1998

Instituto de Lingüística

Page 2: Guillermo Putzeys Urigüen

..,

Ko'xlb' na'leb' chl rlx II raqok aatln rlk'in II xchaq'rab'il II k'anjel

Cho'q re laJ Jalol aatln chl ru II chaq'rab'

Guillermo Putzeys Urigüen

Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales

Universidad Rafael Landívar Guatemala, 1998

Instituto de Lingüística

Page 3: Guillermo Putzeys Urigüen

,, Li xk'uub'ankil ut Ji xpuktasinkil Ji ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq'aal Ji MISEREOR.

La elaboración e impresión de este texto fue posible gracias al apoyo financiero de MlSEREOR.

Xtusulal: / Colección: Xch ·uutal: / Serie: Xna'ajil: / Área: Aj jolominel xtusulal: / Directora de Colección: Xe'tz'iib 'an re: / Autor: Aj puktasinel : / Editora : Aj jalol ru aatin: / Traductor: Aj yiib'om eetalil: / Diagramador:

Hu re tzolok, rajlil 8 / Textos Académicos, No. 8 Q'eqchi', rajlil 7 / Q'eqchi', No. 7 K'ulub' em, rajlil 5 / Derecho, No. 5 Guillermina Herrera Peña Guillermo Putzeys Urigüen Ana María Palma Pedro leal Rolando Chacach Catú

© Xnimal ruhil Tzoleb'aal Rafael Landívar. Guatema la, 1998. © Universidad Rafael Landívar. Guatemala, 1998

Page 4: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal xsa'

Roksinkil li k' anjel .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . .. . . .. .. . . . . . .. .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 6

Xb'een Xtasalil

Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel ...................... ... ....................... .. ........... 8

Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li

tenamit Watemaal ...................................... .... .. ......... ... .................... ... ....... .... 9

Xkab' Xtasalil

Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel .............................. 20

Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a'ajkilal natawman

sa' li k'anjel .............. ....... ...................... .......................................................... 21

Rab'inkil li tz'ilok ix ......................................... ... ...... ................................... 27

Li kolok sa' li tz'ilok ix ......... ................... .................................................... 28

K'ehok ib' sa' aatin...... .... ........ ...................................................................... 30

Xk'ulb'al xkomon li hitok ................ ... ... .. .......... .......................................... 30

Xaqab'ank aatin .......... ..... ............. ... .......... ...... .............................................. 31

Xwech'b'al xsa' li chaq'rab ' .................................... ... ................................... 32

Rox Xtasalil

Xtz'ilb'al rix jun li ch'a'ajkilal ....................... .... ....... .... ....................... ... ... .. 34

Xka Xtasalil

K'ehok chi tojok maak ........................................... ............ .......................... 41

Ro' Xtasalil

Tz'ilok ix re jun komonil ... ...... ....... ................... .. ...... ..... ...... . ...................... 43

Xwaq Xtasalil

Page 5: Guillermo Putzeys Urigüen

Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45

Xwuq Xtasalil

Li raqok aatin re jun komonil .................................................................... 48

Xwaqxaq Xtasalil Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' ............................................. 51

Xb'ele Xtasalil Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel ..................... 53

Laje' Xtasalil Raqok aatin chi rix li kok' ch'a'ajkilal .................................................... ... 54

Xjunlaju Xtasalil Chan ru nanume' li raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal......... 57

Xtusulal li aatin .......................... ................................................................ ... 61

Page 6: Guillermo Putzeys Urigüen

Roksinkil li k'anjel

K'ila paay ruheb' li rala! xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun laj ralchoch'. Chi qajunilol li ralal xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li

qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi

xjunil li qab'aanuhem ut eb' li qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li

qana'aj junjunq.

Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj Watemaal naq nake'hulak chaq sa' li raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran ink'a' chik nak'anjelak li raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut

nacha! xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' laj jalol aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' laj jalol aatin te'xnaw chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' li ink'a' nake'aatinak sa'

kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa' eb' li k'ila raqleb 'aal aatin chi chaab'il re xtuqub'ankil ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.

Jo'ka'an ut naq li ch'ina tasal hu ha'in, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal l! ru aatin, naxsik': e

a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalol aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil

li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il li qatenamit;

b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjelak;

e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila

na'leb' naxtz'aama xb'aanunkil; ut

6

Page 7: Guillermo Putzeys Urigüen

d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib'

li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.

Sa' li tasal hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalol Aatin chi ru chaq'rab' tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru li xk'anjel, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw xk'anjel li chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' li ink'a' nake'xnaw li kaxlan aatin naq li chaq'rab' tz'aqal xb'aanu li xk'anjel xb'aan naq ha'an jun li

sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.

Laa'in nawaj naq li ch'ina tasal hu ha'in tk'anjelaq re xtawb'al ut xk'eeb'al xloq'al li poyanam junjunq, uy ta jalaneb' li xxe' xtoonal, ha'aneb' aj wi' jun sa' xyanq li tenamit Watemaal ut tento naq te'ile'q xb'aan li chaq'rab' chi maak' a' xtz'eqtaanankileb'.

7

Page 8: Guillermo Putzeys Urigüen

Xb'een Xtasalil

• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.

Li aatin "K'anjel" naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:

a) ha 'an jun yalok q'e naxb'aanu li poyanam, rik'in li xjunxaqalil malaj

rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malaq sa' kiib' ru, re xq'axb'al li kutan;

b) ha'an chi xjunil li k'a'aq re ru nab'aanuman ut tente xk'ajk'amunkil

chi tuminal, sa' xk'ab'a' Ji ru Ji k'anjel, sa' xk'ab 'a' jo' najtil nawan xb'aanunkil

malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'anjel nak'utun chi ru.

Kiib' ru naq wan li na'leb ' ha'in sa' xyanqeb' li poyanam, jun re xsik'b'al

xtuminal Ji k'a'aq re ru natitz 'ok chi ru; ut Ji xchaq'rab'il, li nach'olob'an re

Ji xk'ulub', li tente sa' xb 'een ut li cha'a'jkilal nacha! chi rix laj k'anjel jo'

chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il Ji k'anjel.

Chi ru li chaq'rab' naru nach'olob'amon naq li "k'anjel" ha'an xch'oolaninkil

junaq k'anjel re jalan, sumenb'il chaq chi kab'ichal, b'ar wi' jun reheb'

nataqlan malaq yaal re sa ' xb 'een Ji jalan, chi ru Ji jo' najtil nawan junaq sa ' ruq' laj eechal k'anjel, sa ' xk'ab'a' naq twanq xtojb'al malaq xk'ajkamunkil

xb'aan li xk'anjeP.

Li k'anjel nim xwankil sa' xyanq li tenamit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li k'anjelak chi jo'ka'in nawakli Ji tenamit chi junil.

1. Alcalá-Zamora , Luis; Cabanellas , Guillermo. Tratado de Política Laboral y Social. Tomo II. Editorial Heliasta S.R.L. Argentina. 2a. Edición 1976, Pág. 46.

8

Page 9: Guillermo Putzeys Urigüen

• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.

Arin sa' li xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li k'anjel chi ru li chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel ut naxch'olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in, xb'aan naq xk'eeman sa' ajl chi xjunil li x-ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och'

ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit Watemaal, ut kik'ulman chi jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'eeb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an, chi rix naq kiraqe' xb'eeresinkil li tenamit xb'aaneb' li b'ihom.

Sa' li xnimalil ru chaq'rab' re li tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnimla Tasalil xsa' naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:

a) li naxch'olob' chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut

b) li naxch'olob' k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi xjunil.

Chi ru li kiib' tasal ha'in, nawan xpatz'b'al li k'anjel. Chi ru li xb'een xtasalil, nayeeman naq li k'anjel ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb' li junjunq chi poyanam2• Re xkolb'al rix li tenamit tento naq twanq li k'anjel cho'aq reheb' li ralal xk'ajol junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' li k'anjelak3 sa' xb'een li poyanam junjunq ut natusub'aman ru chi xjunil li sahilal usilal li tento twanq xb'eeresinkil sa' li xchaq'rab'il li k'anjel li nachal chaq sa' xyanq li xchaq'rab'il li k'anjel chalenaq sa' ruuchich'och' ut sumenb'il

2. Artículo 43, Constitución Política de la República de Guatemala: "Se reconoce la libertad de industria, de comercio y de trabajo, salvo las limitaciones que por motivos sociales o de interés nacional impongan las leyes".

3. Jbidem, Título /J, capítulo JI, sección octava, artículos del 101 al 106.

9

Page 10: Guillermo Putzeys Urigüen

xb'aan li qatenamit rik'in li Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut

li Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.

Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel li xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:

1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru

xb'aanunkil jo' wi' naq chaab'ilaq li xk'ajkamunkil re naq sa twanq laj k'anjel ut li xjunkab'lal;

2) junnaqikaq xtz'aq malaq li xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani chik;

3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu, tojb'ilaq chi tuminal xkomon li nab'eeresiman sa' xyanq li tenamit;

4) maak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' kama'an

taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab';

5) txaqliiq li tojleb' jwal kub'enaq naru natojman;

6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;

7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;

8) twanq li hilank chi tojb'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;

9) twanq xtojb'al xmaataneb' sa' ralankil;

10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li

maji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';

11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'

tz'aqaleb' re ru;

10

Page 11: Guillermo Putzeys Urigüen

Li xk'uub'ankil ut Ji xpuktasinkil Ji ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq'aal li MISEREOR.

La elaboración e impresión de este texto fue posible gracias al apoyo financiero de MISEREOR.

Xtusulal: / Colección: Xch 'uutal : / Serie: Xna 'ajil: / Área: Aj jolominel xtusulal: / Directora de Colección: Xe'tz'iib 'an re: / Autor: Aj puktasinel : / Editora : Aj jalo! ru aatin: / Traductor: Aj yiib 'om eetalil: / Diagramador:

Hu re tzolok, rajlil 8 / Textos Académicos, No. 8 Q'eqchi', rajlil 7 / Q'eqchi ', No. 7 K'ulub ' em, rajlil 5 / Derecho, No. 5 Guillermina Herrera Peña Guillermo Putzeys Urigüen Ana María Palma Pedro leal Rolando Chacach Catú

© Xnimal ruhil Tzoleb'aal Rafael Landívar. Guatemala , 1998 © Universidad Rafae l Landívar. Gua temala, 1998

Page 12: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal xsa'

Roksinkil li k'anjel ... .... .... .......... ... .... .. ..... ....... .... ..... .. ..................... ... ........ ... . 6

Xb'een Xtasalil

Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel .. ... ..... ........ .. ....... ... .. ....... ........... ... ..... ... 8

Li xwankil li k'anjel chi ru Ji k'ila chaq'rab' re li

tenarnit Watemaal ..... ... ..... ... ......... .. ..... ... ... .... .... ........ ... ......... ....... .... .. ..... ...... 9

Xkab' Xtasalil

Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel ... ... ... ..... ... ............ . 20

Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a 'ajkilal natawman

sa' li k'anjel .. ......... .. ..... ... ... .. ..... ....... ... ... ...... .. ... .. ... .. .... ..... .. ..... ... .. .. ............ ... . 21

Rab' inkil li tz' ilok ix ... ....... ... ........ .. .. .. .. .. .. ....... ............. .. ... ................ ... ....... . 27

Li kolok sa' Ji tz 'ilok ix ... ......... .... .... .. ... .... .. .. ... ..... .. .. ........ .... ...... ... .. .. .. .. .... .. 28

K'ehok ib ' sa' aatin ... .. ... ... .... ...... ...... ........... ..... .. .. .. ... ... ...... ... .... ...... ..... .. ... .... 30 Xk'ulb 'al xkornon li hitok .............. ... .... ... ..... ... .. .... .. .. .... ..... .. ..... .. .... ...... .... .. 30

Xaqab'ank aatin ...... ..... ... ... ... .. .. ....... .. .. ... .. ................ .. .......... ..... .... ... ............. 31

Xwech'b'al xsa' li chaq'rab ' ... .. .... .... .... .. ... ... ........... .... .. ..... .... ....... .. ....... ... .. .. 32

Rox X tasalil

Xtz 'ilb'al rix jun li ch'a'ajkilal .. . .. ..... ... .. ..... ... .. ... .......... ... .... ... .... ...... ....... .... 34

Xka Xtasalil K'ehok chi tojok maak ..... .... ..... ....... .. ........... .... ..... ........ .... .. .. ...... .... .. .... ... ... 41

Ro ' Xtasalil

Tz'ilok ix re jun kornonil .... .. .. ...... ....... ........... ..... ...... ........ .... .. ..... ........... .... 43

Xwaq Xtasalil

Page 13: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal xsa'

Roksinkil li k'anjel .. .... ..... ...... ...... .............. ...... ...... .... .................................... 6

Xb'een Xtasalil

Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel ...... ..... .. ............. .......... ... ....... .. .......... ... 8

Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li

tenamit Watemaal ...... .... ....... ................ .. ................. ................................ .... .. 9

Xkab' Xtasalil

Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel .............................. 20

Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in Ji ch'a'ajkilal natawman

sa· li k'anjel ............................................. ... .. .. ................................. .. ....... ....... 21 Rab'inkil li tz'ilok ix .................... ...... .. ....... ... ..... .... ...... ... .. ............... ... ... ... ... 27

Li kolok sa' li tz'ilok ix .. .. ... ...... .. .... ... .. ..... . .... . ........ .......... .. ........ ....... ......... . 28

K'ehok ib' sa' aatin ................................ .... ................. ......... ............... ........... 30 Xk'ulb'al xkomon li hitok ....... ... ... .......... ........ ............ ................ .... ...... ... .... 30

Xaqab'ank aatin .... .... ......... ..... .. ...... .... ...... ... .. ................................................ 31

Xwech'b'al xsa ' li chaq'rab' .............. .... .......... ........ ........ .... ..... ... .. .... ......... ... 32

Rox Xtasalil Xtz'ilb'al rix jun li ch'a 'ajkilal ............ ........... ....... .. .......... ..... .... ...... ......... .... 34

Xka X tasalil K'ehok chi tojok maak .......................... ...... ................. .... ............... ..... ..... ... 41

Ro' X tasalil

Tz'ilok ix re jun komonil ........... .......... .................................................... ... . 43

Xwaq Xtasalil

Page 14: Guillermo Putzeys Urigüen

Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45

Xwuq Xtasalil

Li raqok aatin re jun komonil ........ .. .......................................................... 48

Xwaqxaq Xtasalil Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' .............................. ... ... ... ...... 51

Xb'ele Xtasalil

Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel ..................... 53

Laje' Xtasalil Raqok aatin chi rix li kok' ch'a'ajkilal ....................................................... 54

Xjunlaju Xtasalil Chan ru nanume' li raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal ......... 57

Xtusulal li aatin ...... ................... ...... ............. ................................................. 61

Page 15: Guillermo Putzeys Urigüen

Roksinkil li k'anjel

K'ila paay ruheb' li rala! xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun laj

ralchoch'. Chi gajunilol li ralal xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi

xjunil li qab'aanuhem ut eb' li qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li

qana'aj junjunq.

Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj Watemaal naq nake'hulak chaq sa' li raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran

ink'a' chik nak'anjelak li raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut

nachal xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' laj jalol aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' laj jalol aatin te'xnaw chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' li ink'a' nake'aatinak sa' kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa' eb' li k'ila raqleb'aal aatin chi chaab'il re

xtuqub'ankil ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.

Jo'ka'an ut naq li ch'ina tasal hu ha'in, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal ru aatin, naxsik' :

a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalol aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil

li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il li qatenamit;

b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjelak;

e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila

na'leb' naxtz'aama xb'aanunkil; ut

6

Page 16: Guillermo Putzeys Urigüen

d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib' li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.

Sa' li tasal hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li

jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalol Aatin chi ru chaq'rab' tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru li xk'anjel, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw xk'anjel li chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' li ink'a' nake'xnaw li kaxlan aatin naq li chaq'rab' tz'aqal xb'aanu li xk'anjel xb'aan naq ha'an jun li sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.

Laa'in nawaj naq li ch'ina tasal hu ha'in tk'anjelaq re xtawb'al ut xk'eeb'al

xloq'al li poyanam junjunq, uy ta jalaneb' li xxe' xtoonal, ha'aneb' aj wi' jun sa' xyanq li tenamit Watemaal ut tento naq te'ile 'q xb'aan li chaq'rab' chi maak'a' xtz'eqtaanankileb'.

7

Page 17: Guillermo Putzeys Urigüen

Xb'een Xtasalil

• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.

Li aatin "K'anjel " naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:

a) ha 'an jun yalok q'e naxb'aanu li poyanam, rik'in li xjunxaqalil malaj rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malaq sa' kiib' ru, re xq'axb'al li kutan;

b) ha'an chi xjunil li k'a'aq re ru nab'aanuman ut tento xk'ajk 'amunkil chi tuminal, sa' xk'ab'a' li ru li k'anjel, sa' xk'ab'a' jo' najtil nawan xb'aanunkil

malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'anjel nak'utun chi ru.

Kiib ' ru naq wan li na'leb ' ha 'in sa' xyanqeb' li poyanam, jun re xsik'b'al

xtuminal li k'a'aq re ru natitz'ok chi ru; ut li xchaq'rab'il, li nach'olob'an re

li xk'ulub', Ji tento sa' xb'een ut li cha'a'jkilal nachal chi rix laj k'anjel jo'

chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il Ji k'anjel.

Chi ru li chaq'rab' naru nach'olob'amon naq li "k'anjel" ha'an xch'oolaninkil

junaq k'anjel re jalan, sumenb'il chaq chi kab'ichal, b'ar wi' jun reheb' nataqlan malaq yaal re sa ' xb'een li jalan, chi ru lijo' najtil nawan junaq sa'

ruq' laj eechal k'anjel, sa' xk'ab'a ' naq twanq xtojb 'al malaq xk'ajkamunkil xb'aan li xk'anjeP.

Li k'anjel nim xwankil sa' xyanq li tenamit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li

k'anjelak chi jo'ka'in nawakli li tenamit chi junil.

1. Alcalá-Zamora, Luis; Cabanel/as, Guillermo. Tratado de Política Laboral y Social. Tomo II. Editorial Heliasta S.R.L. Argentina. 2a. Edición 1976, Pág. 46 .

8

Page 18: Guillermo Putzeys Urigüen

• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.

Arin sa' li xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li k'anjel chi ru li chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel ut naxch'olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in, xb'aan naq xk'eeman sa' ajl chi xjunil li x-ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och' ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit Watemaal, ut kik'ulman chi jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'eeb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an, chi rix naq kiraqe' xb'eeresinkil li tenamit xb'aaneb' li b'ihom.

Sa' li xnimalil ru chaq'rab' re li tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnimla

Tasalil xsa' naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:

a) li naxch'olob' chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut

b) li naxch'olob' k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi xjunil.

Chi ru li kiib' tasa! ha'in, nawan xpatz'b'al li k'anjel. Chi ru li xb'een xtasalil, nayeeman naq Ji k'anjel ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb' li junjunq chi poyanam2. Re xkolb'al rix li tenamit tento naq twanq Ji

k'anjel cho'aq reheb' li rala! xk'ajol junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' Ji

k'anjelak3 sa' xb'een Ji poyanam junjunq ut natusub'aman ru chi xjunil Ji sahilal usilal li tento twanq xb'eeresinkil sa' li xchaq'rab'il li k'anjel li nacha! chaq sa' xyanq li xchaq'rab'il li k'anjel chalenaq sa' ruuchich'och' ut sumenb'il

2. Artículo 43, Constitución Política de la República de Guatemala: "Se reconoce la libertad de industria, de comercio y de traba¡o, salvo las limitaciones que por motivos sociales o de interés nacional impongan las leyes".

3. Ibídem, Título II, capítulo II, sección octava, artículos del 101 al 106.

9

Page 19: Guillermo Putzeys Urigüen

xb'aan li qatenamit rik'in li Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut

li Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.

Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' !aj k'anjel li xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:

1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru

xb'aanunkil jo' wi ' naq chaab'ilaq li xk'ajkamunkil re naq sa twanq !aj

k'anjel ut li xjunkab'lal;

2) junnaqikaq xtz'aq malaq li xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani

chik;

3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu,

tojb'ilaq chi tuminal xkomon li nab'eeresiman sa' xyanq li tenamit;

4) maak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi ' kama'an

taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab ';

5) txaqliiq li tojleb' jwal kub 'enaq naru natojman;

6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;

7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal

kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;

8) twanq li hilank chi tojb 'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;

9) twanq xtojb'al xmaataneb' sa ' ralankil;

10) twanq rilb 'aleb' chi us li ixqeb ' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li

maji' nake 'xq'ax li kaalaju chihab';

11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'

tz'aqaleb ' re ru;

10

Page 20: Guillermo Putzeys Urigüen

xb'aan li qatenarnit rik'in li Xnirnal Xrnolarnil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut

li Molarn li nakolok re xloq'al xwankil li poyanarn.

Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' laj k'anjel li xpatz'rnan chaq, ha'aneb' ha'in:

1) li junjunq chi poyanarn naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru

xb'aanunkil jo' wi' naq chaab'ilaq li xk'ajkarnunkil re naq sa twanq laj

k'anjel ut li xjunkab'lal;

2) junnaqikaq xtz'aq rnalaq li xk'ajkarnunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani chik;

3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru li xk'anjel tb'aanu,

tojb'ilaq chi turninal xkornon li nab'eeresirnan sa' xyanq li tenamit;

4) rnaak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' karna'an

taqlanb'il xb'aan junaq chaq'rab';

5) txaqliiq li tojleb' jwal kub'enaq naru natojrnan;

6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru li jun kutan;

7) twanq li hilank jun kutan rajlal xarnaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal

kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;

8) twanq li hilank chi tojb'il chi rix xraqb'al li jun chihab' Ji k'anjelak;

9) twanq xtojb'al xrnaataneb' sa' ralankil;

10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajorn ajk'anjel li rnaji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';

11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'

tz'aqaleb' re ru;

10

Page 21: Guillermo Putzeys Urigüen

12) xk'eeb'aleb' xwankil eb' laj k'anjel aj Watemaal chi ruheb' li jalaneb'

xtenamit;

13) xxaqab'ankil chi us li k'ila aatin malaq li k'ila na'leb' tento xpaab'ankil

sa' li xchapb'al junaq k'anjel;

14) twanq xtojb'al li xkutan laj k'anjel naq twanq risinkil sa' xk'anjel chi maak'a' xmaak malaq yal sik'b'il xyaalalil xb'aan laj eechal k'anjel;

15) xtojb'al reheb' li rech'alal malaq li xsum aatin jun poli xtojb'al chi ru

li junjunq chihab' xk'anjelak, naq laj k'anjel naxtaw xq'ehil xkamik;

16) twanq cho'q reheb' laj k'anjel li xk'uub'ankileb' rib' sa' jun molamil re

xkolb'aleb' rib';

17) twaklesimanq li molam re xtenq'ankileb' laj k'anjel chi tuminal jo' re xch'oolaninkileb' naq te'xtaw junaq ch'a'ajkilal ut ink'a' chik te'ruhanq chi k'anjelak, naq te'ok chi hilank chi junajwa sa' xk'ab'a ' li xcheekelaleb' malaq naq junaq ixq nakana cho'q xrnalka'an;

18) twanq xtojb 'al chi xjunil li k'a'aq re ru malaq li ch'a'jkilal nak'ulman

naq na 'isiman junaq sa' li xk'anjel chi maak'a' xmaak;

19) tento sa' xb'een li awa'b'ejilal li tz 'aqonk sa' xyanqeb' li k'ila tenamit sa' ruuchich'och' re xsik'b'al li usilal cho'q reheb' laj k'anjel4

.

Li xchaq'rab'il li k'anjel ha 'an li chaq'rab' b'ar wi' xch'utub'aman chi xjunil li na'leb' chi rix li k'anjelak. Naxch'olob ' naq laj eechal k'anjel ha'an jun chi

poyanam, malaq jun ch'uut chi poyanam li wankeb' xhu sa' li chaq'rab' Ji

naxsik' junaq ajk'anjel malaq naab'aleb' ajk'anjel li k'eeb'ileb' rib' sa' aatin

4. Artículo 102 de la Co nstitución Polít1ca de la República de Guatemala.

11

Page 22: Guillermo Putzeys Urigüen

chi xb'aanunkil li k'anjel5; ut laj k'anjel ha'an jun chi poyanam li naxk'e rib'

chí k'anjelak rik'in laj eechal k'anjel, jo' rik'in li roq ruq', rik'in li xch'ool xk'a'uxl malaq chi kab'ichal ru ab'an xb'eenwa k'eeb'ileb' rib' sa' aatin chi xb'aanunkil xpaab'ankil6•

Naq nawan xch'olob'ankil chi jo'ka'in, jun chi na'leb' junnaqík ru nakana sa' xyanqeb' ut ha'an li xk'eeb'aleb' rib' sa' sum aatin li xhuhil b'ar wí' nak'exke rib' sa' aatin chi xb'aanunkil li k'anjel, li naru naqach'olob' xyaalaliF chi jo'ka'in: " .. .li sum aatin b'ar wi nasumeman li tojleb' ut li

chaq'rab' rik'in wi' jun chi poyanam (laj k'anjel) naxsume xb'aanunkil re jalan (laj cechal k'anjel) junaq xtenq'ankil rik'in li xna'leb' malaq chi xb'aanunkil junaq xk'anjel, xjunes, taqlanb'ilaq xb'aan laj eechal k'anjel malaq junaq ruuchil sa' xk'ab'a' naq twanq xk'ajkamunkil chi ru yalaq chan

" ru ... .

Re naq li sum aatin t-ok chi k'anjelak -naru nawan yal sa' aatin malaq chi tz'iib'anb'il- ka'aj wi' na'ajman naq ttiklaaq xb'aanunkil li k'anjel.

Li xyaalalil li sahilal usilal chi rix li k'anjel ch'olob'anb'ileb' sa' li k'ila raqal li xchaq'rab'il li k'anjel ut ha'aneb' ha'in8:

a) "Li Sahilal usilal sa' li K'anjel ha'an li xkolb'aleb' rix na'ilok reheb' laj k'anjel xb'aan naq nachal chi xtuqub'ankil b'ayaq ru li xneb'a'ileb', ut li chaq'rab' naxk'eheb' chi ru re xtenq'ankileb"'.

Li na'leb' ha'in natz'aqlok ru rik'in li jun raqal chi chaq'rab' 103 rajlil, li wan sa' li Xnimalil ru Chaq'rab' re li Qatenamit b'ar wi naxch'olob': "Eb' li chaq'rab' li wankeb' sa' xb'een xpaab'ankil laj k'anjel ut eb' laj eechal k'anjel

5. Código de Trabajo, artículo 2o.

6. Ibídem, artículo 3o.

7. Ibidem, artículo 18, título segundo, capítulo primero.

8. Decreto 1441 del Congreso de la Rq¡ública. Código de Traba¡o, 5 de mayo de 1961.

12

Page 23: Guillermo Putzeys Urigüen

ha'an re xtuqub'ankil ru li xch'a'ajkilaleb' sa' xyanqileb' re xkolb'al rix laj

k'anjel ut toj te'xk'e reetal chi xjunil Ji na'oken chi rix li tumin jo' aj wi' li

xkolb'al rix li poyanam. Li xk'anjelankil li ch'och' wan awinq chi sa' ha'an

li chaqr'ab' tento tsik' tz'aqal xyaalal li xk'anjelankil jo' aj wi' li na'ajej b'ar

tb'aanumaq" .

b) "Li sahilal usilal chi rix li k'anjel, ha'an ko'xib' aj wi' k'eeb'il sa' li xchaq'rab'il li k'anjelak re xkolb'al ut tchaq'oq chi rix laj k'anjel, tento sa'

xb'eeneb' laj k'anjel, ink'a ' naru te'xye naq ink'a' te'raj ut toj truuq

xtuqub'ankil ru chi us chi tz'aqal re ru, wi te'xk'e rib' sa' aatin rik'in laj

eechal k'anjel, junaq laj k'anjel malaq sa ' komonil ut toj ha'an aj wi' li

chaq'rab' t-iloq chi rix ".

Li k'a'uxl ha'in ch'olch'o ru chi ru li 106 raqal re li Xnimalil ru Chaq'rab' re

li Qatenamit, rik'in wi' nawakli chi us ut na'usa xsahilankil li sahilal usilal

chi rix li k'anjel ut chi jo'ka'in tento te'xpaab' xb'eeresinkil li chaq'rab' re

xtenq'ankileb' laj k'anjel.

Q'axal nim xwankil naq li xchaq'rab'il li k'anjel k'eeb'il sa' li Xnimalil ru

Chaq'rab' re Ji qatenamit jo' jun li sahilal usilal li tento twanq cho'q re li

tenamit.

Jo' chan ru naq li Xchaq'rab'il chi rix li k'anjelak re li tenamit México, na'ok

sa· li Xnimalil ru Chaq'rab', sa· li qatenamit Watemaal naqak'e reetal naq sa'

Ji Xnimalil ru Chaq'rab' re li Tenamit Xyi Ameerka, xaqab'anb'il chi ru li 9

xb'e li po sekyemb'r re li chihab' 1921, chi rix naq ki'el chi awab'ejil qawa'

Estrada Cabrera, sa' li 163 raqal, sa· li xnimla Tasalil VIII9 ke'xaqab 'aman

ko'xib ' chaq'rab' re xkolb'al rix laj k'anjeleb' b'ar wi' naxye naq li k'anjelak

chi ru jun kutan ha'anq chi ru 8 honal aj wi', twanq jun kutan li hilank chi rix xb'aanunkil 6 kutan li k'anjel, tento sa· xb'een laj eechal k'anjel rilb'al laj

9. Digesto Constitucional, Revista del Colegio de Abogados. Guatemala, 1978, página 230.

13

Page 24: Guillermo Putzeys Urigüen

k'anjel wi naxk'ul junaq toch'eek chi ru li xk'anjel, tento sa' xb'een laj eechal

k'anjel rilb'al ut xtuminamkil Ji tzoleb'aal wankatqeb' sa' k'aleb'aal, li

rilb'aleb' xkolb'aleb' sa' li xk'anjeleb', li ixq ut eb' li maji' tz'aqloqenaqeb'

xchihab' ut naq laj k'anjel naru nake'xkanab' li k'anjel.

Xkomon li k'anjel ha'in kik'ub'la jun li Molam re xkolb'al rix li tenamit ut

sa' xyanq li xk'anjel wan li xsik'b'al naq li tojleb' ut li k'anjel tz'aqal tsume

rib'.

Li k'a'uxl ut li k'ila chaq'rab' ha'in ut xkomon chik li Xninqal ru chaq'rab'

re li qatenamit chalenaqeb' chalen, yookeb' chaq chi xk'eeb'al xkomon li

chaq'rab' cho'q reheb' laj k'anjel, toj reetal xhulak li yo chi k'anjelal chi ru

li kutank ha'in, b'ar wi' ch'olch'o naq ha'aneb' ha'in ko'xib' aj wi' li chaq'rab'

wankeb' re xkolb'al rixeb' laj k'anjel sa· li xchaq'rab'il li k'anjel. Li chaq'rab'

ha'in ke'k'eeman xwankil chi jo'ka'in xb'aannaq nak'a'uxlaman naq toj maji'

tz'aqal ruheb' re xkolb'aleb' rix !aj k'anjel, ut tento naq toj tek'uub'amanq

ru chi us naq yooq li k'anjelak ut wanqeb' ani te'ajoq aj k'anjel chi junesal

malaq sa' komonil.

e) "Li sahilal usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahil usilal ajb'il ru ut jwal nim xwankil, naraj naxye ha'in naq tento xk'eeb'aleb' chi k'anjelak re naq

twanq xkolb'aleb' rix laj k'anjel rik'in li chaq'rab', aran ut nak'utun naq li

chaq'rab' ha'in naxram chi ruheb' li poyanam xb'aanunkil li k'aru na'alan

sa' xch'ool, li ch'olch'o ru sa' tiikil chaq'rab', b'ar wi naxye naq li xraqalil

junjunq li xke'eeb'aleb' rib' sa' aatin chi rix li xb'aanunkil junaq k'anjel, sa'

xch'ooleb' tz 'aqal na'el chaq re xk'uub'ankileb' rib' sa' kiib'al, ab'an ink'a'

yaal, ut naxye aj wi' naq maak'a ' naru naxk'a'uxla chi rix naq wan na'leb' tento xk'eeb'al sa· ajl jo' li xb'ihomal ut li xneb'a'il li tenamit".

Li na'leb' ha'in naxk'utb'es chi tz'aqal li na'leb' naxb'eeres li xchaq'rab'il chi rix Ji k'anjel rik'in wi' naru li q'usuk ut xk'eeb'aleb' xtojb'al xmaak chi ru li

chaq'rab'.

14

Page 25: Guillermo Putzeys Urigüen

d) "Li Chaq'rab' chi rix li K'anjeJ tz'aqal wan xk'anjel ut nak'utun aj wi'

naq aajel ru; xb 'eenwa ha'an naq naxtz 'il rix chan tz'aqal ru wan Ji

poyanam junjunq ut naxk'a 'uxJa naq re xtenq'ankil junaq chi tz'aqal re ru,

tento xtz'ilb'al rix jo'k'ihal xb'ihomal wankeb' re chi kab'ichal, laj eechal

k'anjel ut !aj k 'anjel Ji xkab' ha 'an, li xsik'om ha'an xtuqub'ankil ru li k'ila

ch'a'ajkilal natawman sa· li xch'eeb'aJ malaq li k'anjelak rik'in li chaq'rab'

ha'in, re xtenq'ankil Ji tenamit rik'in xtz'ilb'al rix chi us li ch'a'ajkilaJ

junjunq".

Li jun ch'ol chi chaq'rab' ha'in nacha! chi xkuutinkil ru li na'leb' chi rix naq

sa' Ji k'anjeJ nake'tz'aqon kiib' chi poyanam li tiik tz'aqal jalaneb' ru jo' aj

wi' naq tenq'aak naraj !aj k'anjel. Tento naq tk'e reetal chi us chan tz'aqal

naxnumsi Ji kutan laj k'anjel jo ' aj wi' tento tri! jo'k'ihal tz 'aqal xb'ihomal

wan laj eechal k'anjel re naq maajun reheb ' nakana sa' ch'a'ajkilal, tento

b'an xsikb 'al jo'k' ihal naru naxtoj laj eechal k'anjel ut jo'k'ihal tk'anjelaq chi

ru laj k'anjel.

e) "Li SahiJal Usilal chi rix li k'anjeJ ha'an jun roq' ruq' li chaq'rab'

k'uub 'anb' il sa' xk'ab'a' Ji tenarnit, ut naq nawan k'anjelak rik'in, li k'a'aq re

ru junes jun aj eere tento naq tkub'si rib' chi ru Ji na'ajman xk'eeb'aJ re li

tenamit malaq re li komonil".

Chi rix Ji na'leb' ha 'in, wan ko 'xib ' k'a'aq re ru li nak'eeman xwankil naq

wan ani yaal sa' xb'een jo' Ji xhuhil naxchap wi' rib' li k'anjel malaq re li k'anjel, ab 'an li xkolb'al rix laj k'anjel xkomon Ji chaq'rab' wan re xkolb'al

rix li tenami t.

Kiib' ru naq wan li chaq'rab' ha'in, jun ha 'an, li sahilal usilal sa' xb'een li

tenamit ut li jun chik ha 'an li sahilal usilal wan cho'q re laj eechal k'anjel,

ha'an nak'utb'esin re naq Ji sahilal usilal chi rix li k'anjel ha'an jun Ji Sahil

Usilal re li tenamit, chi xjunileb' naru nake'xkol rib' rik'in, tento xpaab'ankil

ut nim xwankil naq wan. Nayeernan naq ha'an jun li Sahilal Usilal re li tenamit xb'aan naq nak'a'uxlaman naq li poyanam junjunq nake'tz'aqon sa'

15

Page 26: Guillermo Putzeys Urigüen

jun li komonil wank, ut wan chaq'rab' li tento xpaab'ankil naq nawan

junaq ch'a'ajkilal.

f) "Li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahilal usilal k'a'uxlanb'il

chaq chi us re xtenq'ankil li tenamit xb'aan naq naraj naq eb' laj k'anjel

te'tojeeq chi us jo' aj wi' naq ink'a' te'muxeeq xloq'al, xb'aan naq eb' laj

k'anjel ha'aneb' li xk'ihal li tenamit, chi jo'ka'in nasik'man li tuqtuuki lal sa ' xb'een li tenamit, ut li na'leb' ha'in ink'a' naxsik' ch'alajkilal rik'ineb ' laj

eechal k'anjel, xb'aan naq tenq'ank li naxb'aanu, jo' aj wi' naq li Sahilal

Usilal chi rix li k'anjel tento naq twanq re naq chaab'il naq twanq li

xchapb'aleb' laj k'anjel, xb'aan naq toj maji' nach'oolaman ru li na'leb' ha'in

sa' li qatenamit Watemaal, xb'aan naq nawan xnat'b'al li chapok aj k'anjel

chi ru li chaq'rab' li naxye naq tz'aqal oxloq' li rilb'aleb' laj k'anjel, li

xna'leb', Ji tenamit naxjal xb 'e ut na'ok chi numtaak li xna'leb 'eb' laj eechal

k'anjel, li nake'xb'eeres li na'leb' chi rix li na'leb' chi rix li xb'aanunkil li

na'alan sa' li ch'oolej, li jun taq'eetalil ut li ten'qaj ib', ab'an maajunwa tz'aqal nake'xb'aanu".

Tento xch'olob'ankil b'ayaq li chaq'rab' ha'in xb'aan naq wan na'leb'

nab'eeresiman xb'aan chi junileb' li ruuchich'och' jo' aj wi' naq wan

xchaq'rab'il li molob'ank ib'10 ut li xtawb'al ru ha'an naq tqak'e reetal naq

wan sahilal usilal yal re li poyanam xjunes ut wan sahilal usilal cho'q re j un chi tenami t.

Wan naq nak'uman li sachk rik'in li kiib' chi na'leb' ha'in, ut aran na'el chaq

naq li Sahilal Usilal cho'q re li tenamit ha'an li nim xwankil ut jun aj wi'

chi xkolb'al rix li tenamit, nak'a'uxlaman rix naq li sahilal usilal cho'q re

jun chi poyanam, kub'enaq xwankil ut k'a'ajwi' naxtenq'a junaq li wan k'a'

ru re.

10. Van Hayek, Friedrich. El Orden de la Libertad. Universidad Fran cisco Marroquín . Guatemala, 1977. Páginas 72, 73, 74.

16

Page 27: Guillermo Putzeys Urigüen

,.

Li jun chi tenamit k'ojk 'o sa' xb'een li chaq'rab' re jun chi tenamit jo' li

Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ut naq twanq li xyiib'ankil ru li tojleb' rajlal.

Joka'in ut naq li chaq'rab' re xkolb'al li tenamit ak k'a'uxlanb'il chaq chi

jo'ka'in, chi anchal ch'oolej, elenaq chaq aran sa' li Sahilal Usilal sa' xb'een jun chi poyanam. Jo 'ka'an b'i' naq sa' xyanq li xninqal ru chaq'rab' ut li

xchaq'rab'il li Sahilal Usilal re jun chi poyanam, elenaq chaq li jun siir chi

chaq'rab ' jun naqikeb' li xwankil ut li xyaalalileb'11 • Li xkolb'al rix li

tenamit, rik'in wi' li awab'ejilal naru naxch'ik rib' sa' xyanq li k'a' ru reheb '

laj eechal k'anjel; ut li na'leb' ha'in maak'a' xyaalalil wi' ink'a' nasik'man

xyiib'ankil ru li na'leb' sa' jun paat12 li nasiya chaq naq natawman xsahil chi yo'oon junaq k'anjel li nab'aanuman.

Li xninqal ru chaq'rab' ha 'in naxch'olob' chi us li rajom tz'aqal li Sahilal

Usilal chi rix li k'anjel, ut aran na'el ko'xib' chi chaq'rab' xkomon li roqechal

tz'aqal li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel, jo'eb' ha'in:

l. Re xkolb'aleb' laj k'anjel.

2. Ink'a' naru te'xye !aj k'anjel naq ink'a' te'xk'ulub'an li Sahilal Usilal ha'in.

3.

4.

5.

Naru xchaab'ilob'resinkil ru.

Naxsik' xtuqub'ankil ru li ch'a 'ajkilal.

Titz'b'il li xpaab'ankil.

Jo' naq wan li xninqal ru chaq'rab ' re li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel b'ar wi' wan xchamal xsasal li xchaq'rab'il li k'anjel, li xchaq'rab'il li raqok aatin re li Xsahilal Usilal chi rix li k'anjel natikla rik'in li jun raqal chi chaq'rab'

11 . Jbzd, página 77.

12. Ib1d, página 78 .

17

Page 28: Guillermo Putzeys Urigüen

Ko'xlb' na'leb' chl rlx li raqok aatln rik'ln II xchaq'rab'il II k'anjel

Cho'q re laj Jalol aatln chl ru II chaq•rab'

Guillermo Putzeys Urigüen

Facultad de Ciencias Jurídicas y Sociales

lJ ni vns1Jad Rafael Landívar

Guatt?mala. 1998

Instituto de Lingüística

Page 29: Guillermo Putzeys Urigüen

Li xk'uub'ankil ut li xpuktasinkil li ho a'in xb'aanuman rik'in xtenq aal 11 MISEREOR

La elaboración e impresión de e~te text" tue posible gracias al apoyo tinanciero de 'v11SERE11R.

Xtusula! Xch·uutal· Xna'a¡il

' Colecoón Sene·

ArP,l

A1 ¡oluminel xtu,ula! Directora Je CuJ,,n·,on xe·t,·ub an re Autor A¡ puktdStnl'I AJ 1alnl ru J,1tin

A¡ y11b om eetalil

Ed1tor,1

TrJdu,t,,r· D1agramador

f 111 rP t,olok. ra1lil 8 Textos Académtcos, No 8 t.¿L'qcht. rd¡lil 7 i Q'eqch1', '.\in. 7 kulub cm. rai\il 5 / Derecho, No 5 1 ;u1 llern11n._1 l krrcra Peña L,u,l]ermo PutLeys Unguen \11,1 M,1n,1 Palm,1

Pedro k,,I :{t)],1n-.in Ch.1c.1ch Catú

e' Xmm,1! ruhil f1okb .1Jl Rafael Lan,ll\·cr Cu,1tl'm,1IJ, l lJYb Unn-ers1dad R.:itdc: L1nJ1v,-ir. Gu,1lt'rn.1L1. ·•.JlJ,'-i

Page 30: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal xsa'

Roksinkil li k'an¡el ....................................................................................... . 6

Xb'een Xtasalil

Xtusulal li aatinXyaalalil li k ,miel ........................................................... . 8

Li xwankil li k'anjel chi ru li k ila chaq·rab' re li

tenamit Watemaa! ............ . 9

Xkab' Xtasalil

Aajel ru xb'aanunk1! li raql)k aatin chi rix li k'anjel .............................. 20

Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in Ji ch'a'ajkilal natawman

sa· li k'anjel .......................... .... .......... .......................................................... 21

Rab'inkil li t;;,'ilok ix ...... .

Li kolok sa' !1 tz'ilok 1x .... .

K'ehok ib' sa' aatin ................... .

Xk'ulb'al xkomon li hitok ............. .

Xaqab'ank aatin ................... ..

Xwech'b'al xsa lt chaq'rab

Rux Xtasalil

Xtz'ilb'al rix ¡un li ch'a'ajkilal.

Xka X tasali]

K'ehok chi to¡ok maak

Ro' Xtasalil

Tz'ilok ix re jun komonil .

Xwaq Xtasalil

27

28 30 30 31

32

34

41

43

Page 31: Guillermo Putzeys Urigüen

Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel ............................................. 45

Xwuq Xtasalil

Li raqok aatin re jun komonil .................................................................... 48

Xwaqxaq Xtasalil

Xraqb'al ru Ji ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab' ............................................. 51

Xb'ele Xtasalil

Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil Ji ach'ab'ank k'anjel ..................... 53

La1e' Xtasalil

Raqok aatin chi rix Ji kok' ch'a'ajkilal ....................................................... 54

Xjunlaju Xtasalil

Chan ru nanume' Ji raqok aatin chi rix jun li ch'ina ch'a'ajkilal ......... 57

Xtusulal Ji aatin ............................................................................................. 61

Page 32: Guillermo Putzeys Urigüen

Roksinkil li k'anjel

K'ila paay ruheb' li ralal xk'ajol li tenamit Watemaal ut ha'aneb' jun !aj

ralchoch'. Chi qajunilol li rala! xk'ajol li Watemaal junnaqiko chi oxloq' li

qilb'al jo' aj wi' junnaqik cho'q qe li sahilal usilal, tento te'xk'e chi ruheb' chi

XJUnil li qab'aanuhem ut eb' Ji qatinob'aal junjunq jo' li k'aynaqo wi' sa' li

qana'aj jun¡unq.

Ab'an li na'leb' ha'in ink'a' nak'utun li rusil sa' xyanqeb' li qasqiitz'in aj

Watemaal naq nake'hulak chaq sa' Ji raqleb'aal aatin sa' xk'ab'a' naq aran

ink'a' chik nak'anjelak Ji raatinob'aaleb' li xtu'unihomeb' chaq. Aran ut

nacha! xyaalalil naq te'ok chi k'anjelak eb' !aj jalo! aatin, re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw chi us li xk'anjel li chaq'rab'. Eb' !aj jalo! aatin tc'xnaw

chan ru xk'anjelankil rix li chaq'rab' re naq eb' Ji ink'a' nake'aatinak sa'

kaxlan aatin te'ab'iiq aj wi' sa· cb' Ji k'ila raqJeb'aal aatin chi chaab'il re

xtuqub'ankiJ ru li sahilal usilal wan cho'q reheb' li junjunq chi poyanam.

Jo'ka'an ut naq Ji ch'ina tasa] hu ha'1n, b'ar wi' ink'a' na'oksiman li xninqal

ru aatin, naxsik':

a) xch'olob'ankil chi ruheb' laj Jalo] aatin chi ru li chaq'rab' li xyaalalil

li k'anjelak ut chan ru naq wan chi ru li xchaq'rab'il Ji qatenamit;

b) xch'olob'ankil chan ru nak'anjelak li chaq'rab' rik'in jalanq ¡alanq chi

ch'a'ajkiJaJ natawman sa· Ji k'anjclak;

e) xk'utb'esinkil chi chaab'il chan ru na'uxk li raqok aatin ut li k'ila

na'leb' naxtz'a.1ma xb'aanunkil; ut

6

Page 33: Guillermo Putzeys Urigüen

d) re xkawresinkil li tenq' cho'q reheb' li ani nake'ajok re naq nake'xtikib'

li raqok aatin sa' xk'ab'a' junaq ch'a'ajkilal nake'xtaw sa' li xk'anjeleb'.

Sa' li tasa] hu ha'in, natoch'man li xninqal ru na'leb' re xk'eeb'al reetal li

jalanq jalanq chi ch'a'ajkilal natawman re naq laj Jalo! Aatin chi ru chaq'rab'

tnaweb' ru ut ttiq b'ayaq ru Ji xk'an1el, moko ka'aj ta wi' li jalok aatin, tnaw

b'an aj wi' tenq'ank ut k'ehok na'leb' re naq eb' li qasqiitz'in te'xnaw

xk'anjeJ Ji chaq'rab' ut ch'olch'ooq chi ruheb' Ji ink'a' nake'xnaw li kaxlan

aatin naq li chaq'rab' tz'aqaJ xb'aanu li xk'anjc1 xb'aan naq ha'an jun li

sahilal usilal wan cho'oq reheb' chi xjunil li poyanam sa' ruuchich'och'.

Laa'in nawaj naq li ch'ina tasa! hu h,ún tk'anjelaq re xtawb'aJ ut xk'eeb'al

xloq'al Ji poyanam junjunq, uy ta 1alaneb' Ji xxe' xtoonaJ, ha'aneb' aj wi' jun

sa' xvanq Ji tenamit Watemaal ut tento naq te'iJe'q xb'aan li chaq'rab' chi maak'a' xtz'eqtaanankilcb'.

7

Page 34: Guillermo Putzeys Urigüen

Xb'een Xtasalil

• Xtusulal li aatinXyaalalil li k'anjel.

Li aatin ''Kan1el' naru nach'olob'aman ru chi jo'ka'in:

a) ha'an jun valok q'e na.xb'aanu Ji poyanam, rik'in li xjunxaqaliJ malaj

rik'in li xch'ool xk'a'uxl, malag sa· klib' ru, re xg'axb'al h kutan;

b) ha'an ch1 xjunil li k'c1'aq re ru nab'aanuman ut tento xk'ajk amunkiJ

chi turninal, sa· xk'ab'a' Ji ru lí k',rnjel, sa' xk'ab'a' jo' naJtil nawan xb'aanunkil

malaq sa' xk'ab'a' li jo'k'ihal li k'an¡el nak'utun chi ru.

Kiib' ru nac¡ wan li na'leb· ha'in sa' .xvanqeb' Ji poyanam, jun re xsik'b'al

xturninal Ji k'¿¡'ziq rl' ru natit,'ok chi ru; ut Ji xchaq'rob'il, li nach'olob'on re

li xk'ulub', 11 tl'nto sa xb'ecn ut li cha'a'jkilal nacha] chi rix laj k'anjcl jo'

chan ru naq tustu sa' li xchaq'rab'il li k'an¡el.

Chi ru li chac¡'rab' naru naclú1loh amon nac¡ Ji ''k'anjcl" ha'an xch'ooJaninkil

junac¡ k'anil'l re jalan, surncnb'il ch,1q chi kab'1chal, b'ar wi' ¡un rcheb'

nataqlan maJac¡ vaal re sa' xb·ecn Ji 1alan, chi ru Ji jo' najtil nawan junaq sa'

rug' !aj eechal k'anJcl, sa· xk'ab'a' naq twanq xtojb'al mabq xk'ajkamunkiJ

xb'aan li xk'anjeJ'.

Li k'anjcl rnm xwankil sa' xyonq li tenarnit xb'aan naq sa' xk'ab'a' li

k'anjelak chi jok1'in nawakli Ji tenamit chi junil.

1. Alcalá-Zamora. Luis; c'abancllus L;w/!crmo Tratad,) d,· Polit1cn l-11/ioral 11 Sona/. lii111,1 // Ld1tonal lfrl1asta S.R / :,r.,;entina . . 1a Ed1i1in /l!-h r,1, .Jh

8

Page 35: Guillermo Putzeys Urigüen

• Li xwankil li k'anjel chi ru li k'ila chaq'rab' re li tenamit Watemaal.

Arin sa' Ji xteepalil li tenamit Watemaal, naq kisiya chaq li xchaq'rab'il li

k'anjel ch: ru Ji chihab' 1947 aran kitikla li sahilal usilal cho'q reheb' laj

k'anjel ut naxch olob' xyaalalil k'aru tz'aqal na'ajman chi rix li na'leb' ha'in,

xb'aan na,¡ xkeernan sa' aj! ch1 xjunil li x--ilman chaq chi rix jo' aj wi' naq

xkuutiman ru rik'in li xchaq'ra'bil li k'anjel nab'eresiman sa' ruuchich'och'

ut sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit \M.::temaal, ut kik'ulman chi

jo'ka'in sa' xk'ab'a' naq kiwan xk'ecb'al xwankil li tenamit sa' kutank ha'an,

ch1 rix naq kiraqe' xb'eeresinkil Ji tenamit xb'aaneb' Ji b'ihom.

Sa' li xmmalil ru chaq'rab re Ji tenamit Watemaal, sa' li xkab' Xnirnla

Tasalil xsa· naxch'olob' ru li sahilal usilal cho'q reheb' li poyanam, ut naxjachi sa' kiib' ch'uut:

a) Ji naxch'olob· chan ru xkolb'al xloq'al xwankil li poyanam; ut

b) lt naxch'olob k'aru li usilal chaab'ilal wan cho'q re li tenamit chi

XJtrniL

Chi ru li kiib tasa] ha'in, nawan xpc1tz'b'al li k'an1eL Chi ru li xb'een

xtasalil, nayccman naq li k'arqcl ha'an jun li sahilal usilal wan cho'aq reheb'

li ¡un1unc¡ ch1 poyanam' Re >-.kolb'al rix li tenamit tento naq twanq li

k'an¡c; <-hl aq reheb' 11 ra!Jl xL1jo! junjunq jo' aj wi' naq tento aj wi' li

k'an¡clak ,,a· >-.h'u·n 11 pn\ ,rn,1m jun¡unq ut natusub'aman ru chi xjunil li

sahilal usilal li tento twanq xb'ecresmkil sa· Ji xchaq'rab il Ji k'an¡el Ji nacha!

chaq ,,a· \.Vt1m¡ li \.Ch,1q'rab'il !1 k anjl'I chalenaq sa' ruuchich'och· ut sumenb'il

2. A1/1l'11i,, ~3. l ,1J1:;/1/11, ,: ,. l'oi1t1,,1 de i,1 Rc¡nili/1,a Je Gw1/cmala: "Se rcco110,,• la /1bcrtad d,· rnd1i:;/na. di' comcrci1) 1,1 d1· traha'tl sa/-n(' !a~ ;1m1t111"I,;1:c" tflil' por motr11ns socwles o de 1nt1'r('s nacwnal :mponsan la~

9

Page 36: Guillermo Putzeys Urigüen

xb aan li qatenamit rik'in Ji Xnimal Xmolamil aj K'anjel sa' ruuchich'och' ut

Ji Molam li nakolok re xloq'al xwankil li poyanam.

Eb' li sahilal usilal cho'q reheb' la¡ k'anjel Ji xpatz'man chaq, ha'aneb' ha'in:

1) li junjunq chi poyanam naru naxsik' ru li xk'anjel naxk'ul ru

xb'aanunkil jo' wi· naq chaab'ilaq Ji xk'ajkamunkil re naq sa twanq laj

k'anjel ut Ji x¡unkab'lal;

2) JUnnaqikaq xtz'aq malaq Ji xk'ajkamunkil li xk'anjel chi ru yalaq ani

chik;

3) junnaqikaq li xtojb'al rik'in li jalan, wi junnaqik ru Ji xk'anjel tb'aanu,

tojb'ilaq chi tuminal xkornon Ji nab'eeres1rnan sa' xyanq li tenamit;

4) rnaak'a' xnat'b'al li tojleb', ka'aj wi' naru xb'aanunkil wi' kama'an

taqlanb'il xb'aan ¡unaq chaq rab';

5) txaqliiq Ji tojleb' jwal kub'enaq naru natojman;

6) txaqliiq aj wi' jo' najtil twanq k'anjelak chi ru Ji jun kutan;

7) twanq li hilank jun kutan rajlal xamaan jo' aj wi' chi ruheb' li hilaal

kutan, chi tojb'ila'q chi kab'ichal;

8) twanq Ji hilank chi to¡b'il chi rix xraqb'al li jun chihab' li k'anjelak;

9) twanq xtojb'al xmaataneb' sc1' ralankil;

10) twanq rilb'aleb' chi us li ixqeb' ajk'anjel ut eb' li ch'ajom ajk'anjel li

maji' nake'xq'ax li kaalaju chihab';

11) twanq rilb'aleb' chi us ut xsik'b'aleb' xk'anjel eb' li qasqiitz'in li ink'a'

lz'aqaleb' re ru;

10

Page 37: Guillermo Putzeys Urigüen

12) xk'eeb'aleb' xwankil eb' laj k'anjel aj Waternaal chi ruheb' li jalaneb'

xtenarnit;

13) xxaqab'ankil chi us li k'ila aatin malaq li k'ila na'leb' tento xpaab'ankil

sa· li xchapb'al junaq k'anjel;

14) twanq xtojb'al li xkutan !aj k'anjel naq twanq risinkil sa' xk'anjel chi

maak'a' xrnaak malaq ya! sik'b'il xyaalalil xb'aan !aj eechal k'anjel;

15) xtojb'al reheb' Ji rech'alal malaq li xsum aatin jun poli xtojb'al chi ru

li JUnjunq chihab' xk'anJelak, naq !aj k'anjel naxtaw xq'ehil xkamik;

16) twanq cho'q reheb' !aj k'anjel li xk'uub'ankileb' rib' sa' jun molamil re

xkolb'aleb' rib';

] 7) twaklesimanq Ji molam re xtenq'ankileb' !aj k'anjel chi turninal jo' re

xch'oolaninkileb' naq te'xtaw junaq ch'a'ajkilal ut ink'a' chik te'ruhanq chi

k'anjelak, naq te'ok chi hilank chi junajwa sa' xk'ab'a' Ji xcheekelaleb' malaq

naq ¡unaq ixq nakana cho'q xmalka'an;

18) twanq xtojb'al chi x¡unil Ji k'a'aq re ru malaq li ch'a'jkilal nak'ulrnan

naq na'isirnan junaq sa' Ji xk'anjel chi maak'a' xmaak;

19) tento sa' xb'een Ji awa'b'ejilal Ji tz'aqonk sa' xyanqeb' Ji k'ila tenamit

sa' ruuduch'och' re xsik'b'al Ji usilal cho'q rehcb' !aj k'anjc14.

Li xchaq'rab'il li k'anjel ha'an li chaq'rab' b'ar wi' xch'utub'aman chi xjunil

li na'leb' chi ri.x Ji k'anjelak. Naxch'olob' naq la¡ eechal k'anjel ha'an jun chi

povanam, mabq jun ch'uut chi povanam li wankcb' xhu sa· Ji chaq'rab' li

naxsik' junaq a¡k'an¡cl malaq naab'aleb' ajk'an¡el Ji k'eeb'ileb' rib' sa' aatin

11

Page 38: Guillermo Putzeys Urigüen

chi xb'aanunkil Ji k'anjel5; ut laj k'anjel ha'an jun chi poyanam li naxk'e rib'

:hi k'anjelak rik'in laj eechal k'anjel, jo' rik'in li roq ruq', rik'in li xch'ool

xte'a\lxl malaq chi kab'ichal ru ab'an xb'eenwa k'eeb'ileb' rib' sa' aatin chi

xb'aanunkil xpaab·ankil6.

Naq rn"cvan xch'olob'ankil chi jo'ka'in, jun chi na'leb' junnaqik ru nakana

sa :·yangeb' ut ha'an li xk'eeb'aleb' rib' sa' surn aatin li xhuhil b'ar wi'

nak'e,,ke rib' sa' aatin chi xb'aanunkil li k'anjel, li naru naqach'olob'

xyaalaliF chi jo'k;:,'í1: " .. Ji sum aatin b'ar wi nasumeman li tojleb' ut li

Cltt, r.:..,' '"ÍÍ-..0

ii1 wi' JU!l ch1 puyanarn (laj k'anjd) naxsume xb'aanunkil re

j:.J&.n (iaj . ,': '.1c1l k',m;1. :\ junaq xtenq'ankil rik'in h xna'leb' malaq chi

xb d.;,~·:,mk,l Juf'c:q .k'anjtl xjunes, taqlanb'ilaq xb'aan laJ eechal k'anjel

mala:~ junaq, :Ju·~\,d ,, · xk'ab'a' nciq twanq xk'ajkamunkil chi ru yalaq chan

ru ....

Re naq li sum aatin t-ok chi k'anjelak --naru nav1an yal sa· aatin malaq chi

tz'iib anh'il-- ka'ai wi' na'ajman naq ttiklaaq xb'aanunkil li k'anjel.

Li xyaalalil li sahilal usilal chi rix Ji k'anjel ch'olob'anb'ileb' sa' 1i k'ila raqal

li xcha1.J_'rab'il Íi k'anjel ut ha'aneb' h,ún8

a) "Li Sahilal usilal sa' li K'anjcl ha'an li xkc1b'aleb' rix na'ilok reheb' laj

k'anjei xu'dan naq nacha] chi xtuqub'ankil b':svaq ru li xnt.'b'a'ileb', ut li

chaq'rab' naxk'eheb' chi ru re xtenq'ankileb" .

Li na'leh' ha'in natz'aqlok ru rik'in 1i jun raqal cl.i chaq'ralJ' 1iY1 r.:,jlil, li wan

sa' li Xnimald ru Chaq'rab' re li Qatenamit b'ar wi naxch'olob': "Eb' li

chaq'rab' li wankeb' sa' xb'een xpaab'ankil iaj k'.mjel ut eb' la, cechal k'anJel

b. llndcm, artu 1</c Jo.

7 /!11dern, articulo 18, título seg1111du, mpi/11/0 ¡,nmcro

3 Drcrl'to 14-41 del Congreso de la Rcpúh!ti',I. Código d,· J'roln1¡0, 5 d1' rnayo de 1961

12

Page 39: Guillermo Putzeys Urigüen

ha'an re xtuqub'ankil ru li xch'a'ajkilaleb' sa' xyanqileb' re xkolb'al rix laj

k'anjel ut toj te'xk'e reetal chi xjunil li na'oken chi rix li tumin jo' aj wi' li

xkolb'aJ rix Ji poyanam. Li xk'anjelankil li ch'och' wan awinq chi sa' ha'an

Ji chaqr'ab' tento tsik' tz'aqaJ xvaalaJ Ji xk'anjelankil jo' aj wi' Ji na'ajej b'ar

tb'aanumaq".

b) "Li sahilal usiJal chi rix Ji k anjeJ, ha'an ko'xib' aj wi' k'eeb'il sa' li

xchaq'rab'il li k'anjelak re xkolb'al ut tchaq'oq c!1i rix !aj k'anjel, tento sa'

xb'ecneb' !aj k'anjcl, ink'a' naru te'xye naq ink'a' te'raj ut toj truuq

xtuqub'ankil ru chi us chi tz'aqal re ru, wi te'xk'e rib' sa' aatin rik'in laj

eechal k'anjel, junaq !aj k'anjeJ maJaq sa· komonil ut toj ha'an a¡ wi' Ji

chaq'rab' t-iloq chi rix ".

Li k'a\1xl ha'in ch'olch'o ru chi ru Ji 106 raqal re Ji Xnimalil ru Chaq'rab' re

Ji Qatenamit, rik'in wi' nawakli chi us ut na'usa xsahilankiJ Ji sahilaJ usiJal

chi rix li k'arqel ut chi 1o'b'in tento te'xpaab' xb'eeresinkil li chaq'rab' re

xtcnq·ankilcb' !aj k'anjel.

Q'axaJ nim xwankil naq Ji xchaq'rab'il Ji k'anjcJ k'eeb'il sa' li Xnimalil ru

Chaq'rab' re li qatenamit jo jun li sahilal usilal li tento twanq cho'q re li

tena mi t.

Jo' chan ru naq li Xchaq'rab'il chi rix li k\mjclak re li tenamit México, na'ok

sa' li Xnimalil ru Chaq'rab', sa' li qatenam1t Watemaal naqak'e reetal naq sa'

li Xnimalil ru Chaq'rab' re li Tenamit Xyi Amcerka, xaqab'anb'il chi ru li l.J

xb'c Ji pn sckvcmlú re li chihab' 1921, chi rix naq ki'el chi aw ab'e1il qawa'

Estrada Cabrna, sa· li 1A3 raqal, sa' 11 xnimla TasaJil VIII'' kc'xaqab'aman

ku'xib' chaq'rab' re xkolb'al rix t11 k'anjcleb' b'ar wi' nc1xyc naq li k'anjelak

chi ru jun kutan ha'anq chi ru 8 honaJ aj wi', h-vanq jun kutan li hilank chi

rix xb'aanunkil f, kutan li k'an)l'l, tl'ntn sa' xb'een Jaj ecchal k'anjel rilb'al !aj

13

Page 40: Guillermo Putzeys Urigüen

k'an¡el wi naxk'ul junaq toch'eek chi ru li xk'anjel, tento sa' xb'een laj eechal

k'anjel rilb'al ut xtuminamkil li tzoleb'aal wankatqeb' sa' k'aleb'aal, li

rilb'aleb' xkolb'aleb' sa' li xk'anjeleb', li ixq ut eb' li maji' tz'aqloqenaqeb'

xchihab' ut naq !aj k'an¡el naru nake'xkanab' li k'anjel.

Xkomon li k'anjel ha'in kik'ub'la jun li Molam re xkolb'al rix li tenamit ut

sa' xyanq li xLmjel wan Ji xsik'b'al n.:iq li tojleb' ut li k'anjel tz'aqal tsume

rib'.

Li k'a'L1xl ut li k'ila chaq'rab' ha'in ut xkomon chik li Xninqal ru chaq'rab'

re li qatenamit chalenaqeb' chcilen, yookeb' chaq chi xk'eeb'al xkomon li

chaq'rab cho'q rcheb' !aj k'an¡el, toj rectal xhulak li yo chi k'anjelal chi ru

li kutank ha'in, b'ar vvi ch'olch'o naq ha'ancb' ha'in ko'xib' aj wi' Ji chaq'rab'

wankeb' re xkolb al rixeb' !aj kanJel sa· li xchaq'rab'il li k'anjel. Li chaq'rab'

ha'in ke'k'eem:m xwankil chi Jo'ka'in xb'aannaq nak'a\1xlaman naq toj maji'

tz aqal ruhcb' re xkolb'aleb' rix !aj k'anjel, ut tento naq toj tek'uub'amanq

ru chi us naq \'ooq Ji k'an¡elak ut wanqeb' ani te'ajoq ªJ k'anjel chi junesal

malaq s,i' komonil

e) "Li sahila! usilal chi rix Ji k'an¡cl ha an jun sahil usilal ajb'il ru ut ¡wal

nim xvvankil, naraj naxn' ha'in naq lento xk'eeb'aleb' chi k'anJelak re naq

twanq xkolb',1lcb' rix laj k'anjcl rik'in li chaq'rab', aran ut nak'utun naq li

chaq'rab' ha'in naxrarn chi ruheb' li poyanarn xb'aanunkil li k'aru na'alan

sa· xch'ool, lí ch'olch'o ru sa· tiikil chaq'rab', b'ar wi naxye naq li xraqalil

junjunq 11 xkc'ccb'alcb' rib' s,1' c1atin chi rix li xb'aanunkil junaq k'anjcl, sa'

xch'oolcb' tz'aqal na'el chaq re xk'uub'ankilcb' rib' sa· kiib'al, ab'an ink'a'

ya,11. ul na,\'L' aj wi' naq maak'a naru naxk'a'uxla chi rix naq wan na'leb'

lento xk',·1•h'.1l -;,1· ,1jl jo' 11 xb'ihorn,11 ut !1 xneb'a'il li tl'nc1mit''.

U n,1'lcb' hc1'm n,n.Yutb'es chi tz'c1qal 11 na'kb' naxb'ecrcs li xchaq'rab'il chi

rix !1 k',rnjl'I rik'in wi' naru Ji q'uc,uk ut xk'L•cb'aleb' xtojb'c1! xma,1k chi ru li

chc1q'rc1b'.

14

Page 41: Guillermo Putzeys Urigüen

d) ''Li Chaqrab' chi rix li K',mjel tz'aqal wan xk'anjel ut nak'utun aj wi'

naq aajel ru; \b'eenwa ha'an naq naxtz'il rix chan tz'aqal ru wan Ji

puyanam ¡urqunq ut naxk'a uxla nag re xtenq'ankil junaq chi tz'agal re ru,

tento xtz'ilb'al nx jo'k'ihal xb'ihomal wankeb' re chi kab'ichal. laj eechal

k anjel ut laj kérnjel li xkab' ha ,1n, li xsik'om ha'an xtuqub'ankil ru Ji k'ila

clú'ajkilal natawman sa )¡ xch Céb ,1] malag li k'anjelak rik'in li chaq'rab'

ha'in. re '.\tl'l1Ll ankii li tenan1:l r1:s: m xtz'ilb'al rix chi us Ji ch'a'a¡kilal

¡un1ung"

Lt jun ch'ol ch1 chaq rab' ha'in nacha! chi xkuutinkil ru li na']eb' chi rix naq

sa· L k'anicl nake'tz'aqon kiib' ch: ~-onnam li tiik tz'aqal jalaneb' ru jo' aj

wi' naq tenq'a.ik naraj laJ k'anjei. Tento n,1q tk'e n~etal chi us chan tz'aqal

naxnumsi 11 kutan la1 k',1njcl jo ,,¡ w1 tcnto tri! jo'k'ihal tz'aqal xb'ihomal

wan 1aJ L'l'Ch,11 k'an¡d re naq rnaci¡un reheb nakana sa' ch'a'a¡kilal, lento

b an ,s1kb ,1; 1\, k 1h,1l n,ic·.1 !l.1\l,, la¡ c'L'cln! k'anjcl ut io'k'ihal tk'anjclaq chi

ru la¡ k ,miel

t'I "Li Sahilal l;silal chi n, '.1 k,rn¡el ha'an ¡un roq' ruq' li chaq'rab'

k uuh anh'd .,,, \k·,,t, ,1 11 ten,1rrnt ut naq n,1wan k'an1elak rik'in. li k'a'aq re

ru p11ws ¡un a1 ecrc kntl, naq '.(ub·c;¡ rib' chi ru L na'ap11an xk'eeb'al re Ji

tenarnrt rnalaq re !1 kl)monil''.

Ch1 ri, li na'leb h,1 in, wan ko \Ib k'a'aq re ru li nak'eernan xwankil naq

w3n ,rn; \·,,al ,-,a· xb'een 10· li \.huhil naxchap wi rib' 11 k'anjel malaq re li

k',1111cl. ab ,rn !: \knlb'al r1.\ l,11 k ,111il'! \komon li chaq'r.1h' wan re xkolb'al

rix ); tl'nam1t.

Kiih' ru n.iq \,:an li chaq'r,1b' ha 111, ¡un hil',111, Ji sahilal usilal sa· xb'cen li

tenamit ut li iun chik ha an 11 sahilal usilal vvan cho'q re !aj eechal k'anjel,

ha'an nak't1tb'L·sin re naq li sahrl.11 u:-;ilal chi rix li k'anjel ha'an jun li Sahil

L'silal re li tcnumit. ch1 xjurnleb n,1rt1 nake'xkol rih' rik'in, tento xpaab'ankil

ut nim , wankil naq \Vdn. \.:a\ L'C'man naq ha'an ¡un li Sahilal Usilal re Ji

ten,1m1t \b'a,111 naq nak'a\1\l.1111,111 n,,q li rovanam juniunq nake'tz'aqon sa'

15

Page 42: Guillermo Putzeys Urigüen

jun li komonil wank, ut wan chaq'rab' Ji tento xpaab'ankil naq nawan

junaq ch'a'ajkilal.

f) "Li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ha'an jun sahilal usilal k'a'uxlanb'il

chaq chi us re xtenq'ankil E tenamit xb'aan naq naraj naq eb' laj k'anjel

te'tojeeq chi us jo' aj wi' naq ink'a' te'muxeeq xloq'al, xb'aan naq eb' laj

k'anjel ha'aneb' li xk'ihal Ji tenamit, chi jo'ka'in nasik'man li tuqtuuki lal sa·

xb'een li tenamit, ut Ji na'leb' ha'in ink'a' nax<k' ch'alajkilal rik'ineb' !aj

eechal k'anjel, xb'aan nziq tenq'ank li naxb'aanu, jo' aj wi' naq li Sahilal

Usilal chi rix Ji k'anjel tento naq twanq re naq chaab'il naq twanq li

xchapb'aleb' !aj k'anjel, xb'zian naq toj mziji' nach'oolaman ru li na'lcb' ha'm

sa' li gatenamit Watemaal. xb'zian nziq nawan xnat'b'al li chapok aj k'anjel

chi ru Ji chaq'rab' Ir nawc nay tz'aqal oxloq' Ji rilb'aleb' iaj k'an¡el, Ji

xna'leb', Ji tenamit naxjal :d,'e ut n,1'ok chi numtaak Ji xna'leb'cb' !aj ecchal

k'anjeL Ji nake'xb'eeres Ji na'leb' chi rix li na'Jeb' chi rix li xb'aanunkiJ Ji

na'alan sa' li ch'ooicJ, Ji ¡un taq'ectaJil ut Ji ten'qaj ib', ab'an maajunwa

tz'aqal nah•'xb'cianu".

Tenlo xch'oJob'ankil b'a\'c1lJ !1 Lhaq'r,1h' ha'in xb'aan naq wan na'Jeb'

nab'eL·rc•siman xb'zian chi junill'b' ]¡ ruuchich'och' jo' aj wi' naq wan

xchaq'rab'il li moJob'ank ib' 1t1 ut Ji xtawb'al ru ha'an naq tqak'e reetaJ naq

wan sahilaJ usilal ya! re li poyanam xjunes ut wan sahiJaJ usiJaJ cho'q re

jun chi tenamit

Wan nalj nak'uman li sachk rik'in li kiib' chi na'leb' ha'in, ut aran na'el chaq

naq Ji Sahilal Usilal cho'q re li tenamit ha'an Ji nim xwankiJ ut jun aj wi'

ch.i xkulb'al nx Ji tcnarnit, nak'a'uxL1man rix naq Ji sah.ilaJ usilal cho'q re

jun ,hí povanam, kub'enaq xwankil ut k'a'ajwi' naxtenq'a junaq Ji wan k'a'

ru re.

10. \/011 lla_11ck. fnn/m/1. [/ Orden de i,1 I ,i,,rtad. L/111i'cr,1dad Fran<'1,co ,\larroqu111 Cuatcmal«, 1977. Púguub ; ... 7. :'3 7.J

16

Page 43: Guillermo Putzeys Urigüen

Li jun chi tenamit k'ojk'o sa' xb'een li chaq'rab' re jun chi tenamit jo' li

Sahilal Usilal chi rix li k'anjel ut naq twanq li xyiib'ankil ru li tojleb' rajlal.

Joka'in ut naq li chaq'rab' re xkolb'al li tenamit ak k'a'uxlanb'il chaq chi

jo'ka'in, chi ancha! ch'oolej, elenaq chaq aran sa' li Sahilal Usilal sa' xb'een

jun chi poyanam. Jo'ka'an b'i' naq sa' xyanq li xninqal ru chaq'rab' ut li

xchaq'rab'il li Sahilal Usilal re jun chi poyanam, elenaq chaq Ji jun siir chi

chaq'rab' jun naqikeb' li xwankil ut Ji xyaalalileb' 11 . Li xkolb'al rix li

tenamit, rik'in wi' li awab'ejilal naru naxch'ik ri!:i' sa' xyanq li k'a' ru reheb'

laj eechal k'anjel; ut li na'Jeb' ha'in maak'a' xyaalaliJ wi' ink'a' nasik'man

xyiib'ankil ru li na'leb' sa' jun paat12 li nasiya chaq naq natawman xsahil chj

yo'oon junaq k'anjel li nab'aanuman.

Li xrunqal ru chaq'rab' ha'in naxch'olob' chi us li rajom tz'aqal li Sahilal

Usilal chi rix Ji k'anjel, ut aran na'el ko'xib' chi chaq'rab' xkomon li roqechal

tz'aqal li Sahilal Usilal chi rix li k'anjel, jo'eb' ha'in:

l. Re xkolb'aleb' laj k'an¡el.

2. Ink'a' naru te'xve !aj k'anjel naq ink'a' te'xk'ulub'an li Sahilal Usilal

ha'in.

3. Naru xchaab'ilob'resinkil ru.

4. Naxsik' xtuqub'ankil ru 11 ch'a'ajkilal.

5. Titz'b'il Ji xpaab'ankil.

Jo' naq wan li xninqal ru chaq'rab' re li Sahilal Usilal chi rix Ji k'anjel b'ar

wi' wan xchamal xsasal li xchaq'rab'il li k'anjel, li xchaq'rab'il Ji raqok aatin

re li Xsahilal Usilal chi rix li k'anjel natikJa rik'in li jun raqal chi chaq'rab'

11. //,1d. pagina ,-;·

12. f!,lli, {'11:,illlt/ 78

17

Page 44: Guillermo Putzeys Urigüen

li naxye chi jo'ka'in: "Re naq twanq xk'anjelankil rix li Xchaq'rab'il li

K'anjel tento xsik'b'al xyaalalil chi chaab'il re xseeb'ankil li xhuhil li k'ila

ch'a'ajkilal, rik'in xwaklesinkil malaq xtusub'ankil ru chi us chan tz'aqal ru

xb'eeresinkiJ li hu ink'a' ch'a'aj xtawb'alaqeb' ru ut chi moko nim ta te'xik

wi', re naq li chaq'rab' tb'aanu li xk'anjel sa' junpaat ut chi chaab'il; jo' aj wi'

tento twanq xchaq'rab'inkileb' laj k'anjeleb' sa' eb' li raqob'aal aatin re naq

te'xseeb'a Ji xk'anjeleb' ut tz'aqaJ xjayal te'xtaw li k'ila ch'a'ajkiJal nawakli

chaq sa' xk'ab'a' xk'eeb'al chi k'anjelak li xchaq'rab'il li k'anjel".

Ch'olch'o naq Ji raqok aatin rik'in Ji xchaq'rab'il Ji k'anjel kisiya chaq sa' Ji

xchaq'rab'iJ Ji raqok aatin sa' xb'eeneb' Jaj maak, jo'ka'an naq nawan

xpatz'b'al aj wi' ko'xib' li chaq'rab' xkomon ha'in, ab'anan, na'ajman naq

tiikaq ru ut ink'a' jwal nim txik wi', tseeh'anq ut tz'aqal ch'olch'ooq ru li

raqok aatin Ji na'ajman, xb'aan naq nasik'man xtawb'al xjayal re naq

te'koleeq chi us !aj k'anjel xb'aan Ji chaq'rab' ha'in. Jo'ka'an utan, naq chí

maak'a' xtz'eqtaanankileb' Ji k'ila chaq'rab' re Ji raqok aatin naru naqaye

naq Ji roqechal tz'aqal li raqok aatin rik'in li Xchaq'rab'iJ Ji Raqok aatin

rik'in Ji Xchaq'rab'il Ji K'anjel, ha'ancb' ha'in 11:

l. Ab'inb'il: Li raqok aatin tento twanq xb'aanunkil chalen xtiklajik toj

sa' xraqb'al chi aatinanb'il.

2. Teneb'anb'il sa' xb'een (eb' Jaj k'anjcl sa' li raqob'aal aatin te'waqlesink

re Ji hitok): Eb' laj k'anjel sa' Ji raqob'aal aatin te'chiqoq re li raqok aatin.

3. Twanq !aj raqonel aatin: Tcnto naq laj raqonel aatin ttz'aqonq sa' Ji

xq'ehil Ji raqok aatin jo' naq nawan chaq xsikb'al xyaalalil Ji k'anjel.

4. Xch'utub'ankil Ji rcsilal; rik'in ha'in na'ajman naq lch'utlaaq naab'alaq

li resiJ malaq reetalil li ch'a'ajkilal sa' jun aj wi' chi k'anjel.

13. C/11ca, Hernánifr=. Raúl Antonw. A¡nm/1's Je om,cho Procesal Je/ TrabaJO. Guatemala, EJ1tor1a/ Graf¡co., P&L, ¡1¡1.s; "'" .¡

18

Page 45: Guillermo Putzeys Urigüen

5. Xkub'sinb'ilaq xtz'aq li raqok aatin; Ji raqok aatin tento tseeb'anq ut

ink'a' txik xtz'aq naq traqmanq ru.

6. Xveeb'al resil; yalaq ani naru naril li k'ila k'anjel nab'aanuman ut li

xkomon chik li k'anjel li naxtz'aama rib' xb'aanunkil, chi jo'ka'in, li xyeeb'al

resil natenq'an re naq tiikaq ru naq toxch'oolaaq ru li ch'a'ajkilal.

19

Page 46: Guillermo Putzeys Urigüen

Xkab' Xtasalil

• Aajel ru xb'aanunkil li raqok aatin chi rix li k'anjel.

Naq kiib' chi poyanam nake'kana sa' aatin chi xb'eeresinkil junaq k'anjel,

rajlal natawman kok' ch'a'a¡kilal Ji naru xtuqub'ankiJ malaq xyiib'ankil ru

sa' kiib'al, !aj k'anjel ut !aj eechal k'anjel, malaq naru xyiib'ankil ru rochb'een

junaq xtaql Ji chaq'rab'.

Li ch'a'akilal ha'in tento xyiib'ankil ru jo' chan ru naq wan sa' Ji chaq'rab'

re naq ink'a' twanq xq'axb'aJ ru li xchaq'rab'il Ji k'anjcl. Ha'an xyaalalil naq

kitusub'anan jun ch'uut chi na'Jeb' re xb'aanunkil chi xjunil li k'anjeJ ha'in.

Sa' Ji Xchaq'rab'il Ji k'anjeJ wan jun xk'a'b'a' Ji xyiib'ankil ru Ji ch'a'ajkilal

chi jo'ka'in, ut nayeeman re: "Li nab'aanurnan Junelik". Junelik, nayeernan

re xb'aan naq ha'an Ji k'aynaqo wi' chi xyiib'ankil Ji ch'a'ajkilal, karna'an

vaJaq b'ar, ha'an Ji nab'aanuman, maJaq ha'an Ji xjayaJ ut jun chik naq jun

na'leb' malaq ¡un k'anjel nab'aanuman re. Twanq resil chi ru li chaq'rab'.

Ha'an ha'in Ji k'anjeJ nab'aanuman yaJaq b'ar ruuchich'och' re xtuqub'ankil

ru junaq ch'a'ajkilaJ sa' Ji k'an¡cl, naru najala wi' kama'an ch'olch'o sa' jun

raqaJaq li chaq'rab' ak re wi' re xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal. Li k'anjeJ

k'aynaqo wi' chi xtuqub'anil ru Ji ch'a'ajkilal nawan xb'eeresinkil chi

aatinanb'il, xb'aan naq kama'an naq wan sa' Ji chaq'rab' (321 raqal re li xchaq'rab'il li k'anJel).

Chi jo'ka'in, naru naqaye naq Ji na'leb' k'aynaqo wi' xb'aanunkil naxchap

li k'anjel ha'in:

20

Page 47: Guillermo Putzeys Urigüen

l. Roksinkil li hitok ut xk'ulb'al re naq t-ok chi b'eek. Chi aatinanb'il

sa' xtiklajik.

2. Xxaqab'ankil li xkutankil ut li xhonalil joq'c te'xk'ul rib' li wankeb' sa'

li ch'a'ajkilal re naq tc'xwcch'i' rib'eb' sa' Ji raqleb'aal aatin, li tento texk'am

chaq rik'incb' li k'aru nak'utun wi' li ch'a'ajkilal.

3. Chi ru li rab'inkileb', li te'xb'aanu chi aatinanb'il, xb'eenwa nak'eeman

reetal ma wankeb' li tento te'tz'aqonq sa' li k'anjel, chi rix ha'in nacha! li

xkuutunkil ru li patz'orn malaq Ji hitok kiwan roksinkil, xyiib'ankil ru

malaq xk'eeb'al xkomon Ji ch'a'ajkilal; nacha! xsumenkil li hitok toja' naq

nacha] li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal. Wi ink'é.1' nutuqla ru chi junajwa,

malaq maji nach'oola ru chi us, Ji yo chi titz'eek xb'aan Ji chaq'rab' tento

naq tch'olob' xyaalalil k'a\1t naq ink'a' naxsume malaq re xpatz'b'a] re li chaq'rab" rub'elal li xsumcnkil li xmaak, naq tento risinkil li jo'k'ihal ink'a'

naxk'ul ru. Naru Jj wi' naq toj twanq xxaqab'ankil xkutankil re xk'ulb'al

xkomon Ji ch'a ajkila! malaq ut xkanab'ankil wan li raqok aatin wi nawan

xwech'b'al junaq reheb' .

.Je. Nawan xxaqc1b'anki! li tojb'a maak naq nach'oola, ru chi xjuhi] Ji

nak'utb'esin re li ch'a'ajkila!.

5. Naru xwcch'b'a! Ji to¡b'a rnaak naxaqli sa' xb'een !aj rnaak.

• Li tz'ilok ix nawan rajlal rik'in li ch'a'ajkilal natawman sa' li k'anjel.

Li k'aru nawakli wi' junaq ch'a'ajkilal sa· xyanqeb' !aj eechal k'anjel ut eb'

!aj k'anjel ha'an naq naxtaw xq'ehil xraqb'al ru li "Chapok k'anjel" naq

na'cl sa· xch'ool junaq rehcb', naq kama·an nake\:k'a\ila chi kab'ichal, naq

wan junaq rchcb' naxsik' xch'a'ajkilal malaq xtaql Ji chaq'rab,¡ 4.

21

Page 48: Guillermo Putzeys Urigüen

Naq sa' xch'ool laj eechal k'anjel na'el xraqb'al ru li k'anjel, ha'an li nayeeman re ISINK sa' k'anjel, ut naq kama'in nak'ulman, laj k'anjel naru

naxtitz laj eechal k'anjel sa· li chaq'rab' re naq tch'olob' ma xmaakon laj

k'anjel re naq kama'an xb'aan re 15, malaq sa' xch'ool !aj k'anjel na'el

xkanab'ankil li k'anjel chi maajun xmaak, ut yal xsik'man xyaalalil re naq

tkanab' li k'anjel 1", ut aran, laj eechal k'anjel chik, naru naxtitz' laj k'anjel chi

ru chaq'rab' re naq tch'olob' naq sa' xch'ool x-el li xkanab'ankil li k'anjel.

Li risinkil junaq ajk'anjel sa li xk'anjel natikla wi' li tz'ilok ix. Ma re chan

naq chi ru laj eechal k'anjel xmaakon laj k'anjel, ab'an maawa' kama'an sa'

xch'ool !aj k'anjel. Ma re chan naq maak'a' junaq xmaak laj k'anjel.

Ch'olch'o ch1 ru 11 chaq'r,1b' naq tento xk'ajkamunkil li xkutan ¡unaq

ajk'anjel naq na isiik chi maajun xmaak. Chi ru li ch'a'ajkilal ha'in, ha'an

laj raqol aatin yaalaq re sa xb'cen naq tk'e chi k'anjelak li xchaq'rab'il li k'anjel 1

-.

Re xtitz'b'a] naq ttoje'q li xtz'aq li xkutan xwan sa· li k'anjel1 8, laj k'anjel ut

!aj eechal k'anjel naru nah'xsik' xyaalalil sa' kiib'al. Na'uxman chi jo'ka'in,

xb'aan naq sa' li k'anjel nawan li k'amok ib' sa' aatin, ut naxtaw xq'ehil naq

na'ux li po'k ut maajun reheb' naraj xsumenkil Ji xmaak.

Jo'ka'an naq sa li xtuslal Ji chaq'rab' xsik'man xyaalalil naq ttuqub'amanq

ru li ch'a'a¡kiJal chi ruheb' laj k'anjel nake'ilok re li k'anjel re naq ha'an

te'tuqub'anq raatin chi ka'pak',11.

Naq ink'a' natuqla ru Ji ch'¡¡'ajkilal chi jo'ka'in, toja' naq nacha! junaq aj

raqol xkomon li tzolb'ileb' sa' Ji ch'a'ajkilal ha'in, re naq trab'iheb' li raatin

15 Arti,·11/0 ]():' i1tl'ral 1'!. Cons/1t11orín ['cJ/1nt',I ,:( la Í\1'/>1ib/1ca d,· G11all'mala.

18. T;:,a,¡ /1 .ü1ita11 ha'"n /1 .rto¡/,"I /1 .ü'an1cl .\maulan /1 ra/"11;;11 h1/a,1/ kutan, .,k11alahuh1/ li po, .1.k'a¡kt1munk1/ 11 xk11t1P7 1,! .\~omon '. !11~ /¡ k 11r11 (1/l' iI c'1111¡ nrf,'.

22

Page 49: Guillermo Putzeys Urigüen

li junjunq ut tsik' xtuqub'ankil ru Ji ch'a'ajkilal rik'in xk'eeb'al li raalob' li

chaq'rab' sa· xb'eeneb' !aj maak.

Re naq t'uxmanq Ji raqok aatin, tento xb'aanunkil jun siir chi na'leb' malaq

chi k'anjel jo' chan ru naxtz'aama Ji chaq'rab', sa' li tz'ilok ix na'uxman rajlal

chi rix li cha a'Jkilal sa· Ji k'anjel. Li tz'ilok ix na'uxman raJlal chi rix li ch'a'ajkilal sa' li k'anjel, jo xvceman chaq, wan xningal k'a'uxl chapcho wi'

chag ut ha'an jun nag t,van xb'aanunkil chi ab'inb'il (321 raga! re li

Xchag'rab'iJ Ji K'anjel), 11 xyaalaliJ ha'an nag Ji tz'ilok ix tb'aanumang chi

ruheb' !aj raga! aatin. Tento xjultikankiJ nag yaJag ani chi povanam tento

rab'inkil raatin, chi maak'a' tramoq ru li xk'a'tixl ut k'eeb'ilag li xg'ehil

xhonal chi nceb'al, chi ru junaq aj raqol aatin Ji maak'a'aq rajom sa·

xyanqeb' laj ch'a'ajkilaJ, ut chi maaiun tra ru re xkolb'al rix jo' li tento sa'

xb'een xb'aanunkil rik'in li xchaq'rab'il Ji k'anJel 1".

Xsik'man ru nag jo'ka'in naq t'uxmang li tz'ilok ix sa· xyanq li k'ila paay

wan, xb'aan n¡_¡q xk'ecman reetal naq 1nk'a' ch'a'aj chi ru laj k'anjeJ ut

naseeb'an xsik'b'al xvaalalil, ab'an maawa· tz'aqal kama'an nak'uJman sa·

xk'anJelankil.

Naq nawan xb'aanunkil chi ab inb'il, chi x1unil li xk'anjeleb' Ji wankeb' sa'

ch'a'a1kilal, nab'aanuman ch1 ru laJ rc1qol aalin, li wan sa· xb'een xtz'iib'ankiJ

li reetaliJ li ch'a'a1kilc1l li vvankd, wi' sa' li xhuhul, jo' aj wi' li k'aru naxpatz'

Ji xtikib'an re Ji tz'iJok ix, ab',rnan, nawan aj ,,:1' xk'ulb'aJ li patz'om chi

tz'iib'anb'il2º Laj k'anjel naru naxtitz' !aj eechal kan1cl chi ru li chaq'rab', wi na'isiik sa'

xk'anjeJ chi maak'a' xmaak, chi ru L1jeeb' xkak'aal kutan, xkutankil k'anjeL

chalen risinkil sa· li xk'anjcl. Li kutan ha in naru naraqman ru wi' nawan

xpatz'b'al chi ruheb' aj chaq'rab', j(). li Molam Yaal re sa' xb'een li k'anjel.

23

Page 50: Guillermo Putzeys Urigüen

Laj k'anjel na'aatinak rik'in li xjolomil laj k'anjel ha'in ut naxch'olob' chi ru

li xch'a'ajkilal. Natz'ilman rix jo'k'ihal naru naxtoj laj eechal k'anjel sa'

xk'ab'a' naq xrisi laj k'anjel chi maak'a' xmaak ut natz'iib'aman jun li hu li

nayeeman re "q'axtasink".

Chi :ix ha'in, nab'oqman laj eechal k'anjel re xyiib'ankil rusa' usilal, re naq

ink'a' bümanq ru li ch'a'ajkilal. Wi laj eechal k'anjel ink'a' nahulak wi xwan

xb'oqb'·ll,' malaq ink'a' nach'oola ru sa' usilal, na raqe' chi jo'ka'in li xb'oqb'al xb'aaneb' laj k'anjel sa' li xmolamil chi rix li k'anjel. Naq naraqe'

li jun rac:al chi k'anjel ha'in, natikla wi' chik rajlankil li lajeeb' xkak'aal'

kut.m, xkutankil k'anjel, re xtitz'b'al wi' chik laj eechal k'anjel chi ru li

chaq'rab'

Li tz c,k ix na\rxman raJlal chi rix li k'anjel, raqro ru chi jo'ka'in:

Xk'eeb'al chaq chi ru chaq'rab' ut aran nak'ulrnan re naq t-ok chi b'eek.

Tento xnawb'al naq sa' li k'anjel junjunq re li tz'ilok ix, li ka'pak'aleb' tento

naq twanq junaq ajna'onel chaq'rab' rochb'eeneb'. Ab'anan, re xtenq'ankileb'

laj k'anjel, sa' xq'ehil tz'aqal li tz'ilok ix moko aajel ta ru naq rochb'eenaqeb'

rik'ineb' laj tenq're, ab'an aajel aj wi' ru junaq aj na'onel chaq'rab' re naq

te'xnaw xkolb'aleb' rib' chi us.

Ka'aj wi' naru nake'oken chi tenq'ank eb' laj na'onel chaq'rab', eb' li

nake'jolomin re li xmolamileb' aj k'anjel naq jun reheb' li xkomon naxtaw

xch'a'ajkilal, ut eb' li nake'tzolok chi rix li chaq'rab' wi' ak xq'axomeb' xtzolb'al li xchaq'rab'il li k'anjel. Tento aj wi' xnawb'al naq li kiib'eb' paay

ajtenq'anel xe'patz'man moqon, ka'ajwi' naru nake'tenq'an sa· ¡unaq

ch'a'ajkilal xkomon li ink'a' naxq'ax li o'lajuk'aal chi ketzal, ut ya! chi

maatan.

Chi xjunil li hitok na'uxman, wan xna'leb'ankil rix, li tento tke reetal li

raqleb'aal aatin naq nawan chaq xk'eeb'al resil chi yeeb'il. Eb' li kok' na'leb'

ha'aneb' ha'in21 :

21. Artículo 332. Código de TrabaJO,

24

Page 51: Guillermo Putzeys Urigüen

a) xk'ab'a' h raqleb'aal aatin b'ar wi' naq'axtasiman;

b) li xk'ab'a' chi tz'aqal re ru jo' li xkomon chik li k'aru nak'utb'esin

xwankilal laj titz'onel, tk'e aj w1' li xjayalil li rochoch jo' aj wi' b'ar naru

naxk'ul resilal li xb'oqb'al,

e) xh.lsub'ankil ru li ch'a'ajkilal natitz'ok wi' chi ru li chaq'rab', xk'eeb'al

reetalil joq'e kixtikib' li k'anjel k'aru k'anjelil xb'aanu, jo'k'ihal li xtojb'al

natuqla ru chi ru Ji v1,aq1h' po xnume' chaq ut li xhonalil li xk'anjel chi ru

jun kutan jo' a¡ wi' li xvaalaliJ naq x-isiik sa' xk'anjeJ malaq xraq'b'al ru wi'

xwan risinkil clu maak'a' xmaak;

d) tento xk'eel,'al li xk',lll a la¡ eechal k an¡el chi tz'aqaJ re ru ¡o li na'ajej

h'ar naru ndtaqJaman xhu re xb'uqb'aJ,

e) x\..'r:1~b'al rl'sil chi xjurnl li k'aru nak'utb'csiman wi' chi XJLmiJ li

ch'a'a¡kilal. f\í,1q r,ak'tdman Ji ISINK SA LI K'ANJEL, laj k'anjel naru naq

ink'a' tk'utb'es rl'dalil li ch'a'ajkilal, ab'an wi naxb'aanu, tento tch'olob'eb'

chi lz'aqal re ru. Eb' li reetc1lil ha'aneb' li k'iJa hu, li xk'utb'aleb' Ji hu, li

xsunwnkil 11 m,1ak, h,1 an naq Lij l'CchaJ k'anjel naxsume li patz'om

nab·aanuuk re >..b'a,111 laj k'an¡el xb'aaneb' Ji xe'ilok re li ch'a'ajkilal, xb'aaneb'

li tzolb'iieb ch1 n>.. li n,i'lcb' h,ún ut rik'in li natawman yal chi ru;

f) li pat/om nake'xb aanu du ru la¡ raqol aatin, chi ch'olch'o ru;

h) li na'ajej ut Ji xb'ehil Ji po;

h) x¡uch' laJ tit7'oncl, wi ink',1' naxna,"· tz'iib'ak, tk e Ji ru\q, Ji xmama'il

Ji mq re Ji xnim uq' maiaq Ji x¡uch' Ji ani naxpatz' wi' usilaJ re. Naru

nataqJaman xnat'b',t! sa' rochoch l,ij maak malaq naru nanat'man Ji k'a' ru

re wi' kam,1'an nd'c1jman xb'c1anunkiJ sa xch'ooJ li chaq'rab'. Li xyaalalil li

xb'aanunkil 11 na'Jeb ica'in, re naq twanq xtojb'al li napalz'man, wi kama'an

naq nacli'uola ru.

Naq ak wan li resd ch1 ru chaq'rab', ldj raqlil aatm tk'e reetal ma wan li hu

jo' n<1xt/.1arr1d ii dtdq r;1b, ut w1 ink',1' naxk\il rih, tento n~1q tch'olob' b'ar

25

Page 52: Guillermo Putzeys Urigüen

wan li ink'a' us sa' li hu ut tq'axtas re !aj titz'onel re naq tyiib' chaq xsa',

re naq chi jo'ka'in tk'ulman Ji xhun.

\Jaq nak'ulman li hu, na'el ch,1q jun li xhu chi jo'ka'in:

a) Rajlil Ji tz'ilok ix.

h) Xk'ab'a· lt rauleb'aal aatin.

e) Li na'cijej ut J1 xb'e li po

d) Chi rix h,ún nawan xch'utub'ankil ru li hu.

e) Nasumeman li hu re naq l-ok chi b'eek.

f) Nak'ulub'aman li n,ú¡e¡ b'ar twanq xtaqlankil li xb'oqb'aleb' ut

nayecman wi' chik re !aj tit/uncl re naq tch'oJob' \Yi' chik li na'ajej b'ar naru

nahulak li xhu.

g) Chi rix ha'in nc1xaqab'aman xkutankil ut li xhonalil ¡oq'e twanq

rab'inkiJeb', ut naveheb' re li kiib' Ji ,vankeb' sa' li ch'a'ajkilal naq te'xk'am

chaq chi x¡unil li rcsil ut li rcctalil re te'xkol wi' rib', jo' aj wi' nake'q'use'

naq wi ani reheb' ink'a' naxk'ut rib', lk'ehc'q cho'q jun aj lab' ut ink'a' t­

ab'imanq.

h) Nayccman re li vo chi litz'L· k naq thulaq sa· li xq'ehil li ab'ink re naq

le'patz'oq chi ru, ut chi ¡un.:ijw<1 1w\ L'l'm,rn re, w1 ink'a' naxk'ut rib', nara¡

naxvc naq xsunw chi xjurnl li pat/om ut naq Ji n.:ititz'c wi', yaal chi xjunil

i) Napatz'man aj wi' re li \ti ch1 titz'e'k naq tk'ut chi xjunil li hu li

naxpatz' laj titz'ol rl', ha'an li Xhuhil Ji Chapok k'anjel ut li xhuhil li tojleb'

ut Ji reetaliJeb' li kut.:in jun¡unq, ut nayccman re wi ink'a' naxk'ut, tk'eemanq

))

26

Page 53: Guillermo Putzeys Urigüen

chi tojok chi ru chaq'rab' ut tkulmam1 naq yaal chi xjunil li k'aru naxye li vo chi titz',,k

j) Nak'ulmM\ li arnhel'' \L,.X\ cechi i ,ib'd, 10· xve laJ titz'onel ut

nake'taqlaak xb oqb'aleb'

k) :\,;¿¡ el rc:,il li xnat'b .11 "ª ,r,,1 ,1¡ iaj maak malaq li xnat'b'al Ji k'a'aq re

ru xb'aan Ji chaq'rab'

i) Naxk'c n·sil naq L \kumon li p,1tz'om Ji wan chi ru hu, twanq

xsik'b',1] X\'a;:ilalil naq ttaw \Ljd\d.

m) ,L1,plil li chaqrzib'.

Naq natz'aqlnk ru li hu ha in. 11,1taqlaman n-'stl reheb' Ji wankeb' sa'

ch'a'ajkiL1l. L x,·eeb ,1leb' rhil reiwb' ha'an li xk'eeb'al chi nawe'k chi

ruheb' li xk'a\nl la¡ raqol ,1at111 ut ll'ntl> xb'aanunkil re naq te'xpaab' Ji chaq'rab· ut n,1ru nake'titz',· >-.[, ,\,1ll h chaq·rab'.

• Rab'inkil li tz'ilok ix.

Sa' li xq'chil 11 ,1b'ink. sa xhoon,1lil tz ,1qaL !aj raqol aatin naxtz'iib'a reetalil

chi xjunil li n,1 uxman. Xb L'l'l1\.\ ,1 na'ok li na'a¡ej, li xkutankil ut Ji xhonal

li k'an¡cl ha'an ut n,1'ok ªI wi 11 >.k ,1b ,1· !aj raqol aatin; to1a' naq nacha]

xk'eeb'al >..k'1b'1' !aj titz'onel ut k11tu 11aq tk'ut li xhu (cMula), chi rix ha'in

nawan xk'eeb'al xk'ab'a' la¡ 11a une! ch,1L¡'rab' li xchal chi xtenq'ankil laj

titz'om•l, tenlo naq tk'ut l1 >-huhil re n,lc] tch'oolaaq naq ha'an tz'aqal

xwankil ut naq !aj tenq' ma,1wa· ,11 nc1'uncl chaq'rab' tento tk'ut junaq li xhu

b'ar wi' tch'oolaaq ru ani t.1 aqc1l >-k'.th'a'.

Chi rix ha'in nacha! xk'ecb ,11 ,k ,1b ,1 li ani vo chi titz'e'k. Wi re xjunes li k'anjeL napat;,:'m,111 lí >..hu J"L' ,11c1\\'L1 ,1! tz'c1,pl ,1111 >..k'ab'a'. Wi naxik sa·

xk'ab'a' junaq i\1olc1m m,1],1,: k, ,rnnnil k',rnjel, ten to tk'am junaq xhu re

xk'utb'al naq ha an t-aatinaq ,;a \'.,( ,1b ,,' li komornl malaq li ch'uut, ut tento

Page 54: Guillermo Putzeys Urigüen

naq li xhu li komonil k'anjel twanq li xhu chi ru chaq'rab', xtusulaleb' laj

eechí'il k 1njel xkab'a' li rochochil, re naq tk'utunq naq li xhulak sa' li tz'ilok

ix n.:,Iu na·aatinak sa' xk'ab'a'eb' jo' aj wi toj tk'ut aj wi' li xhu xjunes re naq

tch'oola,1q rn.

Wi li arú nahulak sa' li tz'ilok ix ha'an jun li xkomoneb' sa' li komonil

k'anjel, tento naq tk'ut li xhuhil tz'aqal li komonil Ji wan chaq sa' roqel li xtz'iib'ankil li k'ila ch'uut ha'in ut tento aj wi' naq tk'ut li xhu re xnawb'al

ma ha',m t:r'aqaL

Nachal ch1:, nlb'al xsa' li hu wi ch'olch'o ru jo' naxye li chaq'rab' ut wi'

kama'an, aran aj wi' nayi1b'arnan resil naq k'ulb'il li ruuchil li arú yo chi

titz'e ~ ut aran aj wi' najek'man resil sa' xyanqeb' li ula'.

Chi rix chik ha'in, nawan xyeeb'al xka'sut naq yaal tz'aqal li wan chi ru li

xhuhil li titz'ok, nawan xyiib'ankil xsa' li hu malaq nawan xk'eeb'al

xkomon 1i titz'ok. Laj raqonel aatin naxpatz' re li ani yo chi titz'ok ma wan

k'a' chik ru naxk'e sa' li hu malaq ut, ch'olch'o chi xjunil chi ru li hu

yaalojenaq. Naq sumenb'il chik naq us naq wan li hu, nacha! chik li

xchaq'b'enkil rix li titz'ok.

• Li kolok sa' li tz'ilok ix.

Sa' Ji honal ha'in, li ani yo chi titz'e'k naru naxkol rib' rik'in li nayeeman

re xb'ayb'al li xk'anjel 1i chaq'rab', ut nawan li kolok chi jo'ka'in naq

napatz'man xtuqub'ankil ru chi us ut aran nab'ay xsumenkil li natitz'e' wi'.

Li naxwech' sa' li hu maawa' li k'aru naxpatz' !aj titz'ol re, ha'an b'an kok'

na'leb' li naru wi' xraqb'al ru li raqok aatin, xkomon b'i naq tye naq maawa'

rilom Ji ch'a'ajkilal ha'in li raqleb'aal aatin ha'an, napatz'man ha'in naq

nayeeman naq laj raqol aatin moko xk'anjel ta rab'inkil Ji ch'a'ajkilal chi rix

li k'anjel malaq nake'xye naq sa· jalan raj tenamit te'tz'iloq ix; naq li xhuhul

li titz'ok moko us ta xyiib'ankil, naq nake'ril naq ink'a' us xyiib'ankil li

xhuhul ut tento xk'uub'ankil ru chi us; maak'a' xwinqul, li na'leb' ha'in

28

Page 55: Guillermo Putzeys Urigüen

nak'utun naq li ani natitz'e maa,\'a' laj eechal k'anjel, xjalb'al ru, naq

nayeeman naq xk'ehomeb' rib' sa· aatin ut xtojman li jo'k'ihal napatz'e'; ut

wan chik xkomon li na'leb' li tustuukeb' xk'ab'a' sa' li chaq'rab'il23.

Li kok' ch'a'ajkilal ha'in tento tsik' xyaalalil la¡ raqol aatin sa' li xb'een

ab'ink ha'an. Sa' xq'ehil xyeeb'al, laj raqol aatin naxkanab' laj k'anjel re naq

tkol lt xk'a'uxl sa honal aj wi' ha'an, wi' ink'a', naru naxkol wi' chik rib', 24

honal chi rix xraqik !i ab'iik. l:t naru naxk'ut li k'a'aq re ru re naq tk'utunq

naq yaal li k'aru naxye.

Wi jo'ka'in nak\ilman, naru naxxaqab' xkutankil jo'q'e naru naxk'ul xkomon

Ji hitok ut aran ,ve laj r¡¡qol aatin ma xkomon rib' malaq ink'a', rub'elal li

xsumenkil li titz'ok. Re b'avtasink n;1yeeman re xb'aan naq naru naq'axman

ru ut li raqok aatin toj nawiln \.b'aanunkil.

Naq naq'axman ru li b'aytasink ha'in naq !aj raqol aatin naxye naq maawa'

ha'an xjayal, lai eechal k'an¡el naru naxve naq ink'a' tsume Ji io'k'ihal

napatz·e· re ut naru naxkol wi' chik rib' malaq naru naxsik' jun sut aj chik

li xyaalalil re xkolb'al rib', nilru naxye, jo' qayehaq, naq xwan xmaak laj

k'ilnjel naq x-is1ik sc1· xLrnjel m,1l,1q naq lilj k'anjel yal xkanab' Ji k'anjel chi

maak'a' xdúich'inkil, joka'an naq moko wan ta sa' xb'een xtojb'al malaq

xk'a¡kamunkil li xkutan.

Li kolok ib' chi jo'ka'in tch'olob·amanq xyaalalil toj sa' xq'ehil li xxaqab'ank

maak ut toj sa· jalan chik li ab'iik naru nak'utb'esiman chi us. Jo' ka'an aj

wi', !aj k'anjcl naru naxsik' \.\ "1alalil re \.kub\inkil xwankil li raatin !aj

eechal k'anjel, ut wan cho'q re :?...i honal re xb'aanunkil chi rix h ab'iik, wi'

maji' naxch'olob' ch,1q chi rub'1_•L1l.

29

Page 56: Guillermo Putzeys Urigüen

• K'ehok ib' sa' aatin.

Naq ak xsumeman ru li titz'gk, naq ch'olch'o chik li xk'a'uxl laj k'anjel ut

Ji k'am nax.ye laj eechal k'anjel, !aj raqol aatin naru naxsik' xyaalalil re naq

t~'xraq ru li ch'a'ajkilal, ut naxch'olob'eb' xna'leb' re naq te'xk'e rib' sa' aatin

t.:t dü ;o ka'in traqe'q li ch'a'ajkilal. Wi nake'xk'ulub'an m, na raqman ru

li raqok aati.,l malaq li tz'ilok ix. Wi ink'a' nake'xk'ulub'an, nak'ulman li

xkomon li hitok re naq te'q'axon sa' li xb een ab'ink.

~ Xk'uH~'al xkomon li hitok.

Xb'eenwa nii\li';,.;rnuman jun ii k'aniel chaq'ok chi ru li chaq'rab' xk'ab'a', ut

Min nak',,njetak ju', siir chi patz om k'uub'anb'il chaq xb'aan laj k'anjel ut

la¡ raqol aal:n :\aJ,tuqub'eb' ru, ha'in naraj naxye, naq wan sa' xb'een laj

raqn! aatin xsik'b'al ru b'ar wan na'leb' naru napatz'man ut b'ar wan reheb'

ink'a'.

Li na'leb' ha'in, naxtitz' laj eechal kanjel chi xk'utb'aLrli xhuhil li chapok

k'anjel sa' li ab'ink, ¡o' aj wi' tehfo tk'wt li hu b'ar wi' natusub'aman li

xkulan laj k'anjel malaq Ji xhuhil li tojok re naq ttz'aqlc1k ru naq ha'an jun

ajk'anjel rik'in jo' a¡ wi' tk'utunq jo'nimal natoje' xb'aan. Lí ü'ab'a' li k'anjel

ha'in ha'an xk'utb'esinkil li k'ila hu ut li tasal hu, li tento xb'aanunkil chi

ru li ab'ink wi laj eechal k'anje] ink'a' naxk'utb'es li k'ila hu ha'in, nak'eeman

chi tojok ch1 ru chay'rab' taja' naq nach'oola ru chi xjunil li raatin laj k'anjel.

Li raatineb' laj tenq', malaq li aniheb' xe'ilok re li ch'a'ajkilal, eb' li qasqiitz'in

ha'in, tento naq wanqeb' sa· xq'ehil li alúnk xb'aan naq b'oqb'ileb' xb'aan

laj raqol aatin ut tento sa' xb'eeneb' naq te'hulaq.

Nak'eeman sa· ruq' laj raqol a,üin li k'ila patz'om re naq ttuqub'eb' ru toja'

naq napatz'ok reheb' !aj tcnq', li te'aatinq chi rixeb'. Naru napatz'man naq

laj raqol aahn, nam naxik chi ilok sa· li xna'aj li k'anjel malaq junaq k'a'aq

re ru, ut ha'in naxtz'aama jun sut chik li ab'ink.

30

Page 57: Guillermo Putzeys Urigüen

Naq nawan xpatz'b'aleb' li tzolb'ileb' chi rilb'al li ch'a'ajkilal xkomon ha'in,

eb' li napatz'ok retento tch'olob' k'aru tz'aqal li te'ril malaq k'aru te'xb'aanu

ut tsik' junaq ajk'anjel ak re wi'.

Laj raqol aatin tk'e chi xb'aanunkil li k'anjel ha'in re li jun chik, kiib' kutan

chi rix li xb'een ab'ink re naq tch'olob' k'aru tz'aqal li te'ril malaq li

te'xb'aanu ut tye aj wi' ani tb'aanunq re. Chi rix ha'in, laj raqol aatin

ttuqub' ru chi iunajwa k'aru li xk'anjeleb' te'xb'aanu li tzolb'ileb' chi rix

rilb'al li ch'a'ajkilal ha'in. Re naq eb' laj k'anjel ha'in texye li raatineb',

naxaqab'aman jun li xkutankil li ab'ink, ut k'a'aj wi' naq li kiib' chi aj k'anjel

ha'in ink'a' te'xk'e rib' sa' aatin, nawan xk'eeb'al jun li roxileb' sa' li

ch'a'ajkilal wankeb' wi'. Laj raqol aatin naru naxb'aanu li k'anjel xkomon

ha'in wi wan ani reheb' li wankeb' sa' ch'a'ajkilal napatz'ok re, malaq naru naq sa' xch'ool aj wi' na'el xb'aanunkil re naq tch'oolaaq ru li na'leb' wi'

nareek'a' naq moko xjayal ta yookeb' xb'aanunkil !aj k'anjel ab'an ink'a'

naru naxtenq'aheb' li wankeb' sa' ch'a'ajkilal.

• Xaqab'ank aatin.

Naq naraq'e xtz'ilb'al rix li ch'a'ajkilal, laj raqol aatin tento txaqab' li raatin

chi nx li ch'a'ajkilal toj chi ru li oob' kutan ut ink'a' naru naxq'ax li lajeeb'

kutan.

Li raatin laj raqol aatin ch'olch'ooq ut tuqtuuq ru, tch'olob' ru li raatin ut li k'aru naxtz'ama li k'aru xwan wi' li titz'ok, xk'eeb'al chi tojok maak

malaq risinkil li maak sa' xb'een, chi junajwa malaq jun raqalaq li maak, sa'

xb'een Ji ani yo chi titz'e'k ut tch'olob' aj wi' chi xjunil li na'leb' xtawe' wi'

li xmaak li xwan tz'ilb'al rix24.

24. Articulo 364 del Código de Tra/,a¡o.

31

Page 58: Guillermo Putzeys Urigüen

• Xwech'b'al xsa' li chaq'rab' .

Xsachb'al xwankil.

Chi ru Ji tz'ilok ix, nag naxve Ji raatin laj raqol aatin, eb' laj ka'pak'al li

wankeb' sa· ch'a'a¡kilal naru nake'xwech' ru rik'in li na'leb' naxye Ji chaq'rab'.

Li xb'cen na"leb' naru nake'xchap ha'an li xsachb'al xwankilal li aatin. Li

na'leb' ha'in naru na'oksin,an c;,i xq'ehil li ab'ink, sa' xhonal naq na'el resil

li xaqab'ank aatin malaq 2.J honal chi rix naq xt,qJaman resil li xaqab'anb'il

aatin.

Li na'leb' xkomon ha'in nak'u;man sa' Ji raqleb'aal aatin naq maji' wan

tz'aqal ru Ji tz'ilok ix na\ixk, naq !aj raqol aatin naxye raatin chi rix li

ch'a'ajkilaJ hab'an maawa' chi ruheb' li wankeb rajom sa' li ch'a'ajkilal.

Maak'a' xwankil.

Li xkab'il na'leb' naru nachapman xb'ecresinkil ha'an li xpatz'b'al naq

maak'a' xwankil li aalin naxaqab'aman, ut ha'in ka'oksiman chi ru li

chaq'rab' naq na'ilman naq n,·an xq·axb'al ru li xchaq'rab'il xb'aan la¡ raqol

aatin sa' xb'eeresinkil li xk'anjcl. :---:ak'ulman rik'in li xaqab'anb'il aatin

xkomon Ji maav\·a· re xraqb'al ru Ji tz'ilok ix naq naq joq'e ink'a' naru

xpatz'b'al naq junaq chik aj raqol aatin, nim xwankil, naru naxraq ru li

tz'ilok ix. Li na'Jeb' ha'in tento xb'aanunkil, oxejcraq xtawb'aJ naq x-uxk

xq'axb'al ru li chaq'rab' malaq s,1' honal aj wi' ha'an wi nak'eeman reetal

naq vo Ji ab'ink. Naq na'obiman Ji k'aniel ha'in, !aj raqol aatin naxk'e chi

b'eek Ji hu, ut chi ru 24 honal naxtaqla rcsil chi ru la¡ junpak'al ut a yaal

ma tsume chaq malaq ink'a', tenlo naq tch'oolaaq ru chi ru li 24 honal chik.

Xch'olob'ankil ut xyu'b'al ru.

Naq naxaqli chi tz'ayal Ji raatin !aj raqol aatin re xraqb'al ru li raqok aatin

naru na'oksiman li na'leb' re xch'olob'ankil ru, n.1q Ji aatin xxaqli ink'a'

32

Page 59: Guillermo Putzeys Urigüen

ch'olch'o ru malaq ink'a' naxk'ul rib' chi xjunil li na'leb'; ut li xyu'b'al ru

na'oksiman naq jo'q'e naq'axman xtuqub'ankil ru junaq na'leb' sa' li tz'ilok

1x. Na'oksirnan li na'leb' ha'in, 24 honal chi rix naq na'el resil li aatin

naxaqab'aman, li naru yal ¡un q'usuk malaq tojb'a maak chi juna¡wa li na'el

resil.

Patz'ok chi ru li nim xwankil.

Li patz'ok chi ru junaq raqleb'aal li terto xwankil chi ru b'ar wi' yo chi uxk

li tz'ilok ix, naru na'oksiman oxe1eraq xk'ulb'al malaq xtaqlankil resil raatin

laj raqol aatin, naq jun ch'olaq reheb' li ka'pak'al ink'a' naxk'ul xch'ool li

k'aru xxaqli wi' li xpatz'om. Naq na'oksiman laj raqol aatin naxk'ulub'an

wi karna'an sa· xch'ool ut naxtaqla li xhuhul sa' li raqleb'aal aatin re patz'ok

chi ru li nim xwankil, re naq ha'in tk'uJ chi aatinak toj chi ru Ji 48 honaJ Ji

ani x-oksin re Ji hu malaq Ji patz'orn re naq tch'oJob' chi ru Ji xvaalalil naq

ink'a' naxk'ul xch'ool Ji xaqab'anb'il aatin.

Naq naraqe' Ji honal k'eeb'il re xb'aanunkil Ji k'anjel ha'in, naxaqab'arnan

xkutunkil re naq te'xk'ul wi' chik rib' Ji wankeb' sa' ch'a'ajkilal ut te'xch'olob'

chi us Ji xna'Jcb'eb' re naq ttiklaaq xtz'iJb'aJ rix Ji ch'a'ajkilal. Moqon ha'in,

na'el resil Ji aatin naxaqli chi rix, re xk'eeb'al xwankiJ li xb'een aatin kixaqli

chaq, re xsachb'al xwankil, re xviib'ankil ru malaq re xjalb'al xsa·, chi junil

malaq jun raqalaq Ji xaqab'anb'il aatin sa· li xb'een raqleb'aal aatin.

33

Page 60: Guillermo Putzeys Urigüen

Rox Xtasalil

11 Xt:z'ilb'al nx jun li ch'a'ajkilal.

Li k':.in. nak'ulman sa' li tz'ilc,k i;, na'uxk ra¡Jal naq nak'uJman junaq

ch'a a!\..:ilal 1,a· li k'ar,;el, naru nach'oola xtawb'aJ ru rik'in Ji ch'a'ajkilaJ ha'in:

}un ajk'anjel xbkib' Ji tz'ilokix sa· Ji raqlch'Jal aatm re xpatz'b'aJ naq te'xtoj

malaq te'xk'a¡kamu li xkutan, Ji >- yeechíhom re xb'aan laj eechal k'anjel naq

kelch'utla nk'in ut ko'xib' Ji xkomoneb' c1j k ,mjel ut kixye reheb' naq "Ji ani

ink'a' s..:i sa' xch'ool rik'in !t xk'crn1eL naru naxkanab'. Laa'in tink'ajkamu

leekutan" Naq x-rab'i chi jo'ka'an kixpatz' Ji relik, ab'anan ink'a' xtoje' li

xkulan, ¡o'ka'an naq xko'o sa' lí chaq'rab' re naq te'xtoj li xkutan, yceb'il

xb'aan ]aj eechal k'anjel.

Li k'aru xb'aanu xb'eenwa ha'an naq xhulak rik'in jun ajk'an¡el sa' Ji XnimaJ

Xch'uutulaJ sa' li Tenamit Ji nake',ldtinak chi rixe'b !aj k'anjcl, chi ru laj

k'anjel ha'an, kixkanab' chaq ch1 xjunil li k'aru naxk'ut wi' Ji xwankil, Ji

xk'ab'a' ut li xjayalil rochoch !aj eechal k'anjel ut Ji xvaalaliJ Ji xpatz'om

xtitz'om naq ha'an naq te'xtoj li xkutan xyeechihomeb' re. Xwaklesiman li

hu re q'axtasink xk'ab'a' ut !aj k'anjel sa' Ji raqleb'aal aatin xtaqJa xb'oqb'aleb'

sa' kiib'aal re rab'inkileb' re xsik'b'al xyaalaJil ut ink'a' te'q'axonk sa· li

chaq'rab'. Naq ke'huJak sa' Ji xna'aj !aj ilol k'anjel kiwakJesiman Ji hu b'ar

wi' xk'eeman Ji na'ajej, li honal ut Ji xkulankil; xk'eeman resiJ naq xwan la¡

k'anjeJ aj-iloJ reheb' ªI k'anjel ut Ji xk'ab'c1'e'b Ji xe'b'oqman, xe'patz'e Ji

xhuheb' (cédula, jo' aj wi' Ji xk'ab'a'cb' 11 tc'tenq'anq reheb'.

Chi ru Ji k'anjel ha'an, laj eech,11 k anjel xtaw xyaalalil Ji titz'ok ut xsume

xtojb'al Ji xmaatanil Ji raldnkil ut Ji xtz'é1q Ji hiJaal kutan sa' honal ajwi'

34

Page 61: Guillermo Putzeys Urigüen

ha'an; ab'anan ink'a' xsurne xtojb'al Ji xkutan xb'aan naq rnoko ha'an ta

xjayal xb'aan naq laj k'anjel xk'e xhuhul li relik sa' li k'anjel. Laj k'anjel

xsurne xk'ulb'al li tojleb' ha'an ab'an ink'a' xkanab' xpatz'b'al haq

te'xk'ajkarnu li xkutan, xb'aan naq xye naq xyechihorn !aj eechal k'anjel.

Tento xch'olob'ankil naq li xtojb'al rnalaq xk'ajkarnunkil li kutan na'uxrnan

naq ink'a' nach'oola ru naq wan xrnaak laj k'anjel, ut ink'a' naru xpatz'b'al

wi' laj k'anjel naxkanab' malaq narach'ab' li k'anjel chi ancha] xch'ool, ab'an

naru wi k'eeb'ileb' rib' sa· aatin chi rix naq kama'an t-uxmanq. Ayi',

!aj k'anjel naxve naq !aj eechal k'anjel xyeechi'i xtojb'al li xkutan ut naq

ink a· xtoj chi ru, nara¡ naxye naq wan xyaalalil naq yo chi titz'ok.

Xxaqab'arnan xkutankil jun sut chik Ji ab'ink b'ar wi' !aj eechal k'anjel ink'a'

xo'xk'ut rib', naq xril chi jo'ka'an, !aj k'anjel xpatz' naq traqman ru

xtuqub'ankil ru sa' usilal ut ki'ok chi b'cek li 30 kutan re naq tc'q'axon sa'

Ji raqleb'aal aatin.

Laj k'anjel xroksi chaq Ji xt1tz'om, ut tento raj yiib'anb'il jo' naxtz'aama Ji

xchaq'rab'il. Sa' Ji raqleb'aal aatin xe'xye naq wan koxib' na'leb' ink'a' useb'

sa' Ji hu li lento xviib'ankil ru, xnumsi resil re laj k'anjel ut !aj k'anjel xyiib'

chaq chik rccqaj Ji xhu ak tuqtu chik ru. Naq xpaab' xb'aanunkil Ji k'aru

xpatz' !aj raqol aatin, L1J raqol aatin x-ok chi rilb'al xsa' Ji titz'om ut xxaqab'

xkutankil ut xhonalil re naq te'aab'iiq sa' Ji tz'ilok ix.

Sa' xkutankil li ab'iik ke'seeb'an chi hulak li ka'pak'al ut kc'xyal xk'ccb'aleb'

rib' sa' aatin, ab'an ink'a' ke'ch'oola, Jo'ka'an naq laj k'anjcl sa' Ji chaq'rab'

Ji xk'uluk reheb' xtikib' xyiib'ankil Ji hu b'ar wi xkana reetalil li k'aru x­

uxman sa' Ji tz'ilok ix; xk'c reetalil Ji na'a¡cj ut Ji xb'e li po, li xyaalalil naq

wankeb' chi ru !aj Raqol aatin chi rix Ji k'anjel ut Ji Rilb'al Ji Tenamit ut Ji

xk'ab'a'cb' li wankcb' sa' ch'a'ajkilal ut eb' Ji tc'tenq'anq reheb', ab'anan

xb'eenwa x-ok xk'ab'a' laj k'anjel ut Ji xkornoncb'. Laj cechal k'anjel, xb'aan

naq ha'an jun "komonil k'anjel" 2' xhulak jun ruuchil Ji taqlanb'il sa'

35

Page 62: Guillermo Putzeys Urigüen

xk'ab'a'eb', wan chaq li hu b'ar wi' sik'b'il chaq rusa' xyanqeb', ut tz'iib'anb'il

chaq sa' Ji chaq'rab' ut xpatz' chi ru laj raqol aatin naq twanq xk'ulb'al. Sa'

áonal ha'an, laj raqol aatin xk'ul li ruuchileb' sa· xk'ab'a' naq chaab'il naq

\Van li , h:, ut xye resileb' re li JUn pak'al

Chi rix chik ha'in, !aj k'anjd sa' li chaq'rab' xye re laj k'anjel li wan sa'

ch'a'aj:'.ílal naq aran naru naxyu' ru li xtitz'om, xjalb'al xsa' malaq

xxaqab'ankil ch1 us h raatin wan sa' li xhuhil li titz'ok, ut laj k'anjel xsume

xjalb'al xsa' li hu ut xve nag jalaaq li na'ajej b'ar wi' naru naxk'ul xhu, ut

laj raqol aali:-, xye ric,q xtz iib'd chik reetalil.

Chi nx ha'tn, xchal L xq'ehil li chaq ok chi rix li tiz'om, ut laj eechal k'anjel,

xk'e ¡un xpatz'om chi tz'iib'anb'il re naq tb'aytasi Ji k'anjel re naq t-isiik sa'

xb',~en li btz'om, ut sa' jun paat xsik' xya.:1lalil la¡ raqol aatin ut xye naq

ink'a' Haru naxk'ul Ji patz'om xb'aan naq li na'leb' ha'in maawa' re b'aytasink

malaq re xsaab'esinkil ru li titz'om jo' naq xe'xk'a\1xla laj eechal k'anjel ut

xye resil li k'aru xk'a'uxla.

Ch'olch'ooq ru ha'in, jo' aj xyeeman, li na'leb' wan re xb'ayb'al li k'anjel

tento te'oksiman rub'clal chaq li chaq'ok chi nx li titz'ok, ut arin ink'a'

>..b'aanuman chi jo'ka'an xb'aan naq moko kama'an ta naq xpatz' !aj eechal

k'anjel, ut li ch'a'ajkilal ha'in naru kixchap raj laj k'anjel re naq ink'a'

tsumeeq li raatin laj cechal k'anjel xb'aan naq moko xb'aanu ta sa' xq'ehil

tz'aqal.

Ab'anan, naq laj eech¡¡l k'anjel x-rab'i naq ink'a' xk'ule' li xpatz'om, ink'a'

xsume li titz'om ut xroksi jun chik li na'leb' chi rix naq te'risi chi junajwa

sa' xb'een li tz'ok ut naq li tojok kutan maak'a' cho'q reheb' chi xjunileb' laj

k'anjcl, ut xchap rib' chi xyeeb'al naq laj eechal k'anjeleb' xq'us chi kaw laj

k'anJel ut ke'xye re naq wi ink'a' nake'usa chi xb'aanunkil li k'anjel yal hulaj

kab'cj tc'isiiq sa· Ji xk'anjelcb'. Jo'ka'an utan-chan, naq !aj k'anjel xk'eeman

20 kutan re, xkutankil k'anjel, re naq tkanab' Ji k'anjel ut xpatz' raj li

xk'ajkamunkil. Re xch'olob'ankil ru li na'leb' ha'in, laj eechal k'anjel yo

36

Page 63: Guillermo Putzeys Urigüen

x¡ultikankil naq is.iwan xch'iic iúnkileb' laj k'anjel re naq te'xkanab' li k'an1cl'" .

. \.ve ai w1 naq sa 11 xhuhil li ,..,t,dpuk. k<1n1d, sa· i1 k',mjel ha',m mL1ak'a' L

xk a¡kamunkil li Kutan cho q reiieb ,'h1 x¡unil laJ k'an¡el. Re xkuutunkil li

r<1atrn xJ, 1 i'. 1un ,¡alarn t1uch 11 ,huh1l 11 chapok k'an¡el, XJéllanútucl·, b';:ir

w1 ,kana n·, ·,1i:i ·1.h1 keq u"<.' d,, k,n\· ¡1t w.11, ,komon 11 11u

\palz' ch, 1u i,11 r,"1,,i d.ürn 1uq l\c' 11 ,·,,ati•, c!,i rix n.iq 11i(>;..,1> n,iru l,1

nac;t1nwn1,1 n i, tit?Clk xb',1,11, n,1q la¡ k',rn¡c·. rn,1,1k ,: t<1u q re !i c,<1hdai usilal

hé\111 ut naq mat1J... ,1 11 xk ..1¡kamunk1: li kutan ci,P q rcheb' ch1 .x¡urnleb la¡

k ,111H')

i.,li r.iq()i cl,111\, '->d ,unp.1,ll \\l' ·,1.-1q 11,k .' \',l![nv,·k ¡, ·,1t.t:'uk ut 1ldLJ \.k ul !1

n.1 il'h \¡1,1t/ ],,i ,·n hii k ,1•11L'i 11 xwk', 1,·,il. \ ·!:; n, lia'rn \L··q'axun ch1

,s1k b'al >-.\a,1Ldi! "''' ·1s:L1. \k ,-,·t1'aJei, r:I, ,,,a· a<1lit', ab'an ff1,1aka' xe'kana

\\' 1'

( h1 nx ha in. ,i1kL1 x>.()kb ,tl rnaÍ,lLj >--k ulb',1] ,hi ,1unil li k'a'aq rt' ru

r1,1k't,tun \':1· !1 rr1c1,1~. L-,, k ani,,l ka ,11w1· kixp,it/ naq tc·aatinaq li t1rnhcb'

>-.e'hulak ch1 knq',rnk n·, 1: \.t' il,,k re naq ,-ub .. li ch'a ,1jkilal, ab'anan eb' li

qasqi1tz m ha 1n mk,1 J.,..L, hulak -;a· li ·,kut.rnkd li ab'ink. u,, ,ch olob'ankil

,1rir1 w1 na·a¡m,rn n,1L] \\',lllL]l'l' !1 ,rnilwb' \L' 1lok rl' li d1',1'a1kdal, "'ª. Ji ab'mk,

us xpat/b'al re laJ raqol a<1tm :1,1q h,1 ,rn tb'oqoq 1-chcb':7_ Jok,1'an n,,q la¡

raqoi .1atrn \f.lL; 11 ,k'anjt'l ·,,,· Lun.11 ha .11:.

Ka'ma· naxve 11 d1,1,.¡'ral0• cl1i r:x naq n,1k ulm,1n ,h1 xjunil li k'a';:iq re ru

nak'utun wi 11 m,1dk, tcnlL) n,1ll !<1¡ raqul aatm t.x,1q,1b 11 raatin s;:i' xb l'en li

ch',1',11k.il,il, Li¡ k',1:1jl•l ,v11b' ,u,· Ji ,hu l, ,ir wi' 11,n..pat? li r,1atin laj raqol

aatin, ut sa· li ,hu >-.k.'e n,,q ;,,, ra,¡ul ,1atin tcnto tk'c• chi k'anjelak 11 chaq'rab'

\,1/1 ;¡j, ,,, ~ /) ) ',/ ,,,

'í r11i)1l:,

37

Page 64: Guillermo Putzeys Urigüen

re xtenq'ankil laj k'anjel ut li xyeechihom laj eechal k'anjel chi xtojb'al li

xkutan ha'an tento raj naq tk'eemanq cho'aq xkomon sa' li xhuhil li chapok

k'anjel, jo'ka'an utan naq tento raj naq li chaq'rab' tsume raj li titz'ok.

Laj raqol aatin xxaqab' li aatin, xkomon li naqak'e b'ayaq reetalil chi

jo'ka'in:

ROXIL RAQLEB'AAL AATIN CH! RIX LI K'A!-,;JEL UT RE XTENQ'ANKIL

LI TENAM!T RE Ll XB'EEN r\A A[EJ B'AR WI WAN LI TUM!N. Xteepalil

Watemaal, chi ru li po maav, oob' xkak'aal xb e, re li chihab' kab'laju

ro'ro q'ob' (1992). Wan ch1 qu, re xaqab'ank aatin sa· xb'een, Ji tz'ilok

ix jo' ch'olch'o chaq chi rub'elal (ut supra), wakJesinb'il chaq xb'aan

-- sa· xb een Ji komoniJ k'anjeJ

- -- --- KOMONIL EECHAL.

Li kiib' raqaleb' aj arineb. Laj hitonel xkam chaq chi rix Jaj na'onel

chaq' rab qawa (na')

ut li ani natiz'e xchal sa raqleb'aal aatin rik'in jun ruuchil, ha'an

qawa· ______ _ ____ ____ xb'aan naq ha'an

XnimaJ XjoJomiJ sa· li kanjeJ ha'an, ut xtenq aak xb'aan !aj na oneJ chaq'rab·, qawa _____________________________________ . Li rac¡ok

aatm ha'an xkomon li ak ch olch'o chan ru xb'aanunkil nac¡ nak'ulman

ch'a'ajkilaJ sa· Ji k'anjel ut wan sa· xb'een xxaqab'ankil Ji aatin, chi rix

nac¡ ma wan cho'q re la¡ k'anjel naq tc'xk'ajkamu li xkutrn, le'xtoj

b'avaq chik ut li ch'a'ajkilal ut li t/cqok kutan vo wi' xb'aanunkil.

Chi sa· chi xjunil Ji tz'ilok ix kiwan xb'aanunkil, ha'an ha'in li

nak'utun:

CH! RIX Ll TITZ'OK: x-oksiman li xhuhil Ji tiz'ok sa· li raqleb'aal aatin,

chi ru li 2f, xb'e li po abril re Ji chihab' junl(Jju ro roq'ob' (1991), sa·

li hu, !aj k'anjel naxve resil nac¡ kixtikib' k'an1clak sa li komon k'anjeJ

sa' li b'eleeb· xb'c li po rna,irs 1l' li chihab' waqxaqib' ro'roq'ob' (1988),

jo' jun aj veechihorn to' kab'I, ut li xtojb'al naxk'ul ha'an Ji waqxaqib

xwaq oq'ob' chi ketzc1l (2008) chi ru li jun po. Li xq'ehil li xk'anjel

ha an naq naxtikib c,.1 li kutc1n Juns lo¡ ch1 ru 11 b'ivers, sa w,1qxaq1b'

honal toj wa'leb', ut sa· kiib' honal re li ewu toj sa waqib' honal ut

~

___J

38

Page 65: Guillermo Putzeys Urigüen

1 chi ru li kutan saaw, naxtikib' sa' waqxaqib' honal ut na'el sa' wa'leb'.

Lí xkanab'a.nkíJ Ji k'anjelak xb'aan kíxb'aanu sa' Ji o'iaju xb'e Ji po

Pewreer re li chihab' junlaju ro'ro'q'ob' (1991), naq x-isiik sa' li

xk\m¡e l

CH! RIX K'ARU XEXCHAQHT L I TITZ'OM: h jun raqaleb' Ji vookeb'

chí titz'e k kichaq'ok naq 1;¡k'a naxsume xto¡b'al ut naxpatz' naq

te'rísi chi junajwZ". sa· xb'ct'li ul naq MAAK'A' LI XK'AJKAMUNKIL LI

XKUTAi\ CH! XJLN!LER 1~.\J K'.\NJEL SA' RLUCHIC_HOCH', rik'in li

xLoll,' .. l ·. r, aanu sa li ab'ink ut naq xk'ut aj wi' li k'ila hu Ji wan sa·

xch'ooJ naq nJch nn;/, ru li k.'ani naxpatz'.

Li !\JA'l[B ll:NTO \1'.l.'TB AL X'u\ALAL: a) Chan tz'agal ru wan Ji

Ra;üimd li chapok k anjcl. b) Li ch íich'ink xk'ul !aj k'anjcl re naq

ti~anab 11 k anjelak e) Naq maak'a' rcetalil li xtojb'al li kutan jo' li xkomon i' i1dxtüz' !c1¡ k'anjcl.

Ll K'Af<U XK'LHv1Al\: SA Ll TZ'IL(lK iX: li k'aru xye laj eechal k'anjel,

tz'íib'ant,il s..i li xhuhii li tz'ilok ix, li xkand rcctalil sa' li kab'laju

xkak aal (toj sa' Ji junlaju ro,k'aal perel re li k'anjel ut sa· li junpak'al,

laj k'anjel, chi xjuni! !i xye ut tz'iib anb'il sa li b'clceb toJ sa' lí

junmay perel.

LI K'ARC CH'OLGfO: J. Chi xjunil li clú'ajkilal yo chi k'ulmank sa·

li tz'ilok !X, xch'oola ru naq ¡o'b'an tz'c1qal, jur1 raqal aj wi'. Jo'kan,

rik'in li xpatz'b'al ii xk'ajkamunkil Ji kutan, tcnto rilb'al chi us li

raatm xye !aj eechal k'anjel, li tz iib'anb'il reclalil sa Ji wagxagib' toj

sa li b'eleelaju perel, b'ar wi' wc1n xpatz'b'aleb chi xiunilcb' !aj

k'anjel, ut ha'an jun sa· xvanqeb' li vo chi titz'ok nc1q ke'xye re naq

''Ji ani ink'a' sa s;i' xch'ool rik'in li xk'ankel' naru naxpatz' Ji relik ut

te'tojmanq Ji xkutan wi nakc xpat?' li relikeb"'. Ha'an tana xvaalalíl

naq !aj kan¡cl, kíxpat/ rclik chi ru li junlaju xb'e Ji pn cnccr re li chi

hab' taja' traqe'q, ut aran aj wi' kixpatz naq tc'xtoj li xkutan (rilb'al

xsa· li hu sa' li jurnnav perei). Li xsumenkil li tojok xb'aan la¡ eechal

k'anjel, sa· xk'auxl laj raqol aatin, tz',1qai ru re naq txaqab' ti aatin sa·

¡ xb'een laj eechal kanjel naq t<'nto t1>,.tüJ li k'aru naxpatz laj k'anjel.

l----Y-aa_l_a_j_wi', naq Ji titz'ok naxb'aanu !aj k'anjcl wzin xvaalalil Ji na'leb'

Ji wan sa· li hu, naq keq use· laj k anje! ut aran Jj wi' naru ke'xk'a'uxla

::::::>

39

Page 66: Guillermo Putzeys Urigüen

----¡ naq yookeb chi ic.iik ",i kulan ha'an, vJI :oc1· xch'ooleb' la¡ eechal

k'anjel nanunw' ut mc1ak'cl nJxram chi ru !aj k'an¡el, xb'aan naq

moko raqb'il tJ li xkutankil ¡oq·e raj te'xpatz' li relikeb, re naq

xk'ceman ra¡ \Wankil li patz'ok xb'aanu !aj eechdl k'anjel naq te'risi

chi junajwa e;;, xb'een 11 c•1 a a¡kdaJ, hab'an ink'a' xtz'aqlok, ru. Jun

chikan. rik 111 !1 ,k,Hnon \[o¡L al naxpatz, Jaj raqol Jatm naxve naq

rnaak'J xv. ,rnkil li raatin n;ix\ e chi rix, ut ink'a' xsumem,m chi ru.

xb'aan ruq maawa· hc1'an x¡avJl; x-b'aan naq li xtz'aq xwa ut li xya'al

li xch'1ich, li nake \\'e nziq xk'ecmzin n• bj k'an¡cl, \komon li k'zinjl'I

naq xwan chaq ut ten tosa· xb een !aj eechal k'anjel xk'eeb'al re, abar.

maa,va· xkomon !1 xlojb c1l n,tk'eerrian "ª. xb'ccn ii xtujb'zil xaqab'anb'tl

re la¡ til7'onel l\e r;iq[,',il ii k'c1njl'l napatz'mc1n rix li d,'a'ajkibl ut li

t.z'cyok kutan xb Jam1 la¡ k anjel, li xtojl:i'al Jllaak a sJ' chay'rab',

xb·ac1n nc1q li cl,llin ,xc1ql1 ~,1 xb l'l'n L:ij eech,il k'cin1cl muko dii rix ld

naq laj k anjel xwan xrnaak re naq t-isiiq, ch1 nx b'an jun li na'Jp[i'

sumenh'il ¡u!, dk X\L'<'t11dn. ,\b,ian id) ecchc1l kan¡l'I. 11 Chi ru 11

Lm¡el llc1in, xkanc1 rrlL,.11 cht us, junsut aj chik Ji na'Jeb' patz'b'il

xb',ian lcij eechal k aniel clíÍ rix rismkil t'iu juna¡wa sa· xb'een li

ch'J djkiL1J ut chi nx naq maak'a li tojok kutan rehcb' chi ¡unileb' !aj

k anjel sci ruucluch·och'; tZrlb'ileb' rib' chi us, ju' chan ru naq yo chi

,c1qJiik 1, c1,1t111, li na'leb xkomon ha'in tenlo naq ink'a' lt'k'ulmanq

rilb al 30 121 chalen to¡ sa Ji 129-332-342-.}+J-3-+4 ut 3:'i4-78-90 raqa!

re Ji xchaq'rab'il li k an¡cl.

IOKJ\'/\N NAQ: L1 r,1qkli'ac1l ,,atin, rik'in 11 k'aru xril ,k',1't1,lc1,

rik'in 11 chaq'rah' xpat;, rnan '"d ut Ji ch olchn sa· d,· lí: 14 l-142-143-

l-17 re li Xchziq rab'il Ji \111111,1¡wc1l li Rc1qlel'°c1,il A<1l111, sa· xxci,¡.il,',rnkil

raatin NAXYE: L N,i"unwrn,rn ¡un j,1ChaJ ru li titz'ok xb aanu !aj

k anjel chi ru !aj eechc1l k',1rqel, u i 11c1xtaqb re nc1q uxib' kutan dii rix

nc1q lxaqliiq Ji ac1tin ha'111 li ,k L' re la¡ k'c111jl'I re Xk'ajkamuniil li

Xkutan kc1ala¡u xjun oq ob li ,i'laju oq'ob kct,-:'al nk'in wc1q:xaqib'

ok'cial -:cnt.1 ((_)1,,"\c,l-1 :-,s). II. lnk" \.~umem,111 Ji ,kumon li tojleb'

,kumon !, :,pcJt:;, ti! chi 1(1 ka'in na'isiman ,tojb'al szi· xb'een !aj

l'l'chc1! k ,,nwl 11!. \L1.1k ., ,k,111c1 \\ i li to¡ok chi r1\ Ji ch'1ich'111k ut

li i/equl- kuLm. ¡u. 1, ,,¡ ,¡._ .1 ,1,,L1rn,rn rix f'l KT1\SIMANQ RESIL.

;

1

---------- _____ Ji -~----~ -- __ _______J

'±Ü

Page 67: Guillermo Putzeys Urigüen

Xka X tasalil

• K'ehok chi tojok maak.

Re naq tpaab'aarnanq li To¡ok rnaak ut Ji xk'eeb'al chi toje'k chi xjunil Ji

k'a'aq re ru tojc'k. naraj, li xch oob ru s¡¡' li tz'iJok ix maJaq naq xxaqab'amank

Ji aatin xb'aan li Raq'eb'aal aatin chi rix Ji k'anjel ut re xtenq'ankiJ Ji tenamit

na'oksiman li k'anwl navceman re ke'hok chi to1ok maak.

Chi ru li k'anjel ha'in, la1 raqol aatm tento naq trae¡ ru chi junil li na'leb',

xb'aan naq xkomon li xtaqbnk1l wan sa· li chaq'rab·, li tento trisi resil, oxib'

kutan elenaq wi' li aatin ,.acpb'anb'il malaq oxib' kutan chi rix naq

xsurnernan chi xjunil li maak.

Chi rix naq laj raqol aatin xraq ru ch1 junajwa li ch'a'ajkilaJ ha'in. ka'aj chik

naru roksinkil iun li na'lcb' re xkolb'al rib' ut ha'an Ji nayeeman re

xtuqub'ankil ru chi us. li tenlo nak'ulman xb'aan Jaj raqol aatm ab'anan

maak'a' chik Ji x,Nech'b'al xsa li k'aru xkana wi' li ch'a'ajkiJal. 2º

Wi ch1 ru li oxib' kutan risinkil resil Ji xraq'b'aJ ru li ch'a'a¡kiJaJ chi junajwa

rnaJaq mk'a' chik najaJa ru 11 aatm xaqab'anb'il chi rix Ji ch'a'ajkilal, wi JaJ

eechaJ k'anjel ink'a' naxtoj li tento sa' xb'een xb'aan Ji chaq'rab', tcnto sa'

xb'een !aj raqol aatin xk'eeb'al chi tojok !aj eechal k'anjel, ut wan sa' ruq'

risink1! ¡unaq li hu b'ar wi' tve resil re, naru naxnat' li k'a'aq ru re ut

xk'ceb'al xk'ab'a' ani tchaq'ok chi n.x. La¡ k'as lento naq trisi sa' xb'een Ji

tojok chi ru oxib' kutan ut w: ink'a' n,1~1aab'an, nak'eeman chi k'av chi

41

Page 68: Guillermo Putzeys Urigüen

xjunil li k'a'aq ru re, li xnat'man xb'aan li chaq'rab'. Li xk'ayinkil li k'a'aq

re ru nab'aanuman chi ru lajeeb' kutan, chi maak'a' risinkil resil ka'aj wi'

naru wi patz'b'il chi jo'ka'an.29

Sa' xq'ehil xb'aanunkil li xhuhul, laj raqol aatin tye naq li k'a'aq re ru

treechani li ani xtaw tz'aqal li xtz'aq malaq laj k'anjel. Li xraqb'al li k'ayink

ink'a' chik naru xjalb'al ru chi moko naraj ta naq ani chik tchaq'oq chi rix.

Wi li wan ch1 kay xkomon li naru x¡alb'al xna'aj, tento tq'axtasinkil sa' ruq

li ,rn1 vb¡'ok r0 ut wi xkomon li ink'a' naru najalman xna'aj malaq xkomon

li tetHO xk'eeb'al resil chi ru chaq'rab', laj raqol aatin traq li kutan chi ru laj

maak, re naq tyiib' chaq xhuhul re xq'axtasinkil re laj loq'onel, ut q'usb'il

ai wi', n2q wi ink'a' naxb'aanu, a laj raqol aatin tb'aanunq re.

29. ldem.

42

Page 69: Guillermo Putzeys Urigüen

Ro' X tasalil

• Tz'ilok ix re jun komonil.

Sa' xk'ab'a' naq li tz'ilok ix xkomon ha'in, xchapom rib' rik'in naq !aj k'anjel

nake'rachab' li k'anjel re xtitz'b'aleb' !aj eechal k'anjel, tento xch'olob'ankil

ko'xib' na'leb' chi rix. Li rach'ab'ankil li k'anjelak naru nach'olob'aman ru

chi jo'ka'in: a) Li rach'ab'ankil li k'anjelak sa' junaq xnimal ru k'anjel malaq

sa' junaq ruq ruq'il li awa'b'ej, xaqab'anb'il xb'aaneb' !aj k'anjel, re xtitz'b'al

!aj eechal k'anjel, re naq te'wanq xyiib'ankileb' ru jun chi komonil

ajk'anjeleb'. 30 Nayeeman xyaalalil chi junajwa naq ha'an jun titz'ok. Li rajom xb'aanunkil li na'eb' ha'in re xsikb'al malaq xpatz'b'al naq te'usaaq

malaq li xpaab'ankil chi us li raatinul li chapok k'anjel re jun komonil,

malaq jun wech'ok, 31 ut b) "li titz'ok nab'aanuman sa' xb'een !aj eechal

k'anjel, sa' xb'een li tenamit malaq sa' xb'een li xninqal xjolomilal li

awab'ejilal, re naq laj k'anjel te'usaaq ut te'ileeq chi us xb'aan li chaq'rab' malaq Ji xjalb'aJ ru li chaq'rab' xkomon Ji ink'a' natenq'an reheb' sa' xk'anjel. 32

Jo' naq wan xch'olob'ankil li na'leb' ha'in; ink'a' jwal saqen ru wi li

ach'ab'ank k'anjel ha'an aj wi' li wech'ok, xb'aan naq junxil chaq, li na'leb'

3/l. De Buen, Néstor. Derecho del Traba¡o. f.d1tona/ Porrúa, S.A. México, 1979, Tercera ed1c1ón, tomo :-.C,\'Undo, ptiguw 78:!

31. De Buen. Nistor. O¡,. CII. Tomo 2o. pá,¡;. 773

32. Bara¡a,· Montes de 0,11. Santiago. L11 Hudga. un Análts1s Comparatmo. Ed1tona/ Electrocomp. UNAM. Mc'x1co. 1983. primera ed1,1ó11. Pái:- 12

43

Page 70: Guillermo Putzeys Urigüen

xkomon ha'in xk'eeman reetal naq ha'an wakliik naxb'aanu jun chi tenamit

re xjalb'al ru chi xjunil li chaq'rab'. 13 Li qachaq'rab' chi rix li k'anjel

k'a'uxlanb'il chí us naq li raqal junjunq wanq re xsik'b'al li tuqtuukilal

malaq Ji usilal sa' xyang li sik ok tumin ut eb' !aj k'anjel, ut naxram chi

xjunil li na'leb' chi rix chan ru wan li tenamit rik'in li xtumin ut li xkomon

li aajel ru chi ruheb'. Na>..sik' naq li junjung chi ch'a'ajkilal te'q'axmanq ru

rik'in Ji xchapb'alcb' laj k'anjcl chi xjunesalcb' malaq sa' komonil.

Jo'ka'an u tan, naq Ji ach'ab'zmk k an¡cl, ha an jun 1¡ na'leb' nawaklesiman re

xsik'b'al xyaalalil junaq ch a'ajkilal nawakli sa' ka'pak'alil, tumin ut li

k'an1el ab'an w1 ch'olch'o 11 ra¡omeb szi' ruuchiclúxh', tento naq te'xtuqub'

Ji xch'a'a1kiiall'h rik'm li xchaq r;1b'il li ,rn ,,'b'cjtl,d, re naq tc'kolccq' rix. 14

J./ Urn1

44

Page 71: Guillermo Putzeys Urigüen

Xwaq Xtasalil

• Li sahilal usilal chi rix li ach'ab'ank k'anjel.

Li sahilal usilal re xb'aanunkil li ach'ab'ank k'anjel ch'olch'o ru sa' li

chaq'rab', sa' li xkab'il xnimla tasalil, xkab' xtasal, xwaqxaq xraqal re li

Xnimal Ruhil li Chaq'rab' re Ji Tenamit Watemaal (104 raqal), ut ha'in,

ha'an xkomon Ji sahilal usilal wan sa' xb'een li junjunq chi poyanam sa'

ruuchich'och' malaq xk'ulub' xb'aanunkil, Ji tento kolb'ilaq rix xb'aan li

awa'b'ejilal re li tenamit Watemaal, jo' naq wan xtaql Ji chaq'rab' re

ruuchich'ich' sumenb'il xb'eeresinkil xb'aan li qatenamit; k'ehok ib' sa'

aatin sut ruuchich'och' chi rix li sahilal usilal chi rix Ji sik'ok tumin, li

xwankil li tenamit ut li B'aanuhem chi xjunil (8.1, d raqal).

Kiib' ru naq wan li ach'ab'ank k'anjel: a) xq'ehil naq ink'a' nawan k'anjelak;

ut b) ach'ab'ank k'anjel sa' komonil ut k'ehok ib' sa' aatin xb'aaneb' !aj

k'anjel, re xsik'b'al xyaalalil naq te'yiib'aaq ru Ji xtojb'al xb'aaneb' !aj eechal

k'anjel malaq re xtitz'b'aleb' ru. 1'

Re naq ch'olch'ooq ru naq jun Ji "Sahilal usilal", tento naq kama'inaq: a)

sa' xch'ooleb' laj k'anjel junjunq t-elq chaq Ji xtaaqinkil, ut maawa'aq ya!

minb'ilaqeb' ru xb'aan jun clúwtaq malaq eb' laj jolomineleb' re li xmolameb'

35. Cabancllas, C111//crmo. D1cc10nar10 de DmYho Usual. [d1tnna/ 1-/elwsta S.R.L. Argentina, 1976, JOa. [d1mí11. t,,,,,,, /1 f'ú5•. 326.

45

Page 72: Guillermo Putzeys Urigüen

ajk'anjel, ut naq Ji na'leb' tkanaaq sa' jun ach'ab'ank k'anjel36, ut b) tento naq

hvanq chi ru chaq'rab'.

Li jo'k'inal chaq'rab' naxtz'aama, tustu ru sa' li Xchaq'rab'il li k'anjel. Li

xwuq xnimla tasalil naxch'olob' ru naxch'olob' ru chan ru xb'aanunkil li na'leb' ha in ch1 rix xyiib';:mkil ru li ch'a'ajkilal komonil chi rix li Tumin ut

li tenq'Jnk sa· ch'a'ajkilal, ut Ji xb'een xtasal re li xnímal xtasal ha'in

ndxch'o]q!)' ru li Ach'ab'ank k'anjel. Ink'a' naxch'olob' chi us li aatin ab'an

n,nve cLi jo'ka in: a) ach'ab'ank k'anjeJ chi ru chaq'rab', ha'an ut Ji

r> -1h'M1<.il ii k'anjel ut xkanab'ankil li k'anlejak sa' junaq xnimal ru

k'z:nJcl yceb il, h'aanunb'il ut ch'oolaninb'il xb'aan jun ch'uut aj oxib' malaq

naaLJ'c1] aj Lrn:e:1eb'. ut !;1aqmh'il xb'aan li oxjachaleb' laj k'anjel li wankeb'

cLi '.;',,n¡c1ak: r,:¡n nV,Hll¡ k\1' chi k',mjelil, chi rix xyalb'al xsik'b'al xyaalalil

sa' Ui,dal; ut b) n2q us >,b aanunkil li acha'b'ank k'anjel, nacha! chi rix naq

Ji ch'a'ajkilal w:in ~;.1' xmaak laj eechal k'anjel, naq ink'a' naxb'aanu li k'aru

wan sa' li raatinul li chapok k'anjel chi junesal malaq sa' komonil malaq

naq ink'a' naxb'aanu li k'aru kixsume sa' Ji chapok k'anjel re xyiib'ankileb'

ru li xk'anjeleb' laj k'anjel, malaq laj eechal k'émjel ink'a' naxterq'usil li

xto;b'aleb' laj k an¡el naq nakc'xpatz' ut ch'olch'o naq wan xtuminal rik'in

laj eechal k'anjcl.

Lt ach'ab'ank k'anjel wan sa' chaq'rab' naq: a) yeeb'il, b'aanunb'il ut

ch'oolaninb'il sa' tuulaanil xb'aan oxib' malaq naab'a] chi komon ajk'anjel,

Ji rach'ah'ankil li k'anjel ut li ra¡omcb' ha'an xyi1b·ankil ru malaq xkolb'al

chi ru Jaj eechal k'anjel li xtojb'aleb' li wankeb' cho'q reheb' li jun ch'uut aj

k'anjel, ut rnaak'a' ruksinkil li mctz'ew malaq li xminb'aleb' ru li poyanam

junjunq jo' wi xch'eeb'al li k'a' re ru, jo' li xramb'al li xna'aj li k'anjel ut li xnat'b'aleb' lt poyanam chi sa'; b) naq xe'xyal xq'e chi xsik'b'al xyaalalil sa'

usilal; e) tenlo naq xk'ihaleb' la¡ k'anjel te\vanq chi xh'aanunkil ha'anaqeb'

li oxjachal Ji war,keb' chi k'anjclak sa· li xnimal ru k'anjel ha'an.

---------36. Bara1a, Montes d,, Oca, Santrn,(o La Huclxa un Aná/1s1S Comparat1rn. Ed1torzal Electrocomp. UNAM, Mh-1co. 19/i.3. pmncra ed1,wn. Pa.(. 47

..J:6

Page 73: Guillermo Putzeys Urigüen

Re naq twanq junaq li ach'ab'ank li ten to xb'aanunkil, na a¡man naq: a)

tewakliiq xb'aanunkil sa' xk'ab'a' naq laj k'anjeJ ink'a' naxb'aanu Ji k'aru

naxye li xhuhul li chapok k'anjel sa' junesal malaq sa' komonil malaq li

k'aru naxye li kehok ib' sa' aatinchi kab'ichaleb'; b) naq laj eechal k'an¡el

ink'a' tsume li xk'eeb'al rib' sa· aatin rik'in li komonil malaq naq ink'a'

naxsume xterq'usinkil li xtojb'aleb' ut nanawman naq wan xtuminaJ rik'in.

Li sahilal usilal chi rix Ji ach'ab'ank k'anjel, wan aj wi' k'aru naramok re.

Jo' naxye sa' li Xchaq'rab'il Ji k'anjel, ink'a' naru rach'ab'ankil li k'an¡eJ: a)

xb'aaneb' !aj k'al, sa' xq'ehil li sik'ok wi li ru li awinq naru natz'eqe', ab'an

wi' nawan xsikl,'al ru junelik, naru nake'rach'ab' Ji k'anjeJ; b) xb'aaneb' li

nake'ch'e'ok b'eleb'aal ch'iich' wi maji' nakc'huJak sa' eb' Ji na'a¡ej junjunq;

e) xb'aaneb' laq' k'aanjeJ sa' cb' li b'anlcb'aaJ ut ninqi b'anJeb'aaJ, Ji

nakesaab'csin ut nake'mesun sa' li tenamit, cb' li nake'k'anjelak chi xch'eeb'aJ

Ji releb' Ji kaxlan xaml.

Sa' li xnimaJiJ ru chaq'rab' (l lh raqaJ) naxram chi ruheb' naq naxyc naq

naru nakc'rach'ab' li k'anjcl w1 maak'a' xch'eeb'al li k'a'aq re ru aajel ru

rajlal chi ruheb' Ji tenamit ut sa' li k'ehok ib' sa' aatin sut sa' ruuchich'och'

chi rix Ji sahilal usilaJ chi rix li sik'ok tumin, tenq'ank tenamit sa' rahilal ut

Ji B'aanuhem, naxram xb'aanunkil li sahiJal usilal wi Ji nake'b'aanunk re

ha'aneb' !aj kolol re tenamit maJaq la¡ k'anjeleb' chi xb'eeresinkil Ji xk'anjel

Ji awa'b'ejilal'~.

I\Jaq nawan xb'aanunkil sa' xli'een li xch'olob'aman chaq, naru nasik'man

xyaalil chi xyecb'al naq rnaak',1· sa' chaq'rab', ut !aj ccchal k'anjcl naru

narisiheb' sa' xk'anjeleb' Ji nakc'xch'ik rib' chi ach'ab'ank k'an¡eJ ut ink'a'

ttoj li kutan li ¡o' najtil xwan li ach'ab'ank k'an¡el.

Naq wan s,i' chaq'rab' li na'lcb' ha'in, tento s.1' xb'een !aj eechaJ k'anjel

xtojb'al chi xjunil Ji xkutaneb'.

37 Arfti'Ult' {\ )

47

Page 74: Guillermo Putzeys Urigüen

Xwuq Xtasalil

• Li raqok aatin re jun komonil.

Kiib' ru naq wan li raqok aatin re jun komonil ajk'anjeleb':

a) naq te'xviib' ru sa' kiib'al, ut nawan naq natikla li ch'a'ajkilal, eb' !aj

k'anjel nake'xch'utub' rib', sa' oxib'al malaq sa· naab'alíl ut nake'xtusub' ru

Ji xpatz'omeb' malaq Ji xch'a'ajkilaleb', chi veeb'il malaq chi tz'iib'anb'il chi

ruheb' !aj eechal k'anjel malaq Ji ruuchileb' ut wi nake'xk'e rib' sa' aatin

natz'iib'aman reetalil sa' Ji xhuhil; ut

b) Ji k'ehok ib' sa' aatin, naq sa' junaq k'anjcJ wan junaq ch'a'ajkilaJ li

naru naxwaklesi chaq junaq li ach'ab'ank k'anjel.

Naq nak'ulman chi jo'ka'in, eb' laj k'anjel nake'xsik' sa' xyanqeb' oxib Ji

komon li ch'olch'o chi ruheb' Ji ch'a'ajkilal ut nakc'xq'astasi sa· ruq' !aj raqol

aatin li xhuheb' b'ar wi' tustu chi xjunil Ji xpatz'omcb' re naq tk'e chi xnaw

!aj eechal k'anjel.

Laj raqol aatin na:xye raatin chi rix Ji hu ut naxclú,lob' naq Ji ch'a'ajkilal ak

wan chik ut maajun reheb' Ji ka'pak'al naru nake'xsik' li ch'a'ajkilal sa·

xyanqcb' ut chi maak'a' xramb'al Ji ~ahilal usilal rl'hcb'. Naq ak xch'oola

ru chi jo'ka'in, naru risinkil 1unaq ajk'anjel b'ajwi' rik'in raatin laj raqol

aatin.

Li xtusulal li patz'om tento naq ch'olch'ooq ru Ji junjunq Ji aatin, ani aj e

nawan xpatz'b'al, b'ar wan Ji xhitb'al, ¡arub'eb' !aj k'anjel xc'oken chi sa',

chan tz'aqal ru wan Ji k'anjeJ b'ar wi' xchiq'man chaq li ch'a'ajkilal, Ji

48

Page 75: Guillermo Putzeys Urigüen

xk'ihaleb' chi xjunil laj k'anjel wankeb' aran chi k'anjelak li xk'ab'a'eb' li

nake'jolomin reheb' laj k'anjel ut li xb'e li po.

Li xhuhul li patz'om jo'kinaq xsa': li xraqal li raqleb'aal aatin b'ar wi' na'ux

xtaqlank.il li hu, li xk'ab'a'eb' ut xkomon li k'aru nake'k'utuk reheb' li nake'

iolo::ni•l reheb' laj k'anjel, li xjayalil li ochoch b'ar wi naru nake'xk'ul

xhuheb', li xk'ab'a' li JUnragaleb chik, malaq laj eechal k'anjel, b'ar naru

nataqlaman xhu, te xk'e resil naq wan chi ru hu chi tustu ru li k'ila

patz'om, ~;,1' kiib' chi hu jo ~ij wi' naq patz'b'ilaq chi ru laj raqal aatin naq

tk'r> c1,; b'e1.'k 1: hu. \'\': li hu ha"in ink'a' tz'aqaJ ru, jo' naxye li chaq'rab'

ru\·i;•. arna;·; rus?. li raqleo·aal aatin ut t-ok chi xb'eeresinkil sa· junpaat.

C'hi ru 1: 12 horul >- ;., ulb'al li xhuhul li k'ila patz'om, li raqleb'aal aatin

aaxtaqia resil n~ J¿ij ecchal k'an¡d naq chi ru li 24 honaJ naru naxk'eheb'

xk'a'b'a' ani te'aztinaq sa· xk'ab'a', \Yi ut ink'a' naxb'anu, lí chaq'rab'

tsik'oqeb' re; ut naq tke' chaq resil b'ar tz'aqal naru nataq'aman xhu.

Chi rix ha'in, 1i raqleb'aal aatin naxtaqla xb'oqb'aleb' chi kab'ichaleb' re naq

te'xk'ul rib' ch1 ru chik 36 honal relik ri esil. Kiib' honal ma natikla li

rab'inkileb'. trab'iheb' chi junqaleb' Ji kiib' raqal, ut naq ak xch'oola chik ru

li k'aru nake'raj li junjunq, laj raqol te'xch'olob' ru li xna'leb'eb' toja' naq

tb'oqeb' li k'a'pak'ali] re xyeeb'aleb' re Ji x¡ayal re xtuqub'ankil ch'a'ajkilal.

Wi nawan xtawb'al xyaalalil sa' usilal, naraqman ru li ch'a'ajkilal ut chi

ka'pak'alil tento naq te'xjuch' xsa' li hu ut te'xb'aanu li k'aru xe'kana wi'.

Wi ink'a' nake'xpaab' xb'aanunkil li k'a'uxl ha'in, li raqleb'aal aatin re

k'ehok ib' sa' aatin, naru naxb'oqeb' xka'sutil chi aatinak, malaq chi

xtuqub'ankil ru sa' usilal. Wi ink'a' nawan xtawb'al xyaalalil, Ji raqleb'aal

aatin tento naq tz'iib'a reetalil li ch'a'ajkilal ut ttaqla jun xkomon li hu ha'in

sa' li XnimaJ Xmolamil aj Ilol k'anjel Sa' li hu twanq resil k'aru xtikib'an

re li ch'a'ajkilal ut li na'leb' xe'ch'olob'aman chi ruheb'; jo' aj wi' ani reheb'

xsume xtuqub'ankiJ ru malaq li kiib' raqal ink'a' xesumen re jo' aj wi' ma

xe'xk'ul ru naq te'okenq laj chaq'rab' chi tuqub'ank. Malaq naq yal

xe'yeechiman reheb'. Naru naq chi kab'ichaleb' te'xkulub'an naq te'okenq

laj chaq'rab' chi xsik'b'al xyaalalil sa' usilal, ut wi kama'an nake'xk'auxla,

49

Page 76: Guillermo Putzeys Urigüen

chi xjunil li kok' hu Ji reetalil li ch'a'ajkilal ut li hu xwaklesiman, Ji xch'utla

chi ru li kehok ib' sa' aatin, tk'anjelaq re xsik'b'al xyaalalil chi ruheb' laj

chaq'rab'.

Wi ink'a' natawman xyaalalil jo' wi' naq ink'a' te'xsume naq te'okenq laj

k'anjel chi ru chaq'rab', chi ru Ji 24 honal chi rix xsik'b'al li xyaalil sa' usilal,

yalaq ani reheb' li ka'pak'al naru naxpatz' re li raqleb'aal aatin, naq tye wi

li ach'ab'ank k'anjel wan sa' chaq'rab' rnalaq rnaak'a'; ut li aatin ha'in tento

rab'inkil rub'elal li ach'ab'ank k'anjel (xb'aanunkil li sahilal usilal chi rix li

ach'ab'ank k'anjel). Tento te'x sik xyaalalil chi ru 20 kutan wi ink'a'

minb'ilaq'eb' xb'aan li chaq'rab' chi xtuqub'ankil ru chi ru li chaq'rab'.

Naru aj wi' naq te'xpatz' chi ru li chaq'rab' naq te'xye wi li ach'ab'ank

k'anjel aajel ru xb'aanunkil rnalaq ink'a', rik'in Ji ch'a'ajkilal ha'in.

50

Page 77: Guillermo Putzeys Urigüen

Xwaqxaq Xtasalil

• Xraqb'al ru li ch'a'ajkilal chi ru li chaq'rab'.

Li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkilal chi ruheb' laj chaq'rab', najala ru chi ruheb'

laj raqol aatin li nake'oken chi xsik'b'al xyaaJaJiJ sa· usiJal, xb'aan naq a jun

raqaJeb' aj raqoJ aatin ha'in, ink'a' chik nake'ch'olob'an na'Jcb', chi juna¡wa

b'an nake'xtuqub' ru li ch a'ajkilal.

Kiib' ru li na'lcb' n<1ru wi· xtuqub'ankil ru li ch·a a¡kilal chi jo'ka'in:

1) Naq nakana sa' xb'een li chaq'rab': naq kama'an xe'xk'a'uxla li kiib'

raqaJeb' Ji wankeb' sa' Ji clú'ajkilaJ, rub'elal chaq malaq chi ru naq yo

xsik'b'al xvaalalil sa' usilal, malaq ut naL1 napatz'man chi jo'ka'an naq ak

xe'xtikib' Ji ach'ab'ank k'anjl'J ut Ji chaq'rab' xsume naq us Ji ach'ab'ank

k'anjel. Ab'anan, naq xe·xsume naq Ji chaq'rab' ttuqub'anq re li ch'a'ajkilal,

tento naq te'xchap wi' chik li k'anjelak sa' Ji xna'ajeb' b'ar wi' xwan li

ach'ab'ank k'anjel.

2) Tento xb'aanunkil: naq Ji chaq'rab' xsurne naq us xb'aanunkil Ji

ach'ab'ank k'anjel ut ink'a' nawan xtuqub'ankiJ ru chi ru li xq'ehil naxye li

chaq'rab'; naq sa· xk'ab'a' 11 chaq'rab' ink'a' naru .,_b'aanunkil li ach'ab'ank

k'anjel; ul naq jo'q'e nak'uJ man naq Ji xk'ihaleb' laj k'anjel li nake'xtaaqi rix

li ach'ab'ank k'anjel ink'a' nakel1ulak kiib' roxjachaleb'.

Re naq ttiklaaq li xtuqub'ankil ru li ch'a'ajkiJal chi ru Ji chaq'rab', naq

nakana xb'aanunkiJ sa' xb'een li chaq'rab', eb' li kiib' raqaleb' li wankeb' sa'

ch'a'ajkilal te'xk'e resil chi ru li chaq'rab' b'ar w¿¡n Ji naJeb' ink'a' naxk\il

ruheb' jo' aj wi' k'aru li xe'xk'e wi' rib' sa· aatin. Tento naq te'xsik' oxib' li

51

Page 78: Guillermo Putzeys Urigüen

te'a,Hm.,,_:¡ sa' xk'aiJ'.ú:b' li junq junq raqal ut te'xye b'ar tz'aqal naru te'xk'ul

xh::,,· ·· ,',f,1c¡ i .. 1.vdn xsik'b'al xyaalalil cl1i tento, eb' laj raqol aatin tb'oqeb'

J, '· .. ,;: ,,q,1lc-::i ut tc'xyilb li hu b'ar wi l:,,rnaaq resil k'aru li ink'a' naxk'ul

, ,.,- i; x1ii idcb'('iJ' ut k'c1ru Ji na'leb' xc\:surne xb'aanw,kiL

\''-.:e, h,i',1,, v•i' bj rago! aatin nake'uk rab'inkílcb' li xtaqleb' li ka'pak'alil,

ruru •1. q chi ¡unqa!eb' malaq cl1i ch'utch'uukeb 1-:t tp,1tz'oq chi ruheb' !aj

e,'·) :a, :;',mjé'l ut chi ruheb laJ k'anjcl li wankeb' sa' ch'a'a¡kílal chi rix li

::- ;1'lcl, ,:nir, ;'.tawb'al xy;:uJalil, llt ;1ra11 ,,¡ wi' naru xb'aanunkil sa' junpaat

L , ,;;q xy¡¡,, 1,,1;, n:2J,1q k';1' cí1ik 11 t-aim,inq naru aj wi' napatz'ok

CtL' i: Íl JW, '!i 1}jilal ch1 rix Ji k'anJl'Í ut li Tenq'ank sa' rahilal,

': -, , · 1

:,: ; r:: chJ ch<1dli;I chan tz'aqaJ ru n,1q ,.van xyaalalil Ji

,,:-.·; · :,·:· \', ·.vi' chi wank l1 raqok aahn.

, lli,,.i 1,·°':r, q ;dJ r:1qoJ c1;1l1n ,,;-1 ,.í,'ct.'n Ji ch ,1'.tjkilal, ttuqub' ru xjunes

\V1 l; :- p,,r/,irncJ, Ji \'-'dll chuqreLl'b' chi rix Ji xterq'usinkil Li xtojb'aleb'

n,., 1,,,¡ \;Cl1tj ankileb' sa· !1 rd!1ilal, ut naru na,,sumc chi xjunil malaq jun

, ,c·l1ab,i h p,:tz\)rn xtitz'onwb' ut nc1ru a¡ \VJ naxke Jédan k'a'aq' re ru cho'q

,t·r· fdÍ 11 nakc'xpatz'.

, i ·i 1.vi' xk;1naL' reetali! s,1' Ji hu ,1k re reh,H w1· li xrnnqal ru ch'a ajkibl

, :ki,, vv1' Ji titz :!L, (i na'k-b' xk'ech'ileb re· xtuqunb'c1nkil ru re naq chi

,)·,,.· :11 mk,i' c111k \\\'.Jkii1q ¡w1..1q ,ii·,,·,1¡J<.1lc1J :,ku1non h.i'in. Jo'ka'an aj wi',

·, n, Ji:,,,· ii J{aru ni,1c1k'a' s,1· li , h.1c¡'r,1t,· 1:1;1Jaq !i xyib',1! ru lJ chaq'rab'

'"'"\ ;1,.rn mal,1q ;1 ,kok'.iJ li ch,1q rc1!i di.;cli m,rn ch:1q re xtuqub'ankil ru.

l.i roatm li raqld, :1ai ,iatin hc1'1n nc1ru n,Hn'dún,rn rik'in Ji patz'ok chi ru

,,,,1", •.ni111,1J ru raqlcb'aJi ,utin naq chi w.rnq rismkil ,wankil Ji Xcllpb'anb'il

;1,1[,.1 ut n,1q n,1k'ujm;1n ,:h1 jo' k,i'in chi >..ju111l Ji l1u xch'utL1 naq'axtasiman

• c1 l l\~im!.1 l(.1qkb'aal re \\.ech'ois. d11 r¡;, 11 k'an¡cl ut Tenq'ank sa' rahilal

t>! .rnn lx.1qJ¡¡,¡ cl1,1q li ,1,1tir, cn1 ¡1mc111v,1. I1 ;...tuqub',mkil ru !; ch'a ;1jkilal

,~¡-;, ;-11 cl·,,11·,:,1:' 'entn -.',,' ,,rnunkil ,t-,',1.a11cl·,· Ji k ,1'pJk'alil chi ru Ji xq'ehil

\d<j,1b',111kd '1 ¡,,nlu th'::\',J ¡1m chil1,1b' rn\·b'enmkil.

52

Page 79: Guillermo Putzeys Urigüen

Xb'ele Xtasalil

• Maak'a' chi ru chaq'rab' xtikib'ankil li ach'ab'ank k'anjel.

Li xcharnal ru naxik wi' li aatin ach'ab'ank k'anjel, narch'olob' naq ha'an

lijo' najtil nawan xkanab'ankil l1 k'an¡elak, elenaq sa' xch'ooleh' la¡ k'anjel;

naru nawan chi ru li ch,1q'rab' malaq ink'a' us chi ru li chaq'rab'. Naq

nawan xb'aanunkil chi ru Ji chaq'rab' to¡ tento xk'ecb'al reeta] ma yookeb'

chi xpaab'ankil chi xiunil Ji n'aJeb' naxch'olob' li Xchaq'rab'il li k'an1el sa' li

239 raqal. Naq nawan xyveb',1i naq 1nk a us xb aan 11 chaq'rab' ut eb' !aj

k'anjel ak xtikib'omeb', nak'eernan xkutan l,11 eechal k'anjel, ut chi maak'a'aq

junaq li ch'a'ajkilal sa' xlfren, naq tr,1q ru Ji xhuhul li Chapok k'anjel reheb'

!aj k'anjel li xelülan.

Naq nawan xkomoninktl ut xclúi()Lminkil ¡unaq Ji ach'ab'ank k'anjel yal

xtikihomeb', valaq ani rL·heb' J1 xaqab'anb'inb'ileb' sa' xyanqeb' !aj k'anjel ut

sa' xyanq laJ eechal k'anjeJ, n,1ru naxpatz' xk'a'uxl L1j raqol aatin chi nx naq

li na'lcb' ink'a· us ch1 ru !1 ch,1q'r,1b

Li patz'om ch1 ru la¡ raquJ aat1n tb aanuman sa· .,,J..'ab'a' ya] ¡unaq clúna

ch'a'ajkilal.

Page 80: Guillermo Putzeys Urigüen

___ Laje' Xtasa_l_il __ _

• Raqok aatin chi nx li kok' ch'a'ajkilJl.

Sa' li raqok aatin chi rix JUn ch'a'ajkilal nak ulman sa' 11 k'anjel, jo' nak'ulman

chi ru yalaq k',1' chi raqok aatin, wan naq nake\vakli kuk' ch'a'ajkilal chi sa'

li xnimal li ch'a'ajkilal.

Li na'leb' ha'in ha'an li kok' ch'a'ajkilal' nMaj na>..\'C chi xjunil li k'a'aq re ru

li nacha! ch1 xtoch'b'al b a\'.Jq xsa' li r,1qok aatin, 111.arc sa' li xtikla1ik. chi ru

tz'aqal li xnirn,11 malaq s,1 xraqb'ai ru li r.1qok aatin.

Wi natawman ru naq li rc1qok aatin ha'an JU!l li valok q'e re xsik'b'al

xyaalalil li ch'a'aJkilal, twanq sa· qach',10! llclc1 wan k'a'c1q te ru kok'

ch'a'ajkilal nachiq'man chi sa 11 tento X\ 1ib'ankil ruheb', Rik'in li kok'

ch'a'a1kilal ha'in, na·a¡man xsikb'al xyaalaltl sa ¡unpaat re naq laJ raqol

aatin tsik' :x.na'lcb' li tlenq'anq re ch, xtuqub'ankil fLL

Naq nak'ulman chi jo'ka'in, li Xchaq'rab'il li Lrnjel naxch'olub' chan ru

xsik'b'al xvaalalil chi ruh'clal (haq ut \\'! ink,1' naru chi jo'ka'1n, lento

tc'sik'm,mq xvaalalil naq nawan li xc1qab ank aatin' li kok' ch'a'ajkilal naru

nake\vakli sa· xk'ab'a' aj vd li raqok aatm malaq 1alan wi' xvaalalil.

Li xpatz'man xb'eenwa ha'aneb ha'in: n,1q li ch'a'ajkilal maawa' rilom li

raqleb'aal aatin b'ar wi' n,1\1>..k. pc1t1 uk m,1laq maawil· li na'ajcj b'ar wi'

nah'aanuman 1·,1j li raqok ,1atin. ut ha'in tcnto xk'eeb'al reetal chi rub'elal

chaq, ab',rn w1· mk'a' ndk utun ch1 us, tento xtuqub'ankil ru chi ru li

xaqah'ank aatin ut li nawan xraqb'al ru li xhuhil lI chapok k'anjcl, nas1k'man

xvaalalil chi ru naq naw,rn xtuqub',rnkil ru li ch a'ajktlal re jun komonil.

Page 81: Guillermo Putzeys Urigüen

Li ch'a'ajkilal ialan xyaalalil, ha'an naq natawman ch'a'ajkilal li naramok

xHaanunkil, naq ¡unaq naxpatz' risinkil rib' malaq naq ink'a' nak'eeman

xwankil laJ raqol t1atin. Ch1 nx Ji na'leb' ha'in, ch'olch'o naq jo'q e nak'ulman

junaq Ji clúna ch'a'ajkilal xkomon ha'in, c1ran ªI wi', chi ru li raqok aatin

tsikmanq xvaalalil naq tk'e rib' chi ruheb'

Yalaq chan rn, mk'a naru ri,i!,'aytl"~irnan li raqok aatin, re n.1q mk'a

tq·axman ru li xrurnaJ xvaalalil n.:¡q li raqu;... aatm chi rix li ch'a'a¡kilal sa' li

k'an1el tenlo ndq tsecb'anq xb'adnunkil.

Jo'ka'an b'i, re xtuqub'ankiJ ru 11 k.uh ch ,,'ajkilal ha'in, lento rab'inkileb' li

ani tc'a¡oq re .. lUJa' naq twanq .xtuqt1b'ankii ru "", junpaat. Sa' xk'ab'a' Ji

na'leb' naq tcnto xsccb'ankil li raqdk ,1,1t1n, naxaqab'aman 24 honal re

rab' mkil ii J tm pak' ali! u t tl'nto x vecb' al k. ,1ru tAaqliiq wi' chi ru 2.J huna]

nacha! chi ru ,,_

Ab'an<1n, sa xk.'ab .1· naq m,1,1k.c1 ,cl1au rab'1l, Ji xchaq'rab'il 11 k aniel,

na>..taqla xchapb'al Ji Xchaq'rab'iJ !1 Xjul('rnibi li Chaq'rab', re xsik'b'al

xyaaJalil ¡unJLmq chi ch'a'a¡kilai lh ii Kl)k' ch'a ajkilal ha'aneb' ha'in:

a) li na'lcb' nawan :,b'ccres11·,kil re' n,1q tch ,,1a,1q aní tz'aqal tk'uluq Ji

tumin n,lL} !aj k M1jeJ naxk'ul 11 kamk,

b) li raatin li chaq'rab' re xvccb'al juq e n,1wan sa' chaq'rab' malaq

maak a· ~;a' chac¡ rab' junaq li ach'a.b ,1nk k',mJel 'n,1laq junaq xkan,1b'ankil

Ji k',rnivl yal vuob',rnb'il xb'aancb' la¡ k'an¡vl;

e) li risinkikb' sa· Ji uchoch k'cL•b'i]d, re L1¡ k'anjel xb'aan laJ eechal

k'an1el, d) Ji x yccb'al naq traqmanq ru Ji xk ,,njclcb !aj k'anjcl ut li xp,1tz'b'al

naq te'k'ehe q wi' chik s,,' xk'anjeleb chi ri, naq ,wan 1unaq ch'a'ajkdal re

xpatz'b ,11 11aq tc'vi1h'aaq ni li xk'aiql'!l'h'; til

Page 82: Guillermo Putzeys Urigüen

e) li xk'eeb'al resil chi ru li chaq'rab'.

Rik'm li na'leb' xch'olob'aman na'el nag kiib' paay ru li kok ch'a'ajkilal

ch olch'o ru sa' li Xchaq'rab'il li k'anjel, Ji kok' ch'a'ajkilal ak na'nookeb' ru

¡o· ¡; xraqb'al m li raqok aatin sa' xmaak naq maawa' xtiikal xb'eeresiman

ut naq nawan xb'aytasinkil li raqok aatin, ut li JUn chik ha'an naq

naciüc(aman kok' ch'a'ajkilal, xkomon li nawan xk'eeb'al sa' ruq li

Xchaq'rab'il Ji Xjolomilal li Chaq'rab', ut xjunes malaq ak reheb' wi' naq

nawan ~aqok 3atin chi rix. Sí1' xyanq li k'ila kok' ch'a'ajkilal ha'in wankeb'

l: n?, ,'é '·.íi (1.aq sa' li ka11,icl ut tento rilb'aleb' malaq xtuqub'ankil xjuneseb'

Jl', r,c ·l ;L.1wan xsik'b'al ru anL tk'uluq re Ji xtumin junaq ajk'anjel li naxk'ul

Ji kaink, :Jt Ji nawakli sa' 11 raqok aatm chi rix jun komonil, sa' xyanq ha'in

w;in ·¡ xyC"i:i)'aJ ,aati11 li chaq'rab' sa' xb'een naq Ji ach'ab'ank k'anjel malaq

li :.. T)Ob'a:,.kil rifJ'cb' laj k'anjel chi xkanab'ankil li k'anjelak, ut ha'in

maawa· xKo:-r.on li ch'a'a;kilal nachiq'man sa' junaq raqok aatin re jun chi

kcn;onil xb'aan naq wi yal yoob'anb'i] xb'aaneb', li raqok aatin maji'

nayo()b'aman, ut naq li chaq'rab' naxye naq us xraqb'al xwankil li xhuhil

li chapok k'anjel naq wankeb' chik sa' li ch'a'ajkilaL Naq nak'ulman chi

¡c.'ka'in, ha'an jun ch'a'ajkilal Ji xchiq'man sa' Ji raqok aatin, ab'an maawa'

Ü,ln1on ii xrnmal Ji ch'a'ajkilal, xb'aan naq maawa' xk'anjcl Ji chaq'rab'

xyeeh'al ma us malaq ink'a' us chi ru Ji chaq'rab' naq te'isiiq sa' xk'anjeleb',

xb'aat1 n,1q ha'in xkomon li xnimal li ch'a'ajkilal, ya! b'an na'is1man resil

naq us xraqb'al xwankil Ji xhuhil li chapok k'anjel ab'an Ji na'leb' ha'in

jalan wi' xyaalalil naq na'el chaq sa' Ji raqleb'aal aatin.

Li xb'ehil xnawb'al ma Ué- malaq inka' chi ru li chaq'rab' naq wan junaq li

ach'ab'ank k'anJel, ch'olch'o sa' li Xchaq'rab'il li Xjolomilal li Chaq'rab' (135-

140 raqal). Naq nawan roksinkil li xhuhul chi ru !aj raqol aatin naxtikib'

li xk'anjcl rik'in xb'oqb'aleb' li jun raqaleb' chik Ji wankeb' sa' li ch'a'ajkilal

(ha'aneb' li xe'xyoob' li ach'ab'ank k'anjel) chi ru kiib' kutan. Naq

nasumeman rab'inkileb' "ª' Ji chaq'rab', nake'yalc' rix chi ru oob· kutan (394

raqal re Ji Xchaq'rab'il Ji k'anjel); ut natuqub'aman ru oxib' kutan chí rix

xraqal li xyalb'aleb' rix.

56

Page 83: Guillermo Putzeys Urigüen

_____ Xjunlaiu Xtasalil ___ _

11 Ch,h ru n.inume' li raqok aatin chi nx . '" I' h' I 'k'l J ; n t 11 c,1 1na e a ªJ 1 a •.

:~: L':m¡t·; ii.. in :1;ií1: ,J t:ll• l -,inKil rik'in li xhuhil jun li ch'a'ajkiJal 226-89

tajlil, x:- "1 /' ; __ 1ih'.1 1 ,_,,¡, ok -. :1 sa li xkab' raqlcb'aaJ aatin ch1 rix li k'anjel

'.il .: Tt·tto ili 1 , "éi rahtlal. ' · [1 ,b·l~Cn na'ajej b'ar wi' wan li tumin, chiq'b'il

chaq xb'd,in XrnuL1rnil fl' lr f,,,narrnt Wa_temaaJ chi rix li lenq'ank sa' Rahilal

sa' xb'ecneb' la¡ jolominell'b re Jaj k'an¡el li yookeb' chi k'anjelak aran.

I. Na,¡ 11 Xmob.mil li Tcnarnít Watcmaal chi rix li Tenq'ank sa' rahilal

xhítok chi ru li cluq'rab', xvc naq la¡ k'anjelcb' ke'xk'c jun Ji xhuheb' b'ar

wi' nakc'xp,1tz na;:ib',1] Ji k ;i';1q re ru cho'oq rchcb' ut li hu ha'in toJ yo raj

,, l; ilb'.:-d rix, ab ,111,rn, eb' lc1J k'an¡eJ, Ji nakc'xpc1tz' naq te'lerq'usiiq xtojb'aleb',

kc':\;·oob' li achc1'ab'ank k'anieJ chi ink'a' xc'xk'e s~1· ajl Ji naxye li chaq'rab'

sa' li yiib'anb il xb'aaneb' Jaj yiib'ancJ chaq'rab' 71-86 ra¡liJ jo' ajwi' li naxye

li Xnimalil ru chaq'rab' re li qatenamit Vvatemaal Re naq tk'utunq chi us

11 xpcilz'or11c!.1'. xpalz' naq Jaj raqol aatin thuJaq chi iiok sa' Ji na'ajej b'ar wi'

wank,,h' la] k'anjcl, xk'ut aj wi' li raatincb' laj k'anjcl jo' li xyehomcb' re laj

xokoleb' esil chi tz'iib'anb'il 10' li r(1,üineb' xe'xyc sa' Ji ab'ib'aaJ esil, b'ar wi'

xpuktas1m.:m rcsil k'aru li ,·o xk'ulb'aJ li b'anleb'ac1l re li Molan ªI Tenq' sa'

Ji R;1L1hl llar ,vi \Viln li Zh h'ob'ank k'anjcl.

XL/aar1,Z1 chi ru L1; r,.l]l'l ,,,:,rn naq ttclú1tub' ru chi xjunil li xhuhul li

cha'ajki]al, xk\ilb' d Ji hu '<k'ud,esin re naq hc1',m naru nachaq'ok chi rix

naq te'xkul li xp,:lt/omcb' chi r1\ n;iq Ji ach'ab'c1r1.k k'an1el xe'xyoob' moko

wan ta ~;a· ch,,q'nb' ut vuc1k,0b' xdúloLrninkiJ ,b'a,rneb' laj k'anjeJ sa' li

MoJamil re Ten,1..:¡ .:mk '.·a· rahil.Jl. kut·.l·'°cmb ilcb' rib' re xjolominkil sa' jun

57

Page 84: Guillermo Putzeys Urigüen

ch'ina molan ak re wi' li ch'a'ajkilal ha'in, xpatz' aj wi' naq che'ab'iiq li jun

raqaleb' sa' li xq'ehil naxk'e li chaq'rab'; naq naru nak'utb'esirnan chi xjunil

li nak'utb'esin re li ch'a'ajkilal ch'olch'o sa' Ji xhuhil Ji hitok, naq te'xik chi

ilok laj oqol aatin, chi muqmu b'ayaq re xk'eeb'al reetal naq wan li

ach'ab'ank k'anjel \'al yoob'anb'il xb'aaneb' ut naq li na'leb' ha'in naru

naxk'eheb' sa· ch'a'a¡kilal li yaj; ut, wi naxsurne malaq ink'a', wi laJ raqol

aatin naxw naq us xbaanunkil, t-clq xhuhil b'ar wi' tyeemanq naq li

ach'ab'ank k'anjel vookeb' aran, ink'a' us cho'aq re li chaq'rab' ut tento

tc'xto¡ xmdakeb' laj ¡olominel cb'.

Li raqleb'aal aatin xtikib' xk'anjel rik'in xch'utub'ankil ru li k'ila hu

chi rix 11 p,ltz'om, xk'u]e' xk ab'a' li ani xhulak chi aatinak chi rix, xtz'iib'aman

rcetalil b'ar naru nakc'xk'ul xhuheb'; ut xsumcman xb'eeresinkil li hu sa'

xyanq li kok' ch'a'ajkilal, oksinb'il xb aan laj ¡olominel ut jun li ruuchil li

\1olam re Tenq'ank sa' Rc1hilc1!; xe'b'uqe' chi aatinak laj jolomineleb' re laj

k'anjel, sa' Ji Molam re Tenq·ank sa Rahilal, chi ru li kiib' kutan, ¡o' a¡ wi'

xe'xk'ul ch1 xjunil li k'a'aq re ru xyeechihumeb' re xk'eeb'al reetal naq yo chi

uxk li ch'a'ajkilal.

3. Li i'V1ulan1 ajtenq 1

sa' li Rc1hila} xpatz' chi ru li chaq'rab' naq hvanq

xyalb al nx li raatineb' chi nx Ji ch'a'a¡kilal, xb'aan naq ink'a' xch'oola ru li

rab'inkileb laj k'an¡el.

"±. L1 raatin,-b' !aj raqol ,,atin xsume' ut xk'c chi xvaJb'al rix Ji raatincb'

chi rix li ch'ina ch'c1'a1kilal chi ru uob' kutan.

:i. L1 Molam re Tcnq'ank sa Rahilal XH:' naq Ji k'a'aq re ru chi na'leb'

xvecclu 1 re nc1q tch'oolaaq ru Ji ch'a'a1kilal, te'xk'ul xb·aan naq ak ch'olch'o

chi ruheb'.

o. i ,1 rc1qk-b',,,-tl dat111 X\l' n,,q ak ,k'ul chi x¡unil Ji na'leb' ut li k'ila hu

11 X\'L'l'chihonwb' ¡n· li li hu ,viib'aman b'ar wi' xk,rna resil naq eb' laj k'anjel

vookeb' chi l11lank.

58

Page 85: Guillermo Putzeys Urigüen

7. Li raatin li Raqleb'aal aatin \.ch oola ru chi jo'ka'in; jo' naxk'utun

rik'in chi xjunil li xhuhul, naq eb' Jaj k'an1el ke'xtikib' li ach'ab'ank k'anjel

chi maji' ch'oich'o ru li xna'leb'eb' rik'in li chaq'rab'. Sa' li 116 raqal re li

Xnimalil ru Chaq'rab' re Ji Tenamit Watemaal naxye naq wan li sahilal

usilal cho'q rcheb' !aj k'anjcl chi ru chaq'rab' naq te rach'ab' li xk'anjeleb'.

Li sahilal usiL1l ha'in naru xsahilankil ka'aj wi' jo' naxye li chaq'rab' ut

ink'a' naru naxk'ehcb' sa' rahilaJ Ji k'ila tenamit. Li raatin li Raqleb'aal

Aatin naxyc chi 1u'ka'in: naxsume naq 11 ch'ma cl;'a'ajkilal ha'in ink'a' us chi

ru li chaq'r¿¡b !1 \·al yoob anb'il ut ch'oolaninb'iJ xb'aaneb' laj k'anjel sa' li

Molam re Tenq'ank sa' Rahilal, ch1 kuub'anb'ilcb' rib sa' ¡un clúna mola;!

naq ak xch'ooL, ru n.iq 11 ach'abank k'an1cl xc·xti·aanu ink'a' us ch1 ru li

chaq'rab', naxke juri ma\· kutan re 11 xjolornikeb' li Molan re Tcnq'ank sa'

Rahilal, re naq wi 11c1raj, traq ru li xhuhil Ji chapl>k k'anjel reheb la¡ k'an¡el

xe'hilan, ka'a¡ wi' tc'kan,1,Ü, Ji \"l'cb'il sa \b·eencb' naq rnaak'a' risinkilcb',

vvi' ch'olch'o ru m,1laq map', ,1b ,111 xb'Pt'rn,·a twanq raqok aatiri chi rix li

xraqb'al ru li xhuhulcb' \L' ,cha,.¡· w1· xkan¡eleb'.

8. Chi x1unil iI hu xq axt.1siman sa ruq' li xkab'iJ raqleb'aal aatin re

patz'ok usilal ch1 nx 11 k ,m¡cl ut Ji tl'nq'anq sa' Rahilal, ut cb' Ji jun

ch'uuteb' aj r;1q<ll c1,1l1 \L' ,ye chaq raatm chi jo'ka'in: "naxk'e xwankil li

,b'een na'leb' wan sa· Ji xhuhul li xc1qab'c1nk a;1t1n, b'ar wi' naxye naq ink'a'

us ch1 ru Ji chaq'rab' naq \l'.\b'ac1nu 11 ach'ab'ank k'an¡l'l ut ink',1' nake'xk'ul

ru li xkab' Ji na'leb' Ji na\.\'l' 11,iq chi ru ¡unrn,1\· kutan naru naraqman ru

Ji xhullt'b' xchapomcb' w1 xk'an¡elch', xb·,1an naq li aatm ha'in naab'al

naxram ut ink·a· n;1xclúllob anilwb' ,,¡ k'anjel \l'hilan".

9 Li raqlcb'c1al aatin X\'L' raatm naq chi pa,1b',1aq

Chi ru li k'anjel ha'm, ka'a¡ wi' !a¡ vechal k'anjel .\-aatin<1k, li xk'c chi ru laj

:·,1qp] aatin ju11 s11r chi kuk h11 ,kL•Pton li napuktasi:11an wi' 11 L'Silal chi

tz'i1b ,1nh'il ut fl'ctilil 11 :-.11inqc1l rt1 n,1 IL'h' xc',nums: xyeeb',1! .s,1 eb' Ji

pukt.1"1b a,11 ,1atin J1J sa· li Lu.lan mu. b'ar wi' xk'utun tz'acpl re ru li

ac'h'.1b'ank k ,mjl'l \b'aa11d1 L11 k',rn¡l'I 11 wc1nkd1 -,c1· Ji Xmulamil re li

59

Page 86: Guillermo Putzeys Urigüen

Tenamit Watemaal chi rix li Tenq'anq sa' rahilal, ha'aneb' ut eb' li xiqut eb'

li teelomeb' li nake'tenq'an reheb' laj b'anonel, ut ha'ineb' maajunwa ke'xke'

resil li xna'leb'eb' chi ru chaq'rab' jo'ka'an naq xseeb'an xk'ulb'al xb'aan li

chaq'rab' li xhitomeb' laj jolominel re li k'anjel wi x-uxman raj roksinkil li raqok aatin chi ab'inb'il naq toj xe'xk'ul raj ib' li ka'pak'alil sa' li ab'ink rik'in

li xr,a'leb'eb' li junjunq, li raatineb' !aj raqol aatin jwal seeb'an raj wi' chik

ru.

Arin nak'utun naq moko kiwan ta xk'eeb'aleb' xna'leb' chi us !aj k'anjeleb',

I• xn; 1·1an ra1 ;:yeeb'al xb'aaneb' wi ta raj x-ukx li raqok aatin chi ab'inb'il ut

chi ruheb· li tenamit.

60

Page 87: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal li aatin

Xhuhul: ha';:m ha'in jun Ji hu b'ar wi' natz'iib'a;11an chi tustu ru, chi xjunil

Ji nak'ulman sa' xvanq la¡ k'anjcl ut laj ccchal k'anjel naq nake'hulak chi ru

laJ raqol aa tin.

Ajb'aanuhom re: ajtilz'oncl.

Q'axtasink: ha'an jun Ji hu b'ar wi' nakana rcetalil Ji xtitz'om !aj k'anjel naq

nahulak chi ru junaq aj-ilol k'anjel.

Patz'ok: ha'an li patz'ok na'uxman chi ru junaq xnimal ru raqleb'aal aatin

re naq tnumsi rilb'al Ji aatin naxxaqab' laj raqol aatin chi rix junaq

ch'a'ajkilal.

Nat'ok povanam: ha'an raatin junaq ajraqol aatm re naq junaq povanam

ink'a' tq'axonq sa' plarul tenamit.

Yiib'ank ib': k'chok ib' sa' aatin re naq inka' t-uxmanq li raqok aatin malaq

li tz'ilok ix.

Ab'ink: hulak chi ru la¡ raqol aatin.

Xwankil li chaq rab': li tenlo xpaab'ankil

K'ehok ib' sa· aatin: ha'an ii nake'kana wi' Ji wankeb' sa' ch'a'ajkilal re

xraqb'al ru li tz'ilok ix rnalaq li raqok aatin sa' xk',1b'a' naq k'celúJeb'

xna'lcb' xb'aan laj raqol aatin.

61

Page 88: Guillermo Putzeys Urigüen

Raatinul li chapok k'anjel: jun k'ehok ib' sa· aatin sa' xyanq kiib' chi

poyanam re xb'aanunkil junaq k'a'aq re ru ut re xq'axtesinkil junaq k'a'aq

re ru, ut aran na.chal li k'ulub ei ut Ji ten to sa' xb'eeneb' chi ka'pak'al.

Xk'ulub' povanam: ha'an jun ch'uut chi na'leb' malaq chi chaq'rab' rik'in

,vi' nawan xkuJb'al rix Ji yu'arm'i, Ji k'aru na'el sa· Ji clúiolej xb'aanunkil, Ji

ile'k xb'aan Ji chaq'rab' ut Ji xloq'aJ Ji povanam junjunq.

Titz'ok: hu rik'in vvi' natikla Ji tz'ilok ix sa' ch,,q'rab'.

lsink: xraqb'aJ ru xk'anjel ¡unaq poyanam, elenaq sa xch'ool !aj eechal

k'anjcl.

Xb'aanunkil: ha'an naq tento >-.paab·ankil Ji ra,1t111 la¡ raqoJ aatin rnalag

lento xpaah'ankil li raatin nJxxaqJb' re 'dojb'J! 11 maak.

Nat'ok k'a',1q rl' ru: raatin la¡ raqol ,1atm nJq li ka· re ru junaq poyanam

naru nak'ecman ch1 k'a\·iik rl' xtojb'JI 11 k'aru xtencb'aak sa· xb'ccn.

PatZok s,1 xq l'i,1! li raquk ,1at1n: kulok 1b'

· Ch'utch'uukil hu: ,tusub'ankil ru li k'ila hu rik in ,vi' nJk'ub'la ru li tz'ilok

IX.

Xaqab ank aatin: ha'an li aatin nJclúiol.1 \\'i' rn li to¡ok maak.

Wech ok chaq·rab': ha'an xchaq'b'cnkil raatin la1 raqol aatin.

Xk'ajkamunkil Ji kutan: h,i'an 'dojh'¡¡J jun po li tojlcb' chi ru Ji junq jung

chihab' xk'an¡elak laj k'anjcl li tenlo xb'aanunkil 1~aq na'isiik sa xk'anjel chi

n1aa¡un xrnaak.

L.r,'ilok ix: kiL1 k',mjd naw,rn xb'aanunk1l re n,1q laj raqol ,1atin tn' raatin

ch1 rix ¡unaq ch',1 c1¡kilal.

62

Page 89: Guillermo Putzeys Urigüen

B'ir,)k i>..: xcl1',1loh'ankil jo'k'ihal li tojok twanq veeb'il chaq xb'aan laj raqol

aatin.

Taqli hu: ha'an naq nawan xyeeb'al resil rcheb' wankeb' sa' ch'a'ajkilal chi

ru chaqrab li xk'a ux ut li raatin laj raqol aatin.

A¡-eechal k';mjl'I: ha'an jun chi povanam malaq jun chi molam li naxsik'

junaq malaq naab'al ajk'an¡eleb' chapb'ileb' rik'in xhuhul li Raatinul li

Chapok k'an¡cl.

Toj: ha an li xk'ihal li turnin natojman re ¡unaq ajk'anjel, taqlanb'il xb'aan li ch¡:¡q'rab' malaq raatin L,j raqol aatin.

Ajlab': li arn mk a· naxk'ut chaq rib s,,· xq'ehil li tz'ilok ix ut ak b'oqb'il chaq

xb'aan li chaqrab'

\wcchb'al 11 t1tz (lk.: ha an naq nawan xpatz'b al naq li titz'ok t-isiiq sa

xb een li ani ti tz' ib' il.

K'ajkamunk: tojleb.

Xtz'aq li kutan: tojleb' xb'aan li k'anjt'I nab'aanuman.

Xaqab'ank aatin: xk'a'uxl ]aj r¡¡qol aatin rik'in wi' naraqe' li tz'ilok ix.

K'anwl: xch'oolaninkil jun¡¡q k'¡¡n¡el re jalan aj e, ut laj eechal re li k'anjel

nataqlan sa' xb'een laj k'anjel, re xsik'b'al xtumin tq'ax wi' li kutan junjunq.

Ajk'anjel: ¡un chi povanarn naxk.e rib chi k'anJl'lak rik'in laj eechal k'an¡el,

rik'in, 11 :x.metz ew malaq rik'in li xk'a'u:x.l, malaq sa· kiib' ru, chapchookeb'

rib' xb'aan !1 Xhuhul Rac1l111ul li Chapok k'anjel.

Re kolok: xk(i!b'aJd, n:x. iaj k'an¡el rik'in Ji xchaq·rab'il li k'an¡cl.

Page 90: Guillermo Putzeys Urigüen

Xtusulal li hu xpatz'man xsa

Agume Ccdoy, M. (1973). Derecho Procesal Civil. (lera. ed.). Guatemala: !.:>:ii:,,.,na, .. _:niversitaria

(1976). Perspectivas de la Oralidad. Septem Partitarum.

Cuatem? 1,1: Editorial de la T1p~)grafía Nacional.

,:,_ Icalá-Zamora, L.; Cabanellas, C. (1976) Tratado de Política Laboral y

Social. Tomo II. (2da. ed.). Argentina: Editorial Heliasta, S.R.L.

Alonso Olea, M. (1981 ). Derecho del Trabajo, sección de publicaciones.

(7ma. ed.). Madrid: Universidad de Madrid, Facultad de Derecho.

Barajas Montes de Oca, S. (1983). La Huelga, un Análisis Comparativo.

(lera. ed ) México: Editorial Electrocomp.

Cabanellas, C. (1976). Diccionario de Derecho Usual. (10 ed.). Argentina:

Editorial Hehasta S.R.L.

Chicas Hernández, R.A. (SF). Apuntes de Derecho Procesal del Trabajo.

Guatemala: Editorial Gráficos P&L.

De la Cueva, M. (1984). El Nuevo Derecho Mexicano del Trabajo. (3era.

ed.). México: Editorial Porrüa S.A.

Digesto Constitucional, Revista del Colegio de Abogados, Guatemala,

1978.

64

65

Page 91: Guillermo Putzeys Urigüen

Lic. Gonzalo de Vilb, SJ. Rector

Licda. Guillermin<1 Herrera Pei'la Vicerrectora Cener.1 l

Dr. Charles Joseph Beirne, SJ. Vicerrector Académico

Lic. Jorge Aráuz AguilM Vicerrector Administrativo