highland coffee 01

8/2/2019 Highland Coffee 01

http://slidepdf.com/reader/full/highland-coffee-01 1/100

Báo cáo s 29358-VN

Cng hoà Xã hi Ch Ngh a Vit Nam

Báo cáo Nghiên cu Ngành Cà phê

Tháng 6/2004

Ngân hàng Th gii

Ban Nông nghip và Phát trin Nông thôn



Xut bn ln u và ng ti trên web ti:

Ngân hàng Quc t v Tái xây dng và Phát trin

Ban Nông nghip và Phát trin nông thôn

1818 H street, N.W

Washington, DC 20433



iii

MC LC

L i nói uThut ng vit ttTóm l c ni dung

BI CNH CHUNGNH HNG CA KHNG HONG CÀ PHÊCÁC TH CH CÁC DOANH NGHIP NHÀ NCTÍN DNGMÔI TRNGXÃ HICNH TRANH, TIÊU CHUN VÀ KH NNG SN XUTGIÁ TR GIA TNG TRONG XUT KHU VÀ TH TRNG TRONG NCCÁC VN CHÍNH SÁCH QUN LÝ VÀ PHÁT TRIN KHU V C T NHÂNTR! CP VÀ TÁC NG TI GIÁ C PHÂN TÁN RI ROGII THIU V BÁO CÁO

1. TÌNH HÌNH CHUNG V VIT NAMVAI TRÒ KINH T CA NGÀNH CÀ PHÊ I VI KHU V C NÔNG THÔN VÀQUC GIALCH S" PHÁT TRIN NGÀNH CÀ PHÊ CA VIT NAM

Phát trin c#a khu vc t$ nhân trong ngành cà phêCác s liu thng kê trong ngành cà phê

2. TH CH CÁC CHÍNH SÁCH CA CHÍNH PH TÁC NG N KHU V C CÀ PHÊ NH TH NÀO

Vai trò c#a các doanh nghip nhà n$% cCác công ty tr&ng cà phêCác công ty xut kh'u cà phêQuy (nh và thu: Chính ph# và khu vc t$ nhânQuyn s) h*u bt +ng sn và s, d-ng t

KHUÔN KH. TH CH CÁC DCH V KHUYN NÔNG

Các c/ h+i phát trin khuyn nông trong sn xut cà phêCác nghiên c0u và kh nng h*u d-ng c#a chúng t% i các nhu cu hin ti

CHI PHÍ GIAO DCH, GIÁ C VÀ CNH TRANHThông tin th( tr$1 ng và chi phí giao d(chGiá c trong n$% c và cnh tranhThc thi h2 p &ng và r#i ro

3. CU TRÚC NGÀNH CÀ PHÊS PHÁT TRIN CA CUNG

Din tích tr&ng cà phêK3 thu4t sn xut

QUY MÔ CÁC NÔNG TRNG TR5NG CÀ PHÊCHI PHÍ SN XUT, NNG SUT VÀ L!I NHU6N



iv

CÀ PHÊ ARABICAChi phí sn xut cà phê ArabicaCh bin cà phê ArabicaCông tác th( tr$1 ng trong tiêu th- cà phê Arabica

KH NNG SN XUT CHUNG

Tim nng sn xut cà phê Rôbusta trung và dài hnTim nng sn xut cà phê Arabica trung và dài hnCÁC VN LIÊN QUAN N CHT L!NG VÀ CH BIN

Các vn liên quan n cht l$2 ng t7 phía ng$1 i tr&ng cà phêKhâu ch bin sau thu hochCác bin pháp khuyn khích nâng cao cht l$2 ng

PHÂN LOI VÀ CÁC TIÊU CHUN CHT L!NGTH TRNG TRONG NC

SoluleNh4p kh'u cho th( tr$1 ng trong n$% cS khác nhau gi*a các sn ph'm và th$/ ng hiu

Giá c th( tr$1 ng trong n$% c và giá bán l8 TH TRNG XUT KHU VÀ KH NNG CNH TRANH CA CÀ PHÊ VITNAM

Cnh tranh xut kh'u và các sn ph'm thay th Giá tr( và khi l$2 ng xut kh'uSn xut và cnh tranhTh( tr$1 ng to giá tr( gia tng

TÍN DNG4. RI RO, QUN LÝ RI RO VÀA DNG HOÁ

RI RO CA NHÀ SN XUTR#i ro i v% i các doanh nghip nhà n$% cR#i ro i v% i ng$1 i kinh doanh nh9 Qun lý r#i roKhó khn trong vic s, d-ng các công c- qun lý r#i ro

A DNG HOÁ LÀ BIN PHÁP QUN LÝ RI ROa dng hoá các la ch:na dng hoá: Các vn trong quá trình ch bin sau thu hoch và tip c4n th( tr$1 ng

5. CÁC VN LIÊN QUAN N MÔI TR NG VÀ XÃ HI CA NGÀNH CÀPHÊCÁC VN LIÊN QUAN N XÃ HI TRONG SN XUT CÀ PHÊ

;c im xã h+i c#a ng$1 i tr&ng cà phê ) vùng Tây NguyênNg$1 i $2 c l2 i và ng$1 i b( thit hi c#a vic m) r+ng sn xut cà phêBt bình <ng trong tip c4n t ai, các vn v nghèo ói và vic sn xut càphê

SN XUT CÀ PHÊ VÀ MÔI TRNG6. KHUYN NGH VÀ KT LUN

VAI TRÒ CA KHU V C NHÀ NCCác vn chính sáchCác th ch



v

Kh nng cnh tranhPhát trin khu vc t$ nhân và vai trò c#a các doanh nghip nhà n$% cCác tiêu chu'n cht l$2 ng và s =n (nh cht l$2 ngGiá tr( sn ph'm tng thêmQun lý r#i ro

PH LC : Tóm t>t các ci cách gn ây c#a chính ph# liên quan n khu vc nông nghipTÀI LIU THAM KHO

Mc lc bng biuBng 1.1: Din tích, Sn l$2 ng và Xut kh'u Cà phêBng 3.1. Các khu vc tr&ng cà phê chínhBng 3.2 Quy mô trang tri cà phê ) Vit NamBng 3.3 Chi phí thc t c#a trang tri: so sánh qua các nmBng 3.4 10 th( tr$1 ng l% n nht c#a cà phê Vit Nam vào th1 i im xut kh'u nhiu nhtBng 3.5 L$2 ng nh4p kh'u cà phê robusta c#a M3 t7 Brazil và Vit Nam

Bng 3.6 So sánh v xut kh'u hoà tan c#a Vit Nam v% i các nhà xut kh'u chínhBng 5.1: Xu h$% ng nghèo ói vùng Tây Nguyên

Bng 5.2 : Các ch? s s0c kho8 xã h+i vùng Tây Nguyên nm 2002Bng 5.3: ;c im c#a sn xut cà phê ) các h+ gia ình vùng nông thôn Tây Nguyên (theo ng@ v( phânBng 5:4: Phân b h+ tr&ng cà phê cùng Tây Nguyên theo din tích tr&ng cà phê c#a mAi h+ Bng 5.5: Phân loi các h+ tr&ng cà phê ) >c l>cBng 5.6: So sánh n$% c s, d-ng trong so ch cà phê

Mc lc các hp tham khoH+p 2.1 Doanh nghip nhà n$% c trong ngành cà phê: Tr$1 ng h2 p c#a VINACAFEH+p 5.1: Các h+ nghèo da vào cà phê nhiu nht chiu nhiu khó khn nhtH+p 5.2: Các h+ khá gi có nhiu ngu&n thu nh4o khác nhau không b( nh h$) ng nhiu do giá càphê gim mnh

Mc lc các biu Biu & 2.1 Chênh lch giá bán c#a ng$1 i nông dân ti t?nh Dak Lak

Biu & 2.2 Thu nh4p c#a ng$1 i nông dân tính theo phn trm giá tr( xut kh'u

Biu & 2.3 Chênh lch gi*a giá ti nhà máy v% i giá ti c,a nông tri

Biu & 3.1 Vit Nam: Nh*ng thay =i trong din tích tr&ng và giá cà phê robusta

Biu & 3.2 Giá cà phê robusta và tác +ng t% i nng sut c#a nh*ng cây ã n th1 i im thu

hochBiu & 3.3 Giá thành sn xut và nng sut

Biu & 3.4 Thay =i ngu&n nh4p kh'u c#a 0c t7 nm 2000 n 2002

Biu & 3.5 Khi l$2 ng và giá tr( xut kh'u cà phê c#a Vit NamBiu & 3.6 Th( phn c#a Vit Nam trong t=ng l$2 ng cà phê robusta xut kh'u trên th gi% i sosánh v% i nh*ng nhà sn xut l% n khác

Biu & 3.7 Xu h$% ng xut kh'u cà phê xanh c#a Vit Nam sang các th( tr$1 ng chính



vi

Biu & 3.8 Nh4p kh'u c#a Hàn Quc: 1991 t% i 2002Biu & 3.9 Thay =i t$/ ng i v sn l$2 ng cà phê robusta



7

L i nói u

Báo cáo này do các ông Daniele Giovannucci, Bryan Lewin (chuyên gia t$ vn) và ông Rob

Swinkels (EASPR) thc hin d$% i s ch? o c#a ông Panos Varangis - tr$) ng nhóm nghiênc0u Ban Nông nghip và Phát trin nông thôn (ARD)

Nhóm nghiên c0u xin g,i l1 i cm / n n các nhân viên vn phòng Ngân hàng th gi% i ti Vitnam và khu vc ông nam á. Nhóm nghiên c0u c@ng xin chân thành cm / n nh*ng óng gópquý báu trong quá trình chu'n b( báo cáo n Laurent Msellati, Chris Gibbs, Daniel Musson,Miguel Navarro- Martin, NguyBn Th D@ng, NguyBn Minh Nguyt, Stephen Mink, AndrewGoodland, James Seward. Carolyn Turk, inh Tun Vit, V@ H$/ ng, Martin Rama, AmandaCarlier, Igor Artemiev, Shawki Barghouti, Sushma Ganguly, và Don Larson. Nhóm nghiên c0uc@ng xin cm / n s hA tr2 c#a các c/ quan chính ph#, các t= ch0c t$ nhân và các nhà tài tr2 tiVit Nam ã giúp chúng nhóm hoàn thành bn báo cáo này.

Nhóm nghiên c0u xin bày t9 lòng bit / n n các v( lãnh o và cán b+ c#a các c/ quan t= ch0cã giúp trong vic iu tra thc t, thu th4p s liu, tài liu liên quan. Xin g,i l1 i cm / n t% i: C/ quan h2 p tác phát trin Pháp, Vin Qun lý Kinh t Trung $/ ng, CIRAD, FAO (Hanoi), T=ngc-c Thng kê, GTZ, ICARD, B+ Nông nghip và Phát trin nông thôn, NIAPP, Oxfam Anh, UC ban nhân dân t?nh >c l>c, Ngân hàng Nhà n$% c Vit nam, USAID, USDA FAS, Ngân hàngNông nghip và Phát trin nông thôn Vit nam, Vicofa, Vinacafe, Phòng Th$/ ng mi và Côngnghip Vit nam. M+t s ngu&n và công ty ã c+ng tác và hA tr2 oàn nh$: Jan von Enden,Harry Goddard, Richard Hankinson, Surendra Kotecha, Doan Trieu Nhan, Jens Nielsen, FrancisRenaud, Dang Kim Son, Pham Thanh Thuy, and Thomas Weiske. Also, Bouvery International,Ecom Trading, EDF Man, Neumann Kaffee Gruppe (including EDE Consulting and NKGStatistical Unit), Kraft General Foods, Highland Coffee Company (HCMC), Lavazza, Louis

Dreyfus Corporation, Noble Resources, Olam Group, Price Waterhouse Coopers Hanoi, Proctorand Gamble, Sucafina, Trung Nguyen Coffee Company, Volcafe HCMC and Volcafe Group



8

Các ký hiu vit tt

ACPC Hip h+i các n$% c sn xut cà phêADB Ngân hàng Phát trin châu ÁAFD C/ quan Phát trin PhápCIRAD Trung tâm H2 p tác Phát trin Nông nghip Quc t CRMG Nhóm qun lý r#i ro hàng hoá (Tr- s) Ngân hàng th gi% i )DANIDA C/ quan Phát trin Quc t an MchFAO T= ch0c L$/ ng thc Liên h2 p qucGSO T=ng c-c Thng kêGTZ T= ch0c H2 p tác k3 thu4t 0cICA Tho thu4n Cà phê th gi% iICARD Trung tâm Thông tin Nông nghip và Phát trin Nông thônICO T= ch0c cà phê th gi% iITF Nhóm nghiên c0u qun lý r#i ro hàng hoáLIFFE Th( tr$1 ng buôn bán ngoi hi có kD hn Luân ônMARD B+ Nông nghip và Phát trin Nông thônNYBOT UC ban Th$/ ng mi New YorkNIAPP Vin Quy hoch Phát trin Nông thônNPK Phân bón NPKOAMCAF T= ch0c các n$% c Sn xut Cà phê Châu phiPPA ánh giá nghèo ói có s tham giaSOCB Ngân hàng Th$/ ng mi Nhà n$% cSOE Doanh nghip Nhà n$% cUSDA FAS Phòng các D(ch v- Nông nghip N$% c Ngoài M3 VBARD Ngân hàng Nông nghip và Phát trin nông thôn Vit NamVFU Hip h+i Nông dân Vit NamVICOFA Hip h+i Sn xut Cà phê Ca cao Vit NamVicopex Phát trin Th$/ ng mi Cà phê và Khuyn nông Vit namVinacafe T=ng Công ty Cà phê Vit NamVBSP Ngân hàng Chính sách Xã h+i Vit Nam



9

Tóm tt

Câu chuyn v ngành cà phê c#a Vit Nam $2 c ánh du b) i nh*ng thay =i nhanh chóng.Thành công trong vic tr) thành m+t trong nh*ng n$% c sn xut cà phê l% n nht th gi% i $2 c

kt h2 p b) i nh*ng thay =i song hành nhanh chóng v chính sách và c/ cu th( tr$1 ng. Trongth4p kC qua, quc gia này ã chuyn d(ch t7 m+t nn kinh t t4p trung sang m+t nn kinh t có(nh h$% ng th( tr$1 ng m) c,a h/ n. Kt qu, Vit Nam là m+t trong nh*ng n$% c có tc + tngtr$) ng nhanh nht châu Á. M;c dù ngành cà phê phát trin ã mang li rt nhiu l2 i ích nh$ngvEn có rt nhiu mi quan ngi v s phát trin bn v*ng c#a sn xut cà phê ) Vit Nam c@ngnh$ nh h$) ng v m;t kinh t xã h+i c#a nó n bình <ng xã h+i nói chung.

S phát trin v$2 t b4c c#a ngành cà phê Vit Nam gn ây là thành qu vic kt h2 p c 3 s kinliên tip sau: (1) s h$) ng 0ng áp o, và ít nht là phn nào ó không d oán $2 c, v% i nh*ngkhuyn khích trc tip ban u c/ bn c#a Chính ph# kt h2 p v% i ( 2) t do hoá nông nghip$2 c khích l b) i (3) nh*ng phát trin thu4n l2 i him có trên th( tr$1 ng cà phê th gi% i.Columbia, m+t n$% c có sn l$2 ng t$/ ng t nh$ Vit nam, ã mt n 75 nm có th tng$2 c sn l$2 ng cà phê t$/ ng $/ ng v% i m0cVit nam ã t $2 c trong vòng khong m+t th4pkC. M+t l$2 ng l% n cà phê Robusta do Vit nam cung cp v% i giá r8 ã phn nào làm thay =i cnbn cu trúc th( tr$1 ng cà phê th gi% i.

TÓM L C B!I CÀNH

Ngành cà phê Vit nam ã tng tr$) ng bùng n= trong sut nh*ng nm 1990. UC thác c#a Chínhph# và nh*ng khuyn khích cho xut kh'u cà phê - d$% i hình th0c tín d-ng $u ãi, tr2 giá uvào, chi phí t thp - ã làm din tích tr&ng cà phê tng nhanh chóng, v% i tc + hàng nm là15% trong khi tc + tng sn l$2 ng cà phê th4m trí có phn còn nhanh h/ n. Th( tr$1 ng u vào

nông nghip v7a $2 c t do hoá c#a Vit nam cùng v% i vic t4p trung vào sn xut thâm canh ã$a nng sut cà phê c#a Vit Nam cao hàng u th gi% i. Nm 2000 nng sut cà phê tkhong h/ n 2 tn ho;c 34 bao (60kg) trên m+t héc ta. S tng tr$) ng này $2 c &ng th1 i tips0c b) i hai yu t khách quan bên ngoài. Th0 nht, khó khn th1 i tit ti Brazin ã dEn n giácà phê th gi% i tng +t bin vào nm 1994 và 1997. iu này kt h2 p v% i nhu cu cà phêrobusta trong ch bin cà phê gia tng do nh*ng tin b+ công ngh m% i ã có kh nng gim b% t+ ngái c#a cà phê Robusta.

Vit nam không còn là m+t n$% c có nn kinh t thun nông m;c dù nông nghip vEn có v( trí quan tr:ng óng góp t% i 24% t=ng sn l$2 ng quc dân (GDP) nm 2001. Cà phê là m+t phnquan tr:ng trong kinh t nông nghip. M;c dù ngành cà phê ch? chim 4,2% t=ng sn l$2 ngnông nghip (nm 2002) nh$ng nó là m;t hàng xut kh'u l% n th0 2 trong nông nghip, ch? 0ng

sau xut kh'u go. Ngành cà phê to công n vic làm cho 600.000 công nhân, con s này tnglên n 800.000 công nhân vào mùa thu hoch - gn 3% lc l$2 ng lao +ng nông nghip. T=nglc l$2 ng lao +ng trong ngành nông nghip chim khong 65% lc l$2 ng lao +ng Vit nam.Tuy nhiên, ch? 1% trang tri cà phê có din tích l% n h/ n 5 hecta còn 85 % nông tri cà phê códin tích nh9 h/ n 2 hecta.



10

TÁC NG CA CUC KHNG HONG CÀ PHÊ

Nh*ng bin =i gn ây trong ngành cà phê Vit nam m+t phn do nh h$) ng c#a cu+c kh#nghong cà phê ã tác +ng n h/ n 50% các n$% c sn xut cà phê. Trong s các n$% c này, nhiun$% c ph- thu+c nhiu vào ngành cà phê do xut kh'u cà phê chim tC tr:ng l% n trong t=ng giá tr( xut kh'u. Quy mô c#a nn kinh t Vit nam ã khin cho nh*ng tác +ng v F mô c#a cu+c kh#ng

hong tr) nên khá nh9. Tuy v4y Vit Nam phi gánh ch(u ba nhóm tác +ng trc tip c#a cu+ckh#ng hong cà phê:

1. Sn l$2 ng cà phê s-t gim mnh ã to nên m+t s chn +ng sc ) m+t s vùng kinh t.iu này kt h2 p v% i chi tiêu gia tng c#a chính ph# tr2 giúp cho khu vc cà phê nh$ giãn n2 ho;c gim thu ã thúc 'y mnh thc hin thí im c/ cu li các doanh nghipnhà n$% c trong ngành cà phê.

2. Khung hong cà phê to nên tác +ng kinh t xã h+i i v% i các khu vc ch# yu ch? snxut cà phê. Các d(ch v- xã h+i nh$ chm sóc s0c kho8 và giáo d-c b( c>t gim vì cácd(ch v- này ch# yu do các doanh nghip nhà n$% c sn xut cà phê trong vùng cung cp.iu tra gn ây cho thy ch? s phát trin con ng$1 i ) các vùng này thp h/ n rt nhiu

so v% i các vùng nông thôn khác. ;c bit i v% i khu vc dân t+c thiu s, tình trng nàycòn trm tr:ng h/ n.

3. Sau cu+c kh#ng hong cà phê, trong ngành cà phê xut hin hin t$2 ng né tránh r#i rotrong kinh doanh, th4m chí ngay c khi ã $2 c tr2 giúp, ngu&n tín d-ng gim. Nông dânth4n tr:ng h/ n trong vic u t$ các yu t u vào nh$ phân bón, n$% c t$% i.

CÁC TH CH

Các vn liên quan n các th ch trong ngành cà phê Vit Nam u t4p trung vào khu vcchính ph#. Hàng th4p kC nay, nhà n$% c ã tr) thành m+t phn h*u c/ trong s phát trin c#a

ngành cà phê. Nhà n$% c không ch? ban hành các chính sách qun lý ngành mà còn tham gia trctip vào rt nhiu l F nh vc khác nhau trong ngành cà phê. Nhà n$% c tham gia và có nh h$) ngm+t cách toàn din t7 th( tr$1 ng u vào, tín d-ng, sn xut, ch bin n tip c4n th( tr$1 ng. S tham gia này c#a Nhà n$% c và các t= bán nhà n$% c ngày càng i theo c/ ch th( tr$1 ng t donh$ng vEn còn hin din trong ngành cà phê. Nhà n$% c vEn chim vai trò ch# o, có nh h$) ngl% n nht và có vai trò thành l4p hu ht các t= ch0c khác trong ngành cà phê.

Ngành cà phê có t$/ ng i ít các nh$ (nh ch hA tr2 trong khu vc dân s. S thay =i trongth4p kC qua ã dEn n vic hot +ng c#a ngành ch# yu thông qua kênh t$ nhân v% i s hA tr2 ngày càng gim dn c#a chính ph#. S tham gia c#a chính ph# vào tt c các khâu m;c dù làth$1 ng có l2 i cho nông dân nh$ cung cp các d(ch v- xã h+i công v% i vic m0c giá cà phê th gi% i cao ã hn ch s phát trin c#a các t= ch0c dân s +c l4p. Các t= ch0c xã h+i nh$ h2 p tác

xã nông nghip hay hip h+i công th$/ ng gn nh$ v>ng m;t ti các vùng cà phê. Do v4y, iuquan tr:ng là chính ph# không nên tip t-c can thip trc tip.

Tuy v4y, s rút lui thiu tính toán c#a chính ph# có th gây bt =n cho s phát trin c#a ngành vàto ra khong trng trong vic cung cp các d(ch v- xã h+i mà tr$% c ây các doanh nghip nhàn$% c th$1 ng cung cp. Khi các doanh nghip nhà n$% c $2 c s>p xp, c/ cu li các d(ch v- nh$ y t, giáo d-c, nghiên c0u, th( tr$1 ng và khuyn nông phi chuyn sang cho ngân sách (aph$/ ng ho;c sG b( xoá b9. i v% i nh*ng ng$1 i $2 c h$) ng l2 i t7 các d(ch v- này ;c bit là



11

nông dân và các doanh nghip v7a và nh9, s thay =i này d$1 ng nh$ có tác +ng tiêu cc do h: không có kh nng trang tri chi phí cho các d(ch v- này.

CÁC DOANH NGHIP NHÀ NC

Các doanh nghip nhà n$% c vEn gi* vai trò quan tr:ng trong ngành cà phê. Tt c các nông triquc doanh tr&ng cà phê ký h2 p &ng giao t và phân chia sn ph'm dài hn v% i ng$1 i tr&ng càphê. T7 nh*ng nm 1990, phn l% n vic sn xut cà phê ã $2 c chuyn cho t$ nhân. V% i quátrình tái c/ cu li các nông tri quc doanh tr&ng cà phê c#a t=ng công ty cà phê (Vinacafe) hunh$ toàn b+ din tích tr&ng cà phê sG $2 c t$ nhân hoá trong vòng vài nm t% i. Các doanhnghip nhà n$% c hin nay chim phn l% n s doanh nghip hot +ng trong nghành công nghipd(ch v- cà phê nh$ ch bin, t$% i tiêu. Các doanh nghip nhà n$% c c@ng chim m+t tC tr:ngáng k trong xut kh'u cà phê. Vit nam hin nay ang thc hin thí im d án c/ cu li cácdoanh nghip nhà n$% c trong ngành cà phê, nh$ng khi nhà n$% c gim tr2 cp cho các doanhnghip này thì kh nng cnh tranh c#a chúng v% i khu vc t$ nhân v lâu dài vEn còn phi xác(nh.

M+t quá trình ci t= các doanh nghip nhà n$% c ph= bin nht ) Vit nam là c= phn hoá. Quátrình này $2 c thc hin v% i vic bán c= phn c#a các doanh nghip nhà n$% c cho công nhân,nhà qun lý và các i t$2 ng bên ngoài doanh nghip. Công ty m% i sG là m+t công ty hot +ngtheo lu4t doanh nghip. Vinacafe gn ây ã thông qua k hoch theo ó quá trình c= phn hoásG diBn ra theo qui mô không l% n. Tuy nhiên vic ci t= các doanh nghip nhà n$% c nói chung ) Vit nam ang thay =i v% i vic s,a =i cn bn khung pháp lý. Xu h$% ng thay =i chung là 'ymnh ci t= thay vì làm ch4m quá trình này.

TÍN DNG

Các bin pháp khuyn khích c#a chính ph# t7 cui nh*ng nm 70 bao g&m vic cp tín d-ng $uãi cho ng$1 i tr&ng và xut kh'u cà phê. Chính sách khuyn khích này ã b( thu hHp do kh#nghong giá cà phê và n2 t&n :ng. Tuy nhiên, vEn còn nhiu t= ch0c tài chính trung gian cung cptín d-ng cho bt c0 ai trong dây chuyn cà phê. M;c dù chí có m+t s ít các n$% c có h thng tàichính r+ng kh>p nh$ v4y nh$ng vEn còn nhiu khong trng ch$a tip c4n d(ch v- do mng l$% itín d-ng r+ng nh$ng ch$a hiu qu, còn quan liêu và ch$a áp 0ng $2 c nhu cu c#a &ng bàodân t+c thiu s. M+t s ci cách ã $2 c thc hin nh$ ngân hàng l$u +ng, xây dng các th ch m% i ph-c v- cho ng$1 i nghèo, m bo các khon $u ãi tài chính tip c4n d(ch v- hu htcác vùng nông thôn.

Ngu&n tín d-ng chính cho các nhà sn xut nông nghip $2 c cung cp t7 Ngân hàng Nôngnghip Vit Nam ( VBARD)- m+t ngân hàng c#a nhà n$% c có 1600 chi nhánh ) các cùng nông

thôn và 24.000 cán b+. Theo tính toán c#a ngân hàng nông nghip, VBARD chim t% i 75% th( phn cho vay tr&ng cà phê - th( tr$1 ng tín d-ng chính th0c này nm 2002 $% c tính t 4,35 nghìntC &ng (277 triu ô la M3). nh*ng vùng tr&ng cà phê chính, $% c tính ang cho các h+ nôngdân vay 170 triu ô la M3 trong s ó có khong 25% là n2 xu. NhIm ngn ch;n tình trng= vJ diBn ra và m bo là có m+t s tin quay vòng trong khu vc kinh t nông thôn, chínhph# ã cho phép khoanh n2 các khon n2 vay c#a các h+ tr&ng cà phê.

S can thip liên t-c c#a chính ph#, ;c bit i v% i th( tr$1 ng tín d-ng ã cung cp các d(ch v- quan tr:ng mà nu không có th không $2 c cung cp cho phn l% n các nhà sn xut khu vc



12

nông thôn. S can thip này ch? làm ch4m tác +ng tiêu cc c#a quá trình iu ch?nh mà h: không th không i m;t. Có iu theo gii pháp này c/ h+i cho l F nh vc t$ nhân sG ít h/ n.

MÔI TRNG

nhiu n/ i, r7ng ã b( phá ly t tr&ng cà phê. S xâm ln t canh tác này và s tng thêm38% t canh tác là m+t phn nguyên nhân dEn n nn phá r7ng ) nhiu khu vc trong vòng 10nm t7 1999 n 2000. Cung cp n$% c và giá n$% c là m+t vn ngày càng tr) nên quan tr:ngkhông ch? i v% i cà phê mà cho các cây tr&ng khác. S hot +ng c#a các c/ s) ch bin trongiu kin không có các ch tài và chính sách khuyn khích vic quay vòng s, d-ng n$% c, thiucác quy (nh phòng chng ô nhiBm sG là vn trm tr:ng cho ng$1 i s, d-ng n$% c b) i vì n$% cthi không $2 c kim soát c#a các c/ s) này có th gây ra nh*ng h4u qu l% n t% i m0c ang kinhngc. Cui cùng, m+t vn áng quan tâm n*a ó là tác +ng c#a vic s, d-ng quá nhiu phânbón v% i s bn v*ng c#a môi tr$1 ng( Vit Nam là m+t trong nh*ng n/ i s, d-ng nhiu phân bónnht trong các n$% c tr&ng cà phê) . Ch$a có m+t nghiên c0u v l F nh vc này i v% i ngành càphê c#a Vit nam nh$ng m+t s nghiên c0u v môi tr$1 ng ã ch? ra các tr$1 ng h2 p ô nhiBm

n$% c do s, d-ng hoá cht i v% i các cây tr&ng khác. Ngoài ra vn v nh h$) ng c#a vic s, d-ng phân bón trong m+t th1 i gian dài i v% i cht l$2 ng c#a t c@ng ch$a $2 c nghiên c0u.

XÃ HI

Các vùng sn xut cà phê phát trin nhanh chóng trong nh*ng nm 90. Nh*ng vùng này ph- thu+c áng k vào m+t loi cây tr&ng (cà phê) này ã phi ch(u nh h$) ng n;ng n khi kh#ngkhong xy ra, ;c bit là i v% i dân t+c thiu s và ng$1 i nghèo. Ch? s nghèo ói cho thy rõràng rIng m;c dù có nh@ng tin b+ ã có, các vùng ph- thu+c vào cà phê vEn là m+t trong nh*ngvùng nghèo nht c#a Vit Nam. Kt qu cu+c iu tra m0c sng h+ gia ình gn ây ã kh<ng(nh không có s ci thin m0c sng ) các vùng này t7 nm 1999 n nm 2003. Cùng m+t th1 i

gian, tC l ng$1 i nghèo c#a Vit Nam ã gim t7 37 % nm 1998 xung 29 % nm 2002. Nm2002, h/ n m+t n,a dân s khu vc Tây Nguyên vEn sng trong nghèo ói ( s, d-ng m0c ng$J ngnghèo ói c#a Vit nam là 0,3 ô la M3 / ngày) và 30% dân các vùng này có chi tiêu d$% ing$J ng nghèo ói v l$/ ng thc (cho thy kh nng h: b( ói và suy dinh d$J ng)

Các ch? s v tC l n tr$1 ng , dinh d$J ng tr8 và s0c kho8 sinh sn c#a các cùng này c@ng thph/ n m0c trung bình c#a c n$% c. các vùng dân t+c thiu s, các ch? s này th4m trí còn thph/ n rt nhiu.

m+t s vùng, quyn s, d-ng t tr) thành m+t vn . V( trí c#a ng$1 i thiu s i v% i quyns, d-ng t ôi khi không ch>c ch>n. Chính ph# ã b>t u nh4n ra vn và ã công nh4n kháinim khác v quyn s, d-ng t theo ó t4p t-c s, d-ng t theo c+ng &ng truyn thng $2 c

chp nh4n nhiu h/ n là hình th0c ng ký quyn s, d-ng t theo cá nhân vn làm c/ s) chovic ng ký chính th0c c#a các cá nhân c#a chính ph#.

KH NNG CNH TRANH, CÁC TIÊU CHUN VÀ KH NNG SN XUÁT

Vit nam cn ánh giá m+t cách thc t l2 i th cnh tranh c#a ngành cà phê, nh*ng bt l2 i c#angành khi can thip c#a chính ph# gim và kinh t Vit nam ngày càng h+i nh4p v% i kinh t th gi% i. Kh nng cnh trang trong t$/ ng lai c#a Vit Nam sG ph- thu+c vào m0c + nh4n bit các



13

+ng thái m% i trong th$/ ng mi này và t chu'n b( v% i các th ch có hot +ng tt, v7a minhbch v7a nng +ng.

Phn l% n nu không phi tt c thành công c#a Vit Nam trong vic thu $2 c th( phn trong th1 igian qua là nh1 vào l2 i th so sánh v% i các quc gia kém cnh tranh h/ n ( ví d- châu Phi và m+ts n$% c châu Á lân c4n). Cnh tranh gia tng sG dEn n vic cà phê Vit nam sG cn phi tìm

kim th( tr$1 ng m% i, các kênh phân phi m% i c@ng nh$ g;p phi cnh tranh khc lit h/ n trên th( tr$1 ng hin có. BIng vic nghiên c0u và khai thác trit l2 i th hin có, Vit nam có th cnhtranh trên m+t s l F nh vc chính nh$: sn xut và cung cp cà phê có cht l$2 ng c/ bn. Nu ch? da vào l2 i th giá thp nht mà ít to ra giá tr( tng thêm thì Vit Nam sG có th b( thay th vàom+t lúc nào ó b) i các n$% c khác khi có s thay =i tC giá ho;c các yu t cnh tranh. M;c dùã có nhiu tin b+, ngành cà phê Vit nam vEn g;p nhiu tr) ngi trong vic xây dng danhting nh$ là m+t nhà cung cp cà phê có cht l$2 ng nht quán v% i bin +ng ti thiu và khôngvi phm h2 p &ng quá th$1 ng xuyên.

Ba yu im c/ bn c#a Vit Nam là to thêm ít giá tr( gia tng, thiu s nht quán và ch$a to$2 c uy tín, nh*ng m;t mà Brasin ho;c các i th# cnh tranh chính làm tt. cà phê Vitnam có th cnh tranh trong t$/ ng lai, Vit nam cn 'y mnh vic xây dng môi tr$1 ng khuynkhích khu vc t$ nhân phát trin và gii quyt vn tiêu chu'n.

Ngày nay, nhiu n$% c sn xut cà phê ang t4p trung vào nâng cao cht l$2 ng. Trên thc t, T= ch0c Cà phê Th gi% i ( ICO) và các t= ch0c liên quan c@ng ã tr$% c sau kh<ng (nh cà phê chtl$2 ng thp sG không hp dEn khách hàng và cui cùng sG làm hi c ngành cà phê. i v% i cácn$% c không có l2 i th v giá, cht l$2 ng và s khác bit sG rt quan tr:ng i v% i s thành côngtrong t$/ ng lai. Tt nhiên i v% i nhiu n$% c, trong ó có c Vit nam, các bin pháp nâng caocht l$2 ng cà phê là cn thit duy trì kh nng cnh tranh. Nh$ng vic 'y mnh cnh tranhtrên th( tr$1 ng cà phê cht l$2 ng cao không ch>c sG có l2 i cho Vit Nam. Trong iu kin quátrình ch bin c#a ngành cà phê hin nay ã $2 c &ng hoá và công nghip hoá n 90%, khim+t chu'n mc cht l$2 ng c/ bn ã $2 c m bo thì 2 yu t quyt (nh trong cnh tranh sG là

cht l$2 ng =n (nh và giá c . Khách hàng mua cà phê ã t ;t ra các tiêu chu'n cht l$2 ng c/ bn trong quá trình mua cà phê. Nhìn chung khó mà xác l4p các tiêu chu'n cht l$2 ng không$2 c ng$1 i sn xut, ch bin và tiêu th- cà phê #ng h+. Hin nay, nh*ng nhà ch bin cà phêl% n ã ch? rõ h thng giá c và cht l$2 ng hin hành là phù h2 p và ch? trích c#a các chuyên giatrong ngành cho rIng h thng là thin c4n vEn cn phi $2 c ch0ng minh.

Vit nam hin có chi phí sn xut cà phê Robusta thp nht và nng sut cao nht trong s cácn$% c sn xut loi cà phê này. Phn chênh lch cho các t= ch0c trung gian thp cho phép chuyn96% giá FOB xut kh'u cà phê t% i ng$1 i tr&ng cà phê). Do m+t s các yu t liên quan n cnhtranh trong ngành cà phê, nông dân ôi khi không $2 c h$) ng toàn b+ ho;c th4m chí nhiu h/ ngiá FOB. Kênh th( tr$1 ng c#a Vit nam t$/ ng i minh bch và hiu qu tr7 ) vùng sâu, vùngxa.

Có rt nhiu s chênh lch trong s liu thng kê t7 các ngu&n khác nhau v cà phê. Theo nh$ s liu thng kê chính th0c, t=ng sn l$2 ng cà phê niên v- 2003/2004 c#a Vit Nam t khong720,000 tn. % c tính sn l$2 ng do các nhà buôn và USDA $a ra là vào khong 900,000 tn.% c tính này rt gn v% i sn l$2 ng c#a niêm v- cao nht vào nm 2001. Da trên tính toán cácyu t khác nhau, $% c tính sn l$2 ng cà phê có th sG tng và có th sG t n trên 900.000 tnm;c dù din tích cà phê tng không áng k. M;c dù có k hoch tng gp 4 ln din tích cà phêArabica nh$ng din tích tr&ng cà phê Arabica c#a Vit nam sG tng ch4m t7 m0c din tích và sn



14

l$2 ng hin nay khong 270.000 bao (16.000 tn) trong 2003/2004. M;c dù Vit Nam xut kh'ut% i hu ht các n$% c tiêu th- cà phê, bn hàng cà phê chính c#a Vit nam vEn là 0c và M3.

TNG GIÁ TR CÀ PHÊ XUT KHU VÀ BÁN RA TI TH TRNG TRONG NC

Có m+t c/ h+i quan tr:ng cho Vit nam là phát trin ch bin và phân phi cà phê tan. ;c bitVit nam có th ch bin cà phê tan v% i giá r8 và pha ch theo hAn h2 p khác nhau (v% i cà phêarabica do t mình sn xut). Vit nam c@ng cn tip t-c u t$ nhiu h/ n cho c/ s) h tng ,tham gia vào các công on cui c#a quá trình sn xut cà phê, u t$ cho các thit b( ch bincà phê. Các l F nh vc m% i ã $2 c kim ch0ng v kh nng tng tr$) ng và phát trin nh$ cà phêung sKn cn $2 c thúc 'y. Vit nam cn tìm kim các ph$/ ng pháp canh tác bn v*ng h/ n vàch0ng nh4n chúng to ra im khác bit l% n cho cà phê Vit Nam trong t$/ ng lai c@ng mangli cho Vit nam các l2 i ích v môi tr$1 ng. Trong dài hn, khi Vit nam ã ci thin cung cp vàgia tng giá tr( cà phê nguyên liu c#a mình, Vit nam có th tip c4n m+t s th( tr$1 ng snph'm chuyên sâu. Trong ng>n hn và trung hn, tt h/ n Vit nam nên t4p trung vào l F nh vcchính nh$ sn sut các sn ph'm có ch't l$2 ng c/ bn, nâng cao m0c + nht quán và uy tín cho

cà phê Vit nam.Rt nhiu trong s 82 triu dân Vit nam quen thu+c và m+t s ng$1 i áng k ung cà phê. S ph= bin c#a các quán cà phê không ch? ) các thành ph và còn ) các vùng th( trn - nông thôn.là du hiu tt v tim nng phát trin th( tr$1 ng trong n$% c. M+t th( tr$1 ng trong n$% c l% nmnh sG cung cp cho nông dân nhiu c/ h+i phát trin h/ n c@ng nh$ hA tr2 cho cà phê Vit namtr$% c nh*ng bin +ng không l$1 ng trên th( tr$1 ng th gi% i. Brasin ã có bài h:c l(ch s, trongvic xây dng th( tr$1 ng trong n$% c và Brasin ã tr) thành th( tr$1 ng tiêu th- cà phê l% n th0 2th gi% i. Kinh nghim c#a Brasin, Colombia, Mexico và các n$% c khác có th là bài h:c h*u íchtrong vic xây dng các chính sách &ng b+ cho Vit nam.

CÁC VN LIÊN QUAN N CHÍNH SÁCH VÀ PHÁT TRIN KHU V C T NHÂNV% i vic gim dn s tham gia trc tip c#a mình, trong nh*ng nm gn ây chính ph# ã thchin nhiu chính sách ci t= r+ng l% n. M+t s chính sách này ã có tác d-ng tích cc i v% ingành cà phê nh$ xoá b9 các rào cn th$/ ng mi và u t$, cho phép khu vc t$ nhân tham giay # h/ n vào th( tr$1 ng. Các chính sách tín d-ng ã thoáng h/ n so v% i tr$% c. Thu nh4p kh'uphân bón gim xung d$% i 5% ho;c thp h/ n. Nông dân phi chi ít h/ n chi phí chính th0c thc hin các quy (nh c#a chính ph# ngòai các chi phí bôi tr/ n h thng quan liêu. Chính ph# tích cc tr2 giúp ngành cà phê trong giai on kh#ng hong bIng vic khoanh n2 trong khi vEntip t-c khuyn khích cung cp tín d-ng cho các doanh nghip làm n có hiu qu và nh*ng ai cók hoch a dng hóa sn xut có kh thi.

Vào cui nh*ng nm 90, rt nhiu các n$% c sn xut cà phê cho rIng cà phê Vit nam v% i côngth0c giá thp và cht l$2 ng thp ã óng góp vào vic d$ cung trên th( tr$1 ng th gi% i. Ttnhiên, Vit nam ch? là m+t nhân t trong vic d$ cung. Nhiu n$% c khác c@ng tng sn l$2 ng càphê và trong m+t vài tr$1 ng h2 p, Brazin còn tng nhanh h/ n Vit nam. Do tính cht u c/ c#ath( tr$1 ng hàng hoá nên khó có th qui trách nhim trong vic thay =i giá c cho m+t bên nàoó và Vit nam có th ã tr) thành m-c tiêu b( h0ng ch(u. M;c dù Vit nam ã có th ho;ckhông th tính tr$% c liu thit hi trong ng>n hn do kh#ng hong th7a gây ra có áng giá th( phn dài hn trên th( tr$1 ng quc t hay không nh$ng nông dân Vit nam, các t= ch0c tài chính,



15

Chính ph# c@ng nh$ các n$% c sn xut cà phê khác ã phi tr m+t cái giá t$/ ng i l% n. nnay vEn ch$a có kt lu4n liu nông dân Vit nam trong dài hn có $2 c nh h$) ng tt hay xunh$ng m+t iu áng chú ý ó là không có d$ th7a cà phê c#a Vit nam trên th( tr$1 ng th gi% i(k c nm 2004 v cà phê nói chung). M0c + tng tr$) ng cui cùng c#a ngành cà phê Vitnam có th còn ch$a xác (nh $2 c trong vài nm n*a.

Có mi quan ngi rIng chính sách và các bin pháp khuyn khích sn xut cà phê có th ch$atính n m+t cách y # các nh h$) ng cung cu c#a các sn ph'm nông nghip khác. Cn phihiu rõ rIng bn cht c#a th( tr$1 ng hàng hoá là rt khó xác (nh m0c + nh h$) ng c#a các cúxc v giá là tm th1 i hay ó là du hiu báo hiu m+t s thay =i dài hn. Khi chính ph# gi (nh sai, chính ph# có th lãng phí ngu&n lc quý giá c#a mình hA tr2 cho nh*ng l F nh vcngành cà phê không có kh nng cnh tranh. Vì v4y, Chính ph# Vit nam có vai trò rõ ràng trongvic ci thin dòng thông tin và phân tích s liu v sn l$2 ng và th$/ ng mi xut th gi% i c@ngnh$ hA tr2 mi quan h ch;t chG h/ n n*a v% i các t= ch0c quc t hot +ng trong l F nh vc này.

BIng ch0ng cho thy các bài h:c t7 th( tr$1 ng cà phê ã không $2 c áp d-ng cho các sn ph'mkhác mà gn ây c@ng ã có hin t$2 ng cung tng mnh to nên s s-t gim giá. Ht tiêu, htiu, tôm và cá là nh*ng hàng hoá tng tr$) ng nhanh nh$ng vic tng tr$) ng này ã $2 c ch0ngminh là tn kém và không có l2 i, ;c bit là i v% i các nhà sn xut trong n$% c. Khi chính sáchc#a chính ph# chuyn =i theo c/ ch th( tr$1 ng mnh mG h/ n, vic ci thin nng lc phân tíchvà phát trin chin l$2 c trung và dài hn sG vô cùng quan tr:ng.

Vic phát trin khu vc t$ nhân ph- thu+c m+t phn vào vic m bo môi tr$1 ng kinh doanhbình <ng cho thành phn kinh t t$ nhân. Cn có các chính sách phù h2 p v vai trò c#a khu vckinh t t$ nhân và nhà n$% c. V% i quan im duy trì m+t vai trò áng k quyn s) h*u c#a mìnhtrong các doanh nghip nhà n$% c, chính ph# sG v7a mun tham gia kinh doanh v7a mun qunlý kinh doanh. Nhiu yu t khác có th cn tr) s la ch:n này nh$ng cn cân nh>c c'n th4nhình th0c c= phn hoá theo k hoch vì sG to ra các ch# th bán quc doanh mnh h/ n, dEn ntác d-ng có th l$1 ng tr$% c c#a các chính sách, làm gia tng chi phí cho khu vc t$ nhân ho;c

th4m trí loi tr7 s phát trin c#a khu vc t$ nhân.

TR! CP VÀ TÁC NG TI GIÁ C

Phân tích vic phân b= l2 i nh4n m+t cách s/ b+ cho thy h thng giá c b( bóp méo nghiêmtr:ng d$% i nhiu hình th0c cnh tranh không công bIng m;c dù nh*ng bóp méo này rõ ràng cól2 i cho nông dân, ng$1 i $2 c h$) ng l2 i nhiu nht t7 giá xut kh'u so v% i các n$% c sn xut càphê khác. Tuy nhiên, thc t cho thy còn có nhiu yu t khác óng góp vào vic nông dân$2 c h$) ng tC l cao trong giá FOB. Nh*ng yu t này bao g&m:

- Các rào cn gia nh4p th( tr$1 ng thp i v% i th$/ ng mi cho phép vic u c/ khôngchuyên nghip diBn ra m+t cách ph= bin.

- Các h2 p &ng mua bán th4m trí v% i m0c chênh lch thp $2 c chp nh4n nhIm thu $2 cngoi t ph-c v- cho các m-c ích th$/ ng mi khác

- Các nhà xut kh'u ( nm 2003) nh4n $2 c tr2 cp t7 chính ph# v% i m0c 2% giá tr( tngtr$) ng xut kh'u so v% i nm tr$% c

- Các doanh nghip nhà n$% c vEn thc hin các giao d(ch hàng =i hàng thông qua ó l2 inhu4n có th tng thêm do chênh lch giá



16

- Chênh lch giá c trong giao d(ch kD hn gi*a giá giao ngay trong tháng và các tháng saucó th thu $2 c thông qua vic tích tr* cà phê v% i chi phí thp ) kho n+i (a.

- Vic phi h2 p các công ty theo chiu d:c và nâng cao hiu qu có th sG gim chi phí hot +ng m+t cách áng k

- La ch:n, phân loi sn ph'm và phân bit giá c trên th( tr$1 ng quc t

PHÂN TÁN RI RO

Sau các bài h:c >t giá c#a cu+c kh#ng hong cà phê gn ây, hiu 0ng né tránh r#i ro ã tnglên. Nông dân c'n tr:ng h/ n v% i vic u t$. Các nhà kinh doanh càng th4n tr:ng h/ n trong viccho vay vn c@ng nh$ trong th$/ ng mi. Các nhà kinh doanh da nhiu h/ n vào các giao d(chmua bán ngay h/ n là vào vic u c/ tích tr* hàng hoá lâu dài. Các t= ch0c tài chính c@ng c'ntr:ng v% i r#i ro nhiu h/ n và ã gim l$2 ng tín d-ng. Vic cho vay g>n v% i các d án kinh doanhcó + tin t$) ng cao. Vai trò c#a các doanh nghip nhà n$% c trên th( tr$1 ng gim sút khi h: không thc hin các bin pháp qun lý r#i ro trong khi không có du hiu ch>c ch>n chính ph# sG

tip t-c thc hin xoá n2 cho h:. iu này ã to iu kin cho khu vc t$ nhân m) r+ng hot+ng.

$a các k3 thu4t qun lý r#i ro tài chính hin i áp d-ng vào khu vc cà phê sG gim nhu cutr2 giúp t7 phía chính ph# và tng c$1 ng kh nng cnh tranh c#a ngành cà phê trên th( tr$1 ngquc t. Tuy nhiên, nông dân Vit nam ch$a có kinh nghim thc hin các bin pháp qun lý r#iro chính th0c do ) các (a ph$/ ng nông dân ch$a $2 c trang b( các kin th0c v các công c- nh$ mua bán có kD hn và trái quyn. Th4m trí các nhà kinh doanh cà phê ti các (a ph$/ ng c@ngch? s, d-ng các công c- tài chính này m+t cách hn ch m;c dù tình hình hin nay ã b>t utin trin.

M+t s (a ph$/ ng quá ph- thu+c vào ngành cà phê. Vic ch? tr&ng duy nht cà phê dEn n kt

c-c áng bu&n nh$ng không có gì làm ngc nhiên khi xy ra cu+c kh#ng hong v giá. Nhiunông dân hin nay ã kt h2 p tr&ng cà phê v% i các sn ph'm khác có th t&n ti trong lúc giác thp. Tuy v4y, vic a dng hoá loi cây tr&ng ch$a $2 c tích cc ph= bin trên rt nhiuvùngnông thôn. Tuy v4y, chính ph#, nht là chính quyn các t?nh hin nay c@ng ang b>t u hA tr2 vic a dng và d(ch chuyn mùa v- hay v4t nuôi bIng vic cung cp các khon tài chính hpdEn cho nông dân chuyn sang tr&ng tr:t m+t s cây tr&ng khác. Trong khi k hoch này b$% cu thành công, r#i ro tim tàng t7 s ph- thu+c vào vic canh tác m+t ho;c 2 sn ph'm vEnch$a $2 c gii quyt trit .

CÁC KHUYN NGH

V các nh ch : Chính ph# cn tích cc thúc 'y vic phát trin các (nh ch, ;c bit là các(nh ch i tác gi*a nhà n$% c và t$ nhân nhIm m bo cung cp các nhu cu thit yu nh$ àoto k3 thu4t, khuyn nông, nghiên c0u, th$/ ng mi và thông tin th( tr$1 ng, c/ s) h tng, tàichính và th4m trí là chính sách… Có nh$ v4y, m% i gim b% t các khó khn c@ng nh$ ti a hoácác c/ h+i có $2 c trong quá trình chuyn =i sang nn kinh t th( tr$1 ng. Phát trin và c#ng c các doanh nghip sn xut, hip h+i th$/ ng mi c@ng nh$ các (nh ch ngành v% i s tham giac#a nhà n$% c và t$ nhân cung cp các d(ch v- thit yu nh$ ào to k3 thu4t, khuyn nông,nghiên c0u, thông tin và iu tra th( tr$1 ng óng vai trò rt quan tr:ng. Có th tham kho v s



17

h2 p tác gi*a nhà n$% c và t$ nhân trong ngành cà phê t7 03 n$% c châu M3 La tinh ( ví d- ICAFEc#a Costa Rica, ANACAFE c#a Guatemala v.v)

Chính sách và nng l c ca Chính ph: s thúc 'y nâng cao nng sut và sn l$2 ng nôngnghip mang li c các kt qu tích cc và tiêu cc. Khi chính ph# tng c$1 ng (nh h$% ng th( tr$1 ng, ci thin nng lc phân tích, th'u hiu các +ng thái th( tr$1 ng và chin l$2 c phát trin

t7 trung hn n dài hn là cc kD quan tr:ng b) i nhiu các (nh ch công sG phi c) i m) vànhIm vào ph-c v- các i t$2 ng c#a mình h/ n. Chính ph# c@ng cn phi phát trin nng lcphân tích chính sách và d báo tt h/ n các h4u qu tích cc và tiêu cc c#a vic thc hin cácchính sách ó. Cui cùng, chin l$2 c c#a nghành cà phê phi là m+t b+ ph4n c#a chin l$2 c pháttrin nông thôn r+ng l% n h/ n, do mi liên h gi*a ngành cà phê và các phn còn li c#a kinh t nông thôn, k c l F nh vc phi nông nghip.

Nhu cu xã hi : Chính ph# cn hiu rõ các nhu cu xã h+i ang thay =i ) các vùng nông thônc@ng nh$ nhu cu ;c thù cu các vùng dân t+c thiu s và tích cc phát trin các (nh ch ph-cv- các nhu cu này. V% i s thay =i vai trò c#a các doanh nghip nhà n$% c trong vic cung cpcác d(ch v- xã h+i ti các vùng nông thôn, chính ph# cn $a ra m+t chin l$2 c áp 0ng cho cácnhu cu xã h+i c@ng nh$ c#ng c, phát trin các th ch c#a (a ph$/ ng thc hin ch0c nngph-c v- các nhu cu này.

Kh nng cnh tranh và th tr ng: 3 yu t chính là tng giá tr( sn ph'm, xây dng tính nhtquán và s tin t$) ng vào các giao d(ch là các im yu cn phi kh>c ph-c khi áp lc cnh tranhquc t ngày càng gia tng. Vit nam cn t4p trung vào vic c#ng c vic sn xut cà phê chtl$2 ng c/ bn, ci thin tính nht quán và uy tín c#a cà phê Vit nam. Vit nam có th tng giá tr( cà phê bIng vic u t$ ch bin cà phê tan và cà phê ung lin, và ch0ng nh4n canh tác bnv*ng. Thi tr$1 ng trong n$% c l% n, $a chu+ng cà phê c@ng mang li cho cà phê Vit nam nhiu c/ h+i tt.

Nhà n c và t nhân: Phát trin khu vc t$ nhân cn phi m bo môi tr$1 ng bình <ng. Pháttrin khu vc t$ nhân cn có chính sách rõ ràng i v% i vai trò c#a khu vc nhà n$% c và t$ nhân,

;c bit là các doanh nghip nhà n$% c. Ri ro và a d ng hoá: R#i ro tim 'n l% n trong mô hình quá ph- thu+c vào m+t loi cây tr&ng.Vì v4y cn phi thúc 'y vic a dng hoá ti khu vc kinh t nông thôn k c khu vc tr&ng tr:tvà phi tr&ng tr:t. Ngành cà phê b>t u ch? là m+t s la ch:n cho vic a dng hoá nh$ng khinó phát trin mnh tr) thành m+t ngành thng tr(. Nhiu nông dân ph- thu+c vào cà phê ã phih0ng ch(u r#i ro sn xut và giá c. Nhìn chung, trong m+t phn c#a chin l$2 c phát trin nôngthôn, chính ph# cn có kh nng x, lý các vn a dng ch#ng loi và sn ph'm trong khu vcnông thôn. Cui cùng, áp d-ng mô hình k3 thu4t qun lý r#i ro sG gim s cn thit phi có hA tr2 c#a chính ph# nu giá c trên th( tr$1 ng có gim. Áp d-ng mô hình qun lý r#i ro c@ng tngc$1 ng $2 c kh nng cnh tranh c#a cà phê Vit nam trên th( tr$1 ng quc t ( ;c bit là các

công ty t$ nhân ) các (a ph$/ ng) Môi tr ng: N$% c cung cp và m0c + ô nhiBm sG tr) thành vn chính ph# cn gii quyt.Ngoài ra vic ánh giá tác +ng c#a vic dùng thuc tr7 sâu, phân bón i v% i + phì nhiêu c#at và sn l$2 ng trong dài hn c@ng cn $2 c quan tâm.



18

GI" I THIU BN BÁO CÁO

Nghiên c0u v khu vc cà phê Vit nam bao g&m 7 phn. Phn 1 cung cp m+t cách t=ng quát v chính sách v F mô và nông nghip Vit nam i v% i ngành. Phn này sG tóm t>t s/ l$2 c l(ch s# phát trin ngành cà phê Vit nam c@ng nh$ cung cp các s liu c/ bn v din tích cà phê snl$2 ng và xut kh'u cà phê ) Vit nam.

Phn 2 $a ra các ánh giá v c/ cu t= ch0c có nh h$) ng n ngành cà phê ;c bit là các nhh$) ng c#a Chính ph# d$% i dng các chính sách và s tham gia c#a các doanh nghip nhà n$% c.Phn này sG tóm t>t các chính sách thúc 'y s phát trin c#a ngành c@ng nh$ nh*ng gì làm sailch phát trin c#a ngành. S xut hin c#a khu v$c t$ nhân và vai trò c#a nó c@ng $2 c c4pn. Phn này c@ng kho sát các th ch cn thit cho s hot +ng ti $u c#a ngành, k c cácvn liên quan n quyn s, h*u bt +ng sn, thông tin, nghiên c0u và các d(ch v- khuynnông.

Phn 3 Tóm t>t c/ cu cung cu hin ti thông qua vic xem xét chuAi cung, quy mô c#a cácnông tri, chi phí sn sut và xu h$% ng n=i lên i v% i ging cà phê robusta và arabica. Phn nàysG ánh giá các thách th0c khu vc có th g;p phi trên th( tr$1 ng trong và ngoài n$% c. Phn này

cùng xem xét các công c- tài chính cung cp tín d-ng và tài tr2 cho ngành.Phn 4 xem xét r#i ro thông qua các kênh th$/ ng mi, nhn mnh n các vn nghiêm tr:ngtrong vic thiu các công c- qun lý r#i ro nh$ r#i ro do thc hin h2 p &ng và th1 i tit. Tmquan tr:ng c#a h thng qun lý r#i ro không chính th0c nh$ a dng hoá c@ng / c xem xét.

Phn 5 ánh giá các tác +ng xã h+i và môi tr$1 ng c#a ngành sn xut cà phê, k c các tác +ngi v% i các khu vc dân t+c thiu s n/ i có t$/ ng i nhiu ng$1 i tr&ng cà phê

Phn 6 tóm t>t và kt lu4n v% i các kin ngh( c4p n nh*ng vic cn làm và các c/ h+i u t$ có th.

Bn báo cáo này là kt qu c#a 3 2 t iu tra thc t t7 nm 2002 n 2004. Các cu+c ph9ng vn

ã $2 c thc hin v% i các c/ quan chính ph#, rt nhiu các doanh nghip, nhà kinh doanh t$ nhân, các t= ch0c phi chính ph# và các c/ quan tài tr2 . Nghiên c0u ã s, d-ng nhiu các s liuvà các ngu&n thông tin khác nhau. Các ngu&n s liu $2 c khai thác t7 các ngu&n cung cp chínhth0c nh$ Vicofa và cu+c t=ng iu tra nông nghip do T=ng c-c thng kê tin hành nm 2001(GSO, 2003). Do s không thng nht gi*a m+t s các ngu&n s liu, báo cáo này th$1 ng chpnh4n các s liu có th kim ch0ng và xác minh li. Rt nhiu ngu&n s liu ã $2 c s, d-ngcho phân tích liên quan n các yu t xã h+i. Cu+c iu tra m0c sng h+ gia ình nm 2002(VHLSSS) do t=ng c-c thng kê tin hành v% i mEu iu tra là 30.000 h+, trung bình khong1200 n 4000 h+ / (a ph$/ ng là ngu&n s liu c/ bn cho báo cáo. Action Aid và ánh giá m0c+ ói nghèo c#a Ngân hàng phát trin châu Á ( ADB) nm 2004 $2 c thc hin ti 4 huyn c#at?nh >c l>c - m+t trong nh*ng vùng tr&ng cà phê chính ã $2 c s, d-ng nhiu. Ngoài ra, ktqu cu+c iu tra chính th0c 900 h+ dân do Oxfam- GB& HK và ICARD tin hành ti >c l>c –vùng tr&ng cà phê chính - nm 2002 ã $2 c s, d-ng. Cu+c iu tra ph9ng vn chính th0c 900h+ và ph9ng vn phi chính th0c 50 h+ nghèo, 50 các quan ch0c chính ph# và nhà kinh doanhc@ng ã $2 c thc hin.



19

1. Tình hình Vit Nam

Vit Nam là m+t trong nh*ng nhà sn xut cà phê quan tr:ng nht trên th gi% i. Vic nhanh

chóng tr) thành m+t nhà sn xut hàng u có sn l$2 ng cao và chi phí thp ã có tác +ng;c bit n ngành cà phê th gi% i c@ng nh$ bn thân khu vc nông thôn Vit Nam.

N$% c C+ng hoà Xã h+i Ch# ngh F a Vit Nam $2 c chia thành 64 / n v( hành chính, g&m 3thành ph và 61 t?nh, các / n v( này $2 c chia tip thành các qu4n, huyn. T=ng din tích c n$% c là 329.560 km2, trong ó 17% ang $2 c canh tác, trong ó h/ n n,a là nh1 t% i thuC l2 i.Phn nhiu din tích phía Nam và hu ht các vùng duyên hi là &ng bIng thp, bIng ph<ng,v% i Tây Nguyên ) Tây Nguyên, và các khu vc &i núi t4p trung ) vùng cc B>c và Tây B>ct n$% c.

V kinh t, nông nghip óng góp khong 22% GDP, công nghip 40%, d(ch v- 38%. H/ nm+t n,a s dân 81 triu ng$1 i nIm trong lc l$2 ng lao +ng, phn l% n tham gia vào sn xutnông nghip.

Trong vòng 10 nm tính t% i 2003, GDP c#a ngành nông nghip (tính c lâm nghip) t m0ctng tr$) ng bình quân là 4.1%/nm. Sau go, cà phê là m;t hàng nông nghip xut kh'u quantr:ng th0 hai. M;c dù giá tr( xut kh'u cà phê c#a Vit Nam nay ã t gn 7% t=ng l$2 ng càphê xut kh'u trên th gi% i, m0c trung bình c#a c th4p kC qua ch? t khong 4%.

Sau khi lm phát $2 c h xung gn 0% và th4m chí còn có gim phát nhH trong m+t vài nmcui th4p kC 90, nh*ng du hiu lm phát li xut hin nm 2001. M;c dù Ngân hàng Nhàn$% c Vit Nam ã áp d-ng m+t chính sách tín d-ng ch;t chG h/ n, m0c tng tín d-ng vEn rtmnh. L$2 ng tín d-ng nông nghip nm 2001-02 t$/ ng i l% n ã cho phép nh*ng ng$1 i kinhdoanh d tr* go và cà phê v% i hy v:ng giá c trên th( tr$1 ng th gi% i sG ph-c h&i. Vic d tr* này ch? có tác d-ng rt khiêm tn trong vic duy trì giá c trong n$% c. Ch? s giá c tiêu dùng(CPI) c@ng tng mnh h/ n k t7 nm 2001, ;c bit là nh*ng 2 t tng giá thc ph'm ã tonên xu h$% ng lm phát. Ngành cà phê ã b( nh h$) ng trc tip b) i vic tng giá phân bónnh4p kh'u, giá xng du s, d-ng cho các thit b( t$% i tiêu, và b) i chi phí lao +ng trong ngànhnông nghip gia tng.

Lm phát và giá c tiêu dùng bình =n và duy trì ) m0c gn 0 k t7 nm 1996 m;c dù có nh*ng

áp lc lm phát nm 2001-021

. M0c + phá giá &ng tin to thu4n l2 i cho nhà xut kh'u c@ngrt khiêm tn. &ng Vit Nam ã mt giá 3,5% so v% i &ng ô la M3 nm 2000, gn 4% nm2001, 1% nm 2002 và 2003. Giá t ai t7 m0c rt r8 nh*ng nm u ci cách cui th4p kC 80 và u 90 ã lên t% i m0c ?nh im vào nm 1997 ti các khu vc sn xut cà phê.

1Lm phát $2 c tính b) i m0c tng tr$) ng hàng nm c#a GDP hàng nm $2 c measured by annual GDP implicit deflator

growth rate (tC l gi*a GDP tính bIng &ng bn (a theo th1 i giá hin ti so v% i GDP tính theo &ng bn (a c#a nm gc) ch? tc + thay =i giá c c#a nn kinh t. Ngu&n: Giám sát Kinh t Vit Nam 2002 s, d-ng các s liu v cán cân quc giac#a Ngân hàng Th gi% i và OECD.



20

M0c tng tr$) ng tín d-ng c#a nn kinh t ã ch4m li k t7 cui nh*ng nm 90, xung còn20% nm 2001 và trong nm 2002 còn thp h/ n n*a. Hu ht các khon tín d-ng này nImd$% i hình th0c cho vay trc tip cho phép nhà kinh doanh nông sn d tr* go và cà phêch1 giá th gi% i ph-c h&i, gim áp lc i v% i giá trong n$% c. Các ngân hàng ã $2 c yêu cuhoãn vic thanh toán vn vay và lãi c#a các h+ nông dân tr&ng cà phê g;p khó khn khi h: có

yêu cu.

Vit Nam là m+t quc gia có m4t + dân s cao và t nông nghip chính th0c chim khong28% trong t=ng s din tích 33 triu hec-ta t. Tuy v4y, trong th4p kC v7a qua, tc + tngnhanh chóng t canh tác, k c t r7ng dành cho cây l$u niên nh$ cà phê, cao su, và chè ãtng t=ng din tích l$2 ng t canh tác $% c tính lên khong 12.5 triu hec-ta hay 37% t=ng dintích t c n$% c (Giám sát Môi tr$1 ng Vit Nam 2002). Vit Nam hin nay là nhà xut kh'uchính các sn ph'm nông nghip nh$ go, cao su, tiêu, iu, và $/ ng nhiên là cà phê.

Vit Nam c@ng không còn là m+t nn kinh t thun nông, m;c dù nông nghip vEn óng m+t

vai trò tr:ng yu. Nm 1991, nông nghip óng góp 39,5% GDP. n nm 2003, nông nghipdù tng tr$) ng rt mnh song do công nghip và d(ch v- còn t m0c tng tr$) ng cao hon nênv tC l, nông nghip ch? còn óng góp khong 22% vào GDP. Tuy nhiên, ây vEn là m+tngành ;c bit quan tr:ng i v% i phn l% n trong s 81 triu công dân Vit Nam, do khong75% con s này sinh sng ti nông thôn.

Vai trò kinh t c#a cà phê i v$ i khu v% c nông thôn và i v$ i quc gia

Trong vòng ch$a t% i 2 th4p kC Vit Nam ã chuyn t7 m+t n$% c nh4p siêu sn ph'm nôngnghip sang v( th m+t trong nh*ng nhà xut kh'u l% n trên th gi% i. Trong th4p kC v7a qua

xut kh'u nông sn tng mnh, sn xut nông nghip t tng tr$) ng bình quân 4.3%, xutkh'u tng bình quân 13%/nm. Các sn ph'm xut kh'u ch# lc bao g&m go (0ng th0 haitrên th gi% i), cà phê (th0 hai ho;c th0 ba), và ht iu (th0 ba)2. Vit Nam c@ng có tim nngl% n ) các sn ph'm khác nh$ nm r/ m, m;t hàng mà Vit Nam là nhà xut kh'u l% n th0 ba th gi% i, và cao su. Xut kh'u cà phê t m0c tng bình quân khong 29%/nm trong vòng haith4p kC t7 1981 t% i 2001, và có ch4m li trong hai nm gn ây do tác +ng c#a cu+c kh#nghong giá c.

Cà phê ch# yu $2 c tr&ng ) vùng Tây Nguyên và chim 4.16% t=ng din tích t canh tácc#a Vit Nam (2002), và chim khong 4.3% t=ng giá tr( sn l$2 ng nông nghip nm 2002.Cà phê là m+t b+ ph4n quan tr:ng c#a nn kinh t nông thôn - nó là m;t hàng nông sn xut

kh'u l% n th0 hai sau go: xut kh'u cà phê chim 2.5% t=ng giá tr( xut kh'u c#a Vit Namnm 2003.

Gn ây, s l thu+c c#a Vit Nam vào xut kh'u nông sn ã gim mnh do giá các m;t hànggo, cà phê và cao su trên th gi% i gim n m0c kC l-c. Lc l$2 ng lao +ng nông nghipchim khong 65% t=ng lc l$2 ng lao +ng ) Vit Nam. Các h+ nông dân nghèo ã b( nh

2B+ Th$/ ng mi, tháng 3/2003



21

h$) ng n;ng n b) i vic s-t gim giá nông sn, do hu ht h: u tham gia sn xut các m;thàng này và không h có các chin l$2 c qun lý r#i ro tài chính hiu qu.Ngành cà phê trc tip s, d-ng 600.000 nhân công, vào th1 i im v- mùa tng t% i gn800.000, t0c là khong 3% lc l$2 ng lao +ng nông nghip (hay 1.9% t=ng lc l$2 ng lao+ng). Theo T=ng c-c Thng kê (GSO 2003), khong 2.6 triu ng$1 i, t0c là khong 561.000h+ gia ình ) Vit Nam tham gia tr&ng cà phê, khin cây cà phê tr) thành loi cây l$u niên

ph= bin nht Vit Nam (go $2 c coi là loi cây l$/ ng thc ch# yu), tip theo ó là d7a(468.000 h+) và chè (392.000 h+).

L&ch s' phát trin c#a cây cà phê t(i Vit Nam

Cà phê ln u tiên $2 c tr&ng ) Vit Nam nm 1857. Din tích t tr&ng cà phê cho t% inh*ng nm 1970s còn rt nh9, ch? vài nghìn hec-ta. Giao d(ch cà phê c#a Vit Nam t7 gi*ath4p kC 70 cho t% i t4n th4p kC 90 là v% i các n$% c XHCN khác. Hu ht các giao d(ch $2 cthc hin trên c/ s) hàng =i hàng v% i khi Xô vit tr$% c ây, trong ó Vit Nam =i cà phêcùng các sn ph'm nông nghip khác ly các sn ph'm công nghip. S gia tng không áng

k v din tích tr&ng cà phê - khong 30.000 hec-ta - là nh1 nh*ng giao d(ch này và nh1 vàonh*ng hA tr2 v m;t công ngh c#a Liên Xô c@ và các n$% c ông Âu. Ch? t% i u th4p kC 90thì sn xut m% i tng # mnh bin Vit Nam thành nhà xut kh'u cà phê l% n th0 hai (ho;cth0 ba tuD t7ng nm ) trên th gi% i hin nay và là nhà xut kh'u l% n nht loi cà phê robusta.

S% phát trin c#a khu v% c t nhân trong ngành cà phê

+ng lc ban u cho nh*ng chuyn bin áng k trong sn xut cà phê là chính sách =i m% inm 1986 - chính sách này cho ra 1 i khu vc t$ nhân trong nông nghip. Quá trình chuyn=i t7 kinh t h2 p tác xã sang kinh t t$ nhân kh/ i d4y m+t công cu+c ci cách t ai quan

tr:ng. Nm 1988, Vit Nam ã thit l4p m+t h thng t$/ ng t H thng khoán t% i h+ gia ìnhc#a Trung Quc (Benjamin và Brandt 2002), cho phép ng$1 i nông dân có quyn gi* li m+tphn sn ph'm c#a mình. &ng th1 i, giá nông sn liên t-c tng, tr$% c khi $2 c t do hoá hoàntoàn, và giá u vào gim xung khi Vit Nam n% i l9ng quy ch nh4p kh'u c#a mình. Trongvòng 5 nm u =i m% i, tC l giá u ra/ u vào bình quân tng khong 35% (Rozelle andSwinnen 2004).

Khác v% i các nn kinh t chuyn =i khác, tin trình n% i l9ng các quy (nh m+t cách có tr4t t ã gim b% t cú sc cho nông nghip và to +ng lc mnh mG cho s phát trin c#a ngành. T7 nm 1991, vic tháo dJ các quy (nh v% i th( tr$1 ng u vào cho phép các công ty thu+c s) h*u nhà n$% c có xut kh'u nông sn $2 c nh4p kh'u phân bón v% i m0c giá thp c#a th(

tr$1 ng th gi% i. Sau ó, giá phân bón gim 50% ã dEn t% i vic t7 b9 phân bón h*u c/ vàchuyn sang dùng các loi phân hoá h:c nh4p kh'u. Kt qu là nng sut nông nghip tng lênáng k, song có m+t s du hiu ch? ra rIng vic lm d-ng phân hoá h:c ã góp phn huC hoi môi tr$1 ng.

Chính ph# ã to ra nhiu +ng lc khuyn khích ng$1 i nông dân chuyn sang các loi câytr&ng thu hoa l2 i và ;t bit các loi cây tr&ng xut kh'u thông qua vic duy trì nh*ng qun lýnht (nh v giá c thc ph'm thit yu. Các chính sách khuyn khích này $2 c b= sung thêm



22

bIng nh*ng hA tr2 tích cc c#a chính ph# cho vic m) r+ng cây cà phê d$% i hình th0c cáckhon vay tr2 cp hay $u ãi c@ng nh$ các ch$/ ng trình khuyn nông hA tr2 c ging, phânbón, t$% i tiêu và hA tr2 nông nghip trong m+t s tr$1 ng h2 p nht (nh. S tham d c#a khuvc t$ nhân vào vic ch bin cà phê diBn ra ch4m h/ n do thiu c/ s) h tng và khó tip c4ncông ngh.

Tc + tng tr$) ng bình quân c#a din tích tr&ng cà phê t khong 15% trong nh*ng nm 90,t t% i con s chính th0c là 397 ngàn hec-ta nm 1999, và các $% c tính phi chính th0c kháccòn cao h/ n th. Sn l$2 ng thc t tng còn nhanh h/ n nhiu, do s chú tr:ng vào sn xutthâm canh v% i nng sut cao, nh1 ó sn l$2 ng bình quân ôi lúc t m0c trên 2 tn hay 34bao (60kg) trên m+t hec-ta vào u th kC 21. Nng sut cà phê tng cao $a Vit Nam lên vitrí dEn u trong các n$% c sn xut cà phê.

S tng tr$) ng này &ng th1 i có cn nguyên t7 hai nhân t bên ngoài. Th1 i tit không thu4nl2 i ) Brazil ã làm giá th gi% i tng +t xut nm 1994 và m+t ln n*a nm 1997. S kin nàydiBn ra cùng lúc v% i vic các nhà máy ch bin cà phê sKn sàng s, d-ng cà phê robusta h/ n

trong công th0

c pha ch

c#a mình nh

1 nh

*ng ti

n b

+m%

i trong công ngh

ch

bin lúc này

ãcho phép gim b% t v( chát mnh c#a loi cà phê này. Vic này dEn n vic tng nhu cu cà

phê c#a Vit nam và to ra c/ h+i th( tr$1 ng duy nht cho Vit Nam chim th( phn áng k cà phê robusta trên th gi% i.

Không có ch0ng c0 nào hA tr2 cho các nh4n (nh rIng các nhà tài tr2 hay các t= ch0c aph$/ ng phi ch(u trách nhim v +ng thái này hay cung cp tài chính cho vic m) r+ng cáckhu vc tr&ng cà phê. Các tài liu t7 các nhà tài tr2 chính c#a Vit Nam ch? ra rIng tài tr2 bênngòai dành cho cà phê chim khong 5% t=ng chi phí m) r+ng sn xut c#a ngành3. Do v4y,rõ ràng vic m) r+ng sn xut cà phê là s giao hoà c#a hai chuAi s kin +c l4p: m+t là phn0ng mnh mG, phn nào h/ n c mong 2 i, t7 các nhóm các nhà sn xut cn cù và tích cc i

v% i các khuyn khích ban u c#a chính ph# và hai là nh*ng tin trin ;c bit thu4n l2 i trênth( tr$1 ng cà phê th gi% i.

Cà phê Robusta nhanh chóng chim l F nh vùng Tây Nguyên và tr) thành cây sinh l2 i cho ng$1 Itr&ng. Các 2 t m) r+ng din tích tr&ng cà phê u tiên diBn ra ti t?nh ak Lak và các t?nh lânc4n v% i vic chính ph# khuyn khích &ng bào ng$1 i Kinh di c$ vào vùng kinh t m% i ) phíatây Tây Nguyên. M+t s dân t+c thiu s c@ng (nh c$ canh tác nông nghip theo khuynngh( c#a chính ph#.

Cây cà phê ã to ra m+t ngu&n thu nh4p hào phóng và gim b% t t4p quán t r7ng làm n$/ ng,

chuyn dn sang vic (nh c$ lâu dài, m;c dù vic (nh c$ này không phi là không có nh*ngvn nht (nh. Các bIng ch0ng cho thy m+t xu h$% ng t$/ ng t c@ng diBn ra ti các t?nhmin ông Campuchia gn ó, n/ i vic tr&ng cà phê c@ng $2 c nhân r+ng. M;c dù rõ ràng cây

3Phn l% n vic m) r+ng din tích t7 40.000 hec-ta lên trên 500.000 hec-ta diBn ra t7 cui nh*ng nm 80 n cui nh*ng nm

90. Chi phí c#a vic xây dng ngành sn xut cà phê (ch# yu là chi phí làm t, ging, phân bón và lao +ng) trên din tíchnày lên t% i trên 1 tC USD. Ngu&n vn c#a các nhà tàI tr2 - ch# yu là song ph$/ ng - $2 c phân b= cho các d án cà phê tronggiai on này ch? b>t u sau khi vic tr&ng nh*ng din tích hin có ã $2 c hoàn tt, và tính chung không v$2 t quá 60 triuUSD, t0c là ch? chim khong 5% t=ng chi phí.



23

cà phê không phi là +ng lc duy nht cho các 2 t di dân ó, mi quan h gi*a vic di dân vàm) r+ng din tích cà phê là khá ch;t chG (Tan 2000).

Cho n t4n cui nh*ng nm 80 nhà n$% c vEn s) h*u và iu hành hu ht các nông tri, tuyv4y, u th4p kC 90, m+t n,a s nông tri cà phê thu+c s) h*u t$ nhân; phn l% n d$% i hìnhth0c cho ng$1 i nông dân thuê dài hn. Nm 2003 ch? có khong 5% din tích cà phê là vEn

thu+c quyn s) h*u và iu hành c#a nhà n$% c.

Các s liu thng kê c#a ngành cà phê

Các thng kê v cà phê có s chênh lch t7 các ngu&n khác nhau. B+ Nông nghip và Pháttrin Nông thôn (MARD), T=ng c-c Thng kê (GSO) và B+ Tài nguyên và Môi tr$1 ng thuth4p và nghiên c0u các thông tin v vic s, d-ng t và sn xut. Theo s liu nm 2001 c#aT=ng c-c Thng kê, trong khi din tích t canh tác tng trên 30% trong th4p kC 90 din tíchbình quân u ng$1 i li gim khong 4%. Các $% c tính v din tích t tr&ng cà phê nm 2002c#a các ngu&n có s khác nhau song u nIm trong khong 500.000 t% i 600.000 hec-ta. Nm

2003 - 2004, con s này còn tr) nên khó $% c tính h/ n n*a vì l$2 ng t b9 không sn xut, haych? / n gin là “ch;t gc cà phê” nh$ng vEn cho cây tip t-c phát trin rt khó $% c tính vàkhông nIm trong thng kê chính th0c c#a chính ph#. Bng 1.1 $a ra m+t tóm t>t t=ng quát v nh*ng s liu thng kê chính c#a ngành cà phê Vit Nam trên c/ s) các ngu&n d* liu chínhthng n gi*a nm 2004 Ngu&n thng kê khác cho rIng nng sut còn cao h/ n. Ví d-, USDA$% c tính sn xut cà phê tính n cui nm 2004 có th t 900,000 tn (v- 2003-2004), và cóth khong 850,000 tn trong nm 2005 (v- 2004-2005).



24

Bng 1.1 Din tích, Sn l ng và Xu)t kh*u Cà phê

Nm

T ng di n tích

(ha)

Di n tích s n xu t

(ha)

N ng su t

bình quân (tons/ha)

T ng s n

l ng (tons)

Xu t

kh u (tons)

Tr giá

(US$ mln)

Giá xu t kh u bình quân

(US$ / ton)

1980 22,500 10,800 0.78 8,400 n/a n/a

1981 19,100 9,500 0.49 4,630 4,600 n/a n/a

1982 19,800 9,100 0.51 4,600 4,600 n/a n/a

1983 26,500 9,100 0.44 4,000 3,400 n/a n/a

1984 29,500 19,100 0.65 12,340 9,400 n/a n/a

1985 44,600 19,800 1.03 20,400 23,500 n/a n/a

1986 65,600 26,500 0.84 22,140 26,000 n/a n/a

1987 92,300 29,400 1.15 33,820 30,000 n/a n/a

1988 119,900 44,700 1.07 48,000 45,000 n/a n/a

1989 123,100 65,600 0.95 62,100 56,900 n/a n/a

1990 135,500 92,300 1.00 92,000 68,700 59.2 861

1991 135,000 111,900 1.06 119,000 76,800 65.4 852

1992 135,000 123,000 1.11 136,000 87,500 63.7 727

1993 140,000 135,500 1.04 140,500 124,300 113.0 909

1994 155,500 135,000 1.34 181,200 163,200 320.0 1,960

1995 205,000 135,000 1.81 245,000 222,900 533.5 2,393

1996 285,500 140,000 2.00 280,000 248,500 366.2 1,473

1997 385,000 155,500 2.57 400,000 375,600 479.1 1,275

1998 485,000 205,000 2.00 410,000 387,200 600.7 1,551

1999 529,000 285,000 1.75 500,000 646,400 563.4 871

2000 533,000 385,000 1.87 720,000 705,300 464.3 658

2001 535,000 485,000 1.86 900,000 844,452 338.1 400

2002 500,000 450,000 2 750,000 702,017 300.3 428

2003 450,000 420,000 1.71 720,000 693,863 446,6 644

Ngu n: Tính toán ca tác gi s d ng s liu ca Vicofa. T n c hi u là t n mét.



25

2 : C+ C,U TH CH

óng góp c#a Chính ph# là m+t phn không th thiu trong s phát trin c#a ngành cà phêtrong nh*ng th4p kC qua. Không ch? $a ra các chính sách và quy (nh iu ch?nh ngành,Chính ph# còn trc tip tham gia vào m:i l F nh vc c#a ngành cà phê. T7 th( tr$1 ng u vào,th( tr$1 ng tín d-ng cho t% i hot +ng sn xut, ch bin, chào bán, Chính ph# u có nhh$) ng khá toàn din. Chính ph# là th chch# cht và có nh h$) ng nht cho t% i nay và ãthit l4p nên gn nh$ hu ht các th ch khác trong ngành. Nh4n xét c#a Douglas North rIng“Các th ch và công ngh s, d-ng quyt (nh giao d(ch và chi phí giao d(ch - m+t loi chi phí cu thành nên chi phí sn xut” (1983) ;c bit úng trong tr$1 ng h2 p Vit Nam4.

Trong vài nm, Vit Nam ã nhanh chóng to ra các th( tr$1 ng t do, &ng th1 i t7ng b$% cgim dn s nh h$) ng c#a nhà n$% c. S nh h$) ng r+ng kh>p c#a nhà n$% c - m;c dù th$1 nglà có l2 i cho ng$1 i nông dân - ã làm ch4m li s phát trin c#a các th ch công dân +c l4p.Vic Chính ph# rút lui không tr4t t có th gây mt =n (nh trong ngành và to ra m+t khong

trng áng k trong vic cung cp các d(ch v-. Nh*ng l2 i ích v y t, giáo d-c, nghiên c0u,marketing, và khuyn nông sG không th tránh kh9i vic có nh*ng thay =i vì chúng ang dn$2 c chuyn vào ngân sách c#a chính quyn cp t?nh. i v% i hu ht nh*ng ng$1 i tham gia -;c bit là nông dân và các doanh nghip v7a và nh9 trong ngành - iu này ch>c ch>n sG cónh h$) ng tiêu cc. Vic chính ph# tip t-c can thip, ;c bit là trên th( tr$1 ng tín d-ng, ãgiúp làm ch4m li nh*ng tác +ng xu c#a vic iu ch?nh y khó khn này. &ng th1 i nóc@ng hn ch nh*ng gii pháp c#a khu vc t$ nhân.

Sau nh*ng bài h:c khó khn c#a cu+c kh#ng hong cà phê gn ây, công tác phòng ng7a r#iro trong tòan b+ dây chuyn cung cp ã có s gia tng áng k. Công tác này diBn ra d$% inhiu hình th0c khác nhau trong toàn ngành. i v% i nông dân, theo báo cáo, vic s, d-ng u

vào ngày càng hiu qu và ti $u h/ n cùng v% i m0c + a dng hoá sn xut ti các trang tritng lên. Các nhà kinh doanh cJ nh9 c@ng ã thay =i thái +. Các cu+c tho lu4n v% i nh*ngng$1 i bán hàng ) các làng, xã cho thy h: ã tr) nên th4n tr:ng h/ n c trong vic cho vay tinlEn trong cách giao d(ch, buôn bán, và ngày càng da nhiu h/ n vào các giao d(ch giáp l$ngback-to-back thay vì d tr*. Các t= ch0c tài chính c@ng chú ý ngn ng7a r#i ro h/ n, và gimb% t tín d-ng. Vic vay tin òi h9i phi có nh*ng xut kinh doanh kh thi. Ví d-, hot +ngc#a Ngân hàng Nông nghip và Phát trin Nông thôn ak Lak cho thy h: không còn chonông dân vay nu nh*ng ng$1 i này không có k hoch kinh doanh kh thi hay nu nng sutc#a h: thp h/ n 1 tn/hec-ta. Các nông dân nh9 h/ n, ;c bit là nh*ng ng$1 i nghèo, ngàycàng b( khó khn b) i nh*ng tin trin này và nu không có các th ch hot +ng ti nôngthôn thì sG khó trông c4y vào ngu&n lc nào. Nh1 chú tr:ng nhiu h/ n n công tác ci cách,

khu vc t$ nhân ang m) r+ng hot +ng c#a mình. S ng$1 i m% i tham gia vào th( tr$1 ngc@ng nh$ l$2 ng giao d(ch trong tay t$ nhân ngày càng cao. &ng th1 i, vai trò c#a các doanhnghip thu+c s) h$u nhà n$% c trên th( tr$1 ng cà phê ang b>t u gim sút.

4 North, D. 1993. Hot +ng kinh t theo th1 i gian. $2 c thuyt trình ti LB trao gii Nobel.



26

CHÍNH SÁCH CA CHÍNH PH Ã NH HNG TI NGÀNH CÀ PHÊNH TH NÀO ?

Các khuyn khích c#a Chính ph# k t7 cui nh*ng nm 1970s bao g&m tín d-ng $u ãi chong$1 i tr&ng và xut kh'u, th$) ng xut kh'u, và m+t ch$/ ng trình quc gia nhIm to thu4n l2 icho vic tip c4n t ai, ;c bit là ) m+t s vùng xa xôi c#a Tây Nguyên. cp t?nh, hA tr2 công ngh và khuyn nông $2 c cung cp ch# yu thông qua các nông tri quc doanh vnchim v( trí ch# o ngành cà phê cho t% i t4n cui nh*ng nm 80.

Vào u Thiên niên kC m% i, khi vic m) r+ng ngành cà phê b>t u i vào =n (nh thì tmquan tr:ng c#a tín d-ng $u ãi c@ng gim xung. Tuy nhiên, t% i th1 i im ó, các ngân hàngã dành cho ngành nh*ng khon vay áng k và không lâu sau ó s mt giá nhanh chóng ãthu hHp l2 i nhu4n c#a ng$1 i nông dân và tC l không thanh toán $2 c n2 b>t u gia tng.Trong nhiu tr$1 ng h2 p, vic thiu các khon tin tit kim d phòng hay không u t$ y# khin nhiu ng$1 i nông dân không v$2 t qua $2 c 2 t s-t giá. T% i gi*a nm 2001, i m;tv% i tình trng n2 không thanh toán $2 c khá l% n, chính ph# yêu cu các ngân hàng khoanh các

khoàn n2 c#a ng$1 i tr&ng cà phê trong 3 nm. Các khon n2 này sG $2 c tái xem xét vàotháng 7 nm 2004. Các ngân hàng c@ng cung cp các khon vay $u ãi không tính lãi c#achính ph# dành cho các nhà xut kh'u mua và d tr* cà phê gim b% t áp lc.

Chính ph# ã tin hành hA tr2 ngành cà phê m+t cách nht quán vào th1 i im giá h thp,bIng m+t lot các bin pháp và tr2 cp khác nhau. Trong hu ht th4p kC 90, các nhà xutkh'u cà phê óng góp vào Qu3 Bình =n Giá quc giad$% i s iu hành c#a UC ban V4t giáChính ph# thu+c B+ Tài chính. M0c thu áp d-ng v% i cà phê (150 – 300 ô la m3 /tn vào gi*anh*ng nm 90 khi giá cà phê vào khong 1500 ô la M3 / tn) và m+t s m;t hàng khác nh$ go và chè. Khi ó, m-c ích c#a qu3 là cung cp m+t m0c tr2 giá c/ bn khi giá c gimxung thp h/ n giá thành. Vic tính toán giá thành sn xut không $2 c quy (nh rõ và do v4y

do chính ph# quyt (nh da trên thông tin t7 ngành thu, t7 chính quyn (a ph$/ ng và davào nh*ng ánh giá n+i b+ c#a riêng mình. T7 nm 1998 không thu khon ph- thu này n*a.Qu3 HA tr2 Xut kh'u $2 c hình thành sau ó thì ch# yu nhIm giúp J các các nhà xutkh'u cà phê, trong ó phn l% n là doanh nghip thu+c s) h*u nhà n$% c ã óng góp vào Qu3. Ng$1 i nông dân ch? phi ch(u thêm rt ít chi phí ngoi sinh liên quan t% i vic tuân th# v% i cácquy (nh c#a chính ph#. M0c ph- thu xut kh'u rt nh9 - 0.3 USD/tn – ánh vào nh*ng nhàxut kh'u. V c/ bn, ;c bit k t7 nm 2001, các hành +ng c#a chính ph# và các t= ch0c tàichính là có l2 i cho ng$1 i tr&ng cà phê.

Nh$ v4y, s phát trin c#a ngành cà phê $2 c thc hin gn nh$ hoàn toàn bIng ngu&n u t$ trong n$% c, c c#a nhà n$% c và t$ nhân. Trong vài th4p kC qua, hu ht các trang tri u hot+ng theo kiu tiu ch#. M;c dù pháp lu4t có quy (nh quy mô trang tri t$ nhân ti a songquy (nh này ch$a bao gi1 $2 c thc thi nghiêm ng;t. Có khong 130.000 trang tri- thu+cm:i loi không ch? cà phê - có din tích t trên 3 hec-ta. Tình cnh c#a h: khá bp bênh vì h: kh+ng $2 c chính th0c th7a nh4n bIng ng ký s= 9. M;c dù các trang tri này $2 c muam+t cách h2 p pháp, (a v( pháp lý c#a h: là không rõ ràng do v4y h: có th sG g;p khó khnv% i vic s, d-ng t làm tài sn th chp cho các khon tín d-ng.



27

Vic cung cp công ngh và t$ vn sn xut ã góp phn 'y mnh s tng tr$) ng c#a ngànhnông nghip, m;c dù trong ngành cà phê a phn nh*ng hA tr2 này là s h:c h9i lEn nhau gi*anh*ng ng$1 i nông dân, ng$1 i m% i n h:c h9i kinh nghim t7 nh*ng ng$1 i ã thành công.Các t= ch0c phi chính ph# và các c/ quan hot +ng ti các vùng sn xut cà phê c@ng báo cáov nhiu th, nghim c#a ng$1 i nông dân. M;c dù thông tin v các vn quan tr:ng nh$ nngsut và tiêu chu'n, ngày càng ph= bin h/ n thì vEn thiu khá nhiu thông tin liên quan n môi

tr$1 ng sinh thái và marketing. Tm nhìn hn ch ban u v (nh h$% ng th( tr$1 ng lúc banu ã thay =i áng k song vEn li du n khi các nhà sn xut phi gánh ch(u h4u qu c#a th( tr$1 ng d$ cung. Ging nh$ nhiu n$% c sn xut cà phê khác, ) Vit Nam, vic cungcp các tín hiu v sn xut và giá c cho ng$1 i nông dân rt nghèo nàn. Vit Nam t9 ra khôngchu'n b( tr$% c v nh*ng tác +ng mà chính sách sn xut c#a mình gây ra cho th( tr$1 ng trongn$% c c@ng nh$ th gi% i.

BIng ch0ng t7 các ngành khác, ;c bit là t7 ngành thuC sn, tiêu và m+t s loi cây v$1 nkhác nh$ ht iu ch? ra rIng bài h:c c#a nn kinh t th( tr$1 ng vEn ch$a $2 c $a vào quátrình xây dng chính sách. Tt c các tiu ngành này, trong vài nm v7a qua, u theo u=ichính sách 'y nhanh sn xut không kim ch, dEn n vic gia tng sn xut y n t$2 ng

nh$ng nhu cu th( tr$1 ng li không tng t$/ ng 0ng. iu này ã to ra nh*ng khó khn ángk cho ng$1 i sn xut, khi các lc l$2 ng th( tr$1 ng ã cho thy nh*ng bài h:c kh>c nghit.Tuy nhiên, các ngu&n tin c#a chính ph# cho thy chính sách 'y mnh tng tr$) ng vEn $2 ckhuyn khích ) c cp + (a ph$/ ng c@ng nh$ quc gia. Cho dù gn ây chính ph# phi hA tr2 vc d4y m+t s nhà sn xut và xut kh'u các sn ph'm này5.

Vai trò c#a Doanh nghip thuc s- h u nhà n$ c

Ngành cà phê bao g&m c các doanh nghip t$ nhân lEn doanh nghip nhà n$% c. M;c dù m+tvài trong s nh*ng doanh nghip này vEn còn khá mnh, rt nhiu trong s h: ang n2 nn

ch&ng cht. i v% i m+t vài doanh nghip, công sut có th l% n song thit b( và c/ s) h tngthì ã quá lc h4u. Các doanh nghip khác thì s) h*u các c/ s) h tng công c+ng nh$ tr$1 ngh:c và $1 ng xá và tính chúng vào tài sn c (nh c#a mình, do h: ã xây dng và duy trình*ng công trình này t7 ngu&n thu nh4p t7 cà phê. M+t s ang b( n2 do vic cho các h+ nôngdân vay không hiu qu. Tho lu4n v% i c doanh nghip nhà n$% c và t$ nhân cho thy h: cókh nng khai thác m+t s nh*ng l2 i th th$/ ng mi song c@ng i m;t v% i nh*ng bt l2 i t7 bên trong.

Các doanh nghip thu+c s) h*u nhà n$% c có th tip c4n ngu&n tín d-ng khá dB dàng, t7 cácngân hàng th$/ ng mi thu+c s) h*u nhà n$% c. Theo báo cáo các giám c ngân hàng không b( quy t+i v các khon vay không hiu qu c#a khu vc nhà n$% c, nh$ng h: li cm thy có th

sG b( tr7ng pht n;ng nu cho m+t công ty t$ nhân vay mà công ty ó vJ n2 . Tuy nhiên, ngàynay các ngân hàng xem xét các / n xin vay c#a các doanh nghip nhà n$% c m+t cách nghiêmtúc h/ n, ;c bit là i v% i nh*ng doanh nghip nhà n$% c có khó khn v thanh toán n2 . Quan

5 Theo quyt (nh m% i ban hành c#a Chính ph# s 0271/2003.QD -BTM, 18 m;t hàng $2 c h$) ng tín d-ng hA tr2 xut kh'utrong nm là go, lc, cà phê, chè, tiêu và iu ch bin (Vietnam Net c4p nh4t ngày 20/3/2003http://www.agroviet.gov.vn/en/default.asp)



28

liêu $2 c coi là m+t vn l% n ) Vit Nam, và cách i x, c#a h thng này dành cho doanhnghip nhà n$% c và t$ nhân có nh*ng khác bit rõ ràng (Tanev et al. 2003).

K hoch kinh doanh c#a doanh nghip nhà n$% c có th $2 c xây dng cùng v% i các UC banNhân dân và nh*ng c/ quan h*u quan, và phi áp 0ng $2 c quyn l2 i $2 c m bo bt dibt d(ch và nhu cu xã h+i. S kém linh hot ã làm hn ch kh nng v4n +ng c#a h: theo

nh*ng bin +ng c#a tình hình th( tr$1 ng. C/ cu qun lý ph0c tp và các ch? th( c#a trung$/ ng làm cho các doanh nghip nhà n$% c hot +ng r1 i rc và không hA tr2 lEn nhau c@ngnh$ không t4n d-ng $2 c tính quy mô kinh t bIng vic c+ng tác v% i các công ty có liên quan.

Mi quan h ch;t chG v% i chính ph# có th có hi cho l2 i nhu4n c#a h:. Các doanh nghip nhàn$% c có th b( yêu cu thc hin các m-c tiêu kinh t, xã h+i tn kém và không sinh l1 i. Ví d-,m+t s doanh nghip nhà n$% c báo cáo là ã phi tin hành d tr* theo yêu cu c#a chính ph# khi giá h, và n nay h: vEn ch$a $2 c thanh toán cho vic d tr* này.

Hu ht các doanh nghip ngày càng không sKn sàng cung cp các d(ch v- xã h+i truyn thng

c#a mình k t7 2 t s-t giá nm 2001. Vinacafe là m+t trong s ít các doanh nghip nhà n$% cvEn có kh nng thc hin nh*ng m-c tiêu xã h+i nht (nh c#a chính ph# nh$ hA tr2 chi phí u vào cho các vùng xa xôi ho;c quá nghèo ói. Chính ph# c@ng có kh nng hA tr2 VinacafebIng nh*ng bin pháp khác. Cui nm 2001 chính ph# hoãn vic thu 38 tC VND (2.53 triuUSD) tin óng bo him xã h+i c#a 24 / n v( thành viên c#a T=ng ang g;p khó khn do giáxung thp. M+t phn lý lG cho vic này là nh*ng doanh nghip này ã và ang cung cp m+ts d(ch v- công c+ng, nh$ giáo d-c và y t trong vùng thu+c phm vi nh h$) ng c#a h:.

Các vn v ngu&n nhân lc $2 c coi là vn l% n cho các doanh nghip nhà n$% c. tmqun lý, các nhà qun lý cp cao th$1 ng $2 c ch? (nh vì lý do chính tr(; ) cp thp thì m0cl$/ ng và vic bt ph- thu+c vào tu=i tác và thâm niên, ch0 không phi công vic. iu nàykhin cho vic thu hút và duy trì nhân viên gi9i là ht s0c khó khn, vì nh*ng ng$1 i nàyth$1 ng mong mun làm vic cho khu vc t$ nhân h/ n.

T=ng công ty Cà phê Vit Nam6 (Vinacafe) là t=ng công ty 91 có quyn hn qun lý hànhchính i v% i hu ht các doanh nghip nhà n$% c trong ngành cà phê (xem h+p 2.1).

Vit Nam ang thc hin m+t d án nhIm c/ cu li các doanh nghip nhà n$% c trong ngànhcà phê v% i s hA tr2 c#a Ngân hàng Th gi% i và DFID. Quá trình c/ cu li bao g&m vicchuyn Vinacafe và mi quan h hành chính l9ng l8o c#a c/ quan này v% i các doanh nghipnhà n$% c +c l4p thành m+t t4p oàn thng nht thu+c m+t công ty c= phn và có th sG phi

tách b9 m+t s / n v(.

Vic cài cách Vinacafe nh$ v4y không phi là m+t ví d- / n +c v ci cách doanh nghipnhà n$% c ) Vit Nam. M+t k hoch tm quc gia ã thông qua vic c= phn hoá hàng trmdoanh nghip nhà n$% c. C= phn hoá, ) Vit Nam $2 c coi là khác v% i t$ nhân hoá, là vic

6 Vinacafe là T=ng Công ty $2 c thành l4p theo Quyt (nh s 251TTg tháng 4/1995.



29

bán các c= phn cho cán b+, nhân viên hay nh*ng ng$1 i ngoài t= ch0c c+ng v% i vic ng kýli doanh nghip theo Lu4t Doanh nghip. Nh$ v4y, / n v( này sG không còn là m+t doanhnghip nhà n$% c n*a, cho dù khá nhiu, th$1 ng là a s c= phn vEn nIm trong tay nhà n$% c.

Hp 2.1. Các DNNN trong ngành cà phê: Tr ng h p Vinacafe

Vinacafe và các doanh nghip nhà n$% c do công ty này qun lý là t4p oàn doanh nghipcà phê thu+c s) h*u nhà n$% c l% n nht ) Vit Nam. Vinacafe $2 c thành l4p d$% i hìnhth0c nh$ hin nay t7 tháng 7/1995 m nhim các hot +ng liên quan n cà phê tr$% có vEn thu+c phm vi iu hành c#a B+ Nông nghip t7 nm 1982. Hin nay Vinacafe có59 / n v( thành viên trong ó 40 là các nông tri v% i din tích lên t% i 27.000 hec-ta và snl$2 ng trung bình t 60.000 tn. Các / n v( thành viên g&m 27 nhà máy ch bin, kinhdoanh và cung cp d(ch v- bao quát t7 tín d-ng, phân bón, t$% i tiêu t% i nghiên c0u, rangvà pha ch. Vinacafe tuyn d-ng khong 27.000 nhân công (hu ht tham gia vào victr&ng cà phê), c+ng thêm khong 300.000 vào th1 i im v- mùa.

Các doanh nghip nhà n$% c thu+c Vinacafe c@ng ch bin và chào bán cà phê c#a nhiunông dân cá th. M+t trong nh*ng doanh nghip nhà n$% c thành công nht c#a Vinacafebán khong 3 triu bao cà phê mAi ngày, và ch? riêng công ty này trong m+t vài nm tr) thành nhà xut kh'u cà phê l% n nht th gi% i. Ch? có m+t s ít các quc gia sn xut càphê kh'u nhiu h/ n m+t mình công ty này.

Ngu&n: Ph9ng vn c#a tác gi v% i Vicofa và các nhà xut kh'u

M;c dù m+t vài doanh nghip nhà n$% c ã $2 c a dng hoá ( c t7 trên xung d$% i và t7 d$% i lên trên), rt nhiu doanh nghip vEn có xu h$% ng ch? t4p trung vào tr&ng cà phê (sn

xut) ho;c xut kh'u (th$/ ng mi). Nh*ng công ty này có nh*ng ch0c nng mang tính ;c thùngành.

Các công ty tr&ng cà phê

M;c dù nhà n$% c ch? chim khong 5% din tích tr&ng cà phê, các công ty tr&ng cà phê thu+cs) h*u nhà n$% c vEn n>m nh*ng vùng t quan tr:ng nht và có nh h$) ng áng k. Các nôngtri này ch# yu nIm ti Dak Lak và Lâm &ng. M;c dù có ít song các nông tri này chim t% i15% nng lc sn xut, và 40% t=ng l$2 ng cà phê $2 c $a ra th( tr$1 ng thông qua các côngty này.

Khu vc tr&ng cà phê thu+c s) h*u nhà n$% c ã tri qua giai on t ci cách. ;c bit, khuvc này ã chuyn t7 hình thái hot +ng trong ó tt c ng$1 i lao +ng là nhân viên nhà n$% csang m+t hình thái v% i ch + h2 p &ng. Giai on tr$% c kéo dài t4n n nm 1995, và $2 c;c (nh b) i vic ng$1 i lao +ng $2 c tr l$/ ng theo th1 i gian làm vic, ch0 không theo nngsut. Các doanh nghip nhà n$% c th$1 ng cung cp các d(ch v- phúc l2 i công c+ng nh$ c/ s) h tng, tr$1 ng h:c và bnh xá. Trong nh*ng nm u, cà phê $2 c giao cho Chính ph# s, d-ng =i hàng, ;c bit v% i các khu vc khác thu+c khu vc xã h+i ch# ngh F a và Vit nam



30

không tham gia Hip (nh Cà phê Quc t. Vào gi*a nh*ng nm 80, tt c cà phê $2 c thugom b) i các công ty tr&ng cà phê bán ra th( tr$1 ng.

Nm 1995 các công ty này chuyn sang m+t h thng h2 p &ng có hiu qu h/ n, trong óng$1 i nông dân có h2 p &ng thuê t i v% i các din tích nh9 trong khong t7 0.7 n 2 hec-ta và phân chia sn l$2 ng. H: $2 c h$) ng l2 i t7 các d(ch v- khuyn nông và nhìn chung có

th tip c4n vn vay dB dàng h/ n song h: có ngh F a v- tr&ng úng loi cây mà nông tri yêucu. Th$1 ng thì ó là cây cà phê nh$ng trong m+t s tr$1 ng h2 p xut phát t7 nhu cu a dnghoá, m+t s nông dân $2 c ào to li nhIm cho phép h: tr&ng $2 c nh*ng loi cây m% i nh$ ngô7.

Trong h thng này, iu ;c bit là ng$1 i nông dân $2 c t do bán sn ph'm c#a mình saukhi ã n+p # s l$2 ng quy (nh c#a ng$1 i cho thuê t. Tuy nhiên, h thng này không &ngb+ và theo m+t nghiên c0u +c l4p (PWC 2004) thì có hai mô hình ph= bin:

1. Ng$1 i nông dân v7a là ng$1 i lao +ng v7a là ng$1 i thuê t. Công ty tr l$/ ng và cung cp

m+t s quyn l2 i bo him xã h+i. Ng$1 i nông dân t mua u vào v% i chi phí t quyt (nh,và khi thu hoch, tr phí thuê t và thuê cây cà phê cho công ty bIng m+t l$2 ng cà phê ãquy (nh t7 tr$% c.

2. Trong mô hình th0 hai, công ty tr&ng cà phê tr m:i khon, và =i li ng$1 i nông dânphi giao m+t l$2 ng cà phê nht (nh. Phn sn l$2 ng còn li có th bán li cho nông tri (m+ts nông tri quy (nh nghiêm v vic này) ho;c bán cho nh*ng ng$1 i thu mua khác.

Vinacafe, / n v( nhà n$% c hàng u $% c tính rIng doanh nghip này ch? nh4n $2 c khil$2 ng cà phê khiêm tn t7 các nông tri thu+c s) h*u nhà n$% c và thu mua $2 c s l$2 ng l% n

h/ n rt nhiu t7 nh*ng nhà sn xut +c l4p. Hu ht các doanh nghip nhà n$% c mua cà phêt7 nh*ng ng$1 i sn xut và kinh doanh t$ nhân ngoài phn h: nh4n $2 c t7 nh*ng ng$1 inông dân h: cho thuê t, do ó ang dn tìm ra nh*ng khâu có l1 i nht – c- th là trong ch bin và xut kh'u – là nh*ng khâu không ph- thu+c vào l$2 ng t sn xut mà h: ang qunlý.iu ch$a rõ ràng là phân tích v chi phí và l2 i ích c#a ng$1 i nông dân khi tham gia vào hot+ng c#a doanh nghip nhà n$% c. V% i xu h$% ng tin t% i canh tác t$ nhân +c l4p, chi phí b9 racao h/ n l2 i ích. ;c bit, m+t s nông tri cà phê nhà n$% c ã th, thc hin nh*ng ánh giáchi tit v nng lc sn xut c#a các nông tri. Kh nng c#a ng$1 i nông dân tng sn l$2 ngm+t cách có lãi là hn ch vì chi phí c4n biên tng cao khi tip t-c tng sn l$2 ng. Tuy nhiên,i v% i nh*ng ng$1 i nông dân nh9 không tip c4n $2 c t hay vn, các doanh nghip nhà

n$% c có th cung cp m+t d(ch v- h*u ích. V% i ngh F a v- h2 p +ng là phi giao m+t phn l% nsn l$2 ng cà phê c#a mình, nh*ng ng$1 i nông dân này rt khó kim # tin cui cùng có

7 M+t doanh nghip nhà n$% c $% c tính rIng m+t s nông dân cá th quy mô nh9 ã b( s-t gim nng sut t% i 60% trong th1 ikD giá xung thp nht, do h: không có kh nng tài chính duy trì u vào cn thit nh$ phân bón và t$% i tiêu, trong khi ónh*ng nông dân thu+c các doanh nghip nhà n$% c vEn có th duy trì u vào và sn l$2 ng do tip c4n $2 c ngu&n tín d-ng.



31

th 0ng ra hot +ng riêng. BIng cách hn ch quyn s, d-ng t ai thông qua h thngng ký s= xanh8, các doanh nghip nhà n$% c cui c@ng vEn gi* $2 c quyn hành.i v% i các nông tri tr&ng cà phê, r#i ro giá c là có thc vì doanh thu c#a h: rt nhy cmv% i bin +ng giá do h2 p &ng cho thuê t và cung cp u vào (trong tr$1 ng h2 p thích h2 p)v% i ng$1 i nông dân u $2 c quy ra sn l$2 ng cà phê, ch0 không phi quy ra tin, và nh*ngng$1 i i thuê vEn có th có lãi ngay c khi giá tr( l$2 ng cà phê n+p li không # trang tri

chi phí thuê t c#a h:.

Gn ây, chính ph# ã b>t u k hoch tái c/ cu các doanh nghip sn xut cà phê thu+c s) h*u nhà n$% c. Các k hoch này bao g&m vic chuyn giao t nông nghip cho ng$1 i nôngdân cui cùng, ch0c nng sn xut nIm trong tay khu vc t$ nhân.

Các công ty xu)t kh*u

Các công ty xut kh'u ch(u trách nhim ch bin, v4n chuyn và xut kh'u cà phê. Nh*ngcông ty này th$1 ng là nh*ng t4p oàn l% n ch bin và kinh doanh nhiu loi sn ph'm, trong

ó có các sn ph'm ch bin. Cà phê giúp h: thu l$2 ng ngoi t cn thit cho hot +ng c#amình. Trên thc t, hu ht nh*ng giao d(ch xut kh'u c#a h: là bán cho i lý c#a các công tya quc gia,nh*ng ng$1 i này h: sG nh4n cà phê ti cng và chuyên ch) t% i khách hàng c#a h:.Hu ht các công ty thu+c s) h*u nhà n$% c không có quan h quc t v% i ng$1 i mua n$% cngòai, nh*ng ng$1 i này th$1 ng thích s, d-ng các công ty a quc gia h/ n vì nh*ng công tynày m bo $2 c cht l$2 ng, khi l$2 ng và th1 i gian giao hàng quy (nh.

M+t phn c#a k hoch tái c/ cu tr$% c khi c= phn hoá Vinacafe và m+t s t=ng công ty nhàn$% c khác là xây dng m+t chính sách nhIm chuyn trách nhim v các d(ch v- xã h+i nh$ giáo d-c và c/ s) h tng (a ph$/ ng trc tip cho chính quyn (a ph$/ ng. K hoch tái c/

cu kêu g:i thành l4p m+t s công ty qun lý tài sn công c+ng trong l F nh vc xã h+i qunlý nh*ng tài sn này sau khi chuyn giao, và dn dn, tin t% i chuyn giao trách nhim v chiphí v4n hành nh*ng tàI sn này cho chính quyn.

Quy &nh và Thu: Khu v% c Nhà n$ c và t nhân

Trong nh*ng nm gn ây Chính ph# ã theo u=i m+t lot ci cách tm vóc quc gia, m+t vàitrong s ó ã mang li nhiu l2 i ích cho ngành cà phê. Trong s này là quyt (nh nm 1998cho phép các công ty t$ nhân nh4p kh'u phân bón. Trong nh*ng nm tip theo, các quyt (nhsau ó ã d) b9 các hn ch s l$2 ng nh4p kh'u (Quyt (nh 242/1999/QD-TTg) và hnngch (Quyt (nh 46/2001/QD-Ttg). M+t quy (nh nm 2002 ln u tiên ã cho phép côngty thu+c s) h*u n$% c ngoài tin hành xut kh'u cà phê (Thông t$ 26/2001/BTM). Thu nh4pkh'u phân bón ã $2 c gim xung 5% ho;c thp h/ n th. Chính ph# c@ng ã gia hn victhanh toán n2 c#a ng$1 i nông dân tr&ng cà phê.

8 ng ký s= xanh là m+t loi ng ký quyn s) h*u t khác cho nh*ng ng$1 i i thuê t c#a doanh nghip nhà n$% c. So v% ing ký s= 9, hình th0c này hn ch quyn chuyn nh$2 ng ) nh*ng i t$2 ng $2 c doanh nghip nhà n$% c chp nh4n. iunày khin vic bán và chuyn nh$2 ng ht s0c khó khn. Thêm vào ó, th1 i hn s) h*u c@ng ng>n h/ n so v% i quyn theo s= 9 khá nhiu, m;c dù có gi (nh rIng khi ht hn, nh*ng quyn theo s= xanh sG t +ng $2 c gia hn.



32

Nm 1999 Lu4t Doanh nghip $2 c thông qua, to ra m+t khuôn kh= nht quán cho s pháttrin c#a khu vc t$ nhân. iu này ã góp phn gii quyt vn các trang tri t$ nhân ngàycàng tham gia sâu r+ng vào hot +ng kinh doanh. Ví d-, các vn liên quan quyn s, d-ngt to thu4n l2 i cho các công ty n$% c ngòai giao d(ch kinh doanh v% i doanh nghip nhà n$% ch/ n là v% i khu vc t$ nhân trong n$% c. Lu4t Doanh nghip ã loi b9 200 trong t=ng s 400

giy phép hn ch. Lu4t có hiu lc nm 2000 nh$ng cho t% i nay nh h$) ng c#a nó ch# yu là) khu vc thành th(. Gi% i t$ nhân vEn còn than phin v vic áp d-ng lu4t không nht quán iv% i khu vc nhà n$% c và t$ nhân, và iu này ã $2 c nhn mnh trong m+t tài liu gn âyc#a Nhóm Tham vn (B+ K hoch và u t$ nm 2003). Tanev và các tác gi khác (2003)bàn v vn này m+t cách sâu s>c h/ n. B+ K hoch và u t$ qun lý vic áp d-ng Lu4tDoanh nghip. Cùng v% i Vin Nghiên c0u Qun lý Kinh t Trung $/ ng, B+ ang lên k hoch'y mnh vic áp d-ng lu4t ) khu vc nông thôn. Nh*ng thay =i này sG to ra m+t sân ch/ ibình <ng h/ n gi*a khu vc t$ nhân và nhà n$% c.

M+t ch$/ ng trình khác có tim nng sG là h*u ích cho ng$1 i tr&ng cà phê khi h: có xu h$% nga dng hoá và áp d-ng các t4p quán kinh doanh m% i là ch$/ ng trình Hãy b>t u và Ci thindoanh nghip c#a bn, phi h2 p v% i Phòng Th$/ ng mi và hin ang $2 c trin khai ) 40t?nh, thành.

Ph- thu thu xut kh'u hin rt thp v% i m0c thu 0.3 USD/tn áp d-ng cho m:i chuyn hàngc#a các nhà xut kh'u cà phê tr niêm liBn cho T= ch0c Cà phê Th gi% i (ICO). Chính ph# còn qui (nh áp d-ng thu phí cà phê thành l4p m+t qu3 t$/ ng t g:i là Qu3 HA tr2 Xutkh'u t7 nm 1998. Tuy nhiên các qui (nh này ch? có hiu lc vào gi*a nh*ng nm 90 khi giácà phê còn cao. Các qu3 này hA tr2 cho m+t vài m;t hàng nh$ng không hA tr2 giá sàn ti thiuc#a cà phê nh$ tr$% c ây ã làm v% i chè và go.Ph$/ ng th0c hA tr2 ch# yu c#a qu3 này làcung cp tín d-ng $u ãi v% i th1 i gian dài cho các hot +ng liên quan n cà phê phn l% n

c#a các doanh nghip thu+c s) h*u nhà n$% c. khuyn khích vic a dng hoá sang cácngành sn xut khác, m+t s UC ban Nhân dân gn ây c@ng gim ho;c b9 thu t trong giaion chuyn tip ban u.

V u vào, Chính ph# mun khuyn khích sn xut nh*ng loi phân bón ph0c tp h/ n và dov4y ã áp d-ng m+t m0c thu nh9 3% i v% i l$2 ng phân NPK và 5% i v% i phân lân nh4pkh'u trong nm 20039.

C/ cu thu vEn còn mang tính cn tr) i v% i s phát trin c#a khu vc t$ nhân. Thu giá tr( gia tng phi tr khi mua u vào th$1 ng không th thu h&i $2 c khi cà phê $2 c bán và giaoi, nh$ lu4t quy (nh. MAi qu4n, huyn có phòng thu riêng c#a mình, và do s liu và cácthanh toán không $2 c t4p trung, nh*ng khó khn trong vic xin hoàn thu là m+t vn kinhniên. S tr-c tr;c này c#a h thng thu c@ng ngn cn s phát trin c#a d(ch v- i lý m$2 ndanh trên th( tr$1 ng n+i (a - m+t vn ;c bit c#a các h thng (chuAi) quán cà phê ngàycàng tr) nên ph= bin h/ n. MAi c,a hàng riêng bit $2 c yêu cu ng ký v% i t$ cách m+t

9 Nh ng nhà sn xu t phân bón trong n c chu n b i mt v i cnh tranh trong khu v c. Báo Vit Nam News s 4150,

tháng 3/10, 2003



33

doanh nghip hoàn toàn +c l4p và phi áp 0ng $2 c nh*ng h tiêu chu'n rt khác nhau ) qu4n/huyn c#a mình, do v4y chi phí kinh doanh ã b( tng lên áng k .

Tài sn và Quy.n S' dng )t

Nm 1993 nh*ng thay =i trong Lu4t t ai cho phép quyn s) d-ng t $2 c chuynnh$2 ng, $2 c th7a k và s, d-ng làm tài sn th chp, m;c dù s) h*u t vEn thu+c v Nhà

n$% c. Có lG thay =i quan tr:ng nht v môi tr$1 ng pháp lý cho nông nghip là vic th7a nh4nquyn s, d-ng t và s) h*u c#a ng$1 i nông dân i v% i các công c- sn xut và sn l$2 ng

còn li sau khi thc hin ngh F a v- giao n+p. +ng lc này ã giúp ngành nông nghip VitNam t nng sut hàng u th gi% i, và khin vic chuyn =i t7 s) h*u nhà n$% c sang th( tr$1 ng t do diBn ra t$/ ng i êm . Quá trình chuyn =i này tuy v4y ch$a hoàn tt.

Quyn s, d-ng t nIm d$% i hai hình th0c chính, th$1 ng $2 c bit t% i d$% i dng ng ký s= 9 và s= xanh. Quyn s, d-ng t theo s= 9 áp d-ng cho t t$ nhân, và th1 i gian s, d-ng t

lên t% i 50 nm nu tr&ng cây l$u niên, và 20 nu tr&ng cây ng>n ngày. Quyn này có th $2 c

phân b= li, c@ng nh$ có th $2 c s, d-ng làm th chp. Quyn theo s= xanh dành cho tthu+c quyn qun lý c#a các doanh nghip nhà n$% c. Th1 i gian s, d-ng ng>n h/ n nhiu và ch? $2 c phép chuyn giao li cho m+t bên ã $2 c doanh nghip nhà n$% c ã&ng ý. iu này

hn ch kh nng s, d-ng s= xanh làm th chp.

M;c dù trong a s các tr$1 ng h2 p, vic phân b= quyn s, d-ng t ban u th$1 ng có khía

cnh chính tr( thu4n l2 i h/ n cho nh*ng ng$1 i àn ông ch# h+ $2 c giáo d-c tt h/ n và có uy

tín cao h/ n trong c+ng &ng (Deininger và Jin 2003), thay =i trong lu4t t ai ã mang li c/ h+i phân b= li t cho nh*ng ng$1 i s, d-ng t tt h/ n. ;c bit, rt nhiu ng$1 i có quyn

s, d-ng t thy rIng cho thuê li hay bán t c#a h: cho nh*ng ng$1 i nông dân khác còn

hiu qu h/ n là thuê nhân công v lao +ng trên mnh t c#a mình. iu này ;c bit úng ) nh*ng khu vc mà th( tr$1 ng tín d-ng hot +ng hiu qu, nh$ng còn tuD thu+c vào vicnh*ng c/ h+i vic làm phi nông nghip có sKn có hay không.

Vic áp d-ng c- th quyn s, d-ng t có th do UC ban Nhân dân hay chính quyn trung

$/ ng quyt (nh. Do v4y, m;c dù m+t s quyn v% i t ai t&n ti trên giy t1 , ôi khi chúng

b( hn ch b) i các hành +ng c#a chính quyn. Ví d-, ti t?nh S/ n La - m+t khu vc tr&ng cà

phê arabica, m+t báo cáo cho bit Ngân hàng Nông nghip và Phát trin Nông thôn ã t7 chi

chp nh4n giy Ch0ng nh4n Quyn S, d-ng t làm tài sn th chp vì UC ban Nhân dân ) ây không cho phép chuyn nh$2 ng li quyn s, d-ng t c#a nh*ng nông dân không tr $2 c n2 . Trong m+t s tr$1 ng h2 p, vEn còn có nhiu nghi ng1 v giá tr( pháp lý c#a các tuyên

b c#a m+t s doanh nghip nhà n$% c v quyn s, d-ng t i v% i khu vc nông tri c#a h:.

M+t vn c- th ny sinh i v% i ngành cà phê là t tr$% c ây ã $2 c coi là t r7ng thì

nay không th chuyn sang s, d-ng vào m-c ích nông nghip. Có v8 nh$ ây là m+t binpháp bo v r7ng. iu này ã khin nhiu nhóm nông dân tr$% c ây di c$ không chính th0ct% i vùng Tây Nguyên, phát r7ng tr&ng cà phê, không th ng ký t c#a h:. Tình trng này

c@ng dEn n nhiu vn khác, vì m+t trong nh*ng yu t quyt (nh kh nng tip c4nngu&n vn vay trên m0c ti thiu c#a ng$1 i nông dân là h: phi có quyn s, d-ng t và các



34

quyn này phi $2 c ng ký h2 p l. Lu4t t ai m% i ra 1 i nm 2003 cho phép chuyn t

r7ng ang s, d-ng vào sn xut và t không s, d-ng thành t nông nghip mà không cn cós chp thu4n tr$% c c#a chính quyn miBn là ng$1 i s, d-ng t ng ký vic chuyn =i này

v% i phòng nhà t c#a chính quyn. Vic chuyn =i t s, d-ng vào m-c ích ;c bit và tr7ng $2 c bo v sang các m-c ích s, d-ng khác vEn cn phi $2 c s chp thu4n c#a chínhquyn.

Vn quyn s, d-ng t c#a các dân t+c thiu s có th còn bp bênh h/ n. Chính ph# ã c

g>ng gii quyt vn này bIng cách công nh4n quyn s, d-ng t theo t4p t-c nh$ng iunày không hoàn toàn ch>c ch>n. M+t trong nh*ng thách th0c nIm ngay trong gii pháp này là

s khác bit v khái nim s) h*u gi*a các dân t+c thiu s. iu này khin nhà n$% c g;pnhiu khó khn - dù không n m0c là không gii quyt $2 c - trong vic công nh4n m+t c/ cu pháp lý v quyn s) h*u c#a các làng, xã hay công nh4n bt k D m+t t= ch0c nào có th 0ng ra qun lý t ai. M+t s n$% c khác, ví d- nh$ Brazil, ã giI quyt thành công thách

th0c này.

KHUÔN KH/ TH CH

Ngành cà phê có m+t c/ cu th ch t$/ ng i / n gin. Tuy ban u $2 c khuyn khích b) icác chính sách c#a chính ph#, các doanh nghip nhà n$% c, và các t= ch0c tài chính, hin nayngành hot +ng thông qua khu vc t$ nhân và ch? $2 c hA tr2 ) m0c khiêm tn. M;c dù

chính ph# và các t= ch0c bán nhà n$% c (parastatal) vEn có m;t ) trong ngành, các t= ch0c xã

h+i nh$ h2 p tác xã hay hip h+i th$/ ng mi vEn ch$a xut hin ) hu ht các vùng, min.

Hip h+i ngành rõ nht là Hip Cà phê và Ca cao Vit Nam (Vicofa) $2 c thành l4p cui

nh*ng nm 80 hA tr2 t= ch0c ngành cà phê và giúp chính ph# hoch (nh chính sách. Hinnay, v% i t$ cách chính th0c là m+t Hip h+i doanh nghip, nó có 110 thành viên, trong ó ch? có hai là t$ nhân, và $2 c qun lý b) i m+t ban iu hành g&m 21 thành viên, trong ó có B+

Th$/ ng mi và B+ Nông nghip và PTNT. M;c dù v hình th0c hip h+i có v8 nh$ là m+t t=

ch0c phi chính ph#, sG chính xác h/ n nu lit hip h+i này vào dng các t= ch0c thu+c chính

ph# (affliated) vì nó i din Vit Nam trên các diBn àn quc t và phn ngân sách khiêm tnc#a t= ch0c này do chính ph# và các thành viên tài tr2 thông qua vic óng góp m+t khonph- phí xut kh'u nh9. Ch# t(ch hip h+i, ông oan Trieu Nhan, là m+t chuyên gia hàng uv cà phê và là cu phó ch# t(ch c#a công ty nhà n$% c Vinacafe.

Vicofa thu th4p các thông tin t7 hai trung tâm nghiên c0u chính c#a t n$% c, t7 vn phòng ) các t?nh và các c/ quan nhà n$% c khác và thc hin vai trò l$u tr* thông tin v ngành cà phê.

Do có ngân sách hn ch và c/ cu rt m9ng, h: ph- thu+c khá nhiu vào các ngu&n d* liubên ngoài. Các thông tin này không phi lúc nào c@ng áp 0ng $2 c nhu cu c- th c#a ngành

cà phê. Ging nh$ nhiu n$% c khác khi phát trin nh*ng loi cây tr&ng m% i trong iu kin c/ s) h tng và h thng tr2 giúp hn ch, d* liu c#a ngành ôi khi còn mâu thuEn nhau vàkhông phi lúc nào c@ng chính xác. Rt nhiu nhà kinh doanh và xut kh'u không tin t$) ng

vào các thông tin này, cho rIng chúng ã b( thay =i vì m-c ích chính tr(. Rt nhiu ng$1 itrong ngành cho rIng Vicofa ã ánh mt s tín nhim c#a mình. Do v4y, h: bu+c phi t tinhành nghiên c0u và $/ ng nhiên, iu này khin các doanh nghip nh9 - th$1 ng là doanh



35

nghip trong n$% c b( r/ i vào tình th bt l2 i so v% i các công ty l% n h/ n do không ch(u n=i

nh*ng chi phí này.

Hin nay, h thng sn xut h2 p tác xã do chính ph# iu hành theo kiu c@ b( các hu ht các

nhà quan sát ánh giá là không hiu qu và không phn 0ng nhanh $2 c v% i nh*ng thay =i v

cung - cu. Hin nay, các nông tri quc doanh là hình thái gn g@i nht v% i các h2 p tác xã

tr$% c kia, m;c dù có nh*ng khác bit áng k . Ng$1 i nông dân không tham gia vào hot +ngqun lý hay quá trình ra quyt (nh c#a nông tri. Nh$ ã nêu trong nh*ng phn tr$% c, các

công ty thu+c s) h*u nhà n$% c tin hành cung cp các d(ch v- nh$ ch bin và tip c4n th( tr$1 ng (marketing), song nh*ng công ty này có th t&n ti $2 c phn nào nh1 vic ngn cns ra 1 i và phát trin c#a nh*ng doanh nghip m% i. Ng$1 i nông dân và các t= ch0c c#a h:

không $2 c thành l4p v% i t$ cách các doanh nghip m;c dù Lu4t doanh nghip m% i ã $2 cthông qua nm 1999 và có hiu lc nm 2000. Lu4t Doanh nghip m% i này ch# yu $2 c 'y

mnh thc thi ) các khu vc thành th( m;c dù hin nay ã có k hoch 'y mnh thc th( lu4t ) các vùng nông thôn. Trong khi lu4t này thu+c phm vi qun lý c#a B+ K hoch và ut$ thì Vin Nghiên c0u Qun lý Kinh t Trung $/ ng li là c/ quan chính trong vic thúc 'y

thc thi .

B+ Nông nghip và PTNT tin t$) ng rIng vic phát trin các h2 p tác xã là m+t ý t$) ng tt. Cácngành khác, nh$ cá và tôm, th1 i gian gn ây ã có các hip h+i khá thành công, tuy nhiên

kinh nghim trong n$% c v vn thành l4p và qun lý các h2 p tác xã hay hip h+i nông dân

vEn còn quá ít. Nm 1995, m+t lu4t m% i $2 c thông qua, v% i hai khác bit c/ bn so v% i các

o lu4t v h2 p tác xã tr$% c ây. Th0 nht, c/ cu h2 p tác xã sG là t nguyn ch0 không phib>t bu+c. Th0 hai, chúng sG $2 c qun lý theo m+t ph$/ ng th0c hoàn toàn dân ch#. LG ra lu4tm% i này phi to ra m+t +ng lc cho vic thit l4p các th ch m% i ) nông thôn, song các t=

ch0c này vEn hình thành rt ch4m. Chúng ã phn nào b( các t= ch0c phi sn xut khác nh$ oàn Thanh niên và H+i Ph- n* chim chA m;c dù nh*ng t= ch0c này không (nh h$% ng c-

th vào ngành cà phê. Trên thc t, H+i Ph- n* ã to thu4n l2 i cho m+t lot nh*ng chuyn

bin tt ) các vùng nông thôn, trong ó có c vic phát trin các ch$/ ng trình tín d-ng vi môt7 khá s% m.

Hin nay, nu t&n ti các h2 p tác xã cà phê hay các hình th0c t= ch0c nông dân +c l4p khác

thì con s này c@ng là rt ít. H+i nông dân Vit Nam, $2 c xem xét trong phn tip theo, phnnào là m+t ngoi l.

DCH V KHUYN NÔNG

Cho t% i t4n gn ây các d(ch v- khuyn nông ch# yu do B+ Nông nghip và PTNT t4p trungqun lý. Các quyt (nh chính th$1 ng $2 c $a ra ) tm cp quc gia, qua thông tin, ào tovà chính sách sau ó $2 c ph= bin qua các cp t?nh r&i n huyn. Nh*ng d(ch v- này ngày

càng $2 c phân cp nhiu h/ n v% i vic chính quyn trung $/ ng cp ngân sách chung song chophép chính quyn cp t?nh và huyn $2 c toàn quyn qun lý i v% i d(ch v- khuyn nông c#a

mình. iu này to ra s linh hot l% n h/ n &ng th1 i kh nng áp 0ng nhu cu c#a (aph$/ ng c@ng cao h/ n. Tuy nhiên, có th có m+t s khó khn v% i cách tip c4n này vì iu kintip c4n các nghiên c0u m% i nht hay công ngh hin i c#a các huyn là không &ng unhau. Gn ây h/ n, Vicofa ã thit l4p m+t c/ quan 0ng ngoàI - Vicopex - v% i trách nhim



36

iu phi m+t s hot +ng khuyn nông c#a các c/ quan khác nhau nh$ B+ Nông nghip và

PTNT và H+i Nông dân Vit Nam trong các khía cnh k 3 thu4t c#a vic sn xut và ch bincà phê.

M+t ví d- in hình v nh*ng d(ch v- khuyn nông hin có có th tìm thy ) Trung tâm

Khuyn Nông Dak Lak. Ngân sách c#a trung tâm này do c B+ Nông nghip và PTNT và UC

ban Nhân dân cp. Ngu&n vn c#a B+ Nông nghip và PTNT $2 c s, d-ng cung cp cácch$/ ng trình và các d(ch v- $2 c cp chung cho tt c các vùng, min, c@ng nh$ dùng vào

vic ào to cán b+ khuyn nông c#a các t= ch0c khác nh$ H+i Nông dân Vit Nam, H+i Ph- n* Vit Nam và các c/ quan khác. Các d(ch v- còn li thì do UC ban Nhân dân cp ngân sách.

Vn phòng t?nh Dak Lak ch? có 20 cán b+ có kin th0c v cà phê, và nhóm này cung cp d(ch

v- khuyn nông cho toàn vùng v% i gn n,a triu nông dân tr&ng cà phê. Rt nhiu d(ch v- hA tr2 có ích nh$ các l% p h:c ti chA cho nông dân (Farmer Field Schools) ã phi b9 sau khi UC

ban Nhân dân có quyt (nh khuyn khích a dng hoá các loi cây tr&ng ngoài cà phê khi giá

c h thp. Hin có nh*ng l% p h:c ti chA cho ng$1 i nông dân v các loi cây tr&ng khác.D(ch v- khuyn nông hin nay ch? gi% i hn ) m0c các chuyn i thc (a rt hn ch hay vicxut bn các tài liu k 3 thu4t. Nh*ng tài liu này ch? $2 c xut bn bIng ting Vit, do ó kh

nng h$) ng l2 i c#a các dân t+c thiu s b( hn ch.

H+i Nông dân Vit Nam (VFU) óng m+t vai trò quan tr:ng trong vic iu phi quan h gi*a

chính ph# v% i khu vc nông thôn và trong ó có iu phi m+t phn d(ch v- khuyn nông.

M;c dù v m;t chính th0c không phi là m+t c/ quan c#a chính ph#, h+i này m nh4n vai trò

i din quyn l2 i c#a ng$1 i nông dân trong Chính ph# và chuyn tip các tín hiu và $u ãic#a Chính ph# t% i ng$1 i nông dân. H+i cung cp d(ch v- khuyn nông và &ng th$òi là m+t

công c- liên lc hai chiu gi*a ng$1 i nông dân và chính ph#.

H+i Nông dân hot +ng ;c bit tích cc ) cp làng, xã và các cp thp h/ n, song +i ng@

khuyn nông c#a h+i ph- thu+c vào ngu&n kinh phí t7 B+ Nông nghip và PTNT ho;c vàochính ng$1 i nông dân. Trong m+t s tr$1 ng h2 p, cán b+ h+i c@ng m nh4n các ch0c nng

không chính th0c nh$ làm i lý marketing cho sn ph'm u vào và u ra. V% i ngu&n lccòn hn ch, h: ch? ch# yu tin hành ào to cho cp lãnh o ) các xã, và nh*ng ng$1 i này

sG ch(u trách nhim tip t-c chuyn ti thông tin thông qua mng l$% i liên lc gi*a nh*ng

ng$1 i nông dân v% i nhau.

Các doanh nghip cà phê nhà n$% c c@ng cung cp nh*ng d(ch v- khuyn nông c#a mình cho

nh*ng nông dân là thành viên nh$ng s nông dân này ch? chim ch$a t% i 5% t=ng s nông dân

tr&ng cà phê. Vicofa c@ng ã thit l4p m+t s trung tâm hA tr2 /khuyn nông ) cp t?nh và m+ts ) các huyn tr&ng cà phê chính, song các trung tâm này th$1 ng là thiu vn hot +ng và

nh*ng chuyn xung thc (a c#a h: là rt hn ch.

Khuyn nông ) các vùng sâu vùng xa hay min núi là m+t vn ht s0c khó khn, ;c bit là) nh*ng n/ i mà nhà n$% c có chính sách khuyn khích mnh mG vic (nh canh (nh c$ và

ngn cn t4p quán du canh du c$ truyn thng. Các cán b+ khuyn nông ) các vùng này

th$1 ng không có hiu bit y # v t4p quán sn xut c#a (a ph$/ ng và thiu s liên lcth$1 ng xuyên v% i “khách hàng” c#a mình. M;c dù Chính ph# ã nA lc 'y mnh các d(ch v-



37

này song ) các khu vc c#a &ng bào dân t+c thiu s, vic thông tin liên lc và c/ s) h tng

cho các hot +ng khuyn nông cp huyn này là rt kém.

M+t báo cáo gn ây (Beckman 2001) xut rIng các nhóm dB b( t=n th$/ ng - g&m các dân

t+c thiu s, &ng bào vùng min núi và vùng sâu vùng xa, ng$1 i dân sng ) các vùng th$1 ng

b( hn hán và nh*ng ng$1 i không còn g>n v% i các doanh nghip nhà n$% c - “sG cn n s

quan tâm h/ n n*a c#a các d(ch v- khuyn nông”. Báo cáo ODI l$u ý rIng:

• Các h+ gia ình $2 c các cán b+ khuyn nông hô hào t4p trung vào sn xut xutkh'u ã phi ch(u thit hi n;ng trong 2 t gim giá trên th( tr$1 ng th gi% i.

• Các thông tin khuyn nông t4p trung vào các chin l$2 c to thu nh4p th$1 ng òi h9ingu&n lc và kin th0c mà ng$1 i nghèo th$1 ng không có.

• nhiu xã, ng$1 i nghèo có xu h$% ng có ngu&n vn xã h+i hn ch và rt nhiu ng$1 ig;p khó khn trong vic phát biu ý kin, tip c4n ngu&n tín d-ng chính th0c hay tham

gia các hot +ng khuyn nông.

Các c0 hi khuyn nông i v$ i cây cà phê

Các báo cáo thc (a cho thy ) nh*ng n/ i có d(ch v- khuyn nông thì li s, d-ng ph$/ ng

pháp ào to theo kiu t7 trên xung d$% i. Ph$/ ng pháp này ã hn ch nghiêm tr:ng hiuqu c#a các d(ch v- khuyn nông hin nay. Các nghiên c0u v khuyn nông ã ch? ra s

không hiu qu này và xut rIng ng$1 i nông dân có th h:c h9i tt nht thông qua vic trao

=i lEn nhau v% i nh*ng ng$1 i nông dân khác. Nh*ng xut nhIm duy trì và ci thin d(ch v- khuyn nông bao g&m vic áp d-ng các mô hình l% p h:c ti chA ã áp d-ng i v% i lúa và các

cây tr&ng khác ) Vit Nam ho;c các mô hình gi*a nhà n$% c và t$ nhân nh$ ã $2 c áp d-ng

thí im ) các n$% c nh$ Indonesia và Uganda b= sung cho ph$/ ng pháp c#a Vit Nam.

Vic xây dng m+t giáo trình nông nghip thích h2 p ging dy thông qua các tr$1 ng trungh:c nông nghip c@ng có th có ích ) nhiu vùng nông thôn do sG k t h2 p $2 c giáo d-c v nông nghip v% i vic cung cp khuyn nông và tín d-ng, vì nhiu dân t+c thiu s và ng$1 inghèo th$1 ng thiu các k 3 nng toán h:c và trình + ting Vit cn thit. Cn 'y mnh anninh l$/ ng thc, ;c bit là ) các vùng xa vùng sâu, dn thay th các ph$/ ng pháp sn xutr#i ro ch? t4p trung vào sn xut theo nhu cu th( tr$1 ng.

Nghiên c1 u và s% phù h p gi a nghiên c1 u v$ i các nhu cu hin t(i

Nghiên c0u cà phê $2 c t4p trung ) Vin Nghiên c0u Khoa h:c và Công ngh Nông Lâm Tây

Nguyên (WASI) thu+c B+ Nông nghip và PTNT. M+t trung tâm nghiên c0u m% i (Ba Vì) t4ptrung vào nghiên c0u ging arabica và ang hot +ng ti t?nh Hà Tây v% i ngu&n hA tr2 b= sung t7 B+ Khoa h:c - Công ngh và Chính ph# Pháp.

Ba vin nghiên c0u thu+c B+ Nông nghip và PTNT c@ng óng góp vào nghiên c0u cà phê,

g&m các Vin Th= nh$J ng, Qun lý Sâu bnh (Integrated Pest Management) và Sau Thuhoch. Tuy nhiên, nh*ng vin này có rt ít các ch$/ ng trình c- th v cà phê. M+t s tr$1 ng

i h:c nh$ Th# 0c, Thái Nguyên và Hu c@ng ôi khi $a ra các nghiên c0u v cà phê. Tuy



38

nhiên, nh*ng nghiên c0u này th$1 ng là không th$1 ng xuyên và hu ht là d$% i hình th0c các

lu4n án, lu4n vn cá nhân h/ n là nh*ng ch$/ ng trình ang hot +ng. V% i giá tr( kinh t c#a càphê và tm quan tr:ng c#a nó v% i nh*ng ng$1 i nghèo ) nông thôn, rõ ràng cn có s u t$

vào l F nh vc này. Cenicafe c#a Colombia ã $a ra m+t ví d- hoàn ho v nh*ng nghiên c0u

(nh h$% ng c- th vào nh*ng 0ng d-ng phù h2 p v% i nông dân c@ng nh$ h thng thông tin vàh$% ng dEn hiu qu cho h:. Trong nh*ng nm gn ây, m+t vài t= ch0c phi chính ph# và t=

ch0c quc t c@ng ã tin hành nghiên c0u +c l4p v cà phê ) Vit Nam. ó là các t= ch0cFAO, Oxfam, CABI, CIRAD và GTZ.

M+t s kiên th0c thu l$2 m $2 c t7 các nghiên c0u thc t ch? ra rIng phn nhiu các nghiên

c0u chính th0c vEn ch? t4p trung vào các h thng thâm canh tng sn l$2 ng và ch$a t4p trung

nhiu vào nhu cu c#a ng$1 i nghèo và nh*ng ng$1 i sn xut nh9. C@ng cn có s phân bitrch ròi gi*a công tác nghiên c0u chính thng và vic ph= bin t% i ng$1 i nông dân thc t tham gia tr&ng tr:t. ã có m+t vài báo cáo v hiu qu còn hn ch c#a các d(ch v- khuynnông, xác nh4n rIng nh*ng d(ch v- này th$òng $2 c thc hin m+t cách chiu l ho;c giáo

iu nhiu h/ n là m+t cách hiu qu theo yêu cu c#a ng$1 i nông dân.

M+t trong nh*ng $u ãi $2 c bàn n nhiu nht trong các nghiên c0u là làm th nào tng

tính bn v*ng c#a sn xut trong dài hn. Vn này thc s thit thc ) nh*ng khu vc ãt4p trung vào +c canh thâm canh cây cà phê và ã phi ch(u h4u qu khá n;ng n trong nh*ng

2 t gim giá gn ây. Trong s các ch# $2 c tho lu4n có vic ci thin cht l$2 ng, xen

canh và m+t ch$/ ng trình u vào h2 p lý h/ n. M;c dù rõ ràng ngày càng có nhiu nông dân

ch:n xen canh cây cà phê v% i các loi cây tr&ng khác, a s h: ch? làm da trên kinh nghimbn thân ho;c sao chép li cách làm c#a nh*ng nông dân gn ó. Nh*ng nghiên c0u chuyên

sâu v cách la ch:n xen canh h2 p lý ) các vùng sinh thái nông nghip khác nhau vEn còn quá

ít. ây sG là m+t ch# áng l$u ý vì tính thit thc c#a nó i v% i c nông dân nghèo c@ngnh$ nh*ng ng$1 i khm khá h/ n.

Tr7 m+t vài tr$1 ng h2 p ngoi l thì vEn còn rt ít nh*ng hot +ng ào to và giáo d-c

chuyên nghip v cà phê (tr&ng, ch bin và tiêu th-). u t$ vào ào to chuyên nghip v càphê, ging nh$ mô hình c#a Brazil, sG góp phn to ra m+t khu vc mang tính chuyên nghipcao h/ n và giúp nâng cao kh nng cnh tranh c#a c ngành nói chung.

CHI PHÍ GIAO DCH, GIÁ C VÀ CNH TRANH

Nh*ng mi quan tâm chính c#a ngành v hot +ng th( tr$1 ng $2 c chia thành 3 mng chính:

• Thông tin và l$u chuyn thông tin

• Giá c và cnh tranh

• Lu4t H2 p &ng và vic thc thi lu4t

Thông tin th& tr ng và các chi phí giao d&chNg$1 i nông dân nh4n $2 c thông tin v giá c qua ti-vi, ài, các n ph'm và các mng l$% i cánhân. Các trm thu mua và nh*ng ng$1 i thu mua cà phê c@ng cnh tranh trong vic cung cptin t0c. Do v4y, c thông tin th( tr$1 ng lEn vic s, d-ng thông tin u phát trin ) m0c cao ít



39

nht là ti các vùng trng cà phê ch# cht. Nhiu ng$1 i nông dân có in thoi c (nh ho;c di

+ng, và nhiu ng$1 i khác ) nh*ng vùng có nng sut cao h/ n thì rõ ràng ã bit tính toán giábán cà phê ti c,a trang tri da trên giá niêm yt trên th( tr$1 ng giao d(ch hàng hoá hay da

trên giá FOB. Các cu+c ph9ng vn v% i ng$1 i nông dân cho thy nhìn chung giá c $2 c cho là

t$/ ng i minh bch và do v4y, chi phí cho vic tìm kim thông tin này hin nay rt thp. Ví d-, ) Buôn Ma Thu+t, ng$1 i nông dân n>m $2 c nh*ng khác bit giá c gi*a nh*ng ng$1 i thu

mua khác nhau ngay c khi nh*ng khác bit này ch? không quá 45 hay 50 nghìn &ng (3 USD)mAi tn hay 0.05% t=ng giá.

M0c chi phí tìm kim thông tin ;c bit tr) nên quan tr:ng trong nh*ng th1 i im giá xung

thp, khi ó l2 i nhu4n c4n biên c#a chi phí tìm kim sG cao vì m+t s chênh lch th4m chí rtnh9 c@ng rt có ý ngh F a. Nh*ng nghiên c0u ) các n$% c sn xut cà phê khác nh$ (Uganda(Fafchamps, Hill và Kauhda 2003) ch? ra rIng ) nh*ng giai on giá cao, ng$1 i nông dân sG không sKn lòng dành th1 i gian vào vic tìm kim m0c giá tt nht vì m0c thu nh4p nh9 thu

thêm $2 c t7 ó có + tho d-ng thp h/ n khi thu nh4p ã cao r&i.

Ti nh

*ng khu v

c tr

&ng cà phê chính, s

khác bi

t v

giá c

gi*

a các vùng t9

ra t$/

ng

inh9. M;c dù ngu&n d* liu còn hn ch song biu & 2.1 ch? ra nh*ng chênh lch v giá c do

c/ quan Khuyn nông thu th4p vào th1 i im v- mùa nm 2003/03. M0c + chênh lch gi*am0c giá cao nht và thp nht công b ti các (a im thu mua khác nhau ) Dak Lak là nh9

và khi tính theo phn trm giá bán c#a nông dân thì nó c@ng khá thp.



40

Biu 2.1 Chênh lch giá c thanh toán c#a ng i nông dân t(i t2nh Dak Lak

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1 4 / 1 / 0 4

1 5 / 1 / 0 4

1 6 / 1 / 0 4

1 9 / 1 / 0 4

2 8 / 1 / 0 4

2 9 / 1 / 0 4

3 0 / 1 / 0 4

2 / 2 / 2 0 0 4

3 / 2 / 2 0

0 4

4 / 2 / 2 0

0 4

5 / 2 / 2 0

0 4

6 / 2 / 2 0

0 4

9 / 2 / 2 0 0 4

1 0 / 2 / 2 0 0

4

1 1 / 2 / 2 0 0 4

1 2 / 2 / 2 0 0 4

1 3 / 2 / 0 4

1 6 / 2 / 0 4

1 7 / 2 / 0 4

1 8 / 2 / 0 4

1 9 / 2 / 0 4

2 0 / 2 / 0 4

2 3 / 2 / 0 4

2 4 / 2 / 0 4

2 5 / 2 / 0 4

1 / 3 / 2 0 0 4

2 / 3 / 2 0 0 4

3 / 3 / 2 0

0 4

4 / 3 / 2 0

0 4

5 / 3 / 2 0

0 4

8 / 3 / 2 0 0 4

9 / 3 / 2 0 0 4

1 0 / 3 / 2 0 0 4

1 1 / 3 / 2 0 0 4

R a n g e i n V N D / k g

0.0%

0.2%

0.4%

0.6%

0.8%

1.0%

1.2%

1.4%

1.6%

1.8%

R a n g e a s % o

f L o w e s t P r i c e

Range % of Lowest Price

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi t7 s liu c#a Trung tâm Nông nghip Dak Lak

Ti nh*ng vùng có nng sut h/ n (th$1 ng tr&ng cà phê robusta) n/ i có s cnh tranh áng k gi*a nh*ng ng$1 i thu mua cà phê, th( tr$1 ng khá minh bch và các c/ ch thông tin hot +ng

hiu qu. Nh*ng ng$1 i thu mua báo cáo rIng ng$1 i nông dân có ý th0c rõ ràng m0c giá mình

(nh bán là bao nhiêu, và ngay c nh*ng thay =i giá c nh9 c@ng có th làm thay =i vic có

hàng hay không. Ví d-, tháng 3/2004, nh*ng ng$1 i kinh doanh ) Buôn Ma Thu+t ã có th d oán rIng sG không có cà phê nu giá thp h/ n 9.600 VND, ch? có s l$2 ng nh9 ) m0c 3

tn/ngày nu giá nIm trong khong 9600-9650 VND, và sG thu mua $2 c t% i 20 tn/ngày nugiá tng trên 9700 VND. Tuy nhiên, ) nh*ng vùng tr&ng cà phê arabica và nh*ng vùng kháccó sn l$2 ng thp h/ n và ít ng$1 i thu mua h/ n, tình hình li hoàn toàn khác. Các c/ ch thông

tin th( tr$1 ng không $2 c thit l4p ) nh*ng vùng này. Ti nh*ng vùng nghèo h/ n này, chi phí

thông tin li cao h/ n và các nhà sn xut b( bt l2 i. Các cu+c ph9ng vn v% i nh*ng ng$1 itr&ng cà phê arabica u cho bit ng$1 i nông dân nghi ng1 rIng nh*ng ng$1 i thu mua ã cuk t v% i nhau và l@ng on th( tr$1 ng.

Vic thiu các thông tin tín d-ng tham kho v các cá nhân hay công ty khin m:i thành viêntham gia vào ngành u cho bit là phi u t$ khá nhiu th1 i gian vào vic ánh giá ban uv các i tác kinh doanh và sau ó là theo dõi tình hình tài chính c#a h:. iu này ã nh

h$) ng t% i toàn b+ dây chuyn, t7 nh*ng nhà kinh doanh nh9 nht ) các làng xã cho t% i nh*ng



41

khách hàng quc t l% n nht. Các công ty quc t l% n c@ng cho bit h: phi dành khá nhiuth1 i gian và ngu&n lc vào vic thu th4p các thông tin v các i tác tim nng thông qua cácmng l$% i xã h+i hay kinh doanh, và sau ó vào vic giám sát tình hình kinh doanh c#a h:

thông qua nh*ng ngu&n tin không chính th0c. Nh*ng ngu&n vn xã h+i này có th mt rtnhiu th1 i gian xác (nh. Duy trì chúng c@ng rt tn kém. Song chúng ã tr) thành m+t chiphí giao d(ch quan tr:ng c#a doanh nghip khi ch$a có các h thng ánh giá + tin c4y.

&nh giá trong n$ c và c(nh tranh

M+t phân tích s/ b+ v vic phân b= l2 i nhu4n kinh doanh cho thy h thng (nh giá b( nhiBun;ng n b) i các hình th0c cnh tranh bt bình <ng khác nhau. iu áng ngc nhiên là nh*ng

nhiBu lon này th$1 ng em li l2 i ích cho ng$1 i nông dân vì phn h: $2 c chia trong giá FOB

là cao nht so v% i các n$% c sn xut cà phê khác. ôi khi giá c#a nh*ng ng$1 i nông dân th4mchí còn có th cao h/ n giá FOB giao ngay (spot).

Biu & 2.2 cho bit m0c giá ti c,a nông tri tính theo phn trm c#a / n giá xut kh'u cà

phê xanh trong tháng sau ó ( tr7 i th1 i gian v4n chuyn). Có th thy rIng trong giai onsKn có thông tin, giá bán ti c,a nông tri t m0c trung bình 96% / n giá xut kh'u, và

th$1 ng thì còn cao h/ n c m0c giá này. 4% l2 i nhu4n trung bình còn li xem ra không # bù >p các chi phí ch bin, v4n chuyn và các chi phí khác bên ngoài nông tri10

.

10Không có thông tin v chi phí ch bin thc t c#a nh*ng ng$1 i kinh doanh nh$ng có th tính $2 c l2 i nhu4n t7 m0c chênh

lch gi*a giá bán ti c=ng nhà máy implicit, th$1 ng $2 c coi là khong trên 90USD/tn du% i m0c giá k D hn LIFFE, và m0c

giá bán ti c=ng trang tri t7 nh*ng ngu&n sKn có. Nh*ng chi phí khác có th k ra $2 c là (1) chi phí v4n chuyn t7 TâyNguyên t% i cng thành ph H& Chí Minh: 10USD/tn và (2) chi phí phân loi khong 1USD/tn.



42

Biu 2.2 Thu nhp c#a ng i nông dân tính theo phn tr3m giá tr& xu)t kh*u

0

100

200

300

400

500

600

700

800

J a n - 0 1

F e b -

0 1

M a r

- 0 1

A p r - 0

1

M a y

- 0 1

J u n - 0 1

J u l - 0

1

A u g - 0 1

S e p - 0 1

O c t - 0

1

N o v - 0 1

D e c - 0 1

J a n - 0 2

F e b -

0 2

M a r

- 0 2

A p r - 0

2

M a y

- 0 2

J u n - 0 2

J u l - 0

2

A u g - 0 2

S e p - 0 2

O c t - 0

2

N o v - 0 2

D e c - 0 2

J a n - 0 3

F e b -

0 3

M a r

- 0 3

A p r - 0

3

M a y

- 0 3

J u n - 0 3

J u l - 0

3

A u g - 0 3

S e p - 0 3

U S $ / T O N

80%

85%

90%

95%

100%

105%

110%

115%

120%

125%

Farmgate Price: US$/ton Unit Value of Green Coffee Exports

Farmgate Price as % of Unit Value of Export

Ngun: Tính toán ca tác gi d a trên các d liu ICO g i theo yêu cu ca tác gi , l y t c s d liu ca ICO; FARMGATE

Biu & 2.3 ch? ra m0c chênh lch gi*a giá ti c,a nông tri và giá xut kh'u trong mùa giao

d(ch 2003/04. Gi s, chi phí sau thu hoch là ít nht 20 USD/tn, có th thy rIng trong sut

v- 2003/04, nh*ng chi phí này không $2 c bù >p bIng m0c chênh lch gi*a giá thu mua và

giá xut kh'u cho mãi n t4n cui v- (sau tháng 10).



43

Biu 2.3 Chênh lch gi a giá t(i nhà máy v$ i giá t(i c' a nông tr(i

-70

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

June 20-30

2003

July 1-15 2003 July 15-30

2003

August 1-15

2003

September 1-

15 2003

September

16-30 2003

October 1-15

2003

November 1-

10 2003

Feb 28 2003

$ / T o n

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi da trên s liu do Trung tâm Khuyn nông t?nh Dak Lak cung

cp

Cách gii thích thông th$1 ng cho hin t$2 ng này là các doanh nghip nhà n$% c, v% i ngu&n tín

d-ng $u ãi c@ng nh$ các hA tr2 khác c#a nhà n$% c, có rt ít +ng c/ ti a hoá l2 i nhu4nvà do ó th4m chí có th hot +ng khi b( lA. Cách gii thích này $2 c hA tr2 b) i thc t lành*ng công ty này b( thua lA áng k trong nh*ng nm gn ây. Tuy nhiên, các cu+c ph9ng

vn gn ây cho thy b0c tranh thc t có th ph0c tp h/ n.

Vào lúc mà các doanh nghip nhà n$% c có th t&n ti $2 c nh1 s tr2 giúp c#a chính ph#, cáccông ty t$ nhân quc t b>t u tham gia sâu h/ n vào h thng marketing. ây có th là m+t

tín hiu cho thy ngành cà phê có th sinh l1 i ngay c khi ng$1 i nông dân nh4n $2 c phnchia hin ti trong giá FOB, và c@ng cho thy còn có nh*ng yu t khác có liên quan, baog&m:

1. Vic thâm nhp và tích tr u c0 có ít rào cn

Các nhà kinh doanh g;p rt ít rào cn trong vic thâm nh4p th( tr$1 ng ngoài nh*ng hn ch v

tip c4n ngu&n tin m;t và kho ch0a. Cà phê robusta ít òi h9i các yêu cu v ch bin và l$ukho h/ n cà phê arabica ã s/ ch (washed), và cà phê khô thì có th dB dàng mua $2 c t7

ng$1 i nông dân bIng tin m;t. Tình trng c#a các kho hàng th$1 ng không tt, dEn n viccht l$2 ng b( suy gim. Rt nhiu nhà kinh doanh ã b( lA trong nh*ng nm gn ây và s lA

này là t$/ ng i l% n cho h:.



44

2. Bán hàng 4i ngo(i t

Có m+t s bIng ch0ng cho vic vic mua bán cà phê $2 c thc hin vì nh*ng m-c ích không

phi l2 i nhu4n t0c thì. Ng$1 i ta tin rIng các doanh nghip nhà n$% c và các doanh nghip khác

có nhu cu ngoi t duy trì nh*ng hot +ng kinh doanh khác có l2 i h/ n ã tin hành kinh

doanh cà phê mà him khi hoà vn, tuy nhiên v% i h:, l$2 ng cà phê giao d(ch li $2 c quyt

(nh bIng nhu cu ngoi t c#a h: ph-c v- vic kinh doanh các sn ph'm khác.

3. Kinh doanh có tr c)p

Các nhà xut kh'u và kinh doanh cà phê trong nm 2003 ã nh4n $2 c s hA tr2 c#a chính

ph# trong m+t ch$/ ng trình cp thêm cho h: 300 VND (0.02 USD) cho mAi ô la thu t7 l$2 ng

xut kh'u tng so v% i nm tr$% c. Nm 2002, m0c th$) ng này là 220 &ng (0.014 ô la) cho

mAi ô la xut kh'u thu v. Công th0c nm 2002 có hào phóng h/ n vì tin th$) ng $2 c ápd-ng cho m:i ô la xut kh'u thu $2 c, ch0 không ch? tính cho l$2 ng ô la tng thêm so v% inm tr$% c. M+t s nhà kinh doanh cho rIng s tin này là # cao h: tin hành kinh doanh,

và do v4y th$1 ng theo u=i m-c tiêu khi l$2 ng xut kh'u có tr2 cp. Hin có d oánrIng quy (nh này sG $2 c b9 trong nm 2004.

4. 4i hàng

M+t s doanh nghip nhà n$% c vEn duy trì ch0c nng mua cà phê thanh toán các khon n2 quc t v% i Liên Xô c@ và các n$% c thu+c Công $% c Va-xa-va. Ng$1 i ta tin rIng khi ó vicmua hàng sG kém nhy cm v% i giá quc t h/ n và do v4y có m+t s nh h$) ng n m0c giá

thu mua ti nông tri. Tuy nhiên, còn ch$a rõ các doanh nghip nhà n$% c ch? tr giá cao chocác nông tri quc doanh hay cho c các nhà cung cp t do trên th( tr$1 ng.

5. Qun lý r#i ro và vic vn dng các th& tr ng tài chính và k5 h(n

Tho lu4n v% i nh*ng ng$1 i tr&ng, thu mua và xut kh'u cà phê cho thy vic không có kh nng qun lý r#i ro giá c là m+t trong nh*ng mi quan ngi l% n nht trong hot +ng kinh

doanh c#a h:. Do v4y, trong th1 i gian giá gim kéo dài, ví d- nh$ th1 i k D t7 nm 1998 tr) i,

thua lA trên mAi tn cà phê bán ra là không th tránh kh9i tr7 m+t s ng$1 i may m>n n>m$2 c m+t s th1 i im him hoi giá tng lên, và nh*ng thua lA ó có th ã tng thêm khi th1 igian d tr* kéo dài h/ n. Kh nng t bo him m+t cách có kinh nghim cho phép các công ty

a quc gia t bo v bn thân tt h/ n khi giá xung. Nh*ng nhà kinh doanh trong n$% c hoàn

toàn không bit n nh*ng hot +ng nh$ v4y do hiu bit hn ch v th( tr$1 ng k D hn vàkhông $2 c lu4t pháp cho phép s, d-ng các th( tr$1 ng này.

6. Chi phí th)p h0 n thông qua vic hi nhp theo ngành d6c và hiu qu cao h0 n

Khi nh*ng ng$1 i kinh doanh t$ nhân tham gia vào h thng tip c4n th( tr$1 ng (marketing),

h: không ch? 0ng d-ng nh*ng bin pháp có tính hiu qu cao h/ n rút ra t7 nh*ng hot +ng

trên toàn cu mà h: còn có kh nng k t h2 p các b+ ph4n c#a h thng vào m+t quy trình &ng



45

b+. Do v4y nh*ng ng$1 i kinh doanh +c l4p ã tit kim $2 c chi phí giao d(ch ) m+t s khâu

trong hot +ng tip c4n th( tr$1 ng c#a mình.

7. Cá bit hoá sn ph*m và tip cn th& tr ng bên ngoài

;c im này c#a th( tr$1 ng $2 c th hin theo hai cách. Th0 nht, nh*ng công ty quc t cókh nng la ch:n và phân loi áp 0ng $2 c nh*ng òi h9i và quy cách k 3 thu4t cao h/ n khi

có yêu cu. iu này cho phép h: n>m $2 c phn l% n hot +ng th$/ ng mi và to ra giá tr( gia tng trong quá trình ch bin xut kh'u. Th0 hai, các doanh nghip nhà n$% c b( cn tr) khi tip c4n nh*ng th( tr$1 ng này không ch? b) i công ngh lc h4u mà còn b) i thiu các k 3 nng marketing quc t và thiu quan h. Nh*ng vn này li th$1 ng b( làm nghiêm tr:ng

h/ n b) i nh*ng khó khn v ngôn ng*. iu này có th tr) nên t&i t h/ n nu các nhà nh4pkh'u t9 ra quan ngi v m0c + r#i ro kinh doanh cao h/ n khi làm vic v% i nh*ng nhà kinhdoanh trong n$% c.

M+t s s nhiBu lon nh$ v4y có cn nguyên t7 các chính sách. Ví d-, vic tip c4n các th(

tr$1 ng qun lý r#i ro n$% c ngoài c#a các nhà kinh doanh trong n$% c òi h9i các quy (nh v ngoi hi phi thông thoáng, mà Chính ph# Vit Nam thì li ch$a áp 0ng $2 c iu này.

Tình trng này to nên nh*ng +ng c/ kinh doanh không úng nhIm thu ngoi t ngay c trong nh*ng th$/ ng v- b( lA.

Th% c thi h p ng và r#i ro không th% c hin h p ng

Vn này ã $2 c ch0ng minh là ã phá hoi m+t cách n;ng n nht uy tín quc t c#a VitNam v% i t$ cách là m+t nhà cung cp cà phê áng tin c4y. Nó to thêm nh*ng chi phí i v% icác nhà kinh doanh trong n$% c, ;c bit là chi phí giao d(ch tng cao h/ n và nhiu c/ h+i b(

mt i. R#i ro không thc hin h2 p &ng xut hin khá th$1 ng xuyên, nht là khi giá tng vàng$1 i bán cà phê mong mun tìm m+t ng$1 i mua khác v% i m0c giá cao h/ n h2 p &ng banu.

Các nhà kinh doanh cho bit cho rt nhiu khó khn thc hin h2 p &ng. Khi vic không

thc hin x'y ra, th$1 ng có rt ít tr$1 ng h2 p có ;t c:c m bo thc hin h2 p &ng, và khôngdB dàng có $2 c phán quyt c#a toà án. Khi tài sn m bo là quyn s, d-ng t, có th sG có nh*ng hn ch chính th0c ho;c chính tr( trong vic s, d-ng nh*ng quyn này, ;c bit lànu nh$ t thu+c v các t= ch0c chính ph#. cp + kinh doanh trong n$% c, nhIm m) mangcông vic kinh doanh, các nhà kinh doanh b( ph- thu+c vào nh*ng th ch không chính th0c

nh$ phi xây dng các quan h xã h+i xác (nh xem ai ó có phi là i tác tim nng áng

tin c4y hay không.

Nh*ng vn i v% i các nhà doanh nghip trong n$% c này c@ng xut hin khi h: tham gia

vào h thng marketing quc t. Nh*ng nhà máy ch bin cà phê và nh*ng ng$1 i mua quc t th$1 ng thích mua t7 nh*ng công ty quc t ã thit l4p các mng l$% i (a ph$/ ng h/ n, vì các

công ty này có th thay th ngu&n cà phê b( thiu do h2 p &ng không thc hin bIng ngu&n t7 nh*ng ng$1 i bán khác. Tuy nhiên, các công ty quc t c@ng cho bit h: ã phi u t$ áng k th1 i gian vào vic xây dng nh*ng mng l$% i này.



46

Bên cnh vic s, d-ng các giao d(ch k D hn hn ch thua lA, các nhà kinh doanh quc t cóth mua ngay và bán k D hn do v4y h: có kh nng t4n d-ng $2 c chênh lch gi*a giá giao

ngay và giá k D hn. ây có th là m+t ngu&n l2 i nhu4n quan tr:ng cho các công ty quc t,song nó c@ng là cái gì ó mà các nhà kinh doanh trong n$% c không th làm $2 c vì r#i ro khithc hin và các quy ch hin nay.



47

3. C+ CU CA NGÀNH CÀ PHÊ

Vit Nam có th $2 c phân chia s/ b+ thành hai vùng cà phê v% i èo Hi Vân làm ranh gi% i.Ranh gi% i t nhiên này nhìn chung chia Vit Nam thành hai vùng khí h4u n/ i cà phê robusta

thích nghi rt tt v% i t ba-zan ) Tây Nguyên và t?nh &ng Nai ) Min nam. Min b>c v% i + cao l% n h/ n phù h2 p v% i vic tr&ng cà phê arabica. Tuy nhiên, các th, nghim tr&ng arabica ) t?nh Lng S/ n và các vùng s$/ ng giá nh$ t?nh S/ n La mang li k t qu áng tht v:ng. Cà

phê robusta c@ng không thích nghi tt v% i các vùng t thp mu mJ , ;c bit là khi ) xangu&n n$% c. Các vùng sn xut nhiu cà phê nht ti Vit Nam nIm quanh Buôn Ma Thu+t -

Buôn H& ) Tây Nguyên.

QUÁ TRÌNH PHÁT TRIN NGU7N CUNG CP

Din tích )t trng

Nh*ng s liu công b gn ây nht cho bit có 506.000 hec-ta t tr&ng cà phê, gn nh$ ttc s ó là tr&ng loi robusta tr7 khong 26.000 hec-ta tr&ng arabica. M+t s ánh giá cá nhânv din tích tr&ng cà phê $% c tính din tích này có th lên t% i 600.000 hec-ta giai on 2001-

2002 tr$% c khi b>t u ch;t b% t cây cà phê. L% c tính này có v8 phù h2 p h/ n v% i các s liukho sát c#a m+t oàn hAn h2 p gi*a chính ph# (NIAPP) và m+t tr$1 ng i h:c s, d-ng cáchình nh v tinh và xác minh thc t vào th1 i im ó. Do có nh*ng khác bit áng k gi*a

các ngu&n khác nhau, s liu l(ch s, v din tích tr&ng cà phê $% c tính cn $2 c coi là nh*ng

s liu mang tính tham kho h/ n là chính xác.

Chính ph# ã xut mong mun gim 100.000 hec-ta din tích tr&ng cà phê trong vòng 7

nm t% i trong m+t nA lc nhIm h2 p lý hoá sn xut v% i nhu cu th( tr$1 ng. Vic này sG baog&m gim din tích tr&ng robusta và tng loi arabica. Tuy nhiên, hu ht u nht trí rIng khó

mà thc hin vic c>t gim nh$ v4y và cui cùng, nh*ng quyt (nh ó là tuD thu+c t7ng cánhân ng$1 i nông dân. ã có nhiu thành công v% i vic a dng hoá sn xut ti nông tri bIng

nh*ng loi cây khác h/ n là v% i vic ch;t b% t cây cà phê. Vic ch;t cà phê ã diBn ra trên m+t

phm vi nht (nh, hu ht là ) nh*ng khu vc nng sut thp h/ n ho;c cây già h/ n.

Có nh*ng bIng ch0ng cho thy các tín hiu th( tr$1 ng ã n $2 c ng$1 i nông dân và tác

+ng t% i quyt (nh c#a h:. S liu v din tích tr&ng ã ch? ra m+t mi t$/ ng quan khá ch;tchG v% i nh*ng bin +ng giá l% n trên th( tr$1 ng quc t. Biu & 3.1 so sánh các s liu gnây c#a chính ph# v din tích cà phê v% i m0c giá bình quân nm c#a cà phê robusta (tính quy

ra tin Vit). Nó cho thy m0c + bin +ng giá tr) thành m+t nguyên nhân +c l4p v% i s

khuyn khích c#a chính ph# trong vic m) r+ng c#a din tích tr&ng cà phê. Các ngân hàngVit Nam cho bit sau 2 t tng giá nm 1994, mùa tr&ng tr:t v- nm 1995/1996 ã có m0c

vay u t$ vào tr&ng m% i cà phê cao ch$a t7ng có. Khi giá li tng tip nm 1997, vic m) r+ng li tip t-c tái diBn.



48

Biu 3.1 Vit Nam: Nh ng thay 4i trong din tích trng cà phê và giá cà phê robusta

Ngu&n: Ly t7 s liu c#a Vicofa và ICO

Sn l$2 ng thp nm 2003 ã dEn n s chm d0t trên thc t hu ht vic tr&ng m% i cà phê.Tuy nhiên, có nh*ng bIng ch0ng cho thy m+t s nông dân ã i phó v% i vic giá xung thpbIng cách c>t b9 hoàn toàn phn tán lá và cành ho;c ch;t gc cà phê. Nh*ng din tích này

hin nay li ang tng lên.

Hu ht vic sn xut cà phê c#a Vit Nam - khong ¾ - $2 c tin hành ) khu vc TâyNguyên n/ i có n 477.000 hec-ta hin ang $2 c tr&ng cà phê11. Các t?nh tr&ng nhiu cà phê

nht là Dak Lak và Lâm &ng (Xem Bng 3.1).

Công ngh sn xu)t

Quá trình sn xut ) Vit Nam theo u=i chin l$2 c thâm canh s, d-ng nhiu nguyên liu uvào. Trong thc t, chính sách sn xut ã ;c bit thúc 'y bin pháp này và nó tr) thành mô

hình ph= bin cho m:i nhà sn xut, t7 l% n t% i nh9. Ch? có nh*ng ng$1 i nông dân thiu ngu&nlc hay không tip c4n $2 c ngu&n tín d-ng m% i không dùng khi l$2 ng phân bón l% n. S ph-

thu+c n;ng n vào nguyên liu u vào ã thành công trong vic tng sn l$2 ng t% i m0c cao

11Lâm &ng, m+t vùng tr&ng cà phê quan tr:ng, $2 c coi là m+t phn c#a Tây Nguyên cho t% i t4n nm 2002.

-60000

-40000

-20000

0

20000

40000

60000

80000

100000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 C h a n g e i n P l a n t e d

A r e a ( H a )

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

Change In Planted Area Average export price (USD/T)



49

phi th$1 ng. Tuy nhiên, vic này c@ng tr giá khá l% n. Nh*ng chi phí này có th $2 c tính c

bIng tin c@ng nh$ bIng s ph- thu+c m+t cách r#i ro vào vic phi tip t-c s, d-ng nhiunguyên liu u vào t nng sut nh$ v4y trong t$/ ng lai. a phn phân bón và các

nguyên liu u vào khác phi nh4p kh'u và ngày càng tr) nên >t 9 i v% i hu ht nông

dân, ;c bit là khi chính ph# tng c$1 ng t do hoá. Nh*ng 2 t tng giá nhiên liu trên th gi% i th1 i gian gn ây ã 'y giá phân bón tng thêm khi giá cà phê vEn còn t$/ ng i thp.

Vic không th tip t-c dùng u vào ) m0c cao nh$ tr$% c - m+t tình trng ph= bin khi giá càphê thp - có xu h$% ng làm sn l$2 ng gim mnh và s bp bênh này càng gây thit hi nhiuh/ n cho ng$1 i nông dân, ;c bit là nh*ng ng$1 i ph- thu+c vào sn xut cà phê.

L$2 ng phân bón t=ng h2 p s, d-ng ) Vit Nam ã

tng h/ n hai ln trong th4p k C 90 t% i m0c 5 triu tnmét nm 2000. M0c tng l$2 ng phân bón nh4p kh'utrong th4p k C này là 93% và sn xut trong n$% c tng

277%12

. Sn l$2 ng phân bón sn xut trong n$% c -

ch# yu là phân u-rê và phân lân loi / n gin - tgn 1,5 triu tn và nIm trong tay m+t s ít nh*ng

công ty l% n h/ n m;c dù ngành này có t% i gn 200

doanh nghip. Vit Nam c@ng sn xut các phân bóngiá r8 NPK (g&m ni-t/ , pht-pho và ka-li), tuy v4ynh*ng loi phân bón này ch# yu là nh4p kh'u, $2 ccho là vì lý do cht l$2 ng. Chính ph# mun khuynkhích vic sn xut nhiu loi phân bón ph0c tp h/ nvà áp d-ng m0c thu nh4p kh'u thp 3% v% i phân

NPK và 5% v% i phân lân13

.

Quy mô trang tr(i

Hu ht các trang tri tr&ng cà phê ) Vit Nam u có

quy mô nh9. Bng 3.2 cho thy khong 85% cáctrang tri cà phê có din tích nh9 h/ n 2 hec-ta. Nh*ng

ng$1 i nông dân g>n lin v% i các doanh nghip nhà

n$% c có th t4n d-ng l2 i th quy mô tính kinh t, song

hu ht li không có $2 c la ch:n này. Tuy nhiên,ngày càng có nhiu bIng ch0ng v các h2 p tác xã

mua s>m không chính th0c góp phn làm gim chi

phí nguyên liu u vào và thit b( t$% i tiêu và th4mchí còn giúp qun lý các ngu&n n$% c khan him. M+t nghiên c0u không chính th0c c#a T=ng

c-c Thng kê ã c g>ng thu th4p thông tin v quy mô nông tri và công ngh hin có. Trongm+t vài nm trong th4p k C 90 - vào nh*ng ngày hoàng kim c#a s gia tng sn xut - rt nhiuh+ nông dân nh9 t4p trung ht vào m+t loi cây tr&ng nht (nh ví d- nh$ cà phê. M+t phnl% n trong s này ã rút ra rIng vic này là rt r#i ro khi thiu các ngu&n sng ho;c thu nh4p

12S liu c#a T=ng c-c Thng kê (2002) trong Báo cáo Giám sát Môi tr$1 ng Vit Nam 2002

13Nh ng nhà sn xu t phân bón a ph ng chu n b i phó v i cnh tranh trong khu v c, Vit Nam News s . 13 No.4150,

tháng 3/10, 2003

Bng 3.1. Các khu vc trng cà phê chính

T nh Di n tích tr ng

(hec-ta)

Dac Lak 234,000

Lam Dong 100,000

Gia Lai 75,000

Kon Tum 11,000

Dong Nai 60,000

Robusta Total 480,000

Son La 3,500

Lai Chau 500

Lan Bai 700

Thanh Hoa 4,100

Ngho an 3,000

Quang Tri 3,500

The Thien Hoa 500

Dak Lak 2,200

Gia Lai 500

Lam Dong 8,000

Arabica Total 26,500

GRAND TOTAL 506,500

Ngun: VICOFA, 2004.



50

khác, ;c bit là trong th1 i k D th( tr$1 ng suy s-p. Ngày nay, ngày càng nhiu h+ sn xut nh9

la ch:n các hình th0c a dng hóa, tr&ng các loi cây tr&ng b= xung nhau tng thu nh4p.

Chi phí sn xu)t, sn l ng và l i nhun

% c tính v chi phí sn xut khác nhau khánhiu gi*a các vùng, min và c@ng tuD vàoph$/ ng th0c sn xut. Các nông tri quc

doanh có v8 nh$ có chi phi sn xut cao nht,

và trong m+t s tr$1 ng h2 p chi phí lên t% i t4n1000 USD/tn. Nh*ng tính toán c#a h: thông

th$1 ng bao g&m m+t s chi phí cho nh*ng

d(ch v- xã h+i mà h: cung cp cho ng$1 inông dân và c+ng &ng. Chi phí sn xut i

v% i các trang tri t$ nhân th$1 ng ) m0c 300-

600 USD/tn. Nh*ng con s này không bao

g&m chi phí xây dng ban u hay thay th. M0c + h: vay vn trang tri các chi phí xâydng ban u c#a nh*ng ng$1 i nông dân c@ng khác nhau và trong m+t s tr$1 ng h2 p do mua

$2 c t r8 nên m+t vài nông dân, ;c bit nh*ng ng$1 i tiên phong trong tr&ng cà phê có chi

phí c (nh và chm sóc cà phê t$/ ng i ít. Qu3 tr2 giá quc gia do ng$1 i nông dân tr&ng càphê óng góp nên trong nh*ng nm 1990 ã chm d0t hot +ng vào cui th4p k C ó. K t7

ó, ng$1 i nông dân phi ch(u t$/ ng i ít nh*ng loi chi phí phi sn xut nh$ thu, lãi sut,

tuân th# các quy (nh và tiêu chu'n c#a nhà n$% c. M0c chi phí c@ng t$/ ng i thp.

M+t ch? s v chi phí sn xut thc t là quan sát m0c giá có th làm tng mnh s nông dân

không tr $2 c n2 ngân hàng. Trong nm 2001-02, m0c giá ti c=ng trang tri thp h/ n 450

USD/tn các ngân hàng ã ghi nh4n n2 quá hn tng mnh . Nm 2002-03 hin t$2 ng này

xut hin khi giá gim xung d$% i 500 USD/tn.

Theo s liu chính th0c, Vit Nam t $2 c m0c tng nng sut phi th$1 ng t7 m0c ch? trên 1

tn/hec-ta vào u nh*ng nm 1990 n 2 tn vào cui nh*ng nm 90 và trung bình khong1,85 tn/hec-ta vào nh*ng nm u c#a th k C (xem bng 1.1). Khi din tích tr&ng cà phê còn

li n k D thu hoch, sn l$2 ng tim nng có th sG t m0c 2 tn/hec-ta. Xem xét con s này

trong bi cnh quc t, sn l$2 ng c#a Brazil trong nm k C l-c 2002 là 1.8 tn/hec-ta i v% i càphê robusta.

Nng sut rt cao này ph- thu+c rt nhiu vào h thng sn xut s, d-ng nhiu u vào mà

hu ht nông dân không th duy trì trong th1 i k D giá cà phê thp gn ây. Nh*ng s liu v sn l$2 ng cho thy m0c + nhy cm c#a sn xut v% i thay =i u vào có bin =i theo m0c

+ nguyên liu u vào $2 c s, d-ng. Ví d-, 1 tn NPK em li 1 tn cà phê nh$ng v% i 1.5

tn NPK sn l$2 ng tng t% i 2.5 tn cà phê, và khi s, d-ng t% i 2.5 tn NPK thì sn l$2 ng là 3.5

tn cà phê. M+t báo cáo ch$a $2 c ch0ng minh cho bit m+t s h+ nông dân còn t t% i nngsut 6 tn/hec-ta.

Bng 3.2 Quy mô trang tri cà phê Vit Nam

Phân chia các trang tr i cà phê theo quy mô (hec-ta) (% trong t ng s trang tr i)

>0.2 ha

0.2—1ha

1-2 ha 2-3 ha 3-5 ha

> 5 ha

3% 50% 32% 10% 4% 1%

Ngu n: Phân tích s b c a T ng c c Th ng kê trong nghiên c u không công b n m 2002.



51

Biu & 3.2 minh ho vic sn l$2 ng c#a nh*ng cây ã cho thu hoch phn 0ng nh$ th nàov% i nh*ng ngu&n lc mà ng$1 i nông dân có $2 c t7 v- này chi tr cho chi phí u vàotrong v- t% i, trong iu kin vic tip c4n tín d-ng nhìn chung là thp. Nh*ng hn ch áng k v m;t s liu khin không th tính $2 c + co dãn chính xác. Tuy nhiên nó c@ng ch? ra rIngnh*ng th1 i kD giá bán h hay chi phí tng dEn n vic rút b% t u vào có th gây ra s-t gimnng sut nh$ ã t7ng x'y ra trong v- mùa nm 2001/2. M0c + ph-c h&i trong nm 2003/04

xut phát t7 vic giá tng cao h/ n trong u nm 2003.

Biu 3.2 Giá cà phê robusta và tác ng t$ i n3ng su)t c#a nh ng cây ã n th iim thu ho(ch ($2 c tính m+t mùa lùi m+t mùa so v% i giá i v% i nh*ng cây trên 5 tu=i)

0

400

800

1200

1600

2000

2400

2800

0.0

0.4

0.8

1.2

1.6

2.0

2.4

2.8

1992 1994 1996 1998 2000 2002

Prices Lagged 1 Season Yield

P r i c e s L a g g e d

1

S e a

s o n

Y i el d / H e c t ar e

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi da trên s liu do DakMan cung cp, 2004.

Nng sut ) m0c + này sG ph- thu+c n;ng n vào kh nng duy trì c t$% i tiêu và u vào. Ví d- v nng sut gim khi gim b% t phân bón có th thy ) Colombia, n/ i sn xut ã gim t% i

30% trong vòng hai nm sau khi chm d0t tr2 cp phân bón. Xu h$% ng giá thp hin nay rõràng ã làm n=i b4t s khác bit gi*a nh*ng ng$1 i nông dân có nhiu vn và có th duy trìl$2 ng u vào cao v% i rt nhiu nông dân kém khá gi h/ n bu+c phi gim m+t phn ho;ctoàn b+ u vào. Nhóm th0 hai ã ch0ng kin nng sut s-t mnh ) m0c khong 50% trongm+t s tr$1 ng h2 p c@ng nh$ vic các sn ph'm thu hoch có nhiu khim khuyt h/ n vì ít$2 c u t$ .



52

Biu & 3.3 biu diBn chi phí c#a m+t trang tri nh9 trong nm 2002 và sau ó là nm 2003v% i gi thit chi phí có bin +ng tuyn tính cùng v% i m0c phân bón s, d-ng. Chi phí lao +ngs, d-ng trong tính toán này ch? là m0c duy trì cu+c sng không tính n các khon tin dànhcho qun áo, giáo d-c và u t$ - m+t ph$/ ng th0c khá là không bn v*ng mà ng$1 i nông dâns, d-ng vào nh*ng th1 i im giá xung thp nht. V% i m0c giá bán ti c=ng trang tri d$% i300 USD/tn vào gi*a v- nm 2003, không m+t nông dân nào v% i nng sut trong khong này

có th có l2 i nhu4n. Tuy nhiên, v% i vic chi phí u vào tng mnh trong th1 i gian gn ây,nh*ng ng$1 i nông dân không có kh nng sn xut trên 1,5 tn/hec-ta sG g;p khó khn.

Biu 3.3 Giá thành sn xu)t và n3ng su)t (là hàm s v$ i bin là s l ng phân bóns' dng)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Tonnes of NPK

C o s t s : $ / t o n n e

1

1.2

1.4

1.6

1.8

2

2.2

2.4

2.6

Y i e l d : T o n n e s / H e c t a r e

Production Costs - $/tonne (2002) Production Costs - $/tonne (2004)

Yield

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi da trên các cu+c ph9ng vn ng$1 i nông dân ) t?nh Dak Lak,2002-2004.

Các vn v n$% c và môi tr$1 ng ã tho lu4n tr$% c ây c@ng ang có nh h$) ng ) m+t s

vùng n/ i phi ào ging sâu h/ n, ho;c ) (a im xa trang tri h/ n. C hai tr$1 ng h2 p ulàm tng giá thành sn xut, ;c bit là khi giá lao +ng và chi phí u vào c@ng tng lên.

Bng 3.3 ch? ra c/ cu chi phí c#a m+t trang tri cà phê hot +ng có tính cnh tranh. Trangtri r+ng 25 hec-ta này có nng sut trung bình là 3 tn/hec-ta và nIm ) trung tâm t?nh DakLak. V% i m0c chi phí t$% i tiêu khong 2 triu &ng Vit Nam trên mAi hec-ta vì các gingn$% c ) (a ph$/ ng ã cn n$% c, trang tri này khó khn l>m m% i hoà vn nm 2002 và sG có



53

lãi rt nh9 trong nm 2003/04. iu này cho thy rIng cn có nh*ng phân tích tt h/ n v các(a im lý t$) ng tr&ng cà phê và c@ng cn qun lý th4n tr:ng h/ n ngu&n n$% c.

Bng 3.3 Chi phí th% c t c#a trang tr(i: so sánh qua các n3m(L2 i nhu4n và thua lA nm 2002 -L2 i nhu4n/thua lA nm 2004)

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi t7 các d* liu thu th4p qua ph9ng vn ng$1 i nông dân

Chi phí c#a các nông tri quc doanh rt khó xác (nh rõ ràng ch>c ch>n vì m+t s ký h2 p&ng v% i ng$1 i nông dân =i nguyên liu u vào ly m+t khi l$2 ng cà phê nht (nh ho;ctr m0c l$/ ng (nh tr$% c =i ly cà phê. Các con s v chi phí lên t% i 1000 USD/tn dotính c nh*ng ‘chi phí xã h+i’ c#a nông tri quc doanh rt khó xác nh4n và ngày nay càngtr) nên không thích áng vì nh*ng chi phí này ang $2 c chuyn giao dn cho chính quyncp t?nh và nhà n$% c. Phân tích chi phí lao +ng ) m+t nông tri quc doanh thc hin b) i cácnhà t$ vn +c l4p cho thy nh*ng chi phí nh$ bo him xã h+i và chi phí ngh? hè làm tng chi

Yield 3 tons Area 25 ha Production 75 tons total

Quantity Price Total Quantity Price Total

Fertilzer/ha 3 tons 1,750,000 131,250,000 3 2,750,000 206,250,000 Irrigation 4 app. 1,500,000 150,000,000 4 2,000,000 200,000,000 chemical/ha 4 app. 130,000 13,000,000 4 130,000 13,000,000

subttl % Borrowed 50 147,125,000 50 209,625,000 No of Months 8 8 Interest Cost 11,770,000 20,962,500

Fixed Labor 20 15,000 109,500,000 20 20,000 146,000,000 Variable Labor 2,200 18,000 39,600,000 2,200 23,000 50,600,000

Total Cost 455,120,000 636,812,500 Cost/Ton 6,068,267 Cost/Ton 8,490,833

$398 $539

Current Income 75 6,000 450,000,000 75 9,650 723,750,000

Household Profit -5,120,000 86,937,500 -$336 $5,520

Profit as Share of Expense -1% 14%

Exchange Rate

15,250

15,750

Borrow Rate 1.00 Month 1.25 Month

Assumed

Number of Man

days to Harvest1 ton GBE 40 Harvest Period - days 40 Total Labor Requirement for Harvest 3000 Daily Labor Requirement 75 Fixed Daily Labor 20 Fixed Labor in Harvest Period 800 Balance 2200

LABOR WORKSHEET

Production P/L 2004 Production Profit and Loss 2002



54

phí lao +ng thêm khong 30% (PWC 2004). Trong khi ) hai trong s các nông tri qucdoanh l% n ) Dak Lak, t=ng chi phí sn xut là khong 520USD/tn, c+ng thêm khong30USD/tn cho ch bin.

ARABICA Cà phê arabica, ) Vit Nam g:i là cà phê chè, $2 c tr&ng ) 3 vùng riêng bit. Khong 30%din tích arabica $2 c tr&ng ) các vùng phía Nam nh$ t?nh Lâm &ng, Dak Lak và Gia Lai.Tuy v4y s phát trin cà phê arabica hin nay t4p trung vào vùng phi quân s tr$% c kia ) tâyb>c Hu nh$ t?nh Qung Tr( ho;c t4p trung ) các vùng Tây Nguyên phía B>c nh$ S/ n La, YênBái và Lai Châu n/ i m% i $2 c m) r+ng gn ây. Cn phi l$u ý rIng vic m) r+ng ) các khuvc này vEn còn khá khiêm tn và ch>c sG còn tip t-c diBn ra v% i tc + rt ch4m so v% i s phát trin c#a cà phê robusta tr$% c ây.

Nm 2003/04, sn l$2 ng arabica là 18.000 tn mét. Min B>c thu hoch $2 c khong 45% s này trong khi min Trung óng góp khong 25% và Tây Nguyên là 30%. Th( tr$1 ng trongn$% c tiêu th- khong 1/4 hay khong 5.000 tn và phn 13.000 tn còn li $2 c xut kh'u.Hin nay, Thái Hoà là nhà xut kh'u l% n nht. Sau ó là Vinacafe Nha Trang.

Ch$/ ng trình nghiên c0u c#a Chính ph# nhIm hA tr2 phát trin cà phê arabica t4p trung vào 5tiêu chí chính khi la ch:n vùng m) r+ng din tích tr&ng bao g&m + dày c#a t, ;c tính c#at, + cao, l$2 ng m$a và + dc c#a t. Nh*ng ;c tính cn có c#a t bao g&m + axit và+ mu mJ . Nghiên c0u này $2 c Vin K hoch - Quy hoch Nông nghip (NIAPP) thaym;t B+ Nông nghip và PTNT tin hành.

Vic Vit Nam a dng hoá bIng cách tr&ng thêm cà phê arabica là do nh*ng yu t sau ây:

• Giúp a dng hoá din hàng chào bán xut kh'u

• nh*ng khu vc nht (nh, ;c bit là min b>c và Tây Nguyên, cà phê arabica thíchnghi tt h/ n robusta do iu kin t ai và vi khí h4u c- th

• nh*ng khu vc min núi và xa xôi, loi cà phê này là m+t trong nh*ng ngu&n thunh4p ít 9i c#a các dân t+c thiu s nghèo sinh sng ti ó và là m+t công c- trong chínhsách (nh canh (nh c$ mà Chính ph# ang 'y mnh

• Chính ph# tin t$) ng rIng tr&ng cà phê sG là m+t la ch:n có l2 i nhIm ngn ch;n s ph= bin c#a cây thuc phin

Hin nay t=ng din tích tr&ng loi cà phê này $2 c $% c tính ) tm 26.500 hec-ta, song m% i ch? sn xut $2 c trên 18.000 tn (300.000 bao). Rt nhiu trong s cây cà phê này là m% i tr&ng,

và nh*ng cây khác thì ã quá già vì $2 c tr&ng t7 2 t m) mang ln tr$% c, do v4y, các s liuv sn l$2 ng có th bin +ng rt nhiu.

Khí h4u Vit Nam có tác +ng hn ch c s l$2 ng c@ng nh$ cht l$2 ng cà phê arabica ) VitNam. Nm 1999, m+t 2 t s$/ ng giá tàn phá ) t?nh S/ n La ã phá huC 3000 hec-ta và có th ãkhin ng$1 i nông dân tr) nên th4n tr:ng h/ n khi ch:n các ging cà phê arabica. Hin nayChính ph# khuyn ngh( ch? tr&ng loi cà phê này ) nh*ng vùng $2 c ch? rõ là nguy c/ s$/ nggiá nh9. nh*ng vùng phi quân s c@, mùa m$a không phù h2 p v% i mùa thu hoch, và vn



55

g;p m$a khi thu hoch có xu h$% ng 'y chi phí máy móc sy khô lên cao h/ n vì nu khôngsG b( lên men s% m.

nh*ng khu vc n/ i vic tng din tích cà phê arabica ã góp phn a dng hoá và gim b% ts ph- thu+c vào robusta, ã có nhiu khuyn khích dành cho nh*ng h+ nông dân nh9. Nh*ngng$1 i g>n lin v% i các doanh nghip nhà n$% c có kh nng sG nh4n $2 c t miBn phí (trong

th1 i gian t% i 50 nm), $2 c vay lãi sut thp và $2 c hA tr2 k3 thu4t. M+t s nA lc a dnghoá nh$ v4y k t7 cui th4p kC 90 ã $2 c hA tr2 bIng nh*ng khon cho vay c#a T= ch0cPhát trin Pháp ng* (AFD) dành cho các doanh nghip nhà n$% c, ;c bit là cho 5 t?nh ch# cht, hin nay t=ng s tin vay vào khong 32 triu USD. Nh*ng khon vay này t4p trung vàovic cung cp hA tr2 k3 thu4t và khuyn nông, cho vay lãi sut thp và cung cp ging v% i giár8. M-c tiêu c#a d án là giúp tr&ng 40.000 hec-ta cà phê ) m+t s t?nh Tây B>c và minTrung trong vòng 6 nm. Tuy nhiên, phn 0ng t7 phía nông dân còn hn ch. Nm 2002, ch? khong m+t n,a m-c tiêu 5.800 hec-ta tr&ng m% i $2 c hoàn thành. Nhu cu thc t cho vicgii ngân t7 AFD thp h/ n nhiu so v% i k hoch. Ch$/ ng trình này d kin sG kt thúc vàonm 2004 và có th không gii ngân ht khon vay.

M+t thách th0c l% n là vic phát trin các h thng sn xut có tính bn v*ng bao g&m c kh nng qun lý r#i ro. Theo báo cáo, ng$1 i nông dân sKn sàng th, nghim v% i các ging tt, m4t+ tr&ng, và ;c bit là vic tr&ng cà phê trong bóng râm c#a các loi cây n qu có th mangli thu nh4p.

Giá thành sn xu)t cà phê Arabica

Giá thành sn xut cà phê arabica h/ i cao h/ n so v% i cà phê robusta, v% i phn l% n s khác bitlà do l$2 ng lao +ng cn thêm hái cà phê trong mùa thu hoch. Giá thành sn xut c#a khuvc t$ nhân $2 c $% c tính ) tm 510-600 USD/tn mét. Vicofa $% c tính rIng giá thành snxut cà phê arabia, không tính chi phí xây dng ban u hay chi phí tài chính hay =i m% i, làkhong 0.23USD/cân Anh (506 USD/tn). % c tính v giá thành c#a nông tri quc doanh làkhong 0.32 USD/cân Anh (704 USD/tn).

Ch bin cà phê Arabica

S/ ch cà phê Arabica vEn là khó khn h/ n so v% i sy khô robusta. H4u qu c#a vic nhm lEncó th dEn n m+t tC l t=n tht l% n h/ n v giá tr(. Các k3 thu4t ch bin sy khô gn gingnh$ cách áp d-ng cho loi robusta trong ó qu cà phê $2 c sy khô và l+t v9 to ra m+t snph'm có giá tr( thp h/ n cà phê robusta m+t chút. Vic (s/ ch) r,a cà phê có th rt tn kém

và khó qun lý nu không có k3 nng hay c/ s) h tng cn thit. Các ph$/ ng pháp s/ ch th$1 ng / n gin h/ n cách $2 c s, d-ng ) các n$% c khác. Ví d-, cách dùng ) Qung Tr( xemra ging v% i h thng s/ ch m+t phn hay ‘bóc v9 t nhiên’ ‘pulped natural’, trong ó n$% c$2 c dùng phân tách các qu ch$a chín và b$% c u b9 v9. Bóc v9 khô $2 c s, d-ng loi b9 phn th(t, thay vì lên men hoàn toàn. Trong quá trình s/ ch toàn b+, th1 i gian lênmen chính xác là m+t vn l% n trong vic ci thin cht l$2 ng song ) Vit Nam t=ng th1 igian nIm trong các b có v8 ng>n h/ n l$2 ng th1 i gian áp d-ng ) Nam M3. N$% c thi +c hi



56

là m+t vn ;c bit vì theo báo cáo, các máy nghin n$% c cJ trung bình có th thi ra l$2 ngn$% c ô nhiBm t$/ ng $/ ng v% i c m+t th( trn nh9.

Chào bán cà phê Arabica

Cà phê Arabica c#a Vit Nam $2 c bán v% i giá thp h/ n nhiu so v% i nh*ng cà phê giao d(chti NYBOT14. Ban u Vit Nam hy v:ng cà phê arabica c#a mình có th thay th m+t s loicà phê s/ ch ho;c bóc v9 t nhiên có ph'm cp thp h/ n, song m+t s thành viên trong ngànhgiao d(ch này cho bit, vì nh*ng vn cht l$2 ng n+i ti c#a sn ph'm, cà phê arabica c#aVit Nam có th sG ch? có kh nng thay th nh*ng loi cà phê ch$a s/ ch ho;c cà phê t nhiên.

Theo báo cáo có m+t nhà sn xut ti Lâm &ng tr&ng cà phê h*u c/ và xut kh'u vài công-ten-n/ mAi nm v% i m0c lãi khá cao sang Nh4t Bn. Ngoài ra có rt ít các nhà sn xut khác$2 c ch0ng nh4n +c l4p là có cà phê h*u c/ , kinh doanh bình <ng hay có ph$/ ng pháp snxut thân thin v% i môi tr$1 ng sinh thái. M+t liên danh gi*a m+t công ty ch bin cà phê a

quc gia và GTZ ã gi% i thiu ph$/ ng th0c canh tác và ch bin thân thin v% i môi tr$1 ngsinh thái. C@ng có m+t s nhà sn xut khác ;c (nh hoá sn ph'm cà phê c#a mình bIng cácph$/ ng th0c sn xut có cht l$2 ng cao h/ n. Tuy nhiên, t=ng l$2 ng cà phê có cht l$2 ng caovEn còn hn ch.

M+t phn áng k l$2 ng cà phê arabica ) Vit Nam $2 c tiêu th- ) th( tr$1 ng trong n$% c vàcó xu h$% ng tng mnh. min B>c, m+t nhà xut kh'u ;t ti Hà N+i, Thái H+i, xut kh'ut% i gn 90% l$2 ng cà phê arabica và chi phi các vùng tr&ng, trong khi nh*ng khách hàngchâu Âu có m;t ) các vùng phía Nam.

T/NG SN L NG TIM N8NG

Nh*ng công b m% i nht c#a Vicofa v các m-c tiêu sn l$2 ng cho thy Vit Nam ang ram-c tiêu duy trì din tích tr&ng cà phê robusta ) m0c 400.000 tn, và thay th m+t phn dintích cây robusta bIng vic m) r+ng din tích arabica t7 m0c 26.000 hec-ta hin nay. Tuynhiên, có lý do tin t$) ng rIng t=ng din tích cà phê robusta cui cùng vEn sG cao h/ n th nhiu. Các chuyn i thc (a ch? ra rIng vic chuyn sang cà phê arabica rt khó b>t u.

Vi9n cnh trung và dài h(n c#a cà phê Robusta

tm trung và dài hn, chính ph# ã tuyên b sG =n (nh sn l$2 ng cà phê robusta ) m0c 10triu bao (600.000 tn) và sG tng sn l$2 ng cà phê arabica lên m0c 2 triu bao (120.000 tn).M+t s vùng t ã b9 không tr&ng cà phê n*a. Song ) hu ht nh*ng khu vc này, cây cà phêã già cAi, ho;c iu kin nông nghip không thích h2 p, ho;c vic tip c4n ngu&n n$% c khókhn. C@ng có nhiu bIng ch0ng cho thy có nhiu vùng cây cà phê ch? b( ch;t cành ho;c ch;tsát gc ch0 không phi b( loi b9 hoàn toàn, và nh*ng cây này có th âm mm và phát trin

14Cà phê giao d(ch ti NYBOT ch# yu phn ánh m0c giá cà phê arabica mild c#a Trung M3.



57

tr) li. ây là m+t chin l$2 c tt v$2 t qua cu+c kh#ng hong giá hin nay vì có th tr&ng$2 c nh*ng loi cây khác trong khi cây cà phê phát trin tr) li.

Tuy nhiên, gim sn l$2 ng cà phê robusta xung m0c Chính ph# ra trên thc t òi phiphi loi b9 thêm nhiu hec-ta t tr&ng hin ti. Nu gi (nh nng xut tip t-c t m0c ítnht là 2 tn/hec-ta, và t=ng s cây cà phê cho thu hoch theo m+t iu tra nghiên c0u cho bit

tng t7 750 triu lên 900 triu cây. M;c dù vic c>t gim này v lý thuyt là kh thi trong dàihn, hu ht các nhà quan sát cho rIng khó mà thc hin $2 c trong t$/ ng lai gn. Vicofa $% ctính rIng ) hai t?nh tr&ng cà phê l% n nht, mAi t?nh ch? có th t $2 c không quá 10% k hoch c>t gim.

Hin nay không có m+t c/ ch / n gin nào t $2 c m-c tiêu này, ;c bit trong iu kinchính ph# tip t-c hA tr2 ngành cà phê nh$ cho phép gia hn thanh toán n2 . Có lG iu quantr:ng h/ n là m;c dù có nh*ng bIng ch0ng v vic b9 b% t cây cà phê trong nm 2001 và 2002thì ch>c ch>n rIng nh*ng ng$1 i nông dân tr$% c ây vEn gi* cây cà phê khi giá xung cc thpsG khó lòng b9 cây cà phê vào th1 i im hin ti (tháng 3/2004) khi giá cà phê ã lên n

khong trên 700 USD/t

n. Do nh

*ng ng

$1 i s

n xu

t kém hi

u qu

h/

n có th

ã là nh*

ngng$1 i u tiên rút kh9i ngành, nh*ng báo cáo hin này cho bit s nông dân còn li ã bitcách ti $u hoá vic s, d-ng u vào và qun lý trang tri c#a mình hiu qu h/ n. H: c@ng có# hiu bit i phó v% i m+t 2 t gim giá m% i tt h/ n ho;c c$J ng li nh*ng khuynkhích ng7ng sn xut.

Vi9n cnh trung và dài h(n c#a cà phê arabica

Các s liu t7 các nghiên c0u cá nhân v ngành cho thy m-c tiêu ) tm trung hn t% i nm2010 c#a Chính ph# là t din tích tr&ng là 100.000 hec-ta v% i sn l$2 ng hàng nm trên 2triu tn (120.000 bao). Nh*ng kt qu này ch>c ch>n sG thp h/ n áng k nu nh$ vEn duy trìtc + tr&ng thêm hin nay. Din tích tr&ng hin nay $2 c $% c tính là 26.500 hec-ta v% i m0ctng rt ch4m. Sn l$2 ng c#a nm cà phê 2003/04 là khong 270.000 bao (16.000 tn). Rt ítchuyên gia có hy v:ng sn l$2 ng loi cà phê này có th tng h/ n m0c 20-30% ) tm trunghn.

CÁC VN V CH BIN VÀ CHT L NG

Các v)n . v. ch)t l ng t(i nông tr(i

Quá trình thu hoch và sau thu hoch th$1 ng $2 c mô t là nh*ng th1 i im ct yu trong quátrình qun lý cht l$2 ng. Nu không có c/ s) h tng h2 p lý ti trang tri thì sG rt khó duy trìcht l$2 ng cao m;c dù quá trình tr&ng tr:t ã $2 c chm sóc k3 l$J ng. nhiu vùng victhiu các thit b( sy là m+t hn ch ngn tr) vic ci thin tiêu chu'n cht l$2 ng cà phê VitNam.

Hu ht nông dân thu hoch và t sy ht cà phê c#a mình và sau ó bán li cho nh*ng ng$1 ithu mua và các i lý mua cà phê ho;c t giao cho nh*ng nhà máy ch bin. Trong mùa thu



58

hoch nu tr1 i 'm $% t, kh nng ph/ i khô t nhiên b( hn ch, do ó nông dân bu+c phi mangcà phê c#a mình t% i sy khô bIng máy ) m+t c/ s) ch bin nào ó v% i chi phí cao ho;c phigánh ch(u h4u qu là cht l$2 ng gim sút do iu kin sau thu hoch quá 'm. Rt ít ng$1 inông dân có th tip c4n v% i ph$/ ng pháp sy khô tn kém nht song c@ng áng tin c4y nht -sy khô bIng máy. Nh*ng máy sy $2 c hA tr2 bIng nng l$2 ng m;t tr1 i th$1 ng tit kim chiphí và phù h2 p v% i môi tr$1 ng ã $2 c th, nghim ) m+t vài n$% c song ch$a $2 c $a vào

Vit Nam có lG là do ) m+t s vùng c#a t n$% c th1 i tit v- thu hoch th$1 ng quá âm u.

Ngoài vn th1 i tit gây nh h$) ng n kh nng sy khô cà phê còn t&n ti hai vn khác.Th0 nht, nhiu nông dân không # chA ph/ i cà phê. Th0 hai, trong khi nhiu ng$1 i ãdùng bt nha, ván m9ng, sân xi mng hay chiu ph/ i thì nh*ng ng$1 i khác ch? ri ht càphê lên nn t trng, do v4y ã làm cà phê mt mùi, b( lEn tp cht hay cht l$2 ng gim sút.

Bên cnh vic mc và lên men th$1 ng có nh h$) ng xu n cht l$2 ng ht, trong nh*ngtình hung xu nht, các mm nm gây bnh ;c bit +c hi nh$ Ochratoxin (OTA) có th phát trin. T= ch0c L$/ ng Nông c#a Liên H2 p quc (FAO) ã thit k m+t Ch$/ ng trình H2 p

tác K3

thu4t

giáo d-c ng

$1 i nông dân v

OTA và giúp áp d

-ng nh

*ng bi

n pháp

gimnguy c/ xut hin loi nm này. Nh*ng tài liu c#a FAO ch? ra rIng hình nh v cht l$2 ng cà

phê c#a Vit Nam có vn vì OTA. Nm này ã khin nhiu lô hàng b( t7 chi ) cng n.Tài liu tóm t>t d án l$u ý rIng “có nhiu vn v cht l$2 ng cà phê Vit Nam và vicnhiBm bnh OTA xut phát t7 các ph$/ ng pháp thu hoch, ch bin, sy khô, bo qun, v4nti và m bo cht l$2 ng quá t&i’.

Ch bin bên ngoài nông tr(i

Các trm thu mua rt ph= bin ) nh*ng vùng tr&ng cà phê và th$1 ng là n/ i tip nh4n cà phê t7 hu ht nông dân. Nhiu nông dân giao cà phê ã l+t v9. M+t s giao cà phê ) dng nguyên v9 (parchment) ho;c ht cà phê khô. M+t s ít giao cà phê t$/ i ;c bit là khi iu kin th1 i tit'm $% t òi h9i phi sy bIng máy. Các trm thu mua t4p trung cà phê thành khi l$2 ng l% n vàtin hành phân loi c/ bn, th$1 ng thành Loi 1 và Loi 2. Sau ó cà phê $2 c ch bin thêm) các nhà máy cà phê n/ i tin hành làm sch, phân loi và ánh bóng thêm theo quy cách c- th c#a t7ng ng$1 i mua. Các nhà máy cà phê - rt nhiu trong s ó thu+c s) h*u nhà n$% c -v4n chuyn cà phê ã qua ch bin t% i các kho hàng l$u kho ho;c t% i m+t trong hai cngxut kh'u cà phê chính: Hi Phòng ) min B>c và thành ph H& Chí Minh ) min Nam.

u t$ trong và ngoài n$% c ã giúp ci thin áng k cht l$2 ng thit b( ) các c/ s) ch binvà nh1 v4y tng kh nng ch bin cà phê hiu qu h/ n v% i cht l$2 ng tt h/ n. Nh*ng nm

gn ây nhiêu công ngh n$% c ngòai ã $2 c du nh4p, ci tin và sau ó ph= bin b) i các nhàsn xut n+i (a.

Các ng l% c ci thin ch)t l ng

Sau khi cht l$2 ng suy gim do 2 t s-t giá nm 2001-02, các cu+c ph9ng vn v% i m+t s nhàkinh doanh cho thy tình hình ang $2 c ci thin vì giá ã ph-c h&i phn nào t7 nm 2003.L$2 ng ht cà phê en h9ng và vJ ã gim xung d$% i 5% và tp cht c@ng không còn là m+t



59

vn l% n nh$ tr$% c. +ng lc giá c xem ra có tác +ng rõ ràng t% i cht l$2 ng. Nh*ng tinb+ gn ây $2 c xác nh4n b) i các s liu c#a các công ty qun lý cht l$2 ng. Tuy nhiên, xuh$% ng u t$ c#a ng$1 i nông dân vào các thit b( ly ht và ch bin c/ bn ã b( hn ch rtnhiu do vic s-t giá cui th4p kC 90 và xu h$% ng này vEn ch$a có du hiu ph-c h&i. Các nhàkinh doanh quc t ang tng c$1 ng thit l4p c/ s) c#a mình ) các vùng tr&ng cà phê ) nôngthôn. Cùng v% i vic các công ty và nhà kinh doanh trong n$% c có hiu bit ngày càng tinh t,

thc t này ã khin cho vic ánh giá cht l$2 ng tr) nên nhanh chóng và dEn n vic tr tincho vic phân loi cht l$2 ng ti im thu mua.

M+t s ng$1 i nông dân có th $2 c tr tr$% c - th$1 ng là 5-7 ngày tr$% c khi bán- có th thanh toán các chi phí thu hoch. Song iu này ch? có $2 c v% i nh*ng ng$1 i ã có quan h lâu dài v% i nh*ng ng$1 i môi gi% i trung gian. Trong các ph9ng vn không chính th0c, các nhàkinh doanh nh9 tit l+ rIng l2 i nhu4n biên c#a h: t m0c 200 VND/kg hay 13USD/tn.

Có nhiu quan im khác nhau v tm quan tr:ng c#a cht l$2 ng cà phê ti Vit Nam. M+tbên cho rIng vic không ng7ng nâng cao cht l$2 ng t=ng th có th tng kh nng cnh tranh

c#a Vi

t Nam và ch

>c ch

>n s

G '

y giá lên. Theo ICO, gim l

$2 ng cà phê có ch

t l$2

ng thpnht sG ci thin giá và c@ng tng nhu cu c#a khách hàng khi cht l$2 ng tng lên. M+t phía

quan im khác - $2 c m+t s công ty kinh doanh và ch bin l% n #ng h+ - lý lu4n rIng hinnay có nhu cu rt cao i v% i nh*ng ch#ng loi cà phê có cht l$2 ng thp h/ n hin ang$2 c sn xut. H: cho rIng tng các tiêu chu'n t=ng th có th làm gim s l$2 ng bán chonh*ng ng$1 i có nhu cu mua cà phê có cht l$2 ng thp h/ n. M+t s ng$1 i mua rõ ràng coi chiphí là yu t quan tr:ng h/ n cht l$2 ng trong quyt (nh mua cà phê c#a Vit Nam. Nh*ngng$1 i này ã $a ra nh*ng yêu cu cht l$2 ng rt c- th và $2 c bit sG không sKn sàng tr thêm nhiu tin nu nh$ cht l$2 ng cà phê $2 c ci thin. Các báo cáo cho bit ) m+t s vùng, cà phê loi kém h/ n $2 c tr+n vào nh*ng lô hàng có cht l$2 ng cao chúng áp 0ngnhu cu ph= bin mun mua cà phê Loi 2 khi t=ng l$2 ng ht b( en và vJ ã $2 c gimxung 3%, t0c là trên Loi 2.

Phân lo(i và tiêu chu*n ch)t l ng

Cà phê robusta c#a Vit Nam th$1 ng $2 c bit t% i là cà phê Loi 2, v% i 5% ht en và vJ , + 'm 13%. S liu t7 các công ty qun lý cht l$2 ng l% n nht cho thy khong 65% sn l$2 ngc n$% c thu+c loi này. Tiêu chu'n c- th này có m+t lot nh*ng khim khuyt có th $2 cloi b9 bIng các h thng phân loi khác, song nó ã $2 c chp nh4n r+ng rãi làm tiêu chu'nph= bin trong nhiu nm.

Các tiêu chu'n truyn thng c#a Vit Nam v s ht en và vJ $2 c chính th0c thay th tháng9/2002 khi B+ Nông nghip và PTNT $a ra m+t gii pháp nhIm ci thin và =n (nh chtl$2 ng v% i các m0c phân loi m% i da trên tiêu chu'n quc t. Tiêu chu'n TCVN 4193 xác(nh nh*ng khim khuyt có th có, $a ra m+t h thng tính im cho mAi khim khuyt, và ra gi% i hn là 150 khim khuyt. TCVN 4193 c@ng xác (nh các quy chu'n tham chiu và 5m0c phân loi v% i nh*ng h$% ng dEn rõ ràng v khim khuyt và phân loi.



60

Bin pháp m% i này c#a chính ph# nhIm giúp ngành hot +ng v% i m+t quy chu'n nn cao h/ nvà m+t h thng phân loi $2 c quc t công nh4n. M;c dù tiêu chu'n này còn ch$a có phnNgh( quyt ICO s 407 v tiêu chu'n, nó là m+t b$% c tip l% n theo h$% ng ó. Tuy nhiên, ch# t(ch Vicofa $% c tính rIng vic d7ng ngay l4p t0c các lô hàng có ph'm cp kém có th làmgim doanh thu khong 150 triu USD cho Vit Nam. Nh*ng báo cáo tr$% c ó l$u ý rIng cóth sG không có ngay $2 c các thit b( phân loi hin i. iu này ã thay =i và hin ã có

# nng lc ánh giá tt h/ n nh$ng nu nh$ không có nhu cu th( tr$1 ng ho;c quy (nhc#a chính ph#, sG rt khó 'y tiêu chu'n gc hin nay lên cao h/ n.

Rt nhiu, song không phi tt c nh*ng ng$1 i mua quc t bày t9 s thiu quan tâm n cáctiêu chu'n m% i này. i v% i hu ht l$2 ng cà phê xut kh'u, các tiêu chu'n, quy cách $2 cquyt (nh b) i yêu cu c#a ng$1 i mua n$% c ngoài và nh*ng tiêu chu'n c#a h: th$1 ng rt khácnhau. Hu ht cho rIng các tiêu chu'n m% i c#a Vit Nam không phù h2 p v% i nhu cu kinhdoanh c#a h: và sG làm tng chi phí c#a h:.

Rt nhiu trong s nh*ng ng$1 i mua này thích các tiêu chu'n, quy cách thp h/ n m0c m% i và

ít tn kém h

/ n vì h

:có th

tip t

-c ti

n hành ch

bin, k

c

lu+c cà phê

loi b

9nh*

ng mùiv( không tt c#a cà phê kém cht l$2 ng. Báo cáo cho bit nh*ng công ty ch bin c#a M3 thích loi tiêu chu'n thp nht trong khi nh*ng ng$1 i mua t7 Nam Âu ;c bit có xu h$% ngmua hàng có cht l$2 ng cao h/ n m+t chút và mua hu ht l$2 ng cà phê robusta ã r,a ho;cr,a qua vn rt hn ch.

C/ quan hàng u Vit Nam v kim tra và ch0ng nh4n cht l$2 ng, CaféControl l$u ý rIngtp cht là lAi th$1 ng thy nht ) cà phê Vit Nam và tin t$) ng rIng tiêu chu'n m% i có th giúp vic phân loi rõ ràng h/ n.

Nh*ng thông tin minh bch nht có $2 c xây dng tiêu chu'n xut kh'u xut phát t7 nh*ng kt qu phân loi ) th( tr$1 ng giao d(ch (terminal market), th( tr$1 ng này xp loi t7nglô hàng sG u thu xem nó có tuân th# các tiêu chu'n giao hàng c#a th( tr$1 ng hay không.Gi*a th1 i gian t7 1995 t% i 2003, tC l $2 c chp nh4n - không $2 c chp nh4n (pass/fail) chothy có m+t s ci thin y n t$2 ng trong s các lô hàng cà phê Vit Nam $2 c chp nh4nem ra u thu. M+t phn l% n là nh1 vào thay =i nm 1999 v tiêu chu'n phân loi, chophép nh*ng loi cà phê ph'm cp thp h/ n c@ng $2 c chp nh4n. Tuy nhiên, m;c dù ã xemxét n thay =i này, nh*ng kt qu này vEn cho thy có m+t chiu h$% ng ci thin khá rõràng.

Nh*ng biu hin khác cho thy có s ci thin là tC l t7 chi h2 p &ng ) trong n$% c.

CaféControl báo cáo trong hai nm gn ây l$2 ng cà phê h: t7 chi và cn tái ch ã gimmnh. Hin nay có h/ n m+t ch-c nhà ch0ng nh4n cht l$2 ng ) Vit Nam. Song theo báo cáo,CaféControl vEn tin hành kim tra trên 2/3 t=ng l$2 ng xut kh'u và t% i nay vEn là c/ quanhàng u trong l F nh vc này. Nh*ng khó khn, nh$ ã nêu ) trên, tr) nên nhiu h/ n trongnh*ng giai on th1 i tit 'm $% t kéo dài. Nh*ng lAi ph= bin nht trong các tr$1 ng h2 p ó là:có phenol, lEn t, ám khói (do sy không úng cách) và b( lên men.



61

Nh*ng tiêu chu'n khác ngoài cht l$2 ng ang xut hin ngày càng nhiu i v% i các nhà snxut Vit Nam. Các ph$/ ng pháp sn xut bn v*ng không ch? em li l2 i ích dài hn chong$1 i sn xut Vit nam mà còn m bo cho ng$1 i mua v nh*ng t4p quán nông nghip lànhmnh ang là mi quan tâm cp thit. M+t trong nh*ng công ty ch bin cà phê l% n nht th gi% i - m+t khách hàng chính c#a cà phê Vit Nam - gn ây ã l$u ý rIng sG có thêm nh*ngyêu cu v vic truy xut ngu&n gc sn ph'm và ph$/ ng th0c sn xut bn v*ng.

TH TR NG TRONG N" C

M;c dù rõ ràng có nhiu quan ngi v cht l$2 ng cà phê Vit Nam song nhu cu i v% i snph'm này vEn rt l% n và không có hàng th7a. Nhu cu ti Vit Nam c@ng tng mnh, trong khimùi v( trung hoà và không lEn mùi khác (không có các mùi v( không t nhiên ho;c các lAiliên quan) ã khin cà phê Vit Nam $2 c $a chu+ng b) i m+t s công ty ch bin cà phê quct khi ch:n cà phê robusta.

M;c dù Vit Nam, ging các n$% c láng ging, có th( tr$1 ng truyn thng i v% i chè, l$2 ng

tiêu th- cà phê trong n$% c ã tng mnh trong nhiu th1 i kD. Có nhiu $% c tính cho rIng th( tr$1 ng trong n$% c nIm trong khong 35-40.000 tn. M+t s nghiên c0u gn ây ch? ra rIng th( tr$1 ng này có th tiêu th- t% i 70.000 tn, v% i m+t phn t$/ ng i l% n nh*ng giao d(ch quy mônh9 trong n$% c không $2 c $a vào s liu chính th0c15. M+t $% c tính th4n tr:ng v m0c tiêuth- bình quân u ng$1 i trong n$% c da trên nh*ng s liu chính th0c cho thy con s này làkhong 500 gram/ng$1 i, trong khi nh*ng $% c tính lc quan h/ n lên t% i 875 gram/ng$1 i. M;cdù m0c tiêu th- trong tm này là rt thp so v% i tiêu chu'n c#a nh*ng n$% c khách hàng vàthp h/ n m+t s nhà sn xut cà phê l% n khác nh$ Brazil và Colombia, nó ngang tm v% i cácn$% c tr&ng cà phê trong khu vc nh$ Thái Lan và Philippines và cao h/ n m+t s nhà sn xutkhác có cùng thu nh4p bình quân u ng$1 i nh$ n + và Indonesia. Hu ht cà phê $2 ctiêu th- là cà phê ã $2 c rang xay ch0 không phi cà phê hoà tan, và xu h$% ng ung cà phê

ngoài hàng c@ng ang tng lên16

. Cn phi l$u ý rIng không ging th( tr$1 ng trong n$% c c#aa s các n$% c tr&ng cà phê, Vit Nam gi* li m+t phn trong l$2 ng cà phê tt nht c#a mình tiêu th- trong n$% c.

Cà phê hoà tan

Nhiu n$% c trên th gi% i s, d-ng cà phê Vit Nam làm nguyên liu thô ch bin nh*ng snph'm cà phê c#a h:. Nh$ng trong hai nm gn ây hai c/ s) ch bin cà phê hoà tan trongn$% c ã b>t u hot +ng. M+t là Xí nghip Cà phê Biên Hoà, là m+t b+ ph4n c#a công tynhà n$% c Vinacafe. Công ty còn li là chi nhánh c#a Nestlé Thái Lan. Ít nht c@ng có m+t

doanh nghip nhà n$% c xem xét nghiêm túc kh nng sn xut cà phê l9ng d$% i dng óng lonung m+t ln, m+t kiu rt ph= bin ) th( tr$1 ng Nh4t Bn. M+t s cà phê có ph'm cp thph/ n c@ng $2 c s, d-ng vào tiêu th- n+i (a, ;c bit là sn xut cà phê hoà tan. Tuy v4y,l$2 ng cà phê hoà tan tiêu th- trong n$% c vEn còn t$/ ng i thp. Cà phê hoà tan theo $% c tính

15M+t phn thông tin v th( tr$1 ng trong n$% c là t7 các nghiên c0u cá nhân do Công ty TNHH Vit Thái International tin

hành, $2 c công b ti H+i ngh( Cà phê GTZ/Vicofa ) Hà N+ii, tháng 3/2003.16 M+t trong nh*ng h thng cà phê cho bit ã t $2 c m0c tng tr$) ng 90% trong l F nh vc này gi*a 2000 và 2002.



62

chim ch$a n 10% t=ng l$2 ng tiêu th- n+i (a song tc + tng li lên n 40%/nm. Nestlégia nh4p th( tr$1 ng nm 1997 v% i sn ph'm Nescafe và chim th( phn khong 60%. Snph'm cà phê hoà tan c#a Vinacafe chim phn th( tr$1 ng nh9 m;c dù có ting v cht l$2 ng.

Nhp kh*u cà phê cho th& tr ng trong n$ c

Vit Nam nh4p kh'u c cà phê xanh và cà phê ã rang. Cà phê arabica $2 c nh4p kh'u t7 Indonesia và nh*ng n/ i khác b= sung khi l$2 ng cà phê trong n$% c không # và gópphn =n (nh các ch#ng loi trong n$% c. Thu nh4p kh'u là 5%, song nh*ng nhà máy ch bincà phê trong n$% c không coi ây là vn l% n do m0c thu này t$/ ng i thp và l$2 ng càphê arabica nh4p kh'u khá nh9. M+t trong nh*ng kênh chính tiêu th- cà phê arabica c#a VitNam là th( tr$1 ng trong n$% c.

M;c dù thu nh4p kh'u i v% i thành ph'm cao h/ n nhiu so v% i thu áp dung cho cà phêxanh, m+t rà soát s/ b+ v s có m;t c#a các sn ph'm này ) các siêu th( cho thy có m+t lotnh*ng nhãn hiu quc t cao cp nh$ các sn ph'm nh4p kh'u t7 Pháp, Italy, 0c, Singapore

và th4m chí c nh*ng sn ph'm ngu&n gc duy nht t7 các n$% c nh$ Colombia và Ethiopia.

Nhãn hiu và :c &nh hoá sn ph*m

Th( tr$1 ng trong n$% c phn nào b( khng ch b) i nh*ng nhãn hiu trong n$% c ã $2 c khá $uchu+ng trong vài nm qua. Loi có m;t r+ng kh>p nht là m+t nhãn hiu cà phê $2 c a dnghoá t7 các quán cà phê và cà phê nguyên ht sang các sn ph'm cà phê óng gói và dán nhãnc@ng nh$ sang hot +ng i lý m$2 n danh. Các quán cà phê và sn ph'm cà phê TrungNguyên ã tr) thành nhãn cà phê dB thy nht ) Vit Nam. Công ty này m) quán cà phê utiên c#a mình nm 1998 và t% i nay tên và s hin din c#a nó ã có ) kh>p c n$% c. M+t công

ty th0 hai c@ng ang phát trin nhanh chóng là Cà phê Tây Nguyên, nay ã xut hin nhiuh/ n ) các ô th( l% n.

Giá cà phê trong n$ c và giá bán l;

u nm 2004 ng$1 i nông dân thu $2 c khong 13-15 triu VND (900-1000 USD) cho m+ttn cà phê arabia, và 9.6 triu &ng (615 USD) cho mAi tn cà phê robusta. Giá bán l8 cà phêcht l$2 ng cao trung bình là 8500 VND (0.65 USD)/100 gram. Cà phê loi th$1 ng $2 c bánv% i giá khong 10-12.000 &ng (0.65-0.78 USD) cho 200 gram.

3.9. Th& tr ng xu)t kh*u và kh n3ng c(nh tranh c#a Vit Nam

Hin nay Vit Nam xut kh'u cà phê sang trên 50 n$% c. Bng 3.4 phân tích 10 th( tr$1 ngchính c#a Vit Nam. M3 và 0c là nh*ng bn hàng ch# cht. M;c dù Tây Âu là th( tr$1 ng l% nnht, nhu cu ) nh*ng th( tr$1 ng m% i m) nh$ Ba Lan và Hungary ang tng lên. châu Á,Nh4t Bn là khách hàng quan tr:ng nht, tip theo ó là Hàn Quc. Tuy v4y nhu cu t7 cácn$% c tr&ng cà phê khác c@ng áng chú ý, ;c bit là sn xut cà phê hoà tan và tái xut.Australia c@ng là m+t khách hàng áng l$u tâm.



63

Bng 3.4 10 th trng ln nht ca cà phê Vit Nam vào thi im xut khu nhiu nht

Nh ng ng c nh p kh u cà phê Vi t Nam (2001-2002)

Nc

Kh i l ng

(mt)

Giá trung bình

(US$/mt)

T l trong

t ng XK (%)

T l c a Vi t Nam trong t ng cà phê nh p t các ngu n

** c 112,739 363 15.8 13.6

M* 89,288 355 12.5 14.8

Tây Ban Nha 59,777 352 8.4 30.1

Italy 56,263 375 7.9 14.4

B 51,170 375 7.2

Ba Lan 47,500 376 6.7 32

Pháp 33,956 361 4.8 19.6

Nht Bn* 29,517 419 4.1 7.1

Hàn Quc 26,162 364 3.7 39.4

Anh 25,799 338 3.6 31.1

Ngun: Tính toán ca tác gi da trên s liu do F.O. Licht và ICO cung cp

* tr$% c khi iu ch?nh v bin +ng t&n kho

**TC l trong t=ng nh4p kh'u t7 các ngu&n da vào s liu nh4p kh'u nm 2001. Nh*ng n$% c có s liu nh4p

kh'u cho c nm 2002 cho thy th( phn c#a Vit Nam gim xung khi cà phê Brazil có nhiu h/ n và xut kh'u

t7 Vit Nam gim.

Cnh tranh xu t kh'u và kh nng thay th lEn nhau

các th( tr$1 ng xut kh'u, Vit Nam phi i m;t v% i cnh tranh ) trên hai khía cnh n+i ti

c#a ngành giao d(ch cà phê robusta. Th0 nht, ây là sn ph'm mang có ;c tính chung cao

h/ n cà phê arabica ã s/ ch, và do v4y m+t n$% c xut x0 nào c@ng có th dB dàng b( thay th

b) i m+t n$% c khác khi quy ch $u ãi xut x0 không còn hay cà phê n$% c ó quá >t.

Hai là, cà phê robusta ch(u s cnh tranh v% i các cà phê khác ) hai ph$/ ng din. Vào nh*ng

th1 i k D s khác bit gi*a giá arabica ã s/ ch và robusta tng cao, nh*ng công ty ch bin sG

tìm cách hn ch s, d-ng cà phê arabica ã s/ ch và tng l$2 ng robusta s, d-ng càng nhiu

càng tt. Loi hình cnh tranh th0 hai là khi giá cà phê arabica gim t$/ ng i so v% i giá cà

phê arabica s/ ch và cà phê robusta, các c/ s) ch bin sG có xu h$% ng h c m0c cà phê

arabica s/ ch và robusta s, d-ng nhiu cà phê arabica t nhiên h/ n. TC l thay th sG thay

=i theo s) thích, th( hiu c#a t7ng vùng (a lý. Biu & 3.4 ch? ra tác +ng này ) 0c, n/ i màvic s, d-ng nhiu cà phê robusta và m+t s arabica s/ ch ph'm cp cao ã phi nh$1 ng chA

cho vic s, d-ng arabica t7 Brazil và các loi r8 tin khác.



64

Biu 3.4 Thay 4i ngun nhp kh*u c#a 1 c t< n3m 2000 n 2002

0 .0 0 %

5 .0 0 %

1 0 .0 0 %

1 5 .0 0 %

2 0 .0 0 %

2 5 .0 0 %

3 0 .0 0 %

3 5 .0 0 %

C O L O M B IA N M IL D S

O the r M ild s

N A T UR A L S

R O B U S T A S

2 00 0

2 00 2

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi da trên s liu ICO

iu này ã có nh*ng h qu rõ ràng. Nó xác (nh cà phê robusta là m+t th( tr$1 ng do giá tác

+ng (price-driven). Phn l% n các c/ s) ch bin mong mun có m+t ph'm cp tiêu chu'n cóth dB dàng nh4n bit, và sG tìm mua loi này t7 nhà sn xut có chi phí thp nht. Tuy nhiên,

tiêu chu'n này phi nht quán và nó khin cho m+t s khách hàng xut rIng kh nng cnhtrnh c#a Vit Nam sG $2 c nâng cao tt nht bIng cách ci thin s nht quán, ch0 khôngphi tng tiêu chu'n gc cao h/ n m0c khách hàng yêu cu.

Khi l ng và giá tr& xu)t kh*u

Biu & 3.5 biu th( t=ng khi l$2 ng và giá tr( xut kh'u và cho thy m;c dù doanh thu xutkh'u (biu th( bIng $1 ng k 8) t m0c ?nh im nm 1998, khi l$2 ng xut kh'u tip t-c

tng t% i t4n nm 2001. Doanh thu c4n biên ã b( âm t7 nm 1998.



65

Biu 3.5 Khi l ng và giá tr& xu)t kh*u c#a cà phê Vit Nam

0

100,000

200,000

300,000

400,000

500,000

600,000

700,000

800,000

900,000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

E x p o r t s ( T o n s )

0

100,000,000

200,000,000

300,000,000

400,000,000

500,000,000

600,000,000

700,000,000

E x p o r t R e v e n u e ( U S $ )

Export (ton) Value (USD)

Ngu&n: Tính toán c#a tác gi da trên s liu c#a ICO

Biu & 3.6 cho bit tc + tng tr$) ng xut kh'u cà phê trên th( tr$1 ng th gi% i c#a các nhà

xut kh'u chính. Th( phn xut kh'u c#a cà phê Vit Nam ã tng liên t-c trong gn nh$ toànb+ 12 nm i v% i nh*ng nhà xut kh'u chính. Th4m chí ngay c khi tính phn cà phê hoà tan

xut kh'u t7 các n$% c cnh tranh, Vit Nam vEn chim t% i 40% t=ng l$2 ng cà phê robustaxut kh'u nm 2001 và hin nay chim t7 35-49%.



66

Biu 3.6 Th& phn c#a Vit Nam trong t4ng l ng cà phê robusta xu)t kh*u trên th gi$ i so sánh v$ i nh ng nhà sn xu)t l$ n khác

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Brazil Uganda Cote d'Ivoie Vietnam Indonesia


Th( phn xut kh'u c#a Vit Nam tng lên ã làm gim th( phn c#a các nhà xut kh'u cà phê

robusta truyn thng (xem biu & 3.6). Vit Nam ã tng xut l$2 ng xut kh'u &ng th1 isang các th( tr$1 ng tiêu th- chính ) nh*ng n$% c phát trin c@ng nh$ ang phát trin (xem biu

& 3.7).

Tuy nhiên, trong nm 2002 (nm gn nht có # d* liu), rõ ràng các nhà sn xut cà phê

robusta khác c@ng ã t4n d-ng $2 c vic Vit Nam gim xut kh'u. Có lG biu hin rõ ràng

nht v vic chuyn sang nh*ng nhà sn xut khác là tr$1 ng h2 p th( tr$1 ng M3, n/ i nh4p kh'ucà phê robusta c#a Brazil ($2 c g:i là conillon) ã v$2 t qua l$2 ng nh4p kh'u t7 Vit Nam

(xem bng 3.5). Nm 2003 th( phn cà phê robusta trong t=ng nh4p kh'u c#a M3 gim xung

do cà phê arabica t nhiên c#a Brazil có nhiu h/ n. Vic này c@ng phn nào là do conillon

$2 c thu hoch và xut kh'u sau khi Vit Nam ã ht mùa. Song c@ng do vic Brazil tngxut kh'u robusta nh$ ã nói ) trên.



67

Biu 3.7 Xu h$ ng xu)t kh*u cà phê xanh c#a Vit Nam sang các th& tr ng chính


Vic Brazil tng th( phn có th $2 c coi là m+t s chuyn d(ch lâu dài v +ng lc th( tr$1 ngcà phê robusta. iu này tr) nên trm tr:ng h/ n b) i nh*ng v4n +ng c#a th( tr$1 ng trong

n$% c ) Brazil, n/ i vic chuyn sang dùng hay t7 b9 robusta có th là th$1 ng xuyên xy ra17,

c@ng ging nh$ sn xut v4y. Do nh h$) ng c#a nh*ng sn ph'm thay th này, tác +ng quat7ng nm i v% i quy mô th( tr$1 ng dành cho cà phê robusta c#a Vit Nam có th là rt khác

nhau.

17 L$2 ng tiêu th- n+i (a ti Brazil tng áng k và các nhà ch bin Brazil c@ng chuyn sang dùng nhiu cà phê robusta h/ n(Lewin, Giovannucci, and Varangis 2004). Hip h+i các nhà ch bin Brazil (AIBC) ra m+t k hoch tham

v:ng v% i m-c tiêu tng l$2 ng tiêu th- trong n$% c thêm 3 triu bao n*a trong vòng vài nm t% i. Nu thành công,

l$2 ng cà phê robusta dành cho xut kh'u sG gim 1.2 triu bao. Do v4y, xem ra Brazil sG có kh nng duy trì

$2 c m0c xut kh'u robusta t$/ ng i cao hin nay và tip t-c gây áp lc cnh tranh v% i Vit Nam.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

' 0 0 0 ' s

o f 6 0 k g b

a g s

U.S.A. Spain Japan Korea, Rep. of Germany



68

Bng 3.5 Lng nhp khu cà phê robusta ca M t Brazil và Vit Nam

L ng cà phê robusta nh p kh u c a M (2001-2003)

2001 2002 2003

Brazil 299 1,840 1,379

Vietnam 2,897 1,889 1,819

Ngun: F O Licht; tính toán ca tác gi da trên s liu xut khu ca Cecafe

Trên các th( tr$1 ng châu Âu truyn thng, các n$% c b( thit hi nhiu nht t7 vic tng snl$2 ng c#a Vit Nam là các n$% c thu+c T= ch0c xut kh'u Cà phê châu Phi OrganizaciónAfricaine et Malgache du Cafe (OAMCAF), ;c bit là Cameroon và Madagascar. Ví d-, ) Tây Ban Nha và Italia, l$2 ng tng nh4p kh'u t7 Vit Nam c@ng chính bIng l$2 ng cà phêrobusta nh4p kh'u tng thêm nói chung, m;c dù l$2 ng nh4p kh'u t7 Uganda gim áng k.iu này ;c bit gây khó khn cho Uganda vì m+t s loi cà phê cao cp mà Vit Nam xutkh'u ang thay th trc tip nh*ng loi cà phê có giá tr( cao t7 Uganda, nh*ng sn ph'm vn

ã chim l F nh th( tr$1 ng này t7 tr$% c t% i nay. Pháp, l$2 ng cà phê nh4p kh'u thêm t7 VitNam ã thay th gn ht nh*ng ngu&n cà phê robusta khác, ;c bit là các n$% c OAMCAF b( mt nhiu th( phn. Riêng nm 2002, Vit Nam vEn duy trì $2 c l$2 ng xut kh'u l% n c#amình sang khu vc này, và l$2 ng cà phê xut kh'u t7 Brazil tip t-c chim th( tr$1 ng c#a cácn$% c OAMCAF, do v4y, th( phn c#a các n$% c này tip t-c suy gim.

B>c Âu, l$2 ng tiêu th- cà phê robusta tng lên, cho phép Vit Nam tng xut kh'u sang khuvc này thêm khong 2 triu bao và tng th( phn c#a mình t7 9% nm 1992 lên 50% nm2001. Cà phê Vit Nam phn nào ã b( thay th b) i cà phê robusta Brazil nm 2002 khi snl$2 ng xut kh'u c#a Vit Nam gim. các th( tr$1 ng B>c Âu, xut kh'u c#a các n$% cOAMCAF gim khong 1 triu bao trong nm 2001. L$2 ng cà phê robusta xut kh'u c#a Vit

Nam tng m+t cách n t$2 ng c v s l$2 ng lEn th( phn.

ông Âu và ViBn ông, tình hình có v8 khác. Ví d-, ) Hàn Quc, l$2 ng nh4p kh'u thêm t7 Vit Nam c@ng gn nh$ chính bIng l$2 ng tng trong t=ng nh4p kh'u, và ây là m+t ví d- inhình v vic cà phê robusta giá r8 sKn có ã giúp nh*ng n$% c vn có truyn thng ung chèm) r+ng tiêu th- - th$1 ng là tiêu th- cà phê hoà tan vì dB s, d-ng - nh$ th nào. Th( phn càphê robusta ) Hàn Quc ã tng t7 30% u nh*ng nm 90 lên gn 60% nm 2001.



69

Biu 3.8 Nhp kh*u c#a Hàn Quc: 1991 t$ i 2002

600

700

800

900

1,000

1,100

1,200

1,300

1,400

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

' 0 0 0 ' s o

f B a

30.0%

35.0%

40.0%

45.0%

50.0%

55.0%

60.0%

%

S h a r e o o

f I m

p o

I m po rt s F r om P r oduc i ng Count r ies R obus t a S har e o f Im po rt s

Ngu&n: tính toán c#a tác gi da trên thông tin c#a ICO và F O Licht

S liu t7 nh*ng th( tr$1 ng m% i n=i nh$ Ba Lan và Hungary c@ng cho thy nh*ng xu h$% ngc/ bn t$/ ng t. Nh4p kh'u t7 Vit Nam tng áng k ) Hungary nm 1999 và thay th m+tphn cà phê Uganda và cà phê arabica s/ ch hng hai. Vit Nam duy trì $2 c hu nh$ toànb+ l$2 ng xut kh'u sang th( tr$1 ng này nm 2002.

Sn l ng và kh n3ng c(nh tranh

Do vic tính toán l2 i nhu4n t7 hot +ng tr&ng cà phê c#a m+t s l% n các n$% c tr&ng cà phêrobusta g;p nhiu khó khn, tín hiu tt nht v kh nng cnh tranh t$/ ng i là s thay =iv sn l$2 ng vì nó không ch? th hin kh nng cnh tranh v giá thành mà còn cho bit nhiuyu t khác, bao g&m s =n (nh trong n$% c và môi tr$1 ng chính sách. Biu & 3.9 biu th( s thay =i tC l sn l$2 ng c#a tt c các n$% c tr&ng cà phê robusta trên hai ph$/ ng din: so v% it=ng sn l$2 ng th gi% i và so v% i t=ng sn l$2 ng khu vc18. Các c+t cho bit sn l$2 ng nm2002/3 so v% i sn l$2 ng nm 1992/3 (m+t chu kD hoàn ch?nh gi*a hai giai on giá s-t) và$1 ng k8 là sn l$2 ng 2002/3 so v% i 1995/96 (giai on giá h).

18S liu tính theo phn trm trong ngo;c / n c#a m+t s n$% c cho bit tC l cà phê robusta trong t=ng sn l$2 ng. Nh*ng

n$% c này sn xut c cà phê robusta và arabica.



70

Biu 3.9 Thay 4i t0 ng i (relative change) v. sn l ng cà phê robusta

-100%

-50%

0%

50%

100%

150%

200%

250%

300%

350%

400%

E c u a

d o r ( 5 0 %

)

D R

C o n g

o

M a d

a g a s c a r

C o t e

d ' I v o i r e

I n d o n

e s i a

( 9 0 %

)

T h a i l a n

d

A L L

A F R I

C A

A n g o l a

U g a n

d a ( 9 0

% )

L a o s

A L L R

O B U S

T A

C a m e r o o

n ( 8 2 %

)

I n d i a

( 5 0 % )

A L L A

S I A

A L L L A

T I N

A M E R

I C A

T a n z a n i a

( 2 5 %

)

B r a z i l

( 2 5 %

)

V i e t n a

m

P R O D U C T I O N C H A N G E ( % )

2002/3 Compared with 1992/3 2002/3 Compared with 1995/6 Ngu&n: tính toán c#a tác gi da trên s liu c#a USDA

Rõ ràng, t7 biu & trên ta thy rIng các nhà sn xut châu Á và M3 Latinh ã m) r+ng snl$2 ng cà phê robusta, và các n$% c châu Phi ã b( t-t li, dù có m+t s ngoi l nht (nh trongmAi nhóm. Các n$% c tr&ng cà phê phi i m;t v% i nh*ng thách th0c không ging nhau. Ví d-, ) châu Phi, Uganda phi chin u v% i bnh Tracheomycosis, và Cote d’Ivoire i m;t v% ici cách không toàn din, và gn ây h/ n là bt =n xã h+i. châu Á, Indonesia phi i phó&ng th1 i v% i c chi phí sn xut cao và bt =n xã h+i trong m+t s giai on. Tình hình bt =nnày c@ng góp phn làm gim sn l$2 ng c#a h:. M3 Latinh, nng sut c#a Ecuador xung rtthp và h: c@ng phi ch(u chi phí v4n chuyn cao h/ n do chuyn sang tr&ng ) phía ông dãynúi Andes.

Các sn ph*m giá tr& gia t3ng

Theo báo cáo c#a USDA FAS và Vicofa, Vit Nam ch? xut kh'u 597 tn cà phê hoà tan, tr( giá khong 1.7 triu ô la, và l$2 ng cà phê rang sKn xut kh'u c@ng rt nh9. Hin nay, àiLoan là khách hàng l% n nht song ) châu Á c@ng có nh*ng th( tr$1 ng h0a hHn khác nh$ HànQuc và Malaysia c@ng nh$ Australia. Ngoài châu Á, Ba Lan và M3 hin là nh*ng kháchhàng l% n nht. Bng 3.6 cho thy l$2 ng xut kh'u cà phê hoà tan t7 Vit Nam so v% i hai nhà



71

xut kh'u hàng u th gi% i: n + và Brazil. Rõ ràng, th( tr$1 ng này còn nh*ng c/ h+i ángk.

C@ng còn nhiu th( tr$1 ng h0a hHn khác cho nh*ng sn ph'm có giá tr( cao h/ n nh$ cà phêpha sKn và ung lin 3 trong 1 v% i s*a và $1 ng (và ôi khi là có thêm nh*ng v( khác). Nh*ngsn ph'm này c@ng ngày càng tr) nên ph= bin h/ n ) nh*ng th( tr$1 ng m% i n=i trong khu vc

và hin ã chim m+t phn l% n trong t=ng tiêu th- ) Nh4t Bn.

Bng 3.6 So sánh v. xu)t kh*u hoà tan c#a Vit Nam v$ i các nhà xu)t kh*u chính

Xut khu cà phê hoà tan (tn)

Year Vi t Nam n Brazil

1999 N/a 186,820 668,162

2000 227 269,721 570,647

2001 597 281,831 701,322

2002 235 263,563 64,037

2003 594 n/a 1,104,031

Ngu&n: Vicofa, ICO, và Cecafe, Brazil

TÍN DNG

Tình hình chung v tín d-ng trong ngành cà phê Vit Nam rõ ràng là rt kh quan. M;c dùth1 i k D vay vn dB dàng nh*ng nm tr$% c ây có th ã qua i do h4u qu cu+c kh#ng hong

giá và vJ n2 i kèm v% i nó, vEn có m+t lot các ph$/ ng tin tài chính khác dành cho gn nh$

m:i thành phn trong h thng cung cp cà phê. M;c dù ít n$% c có th cung cp tài chính r+ngrãi cho các khu vc nông thôn c#a mình nh$ Vit Nam, ây ó vEn còn nhiu chA còn thiu

vn, do h thng quan liêu hot +ng kém hiu qu và do không # kh nng áp 0ng nhu cuc#a các dân t+c thiu s. Tuy nhiên, bIng m+t lot các sáng kin nh$ ngân hàng l$u +ng và

thit l4p các t= ch0c m% i dành riêng cho nh*ng ng$1 i nghèo nht, chính ph# ang nA lc mbo tài chính $2 c cung cp t% i tt c các vùng nông thôn.

Ngu&n tín d-ng chính th0c ch# yu cho ng$1 i nông dân Vit Nam là Ngân hàng Nông nghip

và Phát trin Nông thôn, thu+c s) h*u nhà n$% c và do Ngân hàng N$% c và B+ Tài chính &ngqun lý. Tin thân là m+t v- thu+c Ngân hàng Nhà n$% c, ngân hàng này $2 c thành l4p nm

1988, v% i m-c ích ban u là t4p trung vào nông nghip. Nm 1996, ngân hàng $2 c b= sung

nh*ng trách nhim r+ng h/ n v phát trin nông thôn. Ngân hàng có 1600 chi nhánh ) cácvùng nông thôn v% i 24.000 nhân viên.

Báo cáo c#a Ngân hàng Nông nghip và PTNT cho bit th( tr$1 ng tín d-ng và tit kim ã tr) nên cnh tranh h/ n trong nh*ng nm gn ây, và $% c tính rIng m;c dù chim khong 75% th( tr$1 ng tín d-ng dành cho ng$1 i tr&ng cà phê, ngân hàng này ch? chim 25% t=ng l$2 ng tín

d-ng dành cho ng$1 i kinh doanh. L$2 ng tín d-ng còn li do các ngân hàng chính khác nh$

Vietcombank, Incombank, Ngân hàng Chính sách Xã h+i và các ngu&n tín d-ng không chínhth0c khác cung cp. Hin nay th4m chí còn có nh*ng sáng kin m% i trong vic cung cp d(ch



72

v- cho vay ) Vit Nam ví d- nh$ ngân hàng l$u +ng. Các xe ti $2 c trang b( ;c bit (hin

nay có khong 159 chic) i n nh*ng vùng nông thôn xa xôi h/ n mà các chi nhánh ngânhàng truyn thng không n $2 c và cung cp tín d-ng, nh4n g,i tit kim cho nh*ng ng$1 inông dân có quan tâm (không ch? ) nh*ng khu vc tr&ng cà phê). Nh1 ó tng kh nng tip

c4n ngu&n tài chính cho ng$1 i nghèo và nh*ng khu vc xa xôi. M+t tr) ngi khác, bên cnhkh nng tip c4n ngu&n tài chính, c#a ng$1 i tr&ng cà phê là khó khn v th# t-c xin vay - m+t

vn ;c bit c#a riêng các dân t+c thiu s nh*ng ng$1 i ch# yu ch? thông tho ngôn ng* c#a dân t+c mình.

S ti n tín d ng dành cho ngành cà phê lên t i 3.48 t VND ã khi n t ng giá tr các khon n ca ngành cà phê lên t i 4.35 t VND (277 triu USD). Go là ngành Ngân hàng Nông nghiptin hành cho vay nhiu nht, sau ó là cà phê, cao su và ht tiêu. nh*ng th( tr$1 ng nh9 h/ nnày, ngân hàng ch# yu cho các h+ gia ình vay, tuy nhiên trong ngành cà phê, 2.61 tC VND

trong s vn cho vay nm 2002-03 là dành cho h+ gia ình và doanh nghip nh9, và s còn li0.87 tC VND là cho vay qua các doanh nghip nhà n$% c.

Trong l F

nh v

c cà phê, Ngân hàng Nông nghip ti

n hành c

cho vay theo v

-(crop finance) vàcho vay tr&ng m% i, m;c dù hin nay khon vay này ã $2 c gi% i hn trong phm vi cà phê

arabica. Nh*ng khon cho vay theo v- hin có lãi sut t7 1-1 ½ %/tháng và th1 i hn vay ng>nh/ n m+t nm. Nh*ng khon vay tr&ng m% i có m0c lãi sut là 1.1% và th1 i hn trong khong

t7 1 n 5 nm. Gi*a th4p k C 90, báo cáo cho thy ng$1 i nông dân có th tr ht n2 tr&ng m% itrong vòng 2 nm khi giá 0ng ) m0c cao trong th1 i im ó.

M+t yu t áng chú ý trong vic m) r+ng th( tr$1 ng tín d-ng là vic thay =i Lu4t t ai

nm 1993, cho phép chuyn nh$2 ng, th7a k và th chp quyn s, d-ng t, m;c dù nhà n$% cvEn n>m quyn s) h*u. M+t yu t quan tr:ng quyt (nh kh nng tip c4n ngu&n vn tín

d-ng chính th0c c#a ng$1 i nông dân là h: phi có $2 c nh*ng quyn này và chúng $2 c ng

ký trong S= 9. Tuy nhiên, theo thng kê chính th0c c#a chính ph# và m+t nghiên c0u chunggi*a Ngân hàng Nhà n$% c và DFID, do vic m) r+ng nông nghip phn nhiu là không chính

th0c, m+t s t nông nghip vEn ch$a $2 c ng ký chính th0c. Các t= ch0c tài chính có th $a ra m+t s ngoi l và cho vay t% i 20 triu VND (1275 USD) mà không cn n khon th chp này. S hA tr2 Chính ph# dành cho các ngân hàng khin cho h: có th tin hành cung cpnh*ng khon vay ó. Ngân hàng Nông nghip c@ng cho vay da trên c/ s) l$2 ng cà phê d tr* và ôi khi th4m chí cho vay trên c/ s) sn l$2 ng ) m0c 70% giá tr( th( tr$1 ng c#a snl$2 ng.

Có th lý lu4n rIng m0c lãi sut ti a c#a Ngân hàng Nông nghip không phn ánh # iukin th( tr$1 ng tín d-ng cho ngành cà phê và iu này ã loi b9 s phát trin c#a nh*ng t=

ch0c tín d-ng nh9 h/ n c#a t$ nhân. Do v4y có kh nng làm hn ch s tip c4n th( tr$1 ng tínd-ng t$ nhân c#a ng$1 i nông dân.

Nh*ng ng$1 i nông dân thuê t t7 doanh nghip nhà n$% c xem ra dB $2 c nh4n tín d-ng h/ nnh1 có h2 p &ng v% i nhà n$% c và có quyn s, d-ng t rõ ràng theo nh*ng h2 p &ng này.

M+t nghiên c0u ch:n mEu ) hai nông tri quc doanh cho thy khong 50-70% s nông dân

c#a h: vay tin ph-c v- nhu cu sn xut. VEn t&n ti m+t s nhiBu lon th( tr$1 ng tín d-ngcó l2 i cho doanh nghip nhà n$% c. Theo báo cáo c#a Ngân hàng Th gi% i (World Bank 2002),



73

cho vay dành cho doanh nghip nhà n$% c chim khong 50-60% t=ng s tin cho vay. Trên

thc t, nh*ng khon vay không hiu qu xem ra là m+t vn ;c bit khó khn mà cácdoanh nghip nhà n$% c v cà phê phi i m;t. Tuy nhiên, m+t s bIng ch0ng cho thy rIng

tín d-ng cho doanh nghip nhà n$% c hin không tng là do có nh*ng khon ch$a $2 c thanh

toán b( khoanh.

Trong m+t s tr$1 ng h2 p nh*ng h2 p &ng tay ba ã $2 c ký k t trong ó ngân hàng cung cpvn vay mua u vào cho ng$1 i nông dân và tr tin trc tip cho ng$1 i cung cp u vào.

Nh*ng ng$1 i này sG cung cp sn ph'm c#a h: cho ng$1 i nông dân. Trong nh*ng h2 p +ngnày, r#i ro vJ n2 là nh9 h/ n nh$ng chi phí giao d(ch li cao h/ n áng k .

Ti vùng tr&ng cà phê chính, ánh giá cho bit hin có gn 170 triu USD tin cho vay dành

cho ng$1 i nông dân trong ó khong 25% là không có hiu qu. ngn ch;n vic vJ n2 trêndin r+ng và có m+t l$2 ng tin l$u thông trong nn kinh t nông thôn, chính ph# ã cho

phép khoanh nh*ng khon n2 c#a ng$1 i tr&ng cà phê t7 31/7/2001 t% i 31/7/2004 tr7 khi h: có

nh*ng cách khác tr n2 . Trong v- 2001-02 khi m0c giá ti c=ng trang tri gim xung d$% i

470USD/tn tr

i, s

l$2

ng vJ

n2

tng v

:t. Trong v

-2002-03, s

v-

vJ

n2

tng khi giá gi

mxung d$% i 500 USD.

Ngân hàng phi l2 i nhu4n Chính sách Xã h+i Vit Nam (VBSP) tin hành cho vay t% i nh*ngi t$2 ng không # tiêu chu'n vay ) các ngân hàng thông th$1 ng. Th$1 ng là do nh*ng i

t$2 ng này quá nh9; Ngân hàng Chính sách Xã h+i có th $2 c coi là m+t t= ch0c tài chính vi

mô quy mô l% n. Ngân hàng $2 c thành l4p nh1 vic tách các khon tín d-ng $u ãi kh9i cácngân hàng th$/ ng mi nhà n$% c trên c/ s) Ngân hàng Ng$1 i nghèo Vit Nam và $2 c Chính

ph# bo h+. Ngu&n vn chính c#a nó là khon óng góp b>t bu+c 2% l$2 ng tin g,i c#a các

ngân hàng th$/ ng mi nhà n$% c.

Trong ngành cà phê, Ngân hàng Chính sách Xã h+i (VBSP) ch? cho nh*ng ng$1 i tr&ng cà phê

quy mô nh9 nht vay và không ph-c v- ng$1 i kinh doanh hay các ng$1 i trung gian. Tr$% cth1 i k D giá s-t, hu ht nh*ng nông dân tr&ng cà phê $2 c coi là quá giu $2 c $a vào

nhóm i t$2 ng $2 c vay, nh$ng iu này ã thay =i khi giá xung thp. Ngân hàng ã phii m;t v% i s l$2 ng vJ n2 tng v:t trong giai on này, và ã b( r/ i vào tình trng nguy himkhi Chính ph# công b lnh hoãn thanh tóan n2 hA tr2 ng$1 i nông dân. Hin nay, ngân

hàng vEn ang s>p xp li nh*ng khon n2 ang b( khoanh này. (Các khon vay c#a Ngânhàng Chính sách Xã h+i ch? b( khoanh t% i tháng 12/2003, không ging nh$ các khon khác b( khoanh t% i t4n tháng 7/2004).

Hu ht nh*ng khon vay u tiên cho nh*ng khách hàng m% i c#a VBSP là d$% i hình th0ccho vay self-help group lending. Nh*ng khách hàng tim nng thông th$1 ng $2 c ch? (nh

thông qua nh*ng t= ch0c (a ph$/ ng nh$ H+i Ph- n* ho;c UC ban Nhân dân. Kin th0c xã h+i

và nh*ng mi quan tâm xã h+i óng vai trò quan tr:ng trong vic quyt (nh tiêu chu'n $2 cvay. Lãnh o các ngân hàng cho bit h: loi nh*ng ng$1 i tht nghip, có tin s, s, d-ng ma

túy ra kh9i nhóm # tiêu chu'n.



74

C@ng có nh*ng ngu&n tín d-ng không chính th0c, ;c bit là ) tm vi mô (d$% i 100 USD).

Hình th0c in hình là mng l$% i các gia ình, các qu3 tín d-ng quay vòng và nh*ng t$ nhâncho vay. Nh*ng ngu&n tín d-ng này ;c bit quan tr:ng i v% i các dân t+c thiu s và ng$1 inghèo. Nh*ng nông dân khi $2 c ph9ng vn cho rIng nh*ng t= ch0c tài chính g;p khó khnkhi cho vay các dân t+c thiu s và ng$1 i nông dân sn xut nh919

. m+t s vùng, s l$2 ngH+i nông dân tng lên và nh*ng t= ch0c này có kh nng tip c4n nh*ng khon vay cJ nh9 v% i

tC l lãi sut h2 p lý (hin nay là 6%/nm). iu áng tic là hin nay ch$a có khon vay nàothu+c dng này trong ngành cà phê.

Vic các nhà kinh doanh cà phê, kinh doanh u vào hay nh*ng ng$1 i thu mua cung cp tài

chính cho h thng cà phê ngày càng ít h/ n. Tr$% c ây, nh*ng ng$1 i này th$1 ng 0ng tr$% ctin m;t cho ng$1 i tr&ng cà phê thu cà phê vào v- thu hoch. TC l vJ n2 ang tng ) nh*ng tho thu4n không chính th0c, ;c bit là khi giá gim, ã khin nhiu ng$1 i hot +ng

) các khâu trung gian b( r/ i vào khó khn tài chính. Tình hình này c@ng có th ã có nh

h$) ng theo cách cho phép nh*ng ng$1 i nông dân d$ d h/ n có th la ch:n bán cà phê cho aivà vào th1 i im nào.

M;c dù hin nay ngu&n tín d-ng chính th0c dành cho nh*ng ng$1 i tr&ng cà phê robusta là rthn ch, nh*ng ng$1 i nông dân vEn có th vay tin t7 các ngân hàng v% i nh*ng iu kin c-

th. nh*ng vùng nht (nh $2 c Chính ph# phê duyt, tín d-ng m% i có th $2 c cung cpcho nh*ng nhà sn xut ch0ng minh $2 c là có h thng sn xut v% i sn l$2 ng cao. Các ngân

hàng vEn có m+t +ng c/ sai lm là thích cho các doanh nghip nhà n$% c vay, vì h: sG không

phi ch(u trách nhim v nh*ng khon cho vay không hiu qu dành cho khu vc nhà n$% c.Trong khi ó h: có th b( tr7ng pht nu cho t$ nhân vay mà b( vJ n2 . Ch$/ ng trình tr&ng cà

phê arabica thì có ngu&n vn v% i các iu khon h2 p lý theo quy (nh c#a ch$/ ng trình AFD.

Các ch$/ ng trình a dng hoá các loi cây tr&ng c@ng có th có tài chính nh$ng ch? khi nh*ng

sn ph'm m% i ó là m+t phn trong k hoch t=ng th c#a UC ban Nhân dân và ng$1 i i vaycó m+t k hoch kinh doanh tt và có ng$1 i cam k t sG mua sn ph'm. Trong m+t s tr$1 ng

h2 p B+ Tài chính c@ng cp m+t s khon tr2 cp cho Ngân hàng Nông nghip h: cho vay

theo m-c ích này.

Rt khó kh<ng (nh chính xác lãi sut cho vay là bao nhiêu vì các chi nhánh ngân hàng huy

+ng tin t7 các ngu&n khác nhau nên h: có nh*ng hn ch cho vay c@ng nh$ chi phí vn

khác nhau, và nh*ng khác bit này nh h$) ng t% i ng$1 i i vay ngoài các chi phí d(ch v- nht(nh.

i v% i cà phê, th1 i hn cho vay th$1 ng là m+t nm và cho vay làm 3 ln. Ln gii ngân th0

nht th$1 ng diBn ra vào tháng 1 ho;c tháng 2, v% i 40% t=ng s tin vay trang tri nh*ng chiphí thuC l2 i, t$% i tiêu. Ln gii ngân th0 hai, c@ng v% i 40% t=ng s tin, là vào tháng 4 ho;c 5

chi tr tin phân bón. Ln gii ngân cui cùng, 20%, th$1 ng vào gi*a tháng 10 và tháng 12 trang tri chi phí lao +ng thu hoch. Vic thanh toán thông th$1 ng diBn ra vào tháng 1 khi2 t bán cà phê u tiên $2 c thc hin.

19Hn ch v kh nng thay =i lãi sut c#a RFI xem ra ã bu+c h: phi s, d-ng m+t ph$/ ng pháp cho vay ít r#i ro h/ n nên

ã hn ch kh nng tip c4n tín d-ng c#a nh*ng ng$1 i i vay quy mô nh9.



75

Nh*ng khon vay dài hn h/ n có th kéo dài t% i 15 nm cho nh*ng chi phí c/ bn nh$ xây

dng sân ph/ i (drying platforms) hay mua thit b( t$% i tiêu. Nh*ng ng$1 i nông dân ch0ngminh $2 c là có quyn s, d-ng t thông th$1 ng có th vay d$% i 700 USD mà không cn th chp. Hin vEn còn nh*ng vn chính sách liên quan t% i hình th0c th chp có th $2 c chpnh4n. M;c dù ôi khi các khon vay $2 c cung cp trên c/ s) l$2 ng hàng d tr*, vic cungcp tài chính da trên giy biên nh4n kho hàng vEn không phát trin $2 c do có nhiu hn ch

v m;t pháp lý i v% i vic s, d-ng nh*ng hàng hoá s/ cp làm th chp.



76

4. RI RO, QUN LÝ RI RO VÀ A DNG HOÁ

Trong th( tr$1 ng Vit nam, kênh th$/ ng mi t7 ng$1 i sn xut n nhà ch bin phi i m;tv/ í m+t s r#i ro. Vic x, lý và i phó v% i các r#i ro này $2 c tin hành m+t cách khác nhau

gi*a các doanh nghip nhà n$% c, các doanh nghip do (a ph$/ ng u t$ và các doanh nghipt$ nhân.

RI RO NHÀ SN XUT

R#i ro chính cho các nhà sn xut cà phê là r#i ro trong quá trình sn xut và r#i ro do giá c.Cu+c kho sát gn ây i v% i các nhà tr&ng cà phê ã $2 c nhóm nhiên c0u r#i ro hàng hoá(CRMG)20 c#a Ngân hàng Th gi% i tin hành cho thy giá c và nng sut là 2 mi quan tâmchính cho ng$1 i tr&ng cà phê. i v% i tr$1 ng h2 p c#a Vit nam, 2 loi r#i ro trên và m+t s loi r#i ro khác $2 c c4p d$% i ây u có liên h v% i cách th0c s, d-ng các yu t u vào,;c bit i v% i nh*ng vùng khó tr&ng tr:t. Các mô hình sn xut c#a Vit nam s, d-ng nhiuu vào $2 c các nhà nghiên c0u, các d(ch v- $u ãi ho;c t= ch0c tín d-ng khuyn khích. S, d-ng nhiu phân bón có th m bo =n (nh sn l$2 ng và hn ch nh h$) ng c#a iu kinmôi tr$1 ng t nhiên. Tuy v4y, u t$ nhiu cho chi phí cho u vào c@ng làm gia tng r#i rocho nhà sn xut không bù d>p n=i chi phí u vào.

Nh*ng nông dân h2 p &ng tr&ng cà phê v% i các doanh nghip nhà n$% c không phi ch(u r#i rogiá c i v% i s l$2 ng cà phê giao n+p ã h2 p &ng. M;c dù các nông dân có r#i ro v snl$2 ng nh$ng r#i ro này sG $2 c bù >p vào nh*ng nm tip theo thu nh4p. V% i vic chi phí cho các yu t u vào có th giúp các nông dân này hn ch s bt =n sn l$2 ng nh$ng r#i rotrong qun lý sG xut hin. Ngoài ra, nông dân h2 p &ng c@ng phi ch(u r#i ro giá c cho phnsn l$2 ng v$2 t quá sn l$2 ng h: ã ký h2 p &ng i v% i các doanh nghip nhà n$% c.

i v% i nông tri tr&ng cà phê, thái + tránh r#i ro thái quá ( risk aversion) sG tng do nôngdân tr&ng cà phê sG phn 0ng v% i s bin &ng v giá c. iu này khin cho các nhà sn xutkhó khn trong vic phân b các ngu&n lcm+t cách hiu qu, hn ch h: tip c4n v% i cácngu&n vn tín d-ng du t$ cho vic nâng cao nng sut dEn n h: phi la ch:n công ngh cónng sut thp nhung r#i ro thp và có th phi chp nh4n thu nh4p thp h/ n.

iu kin th1 i tit thay =i không th tránh $2 c và gây h4u qu không l$1 ng tr$% c cho snxut tr) m;c dù hin nay các thành tu khoa h:c k3 thu4t nh$ k3 thu4t t$% i t$% i tiêu có th hn ch $2 c phn nào. S liu cho thy m+t s (a ph$/ ng có s s-t gim sn l$2 ng l% n dotác +ng c#a El nino niên v- 97/98 m;c dù din tích tr&ng cà phê m% i niên v- này ã b>t u$2 c thu hoch. Các iu kin khí h4u min b>c thì li có vn khác. M+t s vùng tr&ng càphê arabica min b>c b( nh h$) ng c#a s$/ ng mui trong khi các vùng tr&ng cà phê ) tâynguyên th$1 ng phi i mt v% i hn hán. El nino và La Nina u nh h$) ng n Vit Nam, Elnino gây nên nn hn hán ) các t?nh tây nguyên.

R#i ro do iu kin th1 i tit khí h4u có liên quan n các r#i ro khác nh$ cht l$2 ng, sâu b:,bnh t4t. M$a nhiu quá ho;c + 'm cao c@ng có th gây ra bnh nm cho cây tr&ng, lên men

20 Surveys of note can be found in the CRMG reports on The Dominican Republic, India and Nicaragua. These reportscontaining the surveys can be found at www.itf-commrisk.org.



77

cà phê m% i thu hoch ho;c mc cà phê trong kho , nh h$) ng n cht l$2 ng cà phê. i v% icác t?nh min Trung, nh h$) ng này rt nghiêm tr:ng. các cùng tr&ng cà phê robusta, bnhsâu n b+t ã làm s-t gim sn l$2 ng, cJ ht và gim cht l$2 ng cà phê. M+t s nông dânvùng à Lt báo h: ã phi b9 ra chi phí l% n cùng nh$ phi ch(u s s-t gim sn l$2 ng l% nkhi cà phê g;p d(ch bnh.

Bnh m lá c@ng xut hin trong th1 i kD m$a nhiu- ;c bit ) vùng tr&ng cà phê Arabica.

M;c dù vào mùa khô, bnh này th$1 ng không xut hin nh$ng chi phí kim soát bnh nàyc@ng rt l% n. n nay, ch$a có báo cáo v hin t$2 ng sâu cà phê ( borer) ) Vit Nam.

R#i ro cho các doanh nghip nhà n$% c

có $2 c m+t sn l$2 ng cà phê theo k hoch, các doanh nghip nhà n$% c ch(u r#i ro chovic phi cung cp m+t l$2 ng nht (nh các nguyên v4t liu u vào cho sn xut cà phê nh$ công ngh, d(ch v- liên lc v.v … Trong th1 i gian giá c cà phê thp gn ây, rt nhiu doanhnghip nhà n$% c phi chi phí cao h/ n thu nh4p t7 bán cà phê. Chính ph# ã h$% ng dEn cácngân hàng x, lý n2 cho các doanh nghip nhà n$% c này, bù lA cho các doanh nghip nhàn$% c. Chính ph# c@ng ã xoá b9 m+t s chính sách $u ãi nhIm khuyn khích các doanhnghip tích cc s, d-ng các bin pháp phòng ng7a r#i ro. Tr$% c ây, vic d tr* và kinh

doanh c#a các doanh nghip nhà n$% c th$1 ng không g>n v% i các bin pháp phòng ng7a r#i rothích h2 p.

R#i ro i v% i các nhà kinh doanh cà phê nh9

Các nhà kinh doanh ch(u r#i ro khi nông dân không thc hin h2 p &ng ho;c giá c thay =itrên th( tr$1 ng. Nh$ trong bt c0 hot +ng kinh doanh nào, r#i ro h2 p &ng c@ng liên quann r#i ro giá c, r#i ro h2 p &ng sG gia tng nu giá c tng. Các nhà kinh doanh có sG ch(ur#i ro trong quá trình thu mua và bán cà phê cho các nhà xut kh'u ho;c các nhà kinh doanhl% n h/ n. Các nhà kinh doanh m+t phn có th qun lý $2 c r#i ro này bIng cách thc hin cách2 p &ng mua 0t giáp l$ng ( back to back ), mua và bán lin nhau. Tt nhiên các nhà kinhdoanh vEn phi ch(u m+t chút r#i ro nh9 do không th kh% p toàn b+ l$2 ng mua và bán v% i

nhau $2 c.R#i ro h2 p &ng có th tr) nên nghiêm tr:ng trong quá trình kinh doanh, ;c bit khi giá c tng, ng$1 i bán có th thích bán ngay h/ n là gi* li thc hin h2 p &ng bán kD hn v% im0c giá thp h/ n ã cam kt tr$% c ây. Trong tr$1 ng h2 p này bin pháp nh1 n lu4t pháp rtít hiu qu. R#i ro thc hin h2 p &ng cao i v% i các nhà kinh doanh nh9 c#a Vit nam vì h: th$1 ng 0ng tr$% c cho nông dân theo giá c th( tr$1 ng, tr$% c 5 n 7 ngày so v% i ngày giaohàng giúp nông dân trang tri chi phí thu hoch. Nu giá gi*a h2 p &ng thu mua và th( tr$1 ng tng, nông dân có th bán cho các nhà kinh doanh khác.

Qun lý r#i ro

Có nhiu bin pháp qun lý r#i ro giá, thông th$1 ng các bin pháp này bao g&m:

- a dng hoá cây tr&ng ho;c ging cà phê ( các loi cà phê ;c bit ho;c sn ph'm cógiá tr()

- a dng hoá các loi hình doanh nghiêp phi tr&ng tr:t khác

- Xây dng các h2 p &ng dài hn v% i nông dân

- Áp d-ng các c/ ch qun lý r#i ro nh$ th( tr$1 ng có kD hn ho;c thì tr$1 ng trái quyn

- Gim chi phí u vào ( ví d- dùng phân vô c/ , gim chi phí vay vn)



78

- u t$ cho hot +ng d tr* nhIm tng th1 i gián bán hàng, tng m0c + linh hot

M+t s r#i ro là s ánh =i. Ví d- t$% i tiêu và s, d-ng các nguyên liu u vào có hn ch nguy c/ s-t gim sn l$2 ng nh$ng li có th khin ng$1 i sn xut phi ch(u áp lc v giá dochi phí sn xut cao. Các bin pháp khác nh$ h2 p &ng dài hn có liên quan nhiu n h+ nông dân nh9. Do không có # thông tin v ng$1 i sn xut và + tín nhim tín d-ng c#a anhta, ng$1 i mua không th phân bit gi*a ai là ng$1 i sG thc hin h2 p &ng khi giá c tng và ai

sG không thc hin. Các t= ch0c cung cp tín d-ng có th giúp gim thiu các r#i ro này nh$ngi v% i th( tr$1 ng tín dung không chính th0c ) các vùng nông thôn iu này rt khó thc hin.

Ti Vit nam, các bin pháp phòng chng r#i ro chính th0c ho;c phi chính th0c u $2 c s, d-ng . Tuy nhiên thc s ch? có các nhà kinh doanh trên tham gia th( tr$1 ng quc t m% i s, d-ng các công c- phòng chng r#i ro chính th0c nh$ h2 p &ng kD hn, mua bán trái quynetc.21 M+t s các nhà kinh doanh cà phê t$ nhân ã thc hin vic qun lý r#i ro nh$ng vEnch# yu là các h2 p &ng c (nh giá mà theo ó khách hàng quc t sG thc hin qun lý r#iro.

Các k3 thu4t qun lý r#i ro không chính th0c ã $2 c các nhà sn xut ã phi ch(u h4u qu n;ng n do s-t gim giá t thc hin. Thc t, vic +c canh ã $2 c xoá b9 ) m+t s n/ i, các

nhà sn xut b>t u tr&ng các cây tr&ng khác xen gi*a cà phê. a dng hoá phòng chngr#i ro sG $2 c c4p n trong phn sau.

Các hn ch trong vic s, d-ng các công c- phòng chng r#i ro

M+t s các yu t ã hn ch các công ty ti các (a ph$/ ng và các nhà sn xut s, d-ng cáccông c- phòng chng r#i ro. Các hn ch này bao g&m các chính sách, quy (nh, thiu hiubit v các công c- này c@ng nh$ chi phí giao d(ch cao.

Các quy (nh liên quan n qun lý lý r#i ro hin c#a Vit nam ch? mang tính i phó do Ngânhàng Nhà n$% c Vit nam không có các quy (nh c- th. Yêu cu $2 c s, d-ng các công c- qun lý r#i ro c#a các doanh nghip $2 c Ngân hàng Nhà n$% c xem xét t7ng tr$1 ng h2 p c- th. Ch? m+t vài các công ty kinh doanh cà phê trong n$% c $2 c phép tham gia th( tr$1 ng cókD hn và trái quyn do các quy (nh v tài chính hin th1 i không cho phép vic s, d-ng cácnghip v- ho;c giao d(ch ngoi t cn thit thc hin. Gn ây, các giao d(ch trên th( tr$1 ng th0 cp cho các hàng hoá nguyên liu và r#i ro tài chính nh$ r#i ro tC giá ã $2 c chophép thc hin. iu này cho thy m+t s các t= ch0c tài chính nht (nh ã có nhu cu thamgia vào th( tr$1 ng qun lý r#i ro Vit Nam.

Chính ph# ã cân nh>c n vic hA tr2 m+t phn cho khu vc cà phê trong tr$1 ng h2 p giá c gim bIng nhiu bin pháp tài chính khác nhau. Các bin pháp này ã mang li r#i ro o 0ckhi tách r1 i vai trò c#a ng$1 i qun lý và h4u qu c#a r#i ro trong quá trình kinh doanh c#a h:,iu này có th dEn n vic các nhà t$ nhân da trên bo him phi t7 b9 cu+c ch/ i.

Bo him và qun lý r#i ro là các khái nim t$/ ng i m% i i v% i Viêt nam và m+t s doanh

nghip nhà n$% c ã b>t u thc hin m+t s loi hình bo him nh$ y t, xe máy. Tuy nhiênc doanh nghip nhà n$% c và nông dân u có rt ít hiu bit v các công c- qun lý r#i ro vàk3 nng áp d-ng các công c- này vào công vic kinh doanh hàng ngày. Vic thiu hiu bitnày sG tác +ng n h thng th$/ ng mi trong n$% c.

21 Th( tr$1 ng có kD hn và th( tr$1 ng trái quyn cho phép các nhà kinh doanh có (nh giá sn ph'm c#a minh (s, d-ng th( tr$1 ng kD hn) ho;c m bo m0c giá bán ti thiu (ho;c giá mua ti a) cho sn ph'm c#a mình bIng cách tr phí cho h2 p&ng quyn ch:n.



79

Hin nay ch$a có m+t t= ch0c tài chính nào trong vùng tr&ng cà phê có th cung cp các côngc- qun lý r#i ro cho nông dân. iu này c@ng diBn ra t$/ ng t nh$ các n$% c khác. M+t phnkhi giao dich v% i rt nhiu nhà kinh doanh nh9, chi phí giao d(ch phát sinh cao. M+t gii phápcho vn này là nông dân có th t4p h2 p các nhu cu phòng chng r#i ro nh9 c#a mình thànhm+t khi l$2 ng l% n giao d(ch trên th( tr$1 ng. iu này có th thc hin thông qua h2 p tác xã,các t= ch0c tài chính. M0c + tin l2 i trong giao d(ch c#a các t= ch0c này i v% i nông dân sG

quyt (nh thành công c#a vic qun lý r#i ro.;c im c#a hot +ng th$/ ng mi Vit namlàm cho công vic này tr) nên khó khn do có rt ít các t= ch0c có mi quan h tr tip v% icác nhómnông dân tr7 m+t s nông tr$1 ng nhà n$% c.

A DNG HOÁ LÀ MT BIN PHÁP QUN LÝ RI RO

a dng hoá $2 c các h+ nông dân xem nh$ m+t bin pháp gim m0c + ph- thu+c c#a h: vào th( tr$1 ng cà phê và các r#i ro i kèm. Có rt nhiu du hiu c#a hin t$2 ng quay m;t v% ir#i ro trong kinh doanh cà phê k t7 khi giá cà phê s-t gim. Vic tr&ng thêm các ging khácsG có s so sánh bit vùng nào khí h4u, t tr&ng ho;c c/ s) h tng không phù h2 p v% iging cà phê.

m0c v F mô, chính ph# Vit nam mun a dng không ch? ging cà phê robusta mà cònmun a dng các sn ph'm xut kh'u bIng cách phát trin thêm các sn ph'm ch bin sauthu hoch nh$ cà phê l9ng óng h+p, cà phê tan ho;c phát trin thêm th( tr$1 ng các sn ph'mcó giá tr( cao nh$ sn ph'm h*u c/ , sn ph'm sch ho;c các loi cà phê ;c bit $2 c sn xutv% i khi l$2 ng hn ch

Quá trình a dng hoá sn ph'm có liên quan n B+ nông nghip và phát trin nông thôn(MARD), uC ban nhân dân và các t= ch0c cung cp d(ch v- tài chính, hA tr2 k3 thu4t. K hoch sn xut $2 c uC ban nhân dân các t?nh phi h2 p v% i MARD, NIAPP xây dng ã cungcp nh*ng hA tr2 k3 thu4t v ánh giá iu kin th1 i tit và iu kin t tr&ng. K hoch nàyã $2 c uC ban nhân dân các t?nh ph= bin n t4n huyn thông qua các cán b+ và h+i nông

dân Vit Nam. Tt nhiên, c@ng có nhiu nông dân ã t phát ch:n h$% ng a dng hoá tr$% ckhi có s ch? dEn t7 chính ph#.

Vic a dng hoá nhiu khi c@ng cn có chi phí Ngân hàng Nông nghip huyn ã cung cpcác khon tín d-ng $u ãi cho nông dân nu h: thc hin theo k hoch c#a uC ban nhân dân.Nhiu khi uC ban nhân dân ã bo lãnh cho các khon tín d-ng này. Hin nay, ngân hàng chonông dân có giy ch0ng nh4n quyn s, d-ng t vay tr&ng thay th cà phê ho;c tr&ng cácloi cây theo k hoch (nh h$% ng phát trin c#a (a ph$/ ng. M+t s uC ban nhân dân ã gimho;c b9 thu t cho các din tích ang chuyn =i cây tr&ng. Nông dân cn phi b9 ra khonchi phí 2000 &ng ( khong 0,15 ôla M3 ) / cây cà phê d:n s cà phê ã tr&ng tr$% c khitr&ng các loi cây khác.

M;c dù vic a dng hoá theo k hoch $2 c coi là m+t s tr2 giúp cho nông dân nh$ng bnthân nó c@ng có vn . M+t s bn báo cáo cho rIng c/ s) c#a các k hoc này nhiu khich$a rõ ràng, nhiu khi ch? theo nhu cu hin ti trên th( tr$1 ng nh$ cung cp nguyên liu chongành $1 ng, ngành sn xut s*a. M+t s tr$1 ng h2 p không có k hoch dài hn, có khi còncó nguy c/ dEn n cu+c kh#ng hong khác.

Phân tích kinh t i v% i tác +ng c#a các quyt (nh còn ch$a rõ ràng c i v% i vic tr&ngt7ng loi cây riêng l8 ho;c kt h2 p nhiu loi cây. M+t s tr$1 ng h2 p uC ban nhân dân (aph$/ ng mun có $2 c m0c + t ch# h/ n n*a ã t quyt (nh. iu này cho thy s khác



80

nhau gi*a các (a ph$/ ng khi h: nghiêm túc thc hin k hoch ho;c giao quyn t7 quyt chocác h+ dân.

Các hình th0c a dng hoá

M+t s nông dân ã chuyn sang tr&ng cà phê arabica có giá tr( cao h/ n ;c bit ti nh*ng

vùng có # iu kin v khí h4u và t ai. Ph= bin là nông dân tr&ng thêm m+t v- n*a trênt tr&ng cà phê ) nh*ng rEy cà phê m% i tr&ng ho;c các rEy cà phê ã cAi. M+t s tr$1 ng h2 pkhác n/ i nng sut cà phê thp m+t s nông dân ã chuyn h<n sang tr&ng các loi cây tr&ngkhác. M+t doanh nghip nhà n$% c ã nh= 10% cà phê khong 200 hecta tr&ng cà phê tr&ngli ngô.

V dài hn m+t s loi cây có th thay th cà phê ó là cao su, iu, tiêu ã $2 c uC ban nhândân t?nh >c l>c khuyn khích phát trin ) vùng Tây Nguyên. Ht tiêu có th tr&ng gims ph- thu+c hoàn toàn vào cà phê ch0 không th thay th hoàn toàn $2 c cà phê vì theoNIAPP cho bit iu kin t ai và l$2 ng m$a cn thit cho tr&ng tiêu c@ng t$/ ng $/ ng cáciu kin cn thit cho tr&ng v% i cà phê. Ht iu và cà phê $2 c coi là m+t la ch:n thay th

cho cà phê.Cây iu có th tr&ng trên t cht l$2 ng thp, không cn h thng t$% i tiêu, ;cbit thích h2 p tr&ng thay th cà phê ) nh*ng vùng tr&ng cà phê khó khn.

ôi khi, các bin pháp ng>n hn $2 c s, d-ng và #y ban nhân dân th$1 ng #ng h+ vic tr&ngcác cây l$/ ng thc nh$ s>n, ngô và bông. S la ch:n này ;c bit thích h2 p i v% i nh*ngrEy cà phê già cAi vì nó có th cung cp ngu&n thu nh4p trong th1 i gian 3 nm cho cà phêm% i tr&ng cho thu hoch tr) li.

M+t s n/ i, cây cô ca c@ng $2 c tr&ng m;c dù các vùng tr&ng cà phê cho nng sut thp ch$ach>c ã phù h2 p cho tr&ng cô ca. T?nh >c l>c ;t k hoch dành 10.000 hecta dt cho tr&ngcoca. Vin nghiên c0u cô ca M3 ã hA tr2 và tài tr2 cho phát trin cà phê ) Vit Nam.

M+t la ch:n khác khá ph= bin ó là nuôi tr&ng thuC sn và mô hình trang tri nh$ng cn có

t$/ ng i nhiu vn và kinh nghim. Nuôi tr&ng thuC sn có th ã gn n bão hoà nh$ng môhình trang tri ã $2 c chính ph# phát trin mnh c ) tm quc gia và các (a ph$/ ng. Pháttrin trang tri có th thay th $2 c m+t l$2 ng l% n s*a b+t hin nay Vit Nam ang nh4p kh'u.Tuy nhiên có nhiu d án phát trin trang tri $2 c chu'n b( kém nh$ d án nuôi bò s*a ) nh*ng vùng iu kin khí h4u không thu4n l2 i nh$ khu vc sông Mêkông ho;c nh*ng lo ngiv gi% i hn kh nng sn xut khi th( tr$1 ng s*a t$/ i ) Vit Nam vEn còn hn ch.

Nông dân hin vEn còn ch$a rõ ràng v vic la ch:n loi cây tr&ng v4t nuôi nào là phù h2 pnht Nông dân tr$% c ây th$1 ng trông tr1 vào h$% ng dEn c#a các cán b+ và chính ph# nh$ngthói quen này sG không th t&n ti $2 c n*a. Rt nhiu h+ nông dân ang b>t u thc s thamgia theo h$% ng kinh doanh, tìm kim các ngu&n thông tin nh$ng c@ng có nhiu h+ không thíchnghi $2 c v% i các iu kin m% i c#a nn kinh t th( tr$1 ng .

a dng hoá : Các vn liên quan n ch bin sau thu hoch và tip c4n th( tr$1 ng

Có hai nhóm vn xut hin trong khâu ch bin sau thu hoch và tip c4n th( tr$1 ng. Th0 nht, c@ng nh$ viêc m) r+ng sn xut cà phê, sn xut các sn ph'm khác c@ng phát trinnhanh h/ n kh nng ch bin các sn ph'm này. Ví d- tr$1 ng h2 p tr&ng iu g;p phi vn cht l$2 ng kém không xut kh'u $2 c. Th0 2, tr7 m+t s sn ph'm $2 c h4u thuEn c#a uC bannhân dân, nông dân có rt ít thông tin v ch bin ho;c th( tr$1 ng. H/ n n*a, d$1 ng nh$ không



81

có h thng thông tin qua ó các nông dân quan tâm n m+t loi sn ph'm có th trao =i,phi h2 p v% i nông dân khác $a vào sn xut v% i quy mô l% n t% i m0c # phát trin khuvc ch bin ho;c tip c4n th( tr$1 ng.



82

5. CÁC VN XÃ HI VÀ MÔI TR NG LIÊN QUAN N CÀ PHÊ

CÁC VÂN XÃ HI TRONG SN XUT CÀ PHÊ

Các doanh nghip nhà n$% c th$1 ng cung cp các ch$/ ng trình xã h+i nh$ chm sóc y t, giáo

d-c. Tuy nhiên, s s-t gim thu nhâp t7 cà phê trong nh*ng nm gn ây ã bu+c các doanhnghip nhà n$% c c>t gim các d(ch v- này và chuyn trách nhim cung cp các d(ch v- nàycho (a ph$/ ng.

Vic di dân theo k hoch v% i quy mô l% n n các vùng tr&ng cà phê vào nh@ng nm 1980 vàtrong nh*ng nm thc hin =i m% i ã nh h$) ng n các dân t+c thiu s sng trên vùng núicao biên gi% i v% i Canpuchia, Lào,Trung quc. Vic di dân t phát n Tây Nguyên ch# yu làt7 min ông và min b>c ã t s l$2 ng khá l% n và v$2 t quá k hoch ngay t7 nm 1991.Nhiu tr$1 ng h2 p nông dân và các doanh nghip quc doanh phát t c#a các c+ng &ng dânt+c thiu s tr&ng cà phê. Tranh chp t ai n=i nên. Th4m trí m+t vài xung +t cng th<nggi*a ng$1 i thiu s và ng$1 i kinh ã diBn ra ) m+t s vùng tr&ng cà phê. H/ n n*a, cácch$/ ng trình c#a chính ph# nh$ “ xoá b9 cu+c sng du canh du c$ vào cui th4p kC “22 và cácc g>ng c#a chính ph# trong vic (nh cnh các nhóm ng$1 i thiu s tip t-c $2 c UC banDân t+c Thiu s trin khai. Nhim v- này $2 c chuyn cho B+ nông nghip và phát trinnông thôn vào nm 2003.

Trong sut th4p niên 90, iu kin kinh t xã h+i c#a nhiu nông dân Vit Nam ã $2 c cithin áng k. Chi tiêu bình quân u ng$1 i ) khu vc nông thôn tng 47% t7 nm 1993 nnm 2002, tC l h+ nghèo trên toàn quc gim t7 58% nm 1993 xung 29% nm 2002. TC l nghèo ói ) khu vc nông thôn gim t7 66% xung 36% trong cùng th1 i kD ( s liu t=ng c-cthng kê, 2000, 2004; WB và các ngu&n khác, 2003). TC l nghèo ói $2 c xác (nh da trênng$J ng nghèo ói tính theo r= hàng hoá và thc ph'm c (nh do T=ng c-c thng kê và Ngânhàng th gi% i tính toán. Giá tr( bình quân c#a r= hàng hoá này vào nm 2002 là 1.916.000

&ng / ng$1 i/ nm t$/ ng $/ ng v% i 5.300 &ng ( khong 0,3 ô la M3 )/ ng$1 i / ngày. Sauh/ n m+t th4p kC phát trin nông thôn và gim tC l nghèo ói, giá c c#a m+t s sn ph'mnông nghip s-t gim gn ây ã to nên áp lc cho thu nh4p ) nông thôn Vit Nam, ;c bitlà nh*ng khu vc thun nông.

Theo t=ng iu tra nông nghip nm 2001 (T=ng c-c thng kê, 2003b), có t% i 561.000 h+ gia) Vit Nam ình tr&ng cà phê. Cu+c iu tra m0c sng h+ gia ình nm 2002 ( VHLSS) chothy khong 46% các h+ nông dân tr&ng cà phê thu+c din nghèo, v% i m0c chi tiêu bình quânu ng$1 i thp h/ n ng$J ng nghèo ói ã nói ) phn trên. Khong ¼ các h+ gia ình trongdin cc kD nghèo ói sng d$% i m0c ng$J ng nghèo không có kh nng m bo mua s>mcho các nhu cu l$/ ng thc ti thiu là 3.790 &ng ( 0,24 ô la m3) /ng$1 i / ngày . 30% cách+ tr&ng cà phê Vit Nam là các h+ dân t+c thiu s nh$ng các h+ này li chim t% i 50% t=ng

s các h+ nghèo tr&ng cà phê. Khong 3/4 các h+ dân t+c thiu s tr&ng cà phê thu+c dinnghèo ói. Sn sut cà phê là m+t phn ngu&n sng c#a rt nhiu ng$1 i và cu+c kh#ng hongcà phê my nm tr$% c ây ã li h4u qu nghiêm tr:ng cho h:.

Nm 2002, 3,4% các h+ gia ình ã tr&ng cà phê nh$ng ch# yu t4p trung vào các h+ trongnhóm nghèo nht . Theo VHLSS ( 2002) khong 5% nhóm phân v( th0 nm n/ i t4p trung các

22 In March 2003 at: http://www.agroviet.gov.vn/en/default.asp



83

h+ nghèo nht vùng nông thôn tr&ng cà phê trong ó nhóm phân v( th0 nht n/ i t4p trung cách+ giàu nht ch? có 2% h+ tr&ng cà phê.

Sn xut cà phê ) Vit nam t4p trung ch# yu ) 4 t?nh Tây Nguyên : >c L>c, Gia lai, Kontum và Lâm &ng. Theo s liu t=ng iu tra nông nghip nm 2001 ( GSO 2003b) , 79% cách+ tr&ng cà phê sng ) vùng Tây Nguyên.

ánh giá ói nghèo ) Vit Nam gn ây do Ngân hàng th gi% i và các t= ch0c tài tr2 khácthc hin ( 2003) c@ng cho thy khu vc Tây Nguyên là m+t trong nh*ng khu vc nghèo nhtVit Nam, ch? trên mAi khu vc tây b>c. Kt qu cu+c iu tra cho thy ói nghèo ) khu vcTây Nguyên gim t$/ ng i nhanh vào gi*a nh*ng nm 90 t7 nm 1993 n nm 1998 gimt7 70% xung 52%. Tuy nhiên, gn nh$ không có s ci thin trong 4 nm tip ó. Trong khió ) nh*ng vùng khác c#a Vit nam, trong 4 nm này tC l nghèo ói ã gim t7 37% nm1998 xung 29% nm 2002. Trong nm 2002, h/ n 50% dân s khu vc Tây Nguyên vEn sngtrong nghèo ói, gp ôi m0c nghèo ói chung c#a Vit Nam. 30% h+ gia ình có chi tiêud$% i ng$J ng ói, gn gp 3 ln m0c chung c#a Vit nam ( xem bng 6.1). Nghèo ói c@ngtrm tr:ng h/ n : trung bình chi tiêu c#a các h+ nghèo khong 17% d$% i ng$J ng nghèo ói,cao h/ n hai ln m0c chung c#a quc gia ( WB và khác, 2003). Khu vc Tây Nguyên là n/ i có

nh*

ng(

a ph$/

ng có tC

l

nghèo cao nh$

ng c@ng có nh

*ng xã có t

Cl

nghèoói th

p h

/ n r

tnhiu.

Bng 5.1: Xu h$ ng nghèo ói vùng Tây Nguyên ( % t4ng dân s)

1993 1998 2002

Nghèo ói chung Toàn Vit Nam 58.1 37.4 28.9Khu vc Tây Nguyên 70.0 52.4 51.8T l óiToàn Vit Nam 24.9 15.0 10.9Khu vc Tây Nguyên 32.0 31.5 29.5

Khong cách nghèo óiToàn Vit Nam 18.5 9.5 6.9Khu vc Tây Nguyên 26.3 19.1 16.7

Ngu&n: GSO (2003a).

Ghi chú: Khong cách nghèo ói tính bIng tC l chênh lch gi*a gi*a chi tiêu bình quân c#a các h+ nghèo vàng$J ng nghèo ói.

Nghèo ói có liên quan mnh n dân t+c thiu s trong khu vc Tây Nguyên, m+t khu vccho t% i 1/5 dân s các dân t+c thiu s sinh sng. 4/5 dân s các dân t+c thiu s ) vùng Tây

Nguyên bao g&m các dân t+c nh$ Gia rai, Ê e, M’nông và Ba na sng tC l nghèo ói thc t không thay =i t7 nm 1998. Nhiu ch? tiêu xã h+i khác c@ng cho thy iu này. TC l tr8 ntr$1 ng d$% i m0c trung bình c#a các vùng nông thôn Vit nam. Nm 2002, tC l nh4p h:c ròngc#a các vùng nông thôn Vit nam là 89% trong khi tC l này ) khu vc Tây Nguyên là 86%, ) khu vc dân t+c thiu s là 74%. TC l nh4p h:c cp hai s chênh lch này còn l% n h/ n v% i tC l chung vùng nông thôn là 70%, vùng Tây Nguyên là 61% và vùng dân t+c thiu s là 36%.

Các ch? s sinh d$J ng tr8 và s0c kho8 sinh sn c#a các vùng dân t+c thiu s c@ng thp h/ nm0c trung bình c n$% c. Bng 6.2 cho thy 40% ph- n* vùng Tây Nguyên sinh 8 ti gia



84

thiu các d-ng c- tr2 giúp. M;c dù không $2 c th hin trong bng 3.2, kt qu khác nhaugi*a các ch? s c#a vùng dân t+c thiu s so v% i ch? s chung c@ng cho thy 3/4 ph- n* dân t+cthiu s khu vc vùng bin min Trung và Tây Nguyên sinh 8 ti nhà không có d(ch v- chmsóc y t trong khi tC l này c#a Vit nam trung bình là 17%. S liu này cho thy m+t ví d- in hình v m0c + cách bit v các d(ch v- công c+ng và vn hoá ) các vùng Tây Nguyên.

Bng 5.2 Các ch2 s s1 c kho; xã hi vùng Tây Nguyên n3m 2002

T l tr d is 5 tu i ch m phát tri n (không chi u cao)

Dân t c Em trai Em gái Thành th

Nông thôn T ng S T ng S 1998

Tính chung 25.1 26.3 14.8 28.4 25.7 35.6Vùng trung hi vàVùng dân tc thiu s TâyNguyên

45.5 45.1 33.8 46.7 45.3

T l sinh t i nhà không có d ng tr giúp y t

Vùng Nông thôn Thành th T ng S T ng S 1998

Tính chung Vit Nam 20.2 3.0 16.6 23Tây Nguyên 40.3 36

Ngu&n: S liu nm 2002 $2 c ly t7 cu+c iu tra s0c kho8 quc giá (k t qu s/ b+); s liu nm 1998 $2 cly t7 cu+c iu tra m0c sng h+ gia ình nm 1998; s liu nm 1997 ly t7 uC ban quc gia v k hoch hoá gia

ình (1999).

Bn ánh giá m0c + nghèo ói có s tham gia c#a ng$1 i dân (PPA) do Action Aid và Ngân

hàng th gi% i tin hành v% i s hA tr2 c#a các t= ch0c phi chính ph# trong khuôn kh= ánh giá

Nghèo ói nm 2003 ) Vit nam ã c4p n >c l>c nh$ m+t vùng tình hình nghèo óikhông $2 c ci thin trong sut 5 nm qua, th4m trí còn tr) nên xu h/ n. iu này c@ng $2 ctái kh<ng (nh qua s liu iu tra m0c sng h+ gia ình nm 2002. V% i ch? s Gini là 0,36,vùng Tây Nguyên là vùng trong s tám vùng có s chênh lch thu nh4p cao nht ) Vit nam,

ch? sau khu vc ông Nam (GSO, 2003).

ánh giá c4p n l2 i ích c#a vic ci thin c/ s) h tng nh$ $1 n xá, tr$1 ng h:c, mng

l$% i in. Báo cáo cho rIng lý do &ng bào thiu s không thoát ra kh9i cnh nghèo ói là do

không có tài sn bao g&m thiu t tr&ng, không có kh nng tip c4n v% i các ngu&n vn, trình

+ giáo d-c và s0c kho8 kém. Trong vic qun lý, dân làng các b+ t+c thiu s thiu s bình<ng, thiu c/ h+i tham gia vào quá trình hoch (nh và quyt (nh chính sách (a ph$/ ng và

ngân sách nhà n$% c cp xã thiu s minh bch ( Action aid / ADB 2003)

;c im xã h+i c#a ng$1 i tr&ng cà phê vùng Tây Nguyên

Khong 45% các h+ nông dân vùng Tây Nguyên có liên quan n tr&ng cà phê. TC l các h+ liên quan n tr&ng cà phê ) trong nhóm ng@ v( phân giàu h/ n cao h/ n nhóm ng@ v( phân

nghèo h/ n nh$ng trong s nhóm nghèo nht, vEn có 38% tham gia tr&ng cà phê ( xem bng

3.3). So sánh v% i tC l chung c#a c n$% c trong bng 3.1 cho thy vic sn xut cà phê ph= bin i v% i các h+ nghèo.

Trong t=ng s các h+ tr&ng cà phê cùng Tây Nguyên, 54% là các h+ nghèo, 29% là các h+ ói

(quá nghèo). Các h+ dân t+c thiu s chim 34% h+ tr&ng cà phê vùng Tây Nguyên nh$ng h:



85

li chim h/ n m+t n,a các h+ tr&ng cà phê thu+c din nghèo và chim t% i 2/3 các h+ tr&ng cà

phê thu+c din quá nghèo.

Cà phê th$1 ng $2 c tr&ng ) nh*ng vùng chuyên tr&ng tr:t mà ) ó h+ nghèo luôn ch(u thit

thòi so v% i các h+ khá h/ n. Trung bình trong nhóm ng@ v( phân nghèo nht - mAi h+ có 0,4 ha

t tr&ng, s này ) nhóm ng@ v( phân giàu nht và giàu th0 2 là 1 ha và 1,3 ha. ( xem bng

3.3)

Bng 5.3 : c im ca sn xut cà phê các h gia ình vùng nông thôn Tây Nguyên (theong v phân)

Nhóm h gia ình nghèo nh t

G n nghèo nh tt

trung bình

g n giàu nh t

giàu nh t chung

Din tích t trng cây lu niêntrung bình (ha/ h )*

0.42 0.72 0.79 1.3 0.99 0.67

T l h trng cà phê (%) 38 48 49 62 49 45S cây trung bình mi h ( cho h

trng cà phê)

6253 9186 8884 13286 9403 8709

Thu nhp ròng t cà phê( t l tng chi tiêu h gia ình so vitng các chi tiêu ca các h nôngthôn)

33 51 46 70 43 43

Thu nhp ròng t cà phê( t l tng chi tiêu h gia ình so vitng các chi tiêu ca các h trngcà phê)

68 93 73 97 68 79

Ngu&n : Da trên cu+c iu tra m0c sng h+ gia ình nm 2002; * không tính các h+ không có t

S cây tr&ng c#a các h+ nghèo c@ng thp h/ n theo s liu cu+c iu tra m0c sng các h+ gia ình nm 2002. H+ tr&ng cà phê trong nhóm phân v( nghèo nht ch? có trung bình 6,250 cây.

S này c#a nhóm ng@ v( giàu th0 2 là gp ôi. iu tra các c+ng &ng nghèo ) >c l>c ( do

ICARD và Oxfarrm GB/HK tin hành nh$ m+t phn c#a ch$/ ng trinh nghiên c0u v cà phê )cho thy rt nhiu các h+ dân t+c thiu s nghèo có tr&ng cà phê nh$ng t c#a h: có cht

l$2 ng kém so v% i m0c trung bình, h: không có # tin mua phân bón, thuc tr7 sâu, t$% in$% c tng nng sut cà phê. Vì v4y, nng sut cà phê thp và din tích tr&ng cà phê khôngl% n khin các h+ nghèo không th da vào thu nh4p t7 cà phê nh$ các h+ giàu h/ n. Thu nh4p

ròng t7 cà phê ch? chim 68% t=ng s chi tiêu c#a các h+ nghèo trong nhóm ng@ v( phân

nghèo nht, trong khi chim n khong 93 % trong nhóm ng@ v( gn nghèo nht (xem bng6.3)

các 4 t?nh Tây Nguyên, rEy cà phê có xu h$% ng nh9 v% i 2/3 din tích cà phê là c#a các h+ có rEy cà phê nh9 h/ n 1 ha ( xem bng 6.4). Ch? có d$% i 3% din tích tr&ng cà phê là c#a các

h+ có din tích tr&ng cà phê l% n h/ n 3ha.

Bng 5.4 : Phân b h trng cà phê cùng Tây Nguyên theo din tích trng cà phê ca mi h

S h tr ng cà phê vùng Tây Nguyên ( %)



86

< 0.2 ha 0.2-0.5 ha 0.5-1 ha 1-2 ha 2-3 ha 3+ ha Vùng Tây Nguyên chung 10.6 26.1 30.9 24.1 5.7 2.7Kon Tum 26.1 25.7 21.8 18.9 4.8 2.7Dak Lak 8.6 25.1 32.2 25.4 6.0 2.7Gia Lai 14.4 28.8 27.8 21.7 4.9 2.5Lam Dong 9.7 26.6 31.5 23.5 5.8 3.1

Ngu&n: T=ng iu tra nông nghip nm 2001 (GSO, 2003b)

Tuy nhiên phân loi các h+ tr&ng cà phê cn phi phân bit gi*a khu vc thu4n l2 i vàkhông thu4n l2 i cho tr&ng cà phê k t h2 p v% i phân phân chia theo tiêu chu'n h+ nghèo và h+

giàu. Nh*ng vùng thu4n l2 i cho tr&ng cà phê có nhiu h+ ã chuyên sn xut cà phê nhiu

nm, có tC l thu nh4p t7 cà phê cao. Nghiên c0u c#a ICARD và Oxfarm nm 2002 cho thycác h+ gia ình chuyên tr&ng cà phê trong nhóm gi*a và nhóm giàu h/ n th$1 ng có thu nh4p t7

cà phê chim tC l cao h/ n so v% i nhóm gn nghèo nht và nghèo nht ( tC l này c#a nhóm

chuyên tr&ng cà phê là t7 65 n 83% còn c#a nhóm nghèo và nghèo nht là 45 n 71%) (Xem thêm bng 6.5). TC l t7 45 n 71% c#a nhóm nghèo và nghèo nht cùng t$/ ng c@ng

phù h2 p v% i tC l 68% ã có trong tr$% c ây ( xem bng 6.3). các vùng thu4n l2 i cho tr&ngcà phê, nhóm nghèo nht d$1 ng nh$ phi tr&ng thêm m+t s cây tr&ng khác ngoài cà phê.Trong iu kin toàn b+ ngu&n thu nh4p ph- thu+c vào m+t loi cây tr&ng, nhóm có thu nh4p

cao d$1 ng nh$ ch(u nhiu nhu h$) ng c#a kh#ng hong h/ n trong khu nhóm nghèo h/ n có

th da vào ngu&n thu nh4p có $2 c t7 các ngu&n khác.

Bng 5.5: Phân lo(i các h trng cà phê - c lc

Khu vc thun l i cho t rngcà phê

khu vc i t thun l i chot rng cà phê

phân lo i t ng i

thu nh p t cà phê ( so v i

t ng s thu nh p)

di n tích tr ng cà phê bình

quân ( ha)

t khác (ha)

thu nh p t cà phê ( so v i

t ng s thu nh

di n tích tr ng cà phê bình

quân ( ha)

t khác (ha)

H giàu và trungbình

65-83 1.8-1.9 0.4 9-31 0.7 0.6-1.0

H nghèo và rtnghèo

45-71 1.2-1.7 0.1-0.4 13-18 0.4 0.2-0.4

Ngu&n: ICARD/ Oxfam GB&HK (2002)

nh*ng xã iu kin tr&ng cà phê khó khn nông dân th$1 ng có thu nh4p t7 các ngu&n kháct$/ ng i cao h/ n thu nh4p t7 cà phê nh$ thu nh4p t7 lúa n$/ ng, ngô, A bông và nôi gia súc.

Phn l% n nông dân khu vc này không tr&ng cà phê ho;c ch? tr&ng m+t din tích nh9 ( ít h/ n0,5 ha) và u t$ cho cà phê ít. Nông dân các vùng này vì v4y không b( nh h$) ng nhiu khigiá cà phê s-t gim. Rt nhiu h+ nông dân trong s này ã b( gt ra kh9i l khi cà phê m% iphát trin ) vùng Tây Nguyên.

>c l>c, hu ht các h+ tr&ng cà phê bán sn ph'm c#a mình cho các th$/ ng lái (a ph$/ ng.M;c dù tip c4n $2 c v% i các thông tin th( tr$1 ng ) các vùng thu4n l2 i cho tr&ng cà phê rt dB dàng, nh$ng li b( hn ch ) các vùng không thu4n l2 i cho tr&ng cà phê ho;c các vùng sâu,vùng xa. Các nhà sn xut ) nh*ng vùng này d$1 ng nh$ ch? $2 c nh4n m0c giá cà phê t$/ ng



87

i thp h/ n so v% i các vùng khác. Ch? có khong 10 n 15% h+ tr&ng cà phê theo h2 p &ngký kt v% i các doanh nghip nhà n$% c nh$ Vinacafe.

M) r+ng sn xu't cà phê ng$1 i $2 c k8 mt

Kinh t khu vc Tây Nguyên phát trin rt nhanh vào nh*ng nm 1990 nh1 có cu+c ci t= kinh t r+ng l% n và phát trin tr&ng tr:t chn nuôi, ;c bit là cà phê. Giá cà phê cao khuyn

khích nông dân các (a ph$/ ng m) r+ng tr&ng cà phê, khai hoang t m% i. Trong giai onnày m+t l$2 ng l% n dân di c$ g&m c dân các khu vc thiu s và các cùng khác nhau trên c n$% c. T7 nm 1975 n 2003, dân s >c l>c tng t7 35.000 ng$1 i lên 2 triu ng$1 i. Nh*ngng$1 i dân d$ c$ n mua t, ch;t cây và m) các rEy cà phê m% i. Trong báo giá ánh giá m0c+ nghèo ói ( PPA) nm 2002, dân làng th$1 ng cho rIng thiu quy hoch phát trin vùngtr&ng cà phê y # ã gây ra nn phá r7ng nghiêm tr:ng, làm cn kit ngu&n tài nguyên thiênnhiên, có tác +ng xu 1 i sng nh*ng ng$1 i sng ph- thu+c vào thiên nhiên là ng$1 i nghèo(ActionAid và ADB, 2004).

Ng$1 i nghèo và nh@ng ng$1 i dân bn (a ti nh*ng vùng này nhiu khi không $2 c h$) ng l2 iích t7 vic phát trin nhanh c#a vùng do h: th$1 ng không có công c- sn xut. H: th$1 ng cóít t h/ n ho;c t cht l$2 ng kém h/ n. H: li thiu thông tin và kh nng tài chính u t$

khi cn thit. Thc t, giá c t các vùng này cao do bùng phát cà phê ã khuyn khích nhiung$1 i thiu s nghèo bán t cho nh*ng ng$1 i nh4p c$ m% i n giàu h/ n còn h: chuyn vàosâu h/ n trong r7ng núi khai thác nh*ng mnh t m% i. Nh*ng mnh t trong sâu th$1 ng lành*ng vùng có iu kin khó khn h/ n, núi dc, kém mu mJ và không có h thng t$% i tiêu.

Không có gì áng ngc nhiên khi s chuyn =i nhanh chóng v quyn s, d-ng t. M+t s thay =i diBn ra trong iu kin môi tr$1 ng các lu4t l quy (nh v s, d-ng t truyn thngch# yu theo s qun lý c#a (a ph$/ ng, ã dEn n rt nhiu bt bình v chuyn giao quyns, d-ng t khi t c#a ng$1 i thiu s b( ly cho dân di c$ m% i n và các lâm tr$1 ng tr&ngcây m% i thành l4p. ánh giá m0c + nghèo ói ( PPA) ) >c l>c cho thy có rt nhiu tranhchp v t ai gi*a nhóm ng$1 i bn x0 và và dân di c$, gi*a dân di c$ và các lâm tr$1 ng (Action Aid và ADB, 2004). Quyn s, d-ng t c#a c+ng &ng ng$1 i thiu s ch$a $2 c chínhth0c hoá m+t phn do khái nim v quyn s) h*u khác nhau gi*a quy (nh c#a chính ph# vàc+ng &ng m+t s dân t+c thiu s. Chính ph# ã không công nh4n quyn s, d-ng t theo t4pt-c vn nhn mnh vào quyn s) h*u c+ng &ng. Tuy nhiên lu4t t ai m% i ã s,a =i imnày.

Nông dân ) các vùng thu4n l2 i cho tr&ng cà phê thì t4p trung vào chuyên tr&ng cà phê và lành*ng ng$1 i ph- có thu nh4p ph- thu+c vào thu nh4p t7 cà phê nht. Các h+ dân này $2 ch$) ng l2 i t7 vic phát trin mnh cà phê. Tuy nhiên, thu nh4p c#a h: c@ng gim mnh khi càphê th gi% i r% t giá vào nm 2001 và 2002. các khu vc này thu nh4p c#a các h+ gia ình vàphúc l2 i xã h+i ã gim sút nghiêm tr:ng nht. Trong khi c h+ nông dân nghèo và h+ khôngnghèo u phi h0ng ch(u h4u qu, h+ nghèo d$1 ng nh$ g;p nhiu khó khn h/ n khi i phó

v% i nh*ng tình hung nh$ th này do h: không có # tài sn và tin tit kim da vào (xemh+p 6.1)



88

Hp 5.1 Các h nghèo d% a vào cà phê nhi.u nh)t chiu nhi.u khó kh3n nh)t

Ông N, 45 tu=i là ch# m+t gia ình nghèo làng Ea Sut huyn C$ Mgar, t?nh >c l>c. Gia ìnhông có 7 ng$1 i con u ã b9 h:c. Ông có m+t hecta cà phê. Tr$% c ây, khi cà phê giá cao,gia ình ông có ài casstte, co # go n và n$% c t$% i cho cà phê. Tuy nhiên, hin nay gia

ình ông ch? n s>n ( m;c dù ông ã nh4n go tr2 cp 3 ln, mAi ln 5 kg/ ng$1 i). Ông ch$abao gi1 vay m$2 n tin và không bit gì v vic vay m$2 n c. Ông không có ý (nh phá b9 càphê. Th4m chí ông không có tin mua phân bón ( ông qua nghèo vì v4y i lý không th cho ông mua phân bón ch(u $2 c). Cùng v% i v2 ông và 2 ng$1 i con l% n , ông hin ang i làmthuê.Nu giá cà phê tip t-c r% t trong nh*ng nm t% i, ông N có th không th tip t-c tr&ng cà phên*a do ông không có # tin mau phân bón và t$% i tiêu cho cà phê nhà ông. Nm nay, ông d tính tr&ng su riêng và xen canh khoai lang v% i cà phê. Ông mun vay tin miBn lãi trong vòng3 nm có th chm sóc cà phê. Ngoài ra ông c@ng muAn nh4n $2 c tr2 giúp k3 thu4t.

Ngu&n : ICARD/ Oxfarm GB/HK 2002

Các h+ gia ình nghèo có phn l% n thu nh4p da vào cà phê, không th tr- v*ng $2 c khi giás-t gim sG phi ch(u nhiu h4u qu th4m trí phi bán t ho;c gia súc. m+t s vùng h/ n60% nông dân ang trong tình trng n2 ch&ng cht. Nh*ng nông dân nghèo này ang phi im;t v% i nn thiu n. Khi giá cà phê cao, rt nhiu ng$1 i trong s h: ã t7 b9 vic t sn xutl$/ ng thc t4p trung vào tr&ng cà phê. H: mua l$/ ng thc, thc ph'm và các v4t d-ng khácbIng ngu&n tin thu $2 c t7 tr&ng cà phê. Khi giá cà phê r% t mnh, rt nhiu nông dân nghèochuyên trông cà phê không th mua # th0c n. Trong th1 i gian dài, tình hình này ssG dEn ntình trng suy dinh d$J ng cho các thành viên trong h+. Ng$2 c li, nh*ng h+ khá h/ n vEn có

th v$2 t qua $2 c th1 i im khó khn và th4m trí vEn có th tr $2 c n2 ngân hàng ( xem h+p6.2)

Rt nhiu thành viên c#a các h+ tr&ng cà phê nghèo ã chuyn sang làm thuê cho nh*ng ng$1 itr&ng cà phê khác. Tuy v4y, theo sau cu+c kh#ng hong cà phê, nhu cu thuê lao +ng làm càphê c@ng gim. Kt qu là l$/ ng cho lao +ng làm thuê cung gim t7 20.000 &ng / ngàyxung 15.000 &ng ngày.

Quan tr:ng nht, sn xut cà phê d$1 ng nh$ ít mang li l2 i ích cho h+ nghèo mà mang linhiu l2 i ích cho nh*ng h+ có khá. Vn này c@ng liên quan n khó khn c#a h+ nghèotrong vic tham gia th( tr$1 ng do các h+ nghèo không s, d-ng $2 c ting Vit, trình + thpvà ) nh*ng vùng xa không có iu kin tip xúc v% i thông tin và tìm hiu cách th0c giao d(chtrên th( tr$1 ng. Các mi quan h th$/ ng mi không cân x0ng do ng$1 i mua và ng$1 i bán l% nsG iu khin th( tr$1 ng. Các tác +ng này càng b( khuych i trên m+t th( tr$1 ng y bin+ng nh$ th( tr$1 ng cà phê.



89

Hp 5.2 Các h khá gi có nhi.u ngun thu nhp khác nhau không b& nh h- ng nhi.udo giá cà phê gim m(nh

Ông P là ch# m+t h+ khá gi ) làng Buôn Niêng 2, Huyn Buôn ôn, t?nh >c l>c. Ông có 4ng$1 i con , 3 trong s 4 ng$1 i con ang i h:c. Ông có 0,2 ha t v$1 ng, 1,2 ha t trông cà

phê, 0,3 ha t tr&ng bông, 4u xanh, ngô và 0,1 ha tr&ng lúa n$% c. Ông c@ng nuôi 2 con bòvà 1 con l2 n.

Nm 2002, ông thu $2 c 3 triu &ng t7 ngô và 4u. T7 nm 2001, ông tr&ng bông trên 0,2ha và thu hoch t7 tháng 7 n tháng 11. Ông ã ký h2 p d&ng v% i m+t công ty bông ( tr$) nglàng gi* h2 p &ng) . C0 mAi m+t kg ht ông tr&ng ông cung $2 c công ty cung cp cho 2 kgphân bón và m+t chai chng rp. Nm 2001, ông ã thu hoch 7 t bông, thu 1,7 triu &ng

Gia ình ông ã không phá huC din tích cà phê nh$ng ã gim u t$ cho chúng. Tronggiai on khó khn này, ông không thuê nhân công và ã t mình làm vic. Ông nói “ Giá càphê thp không nh hu) ng nhiu n thu nh4p c#a gia ình tôi:”

Ngu&n: ICARD/ Oxfam 2002

My nm tr$% c ây, chính ph# ã ban hành giy ch0ng nh4n quyn s, d-ng t ( LURCs) haycòn goi là s= 9 cho các h+ dân sng trên vùng cao. V% i Lu4t m% i v t ai nm 2003,LURCs có th s, d-ng bán ho;c chuyn =i, s, d-ng làm tài sn th chp vay vn tínd-ng ho;c chuyn quyn th7a k. Th4m chí t thuê c#a các Doanh nghip nhà n$% c c@ng cóth chuyn quyn thuê cho ng$1 i khác.

Không bình <ng trong vn t ai, cà phê và các vn ói nghèo

S phát trin c#a hình th0c bt bình <ng trong vn t ) khu vc tr&ng cà phê ã làm giatng mi quan ngi v m+t vòng nghèo ói có quan h v% i giá cà phê. Theo ó công n viclàm và thu nh4p tng và gim theo giá cà phê.Chính ph# ã xem xét vic chuyn =i m+t s t c#a doanh nghip nhà n$% c và t r7ng cho các h+ gia ình ) (a ph$/ ng nh$ng vEn ch$acó gii pháp ngn ch;n các vn nh$ bán li t khi giá cà phê tng. M+t gii pháp / n gincó th là cm không chuyn nh$2 ng quyn s, d-ng cho các mnh t này nh$ng iu nàyc@ng ngn cn vic s, d-ng các mnh t này làm tài sn th chp khi vay vn.

Có m+t bin pháp trung hoà cho các h+ nông dân nghèo, nh$ ã trình bày trong phn tín d-ng,v% i s tham gia c#a Ngân hàng Chính sách Xã h+i . Ph$/ ng án này quan tr:ng nht ) hìnhth0c tín d-ng nh9. C h+i ph- n* và oàn thanh niên u là nh*ng t= ch0c quan tr:ng tr2

giúp tín d-ng quy mô nh9 m;c dù cho vay qua các t= ch0c này c@ng khó khn ;c bit ) cácvùng nông thôn n/ i ph- thu+c n;ng n vào m+t v-.

Nh$ ã c4p ) ch$/ ng r#i ro, i v% i nhiu h+ nông dân, a dng hoá là bin pháp tt gim r#i ro và ci thin thu nh4p. Tuy v4y, khó khn nht cho các h+ nông dân là không có # ngu&n tài chính v$2 t qua th1 i im khó khn v th1 i tit, th1 i im chuyn giao không cóthu hoch và chi phí chuyn =i. i v% i các h+ nông dân có t= ch0c, chi phí h:c h9i có th hn ch và các chi phí chung nh$ chi phí tip th( có th gim dn. a dng hoá các sn ph'mc@ng tim 'n tác +ng tích cc n môi tr$1 ng.



90

CÀ PHÊ VÀ MÔI TRNG

Cây cà phê là m+t loi cây r7ng tr$% c ây ã $2 c thun hoá, sng d$% i tán cây l% n. Do càphê có tính t$/ ng thích v% i môi tr$1 ng t nhiên, tr&ng cà phê $2 c coi m+t hình th0c nôngnghip tt cho môi tr$1 ng. Tuy nhiên iu này không hoaàn toàn úng i v% i nhiu loi cà

phê. Robusta $2 c tr&ng có thu hoch cao luôn cn nhiu ánh nng m;t tr1 i và m+t l$2 ngphân bón khá l% n. Sn xut cà phê c#a Vit nam hu ht ( 95%) h$% ng vào các loi cà phêrobusta này. Canh tác ging cà phê này òi h9i ch? tr&ng m+t loi cây v% i m4t + cao và c@ngt$/ ng t nh$ các hình th0c nông nghip truyn thng ph- thu+c liên quan m4t thit n môitr$1 ng. Các vn nh$ nn phá r7ng, sói mòn t, phân bón, ô nhiBm ngu&n n$% c, s-t gimc#a tng n$% c d tr* là nh*ng vn quan tâm cho phát trin bn v*ng nông thôn ) nhiuvùng sn xut nông nghip chính c#a Vit nam. Ngày nay, 64% t nông nghip $2 c t$% itiêu và t nông nghip s, d-ng 90% ngu&n n$% c c#a Vit nam. Trong iu kin t nôngnghip gia tng, nhu cu n$% c cho sn xut nông nghip d tính sG tng áng k.

Trong nhiu tr$1 ng h2 p r7ng ã b( trit phá ly t tr&ng cà phê ch0 không phi là cà phê$2 c tr&ng thay th trên t nông nghip c@. iu này phn nào ã góp phn vào vic tng +t

bin din tích t nông nghip lên t% i 38% trong khong th1 i gian t7 nm 1990 n 2000. M0c+ phá r7ng ã làm gia tng các vn môi tr$1 ng nht là nh*ng quan ngi v tính bn v*ng.Thông tin thu $2 c trong khi ánh giá m0c + ói nghèo (PPA) ) t?nh >c l>c cho thy 1 triuhecta t r7ng ã $2 c chuyn sang tr&ng cà phê t7 nm 1975 n nay. Ti >c l>c, nn phár7ng vEn diBn ra th4m chí ) nh*ng vùng có nguy c/ sói l) t. Theo ngu&n tin (a ph$/ ng ,chính ph# d$1 ng nh$ không qun lý $2 c tình hình. M+t d án do B+ nông nghip và Danida&ng tài tr2 ã $2 c trin khai nhIm nhiên c0u vn này nh$ng ch$a có nghiên c0u nàoáng k ã $2 c thc hin.

Thêm vào ó, ht cà phê $2 c x, lý bng ph$/ ng pháp r,a . N$% c r,a ht cà phê có th chuyn m+t l$2 ng l% n cht toxic th7a vào ngu&n n$% c trên b m;t. Tác +ng môi tr$1 ng c#an$% c thi do quá trình x, lý $% t trong mnh v$1 n nh9 th$1 ng không l% n do n$% c thi khôngnhiu li = ra m+t din tích l% n. Ví d-, m+t h+ nông dân sn xut 30 tn ht nm ( 15 tn x 2ha x 10 m3 n$% c/ tn ht) t$/ ng $/ ng v% i 300 m3 n$% c thi / nm. V% i 50% sn l$2 ng $2 cx, lý vào tháng cao im, thi ra 150 m3 có th lEn vào trong b ch0a 75 m2 v% i chiu sâu 2m trong m+t tháng gim m0c + ô nhiBm. Tuy v4y, nhiu nông dân vEn dùng ph$/ ng phápnày x, lý, có rt ít +ng c/ nông dân c>t gim l$2 ng n$% c s, d-ng ho;c gim l$2 ngn$% c thi trc tip vào sông sui.

Tình hình này còn trm tr:ng h/ n khi m+t nhà máy trong th1 i gian cao m x, lý 100 tn htcà phê. Phn l% n các nhà máy có x, lý n$% c thi. M+t vài tr$1 ng h2 p cá bit không s, d-ngcác thit b( l:c n$% c sinh thái. Các thit b( l:c n$% c này nhiu b ch0a mà các b ch0a nàyth$/ ng tn nhiu chi phí xây dng và bo d$J ng. Phn l% n các nhà máy x, lý u không có

h thng x, lý n$% c thi # tiêu chu'n. Các nhà máy $2 c xây dng gân các ru+ng cà phêth$1 ng có nhiu +ng c/ gim l$2 ng n$% c tiêu th- và m0c + ô nhiBm môi tr$1 ng h/ n doh: tác +ng môi tr$1 ng c#a các nhà máy này sG rt dB nh4n thy.

Ch? có m+t bin pháp h*u hiu nht cho các nhà máy x, lý là gim l$2 ng n$% c tiêu th- x, lý 1 tn cà phê ht và t7 ó gim nhu cu phi u t$ vào các thit b( x, lý. Quay vòng s, d-ng n$% c c@ng quan tr:ng. M+t bin pháp y h0a hHn n*a ó là 'y mnh quá trình phânhuC sinh h:c c#a rác cà phê nhIm gim th1 i gian l$u tr* t7 ó gim nhu cu u t$ c/ s) h



91

tng. BIng vic s, d-ng công ngh khí ga sinh h:c 'y nhanh tc + phân huC sinh h:cc@ng là các sáng kin có th không cn thit phi xây b ch0a toxic nh9.

Do phn l% n cà phê arabica ch? cn r,a theo ph$/ ng pháp b'n r,a ho;c gn nh$ khô t nhiên nh$ng n$% c cn cho quá trình x, lý vEn rt l% n. (Xem bng 6.6)

Bng 5.6 So sánh n$ c s' dng trong so ch cà phê

N$ c s' dng x' lý cà phê theo ph0 ng pháp bán r' a c#a VIT NAM so v$ i cáchiình th1 c r' a khác

(mét kh i / t n nguyên liu thô)

Kenya (r,a hoàn toàn) 4-6Colombia (t7 ph$/ ng pháp r,a bo v môi tr$òng nph$/ ng pháp truyn thng)

1-6

Papua New Guine( R,a hoàn toàn) 4-8Vietnam (bán r,a) 4-15

Ngu&n: Von Enden 2003

Hin nhiên vic cân bIng nhu cu n$% c gi*a các nhóm khác nhau i v% i ngu&n n$% c d$1 ngnh$ ch$a $2 c quan tâm. Do n$% c t$/ ng i # trên th$2 ng ngu&n nh$ng li thiu d$% i h ngu&n c@ng nh$ cht l$2 ng n$% c có th b( nh h$) ng. Có kh nng có tác +ng nghiêm tr:ngh/ n i v% i tng n$% c ngm. Trong mùa khô, vn này càng tr) nên trm tr:ng h/ n l$2 ngn$% c $2 c s, d-ng gia tng, òi h9i ging phi sâu h/ n n*a. Nhóm làm vic tháng 2/2004 ãthy các ging n$% c 2 nm tr$% c ây còn có n$% c nh$ng nay ã cn. M;c dù s mt mát nàyrt >t giá nh$ng chính ph# ã không th $a ra m+t c/ ch phù h2 p (nh giá ngu&n tàinguyên này. S tht bi trong qun lý c#a chính ph# làm tng chi phí t$% i tiêu cho m+t s

nông dân, làm cho 1 i sng c#a h: càng khó khn h/ n.M;c dù s, d-ng thuc tr7 sâu c#a Vit nam ã tng khong 200% trong th4p kC qua và làmgia tng ô nhiBm n$% c ( báo cáo phát trin Vit nam 2002), nh$ng thuôc tr7 sâu s, d-ng chocà phê Vit nam t$/ ng i ít. Tuy v4y, cà phê cn m+t l$2 ng t$/ ng i phân hoá h:c t=ngh2 p. M0c + s, d-ng phân hoá h:c ã tng gp ôi trong giai on nh*ng nm 90 do cà phêtng theo hàm m@.

Trong khi có m+t s nông dân thc hin ph$/ ng pháp sn xut sinh thái v% i h2 p tác và tr2 giúp c#a nhà chuyên sy cà phê châu Âu và t= ch0c hA tr2 k3 thu4t 0c (GTZ), ch? có rt ítcách+ m bo hình th0c canh tác và ph$/ ng pháp ch bin này . Gn ây, l2 i ích c#a ph$/ ngpháp sy (roster) và ph$/ ng pháp x, lý ã $2 c công nh4n r+ng rãi h/ n. Ít nhât m+t nhà sn

xut ) Lâm &ng ã $2 c ch0ng nh4n sn xut theo ph$/ ng pháp h*u c/ và ã xut kh'u vàicontainer hàng nm v% i lãi t$/ ng i cao sang Nh4t. Có m+t vài nhà sn xut cà phê khácc@ng ã $2 c ch0ng nh4n v% i các sn ph'm h*u c/ , sn ph'm có danh ting ho;c có ph$/ ngpháp sn xut sinh thái.



92

6 : KHUYN NGH VÀ KT LUN

vic phát trin cà phê có th thc s ci thin phúc l2 i vùng nông thôn, tng tr$) ng xutkh'u nh$ l2 i th vn có n#a nó, Vit nam cn ánh giá m+t cách thc t nh*ng thu4n l2 i và

khó khn c#a ngành cà phê trong hoàn cnh chính ph# sG gim s can thip c@ng nh$ trongbi cnh h+i nh4p quc t. Kh nng cnh tranh trong t$/ ng lai c#a ngành cà phê sG ph- thu+cvào vic Vit nam chu'n b( xây dng cho quá trình h+i nh4p nh$ th nào, ph- thu+c vic Vitnam có xây dng $2 c mng l$% i các th ch hot +ng tt, minh bch và nng +ng haykhông.

Vit nam là nn kinh t trong quá trình chuyn =i. Ngành cà phê là m+t m+t h$% ng m% i ch0ang nhiu thách th0c. Do cà phê là m+t trong nh*ng hàng hoá nông sn b( nh h$) ng nhiunht c#a th( tr$1 ng th gi% i nên bài h:c t7 ngành cà phê có th áp d-ng cho các hàng hoákhác, k c các hàng hoá ch# yu tiêu th- trong n$% c. Hin nay, m;c dù khu vc t$ nhân cóvai trò ngày càng quan tr:ng nh$ng phát trin c#a ngành cà phê, vai trò chính vEn là nhà n$% c.S ph- thu+c vào nhà n$% c này nu không có m+t ch$/ ng trình hành +ng hài hòa sG $a nnguy c/ mt i h thng các d(ch v- hA tr2 c/ bn trong quá trình chuyn =i, ;c bit i v% icác h+ nông dân nghèo.

VAI TRÒ CA KHU V C CÔNG

Ban hành chính sáchCú hích bIng vic th l9ng các quy (nh nhIm tng sn l$2 ng nông nghip ã có kt qu kh quan nh$ng cung gây ra nh*ng khó khn tr) ngi. Chin l$2 c xoá ói gim nghèo và tngtr$) ng c#a Vit nam ã ghi rõ ‘các ci cách trong nông nghip và nông thôn ã làm tng snl$2 ng m+t cách nhanh chóng. Sn xut bình quân u ng$1 i $2 c 'y t7 303 kg/ ng$1 i nm1990 lên n 444 kg/ ng$1 i nm 2000’. i v% i tr$1 ng h2 p cà phê, tng sn l$2 ng không nhtthit ã to ra kt qu tích cc. Nh*ng cái giá phi tr ng>n hn do phát trin cà phê có th # bù >p cho nh*ng l2 i ích dài hn có $2 c t7 th( tr$1 ng quc t. S phát trin c#a cà phê Vitnam ã gây t=n hi không nh9 cho ng$1 i tr&ng cà phê Vit nam, cho các t= ch0c tàichính,chính ph# Vit nam c@ng nh$ các n$% c sn xut cà phê khác. Chính ph# Vit nam cóth ã nhìn thy tr$% c iu này.

Quan ngi v chính sách và các bin phát khuyn khích sn xut có th sG không tính toán y# n yu t th( tr$1 ng c#a m+t sn ph'm nông nghip. Cn phi hiu rIng trên th( tr$1 nghàng hoá, không dB cho các nhà sn xut bit $2 c liu các c/ n sc giá c ch? là tm th1 i haylà m+t du hiu c#a s thay =i giá dài hn (Lewin, Giovannucci, Varangis 2004). Nu chính

ph# $a ra các gi thuyt sai, chính ph# sG làm lãng phí ngu&n lc quý báu c#a mình hA tr2 cho khu vc cà phê không còn kh nng cnh tranh. Vì v4y, chính ph# cn có vai trõ rõ ràngtrong vic ci thin s liu, thông tin phân tích th( tr$1 ng thê gi% i c@ng nh$ thit l4p mi quanh ch;t chG h/ n v% i các t= ch0c hot +ng có kinh nghim trong l F nh vc này.

Có bIng ch0ng cho thy bài h:c c#a ngành cà phê ã không $2 c áp d-ng cho m+t s ngànhkhác gn ây c@ng có hin t$/ ng s-t gim giá do tng mnh sn l$2 ng. Cà phê, iu, tôm vàcá là các ngành phát trin mnh vì v4y các vn t$/ ng t nh$ i v% i ngành cà phê c@ng ãxy ra. Nhà sn sut trong n$% c c@ng ã phi tr giá và i phó v% i nh*ng bt l2 i. Khi chính



93

ph# h$% ng theo c/ ch th( tr$1 ng, ci thin kh nng phân tích và phát trin chin l$2 c trungvà dài hn là không th thiu $2 c.

Thay vì tham gia trc tip vào th( tr$1 ng, chính ph# nên t4p trung vào vai trò chính c#a mìnhlà hA tr2 cho khu vc t$ nhân t xây dng k hoch hành +ng và chin l$2 c c#a mình. Chínhph# c@ng có th hA tr2 phn nào thông qua các hip h+i nông dân và th$/ ng mi. Chính ph# c@ng có th giúp ci thin m0c + tin c4y và tit kim th1 i gian tìm kim thông tin th( tr$1 ng,

m+t trong nh*ng yu t sng còn các ngành có th i phó k(p v% i các du hiu và xuh$% ng th( tr$1 ng. Vic này có th thc hin bIng cách ci thin, xây dng mi quan h ch;tchG v% i các t= ch0c quc t ; thu th4p, l$u tr* và ph= bin s liu th$/ ng mi hiu qu h/ n.Kh nng i phó v% i th( tru1 ng c#a khu vc t$ nhân phù thu+c không ch? vào kh nng cnhtranh c#a khu vc này mà còn ph- thu+c vào kh nng né tránh kh#ng hong bIng các sáchl$2 c và iu ch?nh sn xut.

Các (nh ch

Theo tinh thn các khuyn ngh( c#a bn Chin l$2 c Tòan din Xoá ói Gim nghèo và Phát

trin (CPRGS) ‘m bo s công bIng, không phân bit ôi s, i v% i m:i thành phn kinh t tip c4n v% i các yu t= v vn, tín d-ng, t ai, công ngh và thông tin’, Chính ph# cn tíchcc 'y mnh vic thành l4p các th ch, ;c bit các t= ch0c công – áp 0ng các nhu cu này.

Thc t phàn nàn c#a rt nhiu nhà kinh doanh và xut kh'u và phê v vic h: không $2 cchính ph# và các t= ch0c liên quan cung cp s liu th( tr$1 ng cho thy hn ch mang tính t= ch0c cn $2 c chính ph# quan tâm. Thêm vào ó là s mt lòng tin i v% i cht l$2 ng thôngtin c#a m+t s c/ quan chính ph# cp. H4u qu là khu vc t$ nhân bu+c phi t thc hin victhu th4p thông tin và nghiên c0u c#a mình. Nh*ng công ty nh9, ;c bit các công ty trongn$% c hn ch v kinh phí ã rt nhiu khó khn trong công tác này. M;c dù vic ph= binthông tin, cung cp s liu ã $2 c ci thin gn ây nh$ng các công ty t$ nhân vEn phàn nànv các khó khn trong khai thác thông tin. C/ quan nh$ T=ng c-c thng kê và Vicofa cn phi

m) c,a h/ n n*a, cung cp và ph-c v- thông tin nhiu h/ n n*a. Các c/ quan này c@ng cnphi nâng cao cht l$2 ng thông tin thu th4p và kh nng phân tích thông tin.

ào to k3 thu4t sn xut cà phê tr$% c ây ch? $2 c thông qua chính ph# và các doanh nghipnhà n$% c và các nhà cung cp d(ch v-. Hin nay do s phát trin c#a khu vc t$ nhân nên vicào to k3 thu4t c@ng phn nào b( hn ch. Duy trì các d(ch v- có hiu qu theo mô hình nh$ h2 p tác gi*a nhà n$% c và t$ nhân là cn thit không ch? cho cnh tranh dài hn và còn cho s sng còn c#a các h+ nông dân nh9 mà v% i h: các d(ch v- nhiu khi ch? là ngành cung thông tinch# yu. Gn ây, ã có m+t s ch$/ ng trình ào to v cà phê nh$ tr&ng, ch bin và th$/ ngmi hoá cà phê. u t$ cho ào to v cà phê $2 c phi t4p trung, t$/ ng t nh$ mô hình c#aBrazin, sG giúp to ra m+t khu vc lành ngh h/ n ph-c v- cho vic nâng cao kh nng cnhtranh nói chung. Mô hình nghiên c0u ti ru+ng ã $2 c Cenicafe c#a Côlômbia phát trinthành công sG giúp nhiu cho ng$1 i tr&ng cà phê Vit nam.

duy trì thu nh4p cho ng$1 i tr&ng cà phê c@ng nh$ giúp h: áp 0ng $2 c các yêu cu chtl$2 ng, cn quan tâm n các công on thu hoch và sau thu hoch. Quan tr:ng tr:ng nht ólà các c/ s) sy khô # iu kin. Ng$1 i tr&ng cà phê Vit nam không có # các c/ s) sykhô. S thiu h-t này càng tr) nên trm tr:ng do u t$ cho các d-ng c- thit b( sy khô òih9i chi phí cao. u t$ vào c/ s) h tng và nâng cao hiu bit c#a các h+ nông dân v quytrình sy khô có th là m+t s u t$ cho hiu qu khi thu nh4p t7 cà phê tng lên nh1 chtl$2 ng $2 c ci thin.



94

Kh nng cnh tranh

Hu ht nh*ng th( tr$1 ng c#a Vit nam có $2 c là do xâm nh4p th( phn c#a các i th# kémcnh tranh h/ n (ví d- các n$% c Châu Phi và các n$% c ông Nam Á). Cnh tranh gia tng cóngh F a là cà phê Vit nam cn phi tìm kim th( tr$1 ng m% i, các kênh th( tr$1 ng m% i c@ng nh$ gia tranh cnh tranh trên nh*ng th( tr$1 ng hin có c#a Vit nam. Nu ch? da vào cung cpcác sn ph'm v% i giá c thp, ch# yu là sn ph'm thô không có nhiu giá tr( tng thêm sG dEnn tình trng cà phê Vit nam sG b( ánh b4t b) i các i th# khác khi tC giá ho;c các yu t cnh tranh thay =i. Ngành cà phê Vit nam c@ng có nhiu hn ch trong vic phát trin tingtm c#a mình trong vic cung cp sn ph'm có cht l$2 ng nht quán, trong vic thc hinúng h2 p &ng.

Trong khi ó Brazin, i th# cnh tranh chính c#a cà phê Vit nam li m bo $2 c 3 yu t quan tr:ng ó là : giá tr( tng thêm, tính nht quán và + tin c4y. có th cnh tranh trongt$/ ng lai, Vit nam cn xây dng môi tr$1 ng phát trin khu vc t$ nhân và thc hin ttcác tiêu chu'n cht l$2 ng ã ra (xem d$% i dây)

Chuyn sang phát trin khi vc t$ nhân và vai trò c#a các Doanh nghip nhàn$% c

Các h+ nông dân Vit nam $2 c h$) ng l2 i t$/ ng i l% n t7 vic xut kh'u cà phê. H: $2 ch$) ng gn nh$ giá cà phê xut kh'u, nhiu khi còn cao h/ n c giá cà phê xut kh'u. Khi nhàn$% c rút dn s tham gia và can thip c#a mình vào th( tr$1 ng cà phê, rõ ràng v( th c@ng nh$ l2 i ích c#a các h+ tr&ng cà phê c@ng sG b( gim i. Vn này là vn quan tr:ng, cn $2 cquan tâm khi hoch (nh chính sách. Khi c= phn hoá các doanh nghip nhà n$% c, phn c#ang$1 i tr&ng cà phê trong giá xut kh'u cà phê sG ph- thu+c nhiu vào m$c + cnh tranh thumua cà phê.

Phát trin khu vc t$ nhân ph- thu+c m+t phn vào vic m bo ‘môi tr$1 ng bình <ng’ chokhu vc t$ nhân. Nó òi h9i các chính sách phi $2 c xây vì l2 i ích c#a c khu vc nhà n$% cvà t$ nhân. Chính ph# vEn tip t-c duy trì quyn s) h*u áng k c#a mình trong các doanh

nghip nhà n$% c cho thy chính ph# vEn muôn gi* vai trò c#a nhà kinh doanh c@ng nh$ nhàqun lý. C+ng v% i các yu t khác nh$ vic m bo duy trì s0c mua c#a vùng nông thôn cóth làm cho vic xem xét c= phn hoá các doanh nghip nhà n$% c nhH nhàng h/ n . Theo chinl$2 c phát trin nông thôn c#a Ngân hàng th gi% i và ý kin c#a nhóm t$ vn v tái c/ cu liT=ng công ty cà phê, vic sát nh4p và to ra m+t pháp nhân kinh t mnh h/ n có th càng làmcho tình hình tr) nên bt =n, khó d tính tr$% c. iu này sG làm gia tng chi phí cho khu vct$ nhân ho;c làm gim sút s phát trin.

Ti thiu hóa các chi phí giao d(ch là m+t cách t=t nâng cao kh nng cnh tranh c#a khuvc t$ nhân, nâng cao l2 i ích cho ng$1 i tr&ng cà phê. Các nhà kinh doanh cà phê th$1 ng phànnàn v các quy (nh không phù h2 p ho;c v tình trng thiu hiu lc thc thi c#a các h2 p

&ng. Tình trng này ã bu+c các nhà kinh doanh cà phê ôi khi phi t thành l4p các t= ch0ckhông chính thng ph-c v- hot +ng c#a h:, nhiu khi v% i cái giá rt >t.

Bn thân các bin pháp trong quá trình ci t=, chuyn =i các doanh nghip nhà n$% c c@ng cónh*ng l2 i ích và cái giá nht (nh. Nguy c/ c#a quá trình chuyn =i diBn ra trong th1 i giandài ó là nhà n$% c vEn tip t-c cn tr) s phát trin c#a khu vc t$ nhân và các t= ch0c khác.Khi m+t s t= ch0c c#a chính ph# còn thiu quan tâm và trách nhim v% i các nhu cu c#angành thì s quan tâm c#a m+t s các t= ch0c khác nh$ t= ch0c tài chính d$1 ng nh$ c@ng ãgim, ít nht là trong ng>n hn. Khó khn xut phát t7 quá trình chuyn =i nu không $2 c



95

tính n y # có th to ra nh*ng khong trng nguy him cho ng$1 i nghèo là nh*ng ng$1 iphi ch(u nhiu thit thòi nht. Do v4y, vic u t$ cho các t= ch0c và c/ s) h tng ngày càngcó tm quan tr:ng trong vic giúp nông dân phát trin kinh doanh, duy trì l2 i ích c#a mìnhtrong xut kh'u cà phê.

Tiêu chu'n cht l$2 ng và s nht quán

Trên Th1 i báo kinh t Vit nam s tháng 2/2004 Th0 tr$) ng b+ Nông nghip và Phát trinNông thôn Cao 0c Phát ã phát biu là nâng cao kh nng cnh tranh c#a Vit nam, VitNam cn thay th truyn thng t4p trung vào s l$2 ng bIng vic t4p trung vào cht l$2 ng.Nh*ng c g>ng thc hin vic thay =i này ã có nh*ng thành công nht (nh nh$ng c@ngt9 ra rt khó thc hin. S phát trin mnh mG c#a cà phê Vit nam trong nh*ng nm 90 là ktqu c#a các chính sách khuyn khích c#a chính ph# c@ng nh$ nhu cu ch bin c#a các nhàsn xut cà phê v% i chi phí thp ( th$1 ng kèm theo cht l$2 ng thp). Môi tr$1 ng trong vàngoài n$% c nay ã thay =i. Chính ph# c@ng ã có nh4n th0c h/ n v th( tr$1 ng cà phê và cáctác +ng c#a nó t% i nông dân nên ã có ý (nh to ra nh*ng thay =i trong sn xut cà phê.Tuy nhiên vic thay =i này cn phi có nh*ng u t$ t$/ ng i l% n nên ã hn ch phn nàonh*ng c g>ng c#a chính ph#.

Hin nay có nhiu n$% c sn xut cà phê t4p trung vào vic nâng cao cht l$2 ng. Thc t hiph+i các n$% c sn xut cà phê và m+t s n$% c khác ã không ng7ng kh<ng (nh cà phê chtl$2 ng thp sG không hp dEn khách hàng và làm ph$/ ng hi n th( tr$1 ng cà phê. i v% inhiu n$% c không có l2 i th v giá, cht l$2 ng và s khác bit sG vô cùng quan tr:ng cho s$ thành công. Rõ ràng i v% i hu ht các n$% c trong ó có Vit Nam bin pháp nâng cao chtl$2 ng là quan tr:ng duy trì kh nng cnh tranh. Nh$ng i v% i tr$1 ng h2 p Vit nam viccnh tranh trên th( tr$1 ng có cht l$2 ng cao ch$a ch>c ã có l2 i th. Vit nam vEn u t$ theomô hình s l$2 ng l% n /chi phí thp. Trong ngành sn xut ch bin cà phê v% i m0c + 90%công nghip hoá và &ng nht nh$ hin nay, v% i tiêu chuân cht l$2 ng ã $2 c thit l4p sKn,giá c và m0c + =n (nh là yu t chính cho cnh tranh. Nht là khi các khách hàng cà phêthông qua các la ch:n c#a mình ã to ra tiêu chu'n cht l$2 ng, rt khó khn to nên $2 c

m+t chu'n mc m% i. Các chuyên gia ngành cà phê cho bit hin nay, các nhà ch bin cà phêvEn cho rIng các tiêu chu'n và giá c hin ti là phù h2 p v% i h: m;c dù các tiêu chu'n này ch? là ng>n hn nó vEn c0 $2 c áp d-ng.

Giá tr( gia tng

Th tr ng xu t kh u : M+t m-c tiêu phù h2 p cho Vit nam là phát trin vic ch bin và

phân phi cà phê hòa tan vì Vit nam có th phát trin v% i chi phí thp, các sn ph'm cà phêhAn h2 p (v% i cà phê arabica do Vit nam sn xut). Vit nam cn phi tip t-c u t$ vào công

on cui cu quá trình sn xut nh$ c/ s) h tng và các thit b( ch bin. M+t l F nh vc m% ic@ng ang $2 c th, nghim ó là cà phê ung sKn m+t ý t$) ng ang $2 c trin khai v% i d tính các loi sn ph'm này sG có s tng tr$) ng. Tìm kim và công nh4n các ph$/ ng pháp

canh tác bn v*ng h/ n c@ng là m+t trong vic xây dng chin l$2 c phát trin sn ph'm khác

bit trong t$/ ng lai. Vic này c@ng có tác d-ng tt v% i môi tr$1 ng. Trong trung hn, khi ã cithin các sn ph'm cà phê c#a mình, tng giá tr( sn ph'm nguyên liu thô, Vit nam có th chuyn sang phát trin m+t s th( tr$1 ng sn ph'm chuyên bit. Trong trong hn, tt h/ n VitNam nên t4p trung c#ng c sn xut các sn ph'm c/ bn, truyn thng, nâng cao m0c + nhtquán và uy tín cà phê Vit nam.



96

Th tr ng trong n c : Phn l% n 82 triu dân Vit nam quen thu+c v% i cà phê và m+t s

không nh9 ng$1 i dân Vit nam ung cà phê. Cà phê không ch? ph= bin ) các thành ph màcòn ) các vùng nông thôn. ây là m+t yu t thu4n l2 i phát trin th( tr$1 ng trong n$% c y

tim nng. V% i thu nh4p bình quân u ng$1 i là 2350 ô la m3 nm 2003( ã iu ch?nh theo

s0c mua), s0c mua c#a th( tr$1 ng trong n$% c là rt l% n. 0c v% i s dân t$/ ng t nh$ Vit namã tiêu th- h/ n n,a triu tn cà phê mAi nm. M+t th( tr$1 ng trong n$% c phát trin sG h4u

thuEn cho ng$1 i tr&ng cà phê phát trin, giúp h: 0ng v*ng khi th( tr$1 ng th gi% i bin +ng.Brazin là m+t dEn ch0ng tt trong vic phát trin th( tr$1 ng trong n$% c và hin nay ã tr) thành th( tr$1 ng cà phê l% n th0 2 th gi% i. Kinh nghim c#a Brazin và các n$% c nh$

Colombia, Mexicô và nhiu n$% c khác có th là bài h:c h*u ích cho Vit nam trong vic tìm

ra m+t chính sách nht quán phát trin ngành cà phê.

Qun lý r# i ro

Cu+c kh#ng hong gn ây ã ã gây nên hin t$2 ng né tránh r#i ro thái quá trong sn xut và

buôn bán cà phê. Nông dân nghèo ã phi tr m+t cái giá quá >t. m+t vài khía cnh, kh#ng

hong ã góp phn h2 p lý hóa s phát trin c#a ngành cà phê Vit nam, g>n s phát trin v% ithc t th( tr$1 ng nhiu h/ n.Tuy nhiên, 2 vn liên quan n s phát trin c#a cà phê vEnch$a $2 c quan tâm ó là môi tr$1 ng và các thay =i xã h+i do ngành mang li.Cung cp n$% c v% i giá c h2 p lý sG là vn quan tr:ng không ch? cho ngành cà phê mà cho

c các ngành sn xut nông nghip khác. Hot +ng c#a các c/ s) ch bin trong iu kinkhông có các ch tài và chính sách khuyn khích quay vòng s, d-ng n$% c, chng ô nhiBmngu&n n$% c sG tr) thành vn nghiêm tr:ng cho ng$1 i s, d-ng n$% c. N$% c thi không $2 ckim soát t7 các c/ s) ch bin có th gây ra nh*ng tác +ng nghiêm tr:ng. M+t s vùng +ccanh quá ph- thu+c vào cà phê sG ch(u h4u qu thm khc do kh#ng hong cà phê. Do v4y

vic a dng hoá chung loi t7 tr&ng tr:t nuôi tr&ng n các sn ph'm phi nông nghip cn$2 c khuyn khích mnh mG v% i m-c tiêu gìn gi* môi tr$1 ng. T7 khi kh#ng hong xy ra, cácch? tiêu phát trin con ng$1 i ) các vùng tr&ng cà phê ch# yu tip t-c t-t h4u so v% i các khu

vc khác, ;c bit i nhóm dân t+c thiu s. i v% i m+t hàng hoá, giá c th$1 ng ) giai ons-t gim lâu h/ n giai on ?nh im và chu k D này là không tránh kh9i. Vì v4y ci thin iukin xã h+i ch? là tm th1 i nu k hoch phát trin chin l$2 c các vùng này c#a chính ph#

không t4p trung vào vic a dng hoá sn xut, s, d-ng các k 3 thu4t qun lý r#i ro chính th0c

và phi chính th0c. Gi% i thiu các k 3 nng qun lý r#i ro c@ng sG gim b% t nhu cu chính ph#

tr2 giúp khu vc cà phê và thúc 'y kh nng cnh tranh quc t c#a ngành.



97

PH LC : L c trình quá trình ci cách lin quan n l = nh v% cnông nghip - Vit nam

1998

H thu nh4p kh'u, m0c cao nht ch? còn 50% ( tr7 các m;t hàng trong nhóm 6 m;t hàng )T do hoá th$/ ng mi cho các công ty trong n$% c bIng vic cho phép các công ty trong n$% ctrc tip xut nh4p kh'u không cn xin giy phép m;c dù m+t s hn ch nh4p kh'u vEn áp d-ngCho phéo các công ty t$ nhân nh4p kh'u phân bón

1999Ln u tiên cp cô ta xut kh'u go cho các công ty t$ nhân ( Quyt (nh s 273/1999/QD-TTg,ngày 4/12/, 1999 cho phéo 5 công ty t$ nhân và 4 công ty liên doanh trong s 47 công ty $2 cphép nhà xut kh'u go) và cho phépcông ty n$% c ngoài $2 c trc tip mua go t7 nông dânnhIm m-c ích xut kh'uThc hin u giá 20% cô ta xut kh'u hàng may m;c

Khuyn khích các hot +ng th$/ ng mi bng fvic gim tC l kt hi ngoi t t7 80% xung50% ( Quyt (nh180/1999/QD-NHNN1 ngày 30/8/1999);

2000B9 quy (nh hn ch s l$2 ng nh4p kh'u i v% i 8/ 19 nhóm hàng hoá bao g&m phân bón, chtl9ng không c&n, hàng gm s0, túi nha, DOP plasticizer, ceramic sanitary ware, electric fans,and bicycle ( Quyt (nh 242/1999/QD-TTg ngày 30/12/1999 có hiu lc ngày 1/4/ 2000);Ký hip (nh th$/ ng mi song ph$/ ng v% i M3 vào tháng 7 m) $1 ng cho hàng hoá Vit $2 ch$) ng quy ch ti hu quc vào th( tr$1 ng M3 , t7ng b$% c m) c,a kinh t i v% i hàng hoá, d(chv- và u t$;Chu'n y tin trình c>t gim thu tham gia vào khu vc m4u d(ch t do châu á ( AFTA) giai

on 2001-2006. Theo k hoch c>t gim, m0c thu cao nht sG ch? 20% vào nm 2003 và 5%vào u nm 2006;

2001C#ng c m-c tiêu dài hn c#a các công ty th$/ ng mi bIng k hoch xut nh4p kh'u 5 nm2001-2005 thay cho ch? thc hin theo t7ng nm nh$ tr$% c ây ( Quyt (nh 46/2001, l4/4/2001);DJ b9 hn ch s l$2 ng nh4p kh'u i v% i toàn b+ các hàng hoá trong danh m-c thu v% i cácnhóm hàng hoá sau: R$2 u, ckinker, giy, gch lát nn, kính xây dng, mt s m;t hàng thép, dun. (Quyt (nh s 46/2001 ngày 4/ 4/ 2001);Gim tC l kt h+i ngoi t t7 50% xung 40%( quyt (nh s 61/2001/QD-TTg ngày25/4/2001);B9 phân b= quôta cho xut kh'u go và nh4p kh'u phân bón( quyt (nh s 46/2001/QD-TTg14/4/2001);Chuyn 713 dòng thu trong biu thu t7 danh m-c tm th1 i ch$a áp d-ng c>t gim sang danhm-c c>t gim thu ((nh s 28/2001/ND-CP )Cho phép các ch# th kinh t ( cá nhân và các pháp nhân) t do xut kh'u hu ht các loi hànghoá bIng vic s,a =i ngh( (nh h$% ng dEn lu4t th$/ ng mi (Nghi (nh s 44/2001/ND-CP, 2/8/ 2001);



98

Giao vic tín d-ng hA tr2 xut kh'u cho qu3 H+ tr2 phát trin nhIm hA tr2 các doanh nghip, cáct= ch0c kinh t và cá nhân xut kh'u( quyt (nh 133/2001QD-TTg, 10/9/ 2001);Gim s l$2 ng các m;t hàng doanh nghip có vn u t$ n$% c ngoaì phi xut kh'u t7 24 to 14m;t hàng trong ó có gch, men s0, dày dép, qut in, sn ph'm nha, qun áo ( quyt (nh718/2001/QD-BKH);

MCho phép các doanh nghip có vn u t$ n$% c ngoài tham gia xut kh'u cà phê, khoáng sn,m+t s sn ph'm gA và hang may m;c( Thông t$ s 26/2001/TT-BTM, 12/ 2001);

2002Chi tit danh m-c hàng hoá và biu thu thc hin c>t gim theo tho thu4n $u ãi thu chungtrong khuôn kh= h2 p tác ASIAN nm 2002. Theo k hoch, 481 m;t hàng $2 c $a vào biuthu c>t gim v% i m0c thu thp h/ n 20%. n th1 i im này ã có 5558 dòng hàng hoá $2 cmiBn gim, 770 dòng trong danh m-c tm th1 i ch$a c>t gim, 53 dòng hàng hoá thu+c dinhàng nông nghip và139 dòng hàng hoá trong danh m-c không c>t gim ( Nghi (nh21/2002/ND-CP, 2/ 2002)oàn àm phán c#a chính ph# ã b>t u phiên làm vic y tiên v gia nh4p T= ch0c Th$/ ng

mi Th gi% i ti Geneva (4/ 2002)



99

TÀI LIU THAM KHO

TÀI LIU THAM KHO

ActionAid Vit Nam và ADB. 2004. >k L>k: M+t ánh giá v nghèo ói và qun tr( nhà n$% c có s tham gia c#ac+ng &ng. ActionAid Vit Nam và Ngân hang Phát trin Châu Á h2 p tác v% i Nhóm Công tác chng óinghèo: Hà N+i.

Beckman, Malin. 2001. Khuyn nông, Nghèo ói và M0c + dB b( t=n th$/ ng ) Vit Nam: Nghiên c0u quc gia choSáng kin Neuchâtel. Tài liu công tác 152, Vin Phát trin N$% c ngòai. Có th tham kho trên trang Web:http://www.odi.org.uk/publications/wp152.pdf

Benjamin, D. and L. Brandt. 2002. Nông nghip và Phân phi Thu nh4p ) vùng nông thôn Vit Nam trong th1 i kD ci cách Kinh t: M+t câu chuyn v hai khu vc. Tr$1 ng i h:c Toronto: Ontario

CaféControl Vit Nam. Công ty Qun lý và Thanh tra Cà phê và các Nông sn Xut nh4p kh'u Vit Nam. n ph'mc#a B+ Nông nghip và Phát trin Nông thôn: thành ph H& Chí Minh.

Deininger, K. and Jin Songquing. 2003. Th( tr$1 ng Bán và Cho thuê t trong c/ cu chuyn d(ch: BIng ch0ng t7 vùng nông thôn Vit Nam. Tài liu Công tác Nghiên c0u Chính sách c#a Ngân hàng Th gi% i 3013:Washington DC

Fafchamps, M., Hill, R., Kauhda, A. 2003. Chuyn Giá c Hàng hóa Quc t v cho ng$1 i Sn xut trong n$% c.Tr$1 ng i h:c Oxford: Oxford.

T=ng c-c Thng kê (GSO). 2000. iu tra M0c sng ) Vit nam 1997-1998. Nhà Xut bn Thng kê: Hà N+i.

T=ng c-c Thng kê (GSO).2003a. T=ng h2 p theo bng d* liu t7 cu+c iu tra M0c sng H+ Gia ình 2002 (Bng

Excel – không xut bn) cho Ngân hàng Th gi% i và các / n v( khác.T=ng c-c Thng kê (GSO).2003b. Kt qu iu tra Dân s Nông nghip 2001. Nhà Xut bn Thng kê: Hà N+i

T=ng c-c Thng kê (GSO).2004. Kt qu iu tra M0c sng H+ Gia ình 2002. Nhà Xut bn Thng kê: Hà N+i

T= Công tác Liên B+ l4p Bn & Nghèo ói. 2003. Nghèo i và Bt binh <ng ) Vit Nam: Các hình thái Khônggia và các yu t (a. Báo cáo và F a CD ROM do T= Công tác Liên B+ l4p Bn & Nghèo ói son thod$% i s ch? o c#a Trung tâm Thông tin Nông nghip và Phát trin Nông thôn, Vin Nghiên c0u Chínhsách Thc ph'm Quc t, và Vin Nghiên c0u Phát trin, và bao g&m B+ Lao +ng, Th$/ ng binh và Xãh+i, T=ng c-c Thng kê, và B+ K hoch và u t$: Hà N+i

HuDnh, K. 2003. Th1 i báo Sài Gòn. “Demand Market Respect.” T4p. 594 S.9. Nhóm Th1 i báo Sài Gòn: Thành ph H& Chí Minh.

ICARD và Oxfam Anh và H&ng Kông. 2002. Tác +ng c#a Kinh doanh Cà phê toàn cu t% i T?nh k Lk, VitNam: Phân tích và Khuyn ngh( v Chính sách. Trung tâm Thông tin Nông nghip và Phát trin Nông thônvà Oxfam Anh và H&ng Kông: Hà N+i.

T= ch0c Cà phê Th gi% i. 2003. “oàn Công tác K3 thu4t c#a T= ch0c Cà phê Th gi% i n Vit Nam t7 8-12/12/ 2002.” Báo cáo và các Khuyn ngh(. H:p Ban iu hành ln th0 251 nm 2003. London.

Lewin, B., Daniele Giovannucci, Panos Varangis. 2004. Các th ( tr$1 ng Cà phê: Các Mô hình Cung cp Tòan cu vàNhu cu M% i. Tài liu Tho lu4n Nông nghip và Phát trin Nông thôn 3, Ngân hàng Th gi% i: WashingtonDC



McMillan, J. 2002. L4p li Ch2 : M+t câu chuyn t nhiên v Th( tr$1 ng. Norton và Co.: New York

B+ K hoch và u t$. Tháng 12/ 2003. Tóm t>t Báo cáo thc hin Lu4t Doanh nghip. Hà N+i.

Vin Qui hoch Nông nghip Quc gia (NIAPP). 2002. Thng kê Môi tr$1 ng Nông nghip: Th, nghim và 0ngd-ng K3 thu4t c#a Châu Âu và M3 xác (nh Ph$/ ng pháp hiu qu chi phí cho các n$% c Châu Á. Báocáo ch$a xut bn: Hà N+i.

NguyBn Sing Cúc. 2003. Nông nghip và Khu vc nông thôn c#a Vit nam trong th1 i kD =i m% i giai on 1986-2002. Nhà Xut bn Thng kê: Hà N+i.

North, D. 1993. Hot +ng Kinh t theo Th1 i gian. Trình bày ti Gii Nôben nm 1993 cho Qu3 Nôben. NobelFoundation: Copenhagen

Revallion, M. and D. Van de Walle. 2003. Phân chia t ti Vit Nam trong th1 i kD chuyn =i nông nghip. Tàiliu công tác Nghiên c0u Chính sách c#a Ngân hàng Th gi% i 2951: Washington DC.

Rozelle S., and J. Swinnen. Forthcoming 2004. Thành công và Tht bi c#a công cu+c ci cách: Xem xét t7 chuynd(ch nông nghip. Tp chí Vn h:c Kinh t, vn trong mùa hè.

Th1 i báo Sài Gòn. 2003. “B+ Th$/ ng Mi iu ch?nh M-c tiêu xut kh'u” T4p 594 S 9. Nhóm Th1 i báo Sài Gòn:Thành ph H& Chí Minh.

Schmick, H. và B.T. H$/ ng. 2003. Báo cáo 6 tháng v Cà phê ) Vit nam – GAIN S VM3027. USDA D(ch v- Nông nghip N$% c ngòai.

Tan, S. 2000. M;t tr4n Cà phê ) vùng Tây Nguyên c#a Vit Nam: Mng l$% i Liên kt. Quan i m Châu Á Thái Bình D ng, T4p 41 S 1. Tr$1 ng i h:c Victoria c#a Wellington, New Zealand.

Tanev, S., A. Carlier, O. Chaudry, Q-T NguyBn. 2003. S không chính th0c và sân ch/ i trong ngành Kinh doanh c#a

Vit Nam. T4p oàn Tài chính Quc t, Washington DC.

Von Enden, Jan. 2003. Gi% i thiu các T4p quán Sn xut tt trong Ch bin Sau thu hoch cho Cà phê Arabica ti

Vit Nam. Tài liu D án PPP “Nâng cao Cht l$2 ng Cà phê và tính bn v*ng c#a sn xut Cà phê ) Vit

Nam GTZ: Hà N+i

PriceWaterhouseCoopers. 2004. Nghiên c0u H thng H2 p &ng hin có và các Qui trình tr&ng cây ti Vinacafe.

Price Waterhouse: Hanoi.

C+ng hòa Xã h+i Ch# ngh F a Vit Nam. 2002. Chin l$2 c Gim nghèo và Tng tr$) ng Tòan din (CPRGS). B+ K hoch và u t$: Hà N+i.

Th1 i báo Kinh t Vit Nam. 2003. “Các m;t hàng Xut kh'u chính c#a Vit nam 2002.” T4p 3 S 7. B+ Th$/ ng

mi: Hà N+i.

Giám sát Kinh t Vit nam. Mùa xuân 2002. C/ quan Môi tr$1 ng Quc gia, Ngân hàng Th gi% i và T= ch0c Phát

trin Quc t an Mch : Hà N+i

Ngân hàng Th gi% i. 2002. Thc hin Ci cách Xoá ói Gim nghèo và Tng tr$) ng nhanh h/ n. Trong Báo cáo

highland coffee 01

Documents