historia natural i 12 piso
TRANSCRIPT
WT
.
j
}:
i2Aa^^.^^zMJL
c^^-
I
-^A9-/(
13^&.^/^>
0.. T~i^ -L^-d.
u ^x^-r-o QU^--*/,
J^t^Jif
/^
Zi-^r-t-yt.
.
^:^'-cfi-^/ y/P^^i-* VT
rt.>.f ,
^mm mJiJ?^mr^
Auipicio et Beneficio
^^^m
^^K^^^7 tantum
J\.o;?**i3^^^Hw^'^^"^''^^""^ morbi, ino-enia et mores ^leicribi^r eY^Iconibiis
Plantl^ninialia,fediupra q^umgeixtas iUuStran-tur..
et
In|
M
'.^:
r4
i=?^5Ser==i,fe
-f^^
--^-A
1%
w,W.r-%_
'
M
'^'-y
^
A^\)i:^
^ N^
7j
#
r,uc
^t^-~H~
zevirjujjj
'
^^^^*
^?
^
.1^67
H
\
GU
I
L
I
E L
M
I
PT>
I
S
O N
I
S.
M, D.
Lugduno.^Batayiy
e
MEDICINA BRASILIENSILIBRI CLVATVOR:LII.
III.
De Aere Aquis & Locis. De Morbis Endemiis. De Veiienatis & Antidotis.,,.
IV. DeFacultatibusSimplicium,
E TGeorgI MarcgravIMifmci Germani,
de Liebstad,
RERVM NATVRALIVB
HISTOKI&R ALI(B
S
I
LC
I
i,
(^I
T
0:
QHommTr^i-
priores agunt de Piantis.
Quartm de Pifcibus.Quintus
de Avibus.
Sextm de QuadrupedibusSeptbms de Infe^lis.OBay^us
& Serpentibus.illius Incolis.
de ipia Regione,C V
&
MD E L AET,
appendice DE TAPUYIS, BT chilensibvs.I
AKK E S
AnHverpianuSj
In ordinemdigefrit& Amiotationes addidit ,Omifla fupplevit
&vana
ab Audore
& illuftravi!:.
Digitized byin
thejnjemet Archive
2010 with funding fromBoston Public Library
http://www.archive.org/details/historianaturali12piso
CELSISSIMO PRINCIPI,
G UDEI.
L
I
E
GRATIA. PRINCIPI. AVRIACO. COMITI. NASSOVI/. CATTIMELLIBOCI. VIAND/E. DIET ZI^.LING/.MEVRS/E.
BVR/E.BEPvG/.
LERDAML
VER/E. VLISSING/E QVE. MAPvCHIONI.
BRED.Ofnme ClementiJ^ime ,Rafilia Meciica,
qiium
faiutiferos liios
fauros io natali tibi Batavia, tam-
qiiam illaiiriiiimo Huropx theatroverfi cxYi folique
,
ui-
homioibus exponereareprimani
& condonare conilituifTet, Tua: Celfitudini
ap
Tuo be-
neiicio apudca^teros uticonvenieiit
c
fimum putavit. Neque mereri parum fibi vifa eft Principalis Nominis audoritatem qiiiini fiimmam non folum & incredibiiem adferat, quam prominimo tamen iui deledationem; fed iifdem facie quoqoe ac,
^ 3
figura
fip-ura
jucundifsimisfpeciehus,quopoftiiuncca'lo delatum
fpiriEum iiuUum majus bonumdatummortalibus, fanitatis, bonx corporis ejufque fenfuom habitudinis vita^ tcend^,,
&
fxne, fi fas efl: dicere fataiium ac decretoriorum temporum prorot^andorum novasrationesproponittotiusactanti orbis amifsioni auc futuriSjneque Huxas incoiis& prsfentibus,
&
&
oblivioni obnoxiaSjfedxtemislitterarum notisilligatas.Fuiciila
prifcis fecuiis
regix eruditionis pars eximia percontari na-
turam
& ccsii ac terra: mariumque cenfusatque opes fcrutan-
do eruere, combinatifque Apoiiinis &Martisfl;udiis,qua(i majorem regno poflefsionem fuamfacere. SicCasfar media inter prdia & amiac^oeli piagis fuperifque vacabat. IpfumquoqueSoiomonem&Zoroafl:remreges,natureproprietates
rerumqoe caofas non modo cailuiffe, fedterpretatoseffeexlibrispius
pie
& fapienter inveritatis novi-
quam Hifl:oric^
mus. Alexandrum
Magnum inflammatum cupidineanima-
lium naturas nofcendijdelegaOe eam commentationem Arifl;oteii, eique aiiquot millia iiominum,quos venatus, aucupia,pifcatufqueaiebantjparerejufriile, Plinius audoreft.
Cujusiiic
decoris
exempium
in liluftrifsima
Tua Naflbvia domo
prxterireres ipfa vetat, quia fcio Iioc etiam tua^ pietatis
& ma-
gni animi c[(c, Ceififsime Princeps, quod tuarum certus, CocTnatoruralentifsinius
tuorum quoque laudcs
libenter exaudis. Excel-
enimComes
I.Mauritius, inlndia Occidentali,,
domitis provinciis compiuribuspra:iiis decertatis,
terreftribus navaiibuique
reiigione fincera defenfa
& auda,inter tan,
tos labores
^cihmmx
reicuramj quodadcorpus animum-
que recreandum vacui temporis fibi concedebat unico propemodum tribuei^at avocamento, ingenii cultiii, adeoque do6lum iilum pulverem Arcliimedia: fubtiiitati abacum
&
a:muius agfitabat
:
tum & conatus liofceita
noftros circa Hifto-
riam Naturaiem
promovebat
,
ut ipfc
tam multorum vim perdifceret, fed prodendorum eorum viam aperiret. Equidcm, ficuiquam,mihi
non modo infiad publicum frudum
mihi hanc rern coiiimodam accidiirehic fateri libet,
,
qiii iiiter
honorata minifteria qua^ pro fplendidifsima Societate, atqiieIlluitnfsimo Comite NaObvio,
fubibam hac mea peregrina,
tione patria: (imui
& mihi infervire,atque ad pofteriratemmeo,
ali-
quid tranfmittere deilderavi.Jispartem domeftico
Quamobrem Hiftorix Natura,
G. Marcgravio coramiii
partem,
quantum per muneris curasindefeiTaobfervatione licuit, ipfecollegi& in ufus applicaviterra:
& animalium
,
ipforum deacl
nique
hominum vifcera luftravi,fpecierura (imilitudinesdelineavi, vires
vivum
& poteftatesiimpliciftyloenarravi,Medicinx fcientia augefcere pofjurati,
6c quantis inde profedibus
lit,demonftravi. x\udiant,Iicet,qui pertinacia majore dubium
an
infcitia in folas
veterum obfervationes
atque eo-
rundem
veftigiisaoxieinfiftentes, artem
medendiomnibus
partibus confummatamexiftimant, &altius abdita natura^rimari atque inventisufque addere, religioni habent, dum pigritia:
fux velificantur,
& prscedentmm induftria fervitu& venerari grats pietatis eft,
tem aut foporem imponi iibi patiuntur. Eniinvero, ficut an^tiquorum inftituta adhibereiic
nobis omne jus dodrinarum fines ac poiiia?ria proferendi interdicere invidia &c detredlatio debet cenferi.(ut
Nequeenim
Wmii verba mihi vindicem) quaiilaiTa & efFxta natura eft, ut jam nihil laudabilepariat: neque ilii hac fini fcripferunt^ utnos ab iimili conatu deterrerent, fed uc exemplar opera:egregie coUocandjg haberemus.facerdotes Hippocrates
Quod fi caftifsimi
illi
natur^
& Ariftoteles abinferisexiftere poi^ fent, illostamquamdegeneres difcipulosejurarent, & vifonovi hoc orbis theatro non parcioribus opinor tot rerum, , ,
ignorantiamcaius rifufutat.,
lacrimis,
quam Abderitanus ille fortis ntriufqueatque InvidePrinceps, accipefeI?tifsima
conteftarentur. Sed eos quidem res ipfa fatis con-
Tu vero, Celiilsimetui,
reno vultu hoc Am.ericae inrerprincipatus
exordia imperii ac
Tibi fe comraendantis, Teque patronum iibi
adopiantis,non vile,nec fpecie magis,quam ufu asftimandum ^ 4 donum
Veronenfem illum libroruni helluonem non con feromecum:donuiii.,
Sedlonge
feqmYj^ 'veftigiapronm adoro.deliciis
Tamenrenonmultum(iifferimus,eiqiie Hiftoriam Natura
lem
Carfari Tito
Vefpaiiano
,
populi Romani
,
infcri-
pfiffe
honori fuit. Tii noftrx
delicicE:
Tuorum majorum
du-
du BelgiE, quonavigaile magnum fuit, eam provinciam fecimus qux nihil nifi ferrum & mortes minabantur, ita navigabimus, utnonmodoauri talentis&preciofifsimis mercibasj
nos diter, kd etiam corporum noftrorum vitx fidelia adminicula pra^beac:
Tuo
fe
perieveraturum infide noftrahocfancit. Itavelit faxitque
pi-J
Deuslmmortalis qui quavis in miniraa naturarum fua: immenf^ po^, tentis iapientia: bonitatis notas impreisit Idem Celiltudignore, velut rato omine,
,
,
:
neniTuam cum omni illuftnfsima domo fofpites & incolu-'^ mes diu propitius fervet ut omnibus defideratis potiti in,
profperis perpetuifque fuccefsibus quamiongifsimum a:^vumexigatis.
Celfitudinis
'veflm
Devotiflimus 6c Humillimus Cliens
A
GULIELMUS
PISO.
Beke-
E
N
E
VO
L
L
E'
C T Ominiifque ante
Auca de puuipuu hraflU Medkis ,
haccognitu rerum naturalium qualitatihs exhikreconfitui.
^uaram
Hifloriam nec altim extendere,exornare volui,,
multo minm
adpompam
^od veri-
_____
tatifmul ac
hrevitati fludensreperire
qus
vel incerta vel
fuperfljtiofa [ficut non
pauca quidemeflderivarem.
permfiamillam Arne-
ricanam Barliariein)
in alios
Facile equidem vulgate illudli"
vitium condonandum fore exiflimo, fpeciofis fcilicet titulis frontifpicioIri
prafxis
,
fuperlire.
At vero
iliud
majm
mihi videtur emendandum
fotim quam culpajidum , feculi cacoethes , tumido
S pracoci opere,
in um-^
ka domiiicis
enutrito , pofieros demereri
,
totque
crudisS
inexpertis exo-
ex remotifimis mundi cardiniim hinc indecorrafis
paginas tantum,
replendo errores propagare.
Cum vel circa ea qua trita in Scholis
tot-
queretrofeculisante oculospofita non leviter etiamnunc cacutiamm,
Ego,
quidem omnehuic , necilli
tuliffe
punclum videlor
,
f me,
veritatis aniiflitem
nec
vitto
ohoxium , hofque tenuiores conatm,dqua
Sileno AlcHtadis
potim, quaniT^emplo Aegjptiaco fimiles
pofleritas judicaverit.
Invitatm enim quondam ah Anrplifimis Societatis hidia Occidentalis un"devigintiViris,ut IlluflrifSmo Naffavia Comiti,tum quoqueBrafilta,qua
paret Belgis
,
in arte Apollinari praefifem
:
puhlics utilitatis fore me,
cumarhitratifunt Spe^atifimi Viri D. Alhertm Coenradi Burg
S
D.
loannes de Laet
,
primi Mufarum fautores
,
moleflamhanc provinlenire,
ciam mihi impoftam natura indagatione horis fiuhcifimoneripuhlico,
Cui fmul
S
H.
S privato ut ferendo par efiem Georg. Marcgravium Medicins S Mathefeos candidatos Cralitimm Germanos,
mihiadjungivifumfuit,
Hicimmatura morte fufocatm:
Ille
fdulmpcr
ADLECTOREM.prfexennmm Medkerraneorm locorum explorator^nieis
primum
>>
moxlllufir. Comitis fdfidiis fufultm ,partes
fum circa Geographicas,,
Aftronomicaseft,
,
Hiftori^que Naturalis oifervationes
acriter
tutatm
Atque
in
Africam tandemtransfretans fuccuhit,
^amohrem
ne illim Viripetiret memoria,Aftronomica Clarifimo D.Vrofeffori Golio,
aliquando edendaI.
:
Htftoriam vero Natufalem- curs Frdftantiftmi Viri,
de Laet
,
de Americanis meritifimo
per
likftriff.
Mamitium Naffedadjungi
fovium tradi curavi,
Atque ut defunbli cinerilm fuaperfolverentur prameis tradatiimnon intermifceri,
mia
j
opm ejm pofthumum
volui.
^dcunque itaque ohfervatu digna ex heatipimo hoc natura theatro,velk me eruta, vel k primis incolkfuhjeci, acnobis tradita funt,
examini
& praxi,
quapotui ftdulitate^
finceritate
,
vera kfalfis
noxiah
falutarihm difcrevi.
Tandemque eorum imagines ad vivum a piBore meSi hoc qualicunque
cum per
deferta peregrinante expreffks, adjunxi.
opere conjunUis virihm peraUoy
& campo quaficenfuerit,
poft futuris nunc aperto^
fertilifmam hanc America partem k crafisvindicari poffe
illis
caligtnihm aliipuatenm
Benevoks LeBor
plus
quam
digno lahoris
prmiome.afeUumarhitraior.
G.
PISO.
SV
M M A-
S
V M M A R
I
A
LIBRORVM SEQVENTIVM.ff^ Iber
Primvs
agit de BraJilU Aere,
XXI
II.
De^nda.
f^quis
^ Locis.de (Jliorbis Endemiis
LiBER Secvndvsmmirum Cap.I.
XXIV. De Guabiraba. XXV. DeAracalba.
De
Febribui.
De Oculorum vitiis. Be Spafmo. Be Stupore^ IV. V. Ve Catharris. VI. De prolapjli Cartilaginis mucronata. VII. De obfiruBionibtis Vifierum naturalmm. Lienis. VIII. De Ofplatione HepatisII.
III.
&
XXVI. DeGuaJaba. XXVII. De Bacoba Banana. XXVIII. DeLPHangaiba. XXIX. De f^barcmotemo. XXX. DeVmbu. XXXI. De Cebipira guacu. XXXII. De (JMureci. XXXIII. De lito, vel Vrafe guacu, XXXIV. DeGuabi pocaiba. X X X V. P^ Zamouna.
^
IX.X.
DeHydrope.
De
Lumbricis.
XI. DeVentris fiuxibm.
XII. DeTenefmo. XIII. DeCholera.XIV. DeDyfenteria. X V. De fiuxu Alvi hepatico.
XXXVI. De Andira ibaiariba. XXXVII. DeCamhui. XXXVIII. De Loco arhorc^ XXXIX. De Cupouna.X L. DfPinhones doBrafil. X L I De lurepcba. XL 1 De UVLamajtga. XL11 De CManaca..
XVI. De Vlcere
XVII.XV1 1
& Infiammatione De Morbis nmlieribm ^ infantibas faani.
.
.
miliaribm..
De Morbis
contagiofis.
XIX. DeLueVenerea.
X X. De Vulnertbus
XXI. De Papulis Impetigine. XXII. De externis malis.
& Vlceribm. &
XLiv. De Pagimirioba. X L V. De Camara juba. De K^natiM. X LV XLVII. DeBetiis,velBtre^ XLViii. De7S(h)ambi. X L I X. De Caa-apia. L. De Acaricoba ,feu Erva do Capitaon..
LiBER Terti-vsAntid.otis:
agit de Venenii eorumque
L
i
.
in quo funt Icones novem.agit de Facultatibm Sim-
LI I L II
.
De l^hambuguacu. De Tangaraca..
De leticucu , feu Mechoacan,
LlBER Q_VARTVS
flicium: in quo fmzt lcones decemfupracen-
Liv. DeCaapeba. LV. DeTajoaba.
tum: d^^^fCapita.I. De Saccharo. II. De CMandihoca. III. De Melle Silvefiri.
LVi. De Inimbaja feu Silva de ptaya. LV1 De Hhandi , feu Pipere longo. L V 1 1 De lacape, vel Sape. Lix. De laborandi.,. .
IV. DeCopaiba.V.
Lx. Delacuacanq_a.
DeCabureiba.
De Acaja arborc^. iliim refina Icica. VII. De Icicariba,VI.
LXI. DeSaJfafras. Lxii. Delupicanga.LX11.
&
De lamacaru.
VIII. Deletaiba^ejmlachryma.IX. X.
De Caopia arborc^ De PalmiSy earumque variisjjeckbm,
XI. Dei^roeira.
XII. DeVrucu. XI I I. DeZabucayo arbore^. XIV. DeGueticoroya.
XV. Delanipaba.
LXiv. DePotincoba, feuPulgcra. Lxv. De Ipecua-nha. Lxvi. DeCaacica. LxV1 De luricuara. L X v 1 1 De Capijpuba. LXix. D^ Salfadepraya. L X X De t^ninia. De Aguaxima feu Malua d LXX. ..
.
,
Ifco.
XVI. De Acaia feulbimetara. XVII. De Tapia arborc^ XVIII. De Araticujpeciebm.XIX. DeCaaroba. XX. DeEmbira,feuPindaiba. XXI. Delbiraec^. XXII. De Ambaiba.
LXX1 De Caapomonga. LXX1 1 De Murucuja. L X X I V. De miuructija-miri...
Lxxv. De ^iya. Lxxvi. De Aguaraquiya.L XXV1LxXV.
1 1
.
De Agtiaraciunha. De fecunda Caapo?mnga. LXXIX. Ds
tX XII.
.
De CannA Silveliri..
Lxxx. DeBafourinha. De Caa-ataya. XXXXX X1.
-L
I>e
Caraguata.
X c II De Aninga feri. xciii. DeMeeru. X ci V. De Alhara feu Pacivara. xcv. DeTupaifi..
,
Lxxxiii. De Treuo , feu Erva damor.SLXXXiv. DeTapyrapecu. L X X X V. De Herba lanuginofa, LXXXV Dc Vite ArhiHina, LXXXVII. De CManqlcs L XXXVIII. De Curmu-ape...
"-
xcvi. De lnc[uiri feu Caaeo. xcvii. J9^ Erva d'Impigc. xcviii. Faifonsdlmpige.,
Lxxxix. DeTimho,xc. DeParatura. xci. Delbirarema,
xcix. De Mafarandpiba. c. De Amonq-eaha. c I. De ihiptanga. C II. De laniparandiba, ci 1 1 De Globulo hovino illiufq^ue Ci V. De CoraUio albo Brafdia..
,
ufu.
GUI-
/
GVILIELMI PlSONIS,\
D.
D E
MEDICINA BRASILIENSILIBER PRIMVSQui digit de Brafili^e Aere , Aquis 6c Locis.IcTURusde humani corporis malis eorumque remediis in novi illa orbis,
parte familiadbus
,
opersepretium fadurus videor,ri de Aere,Aquis
feu de natura coelifolique Brafiliani
& Locis pauca qusdam prxmittam.Quod vel id-
eo necefrarium cft , ne fideribus deinceps aut regionibus feitilifrimis omnino faluberrimis perperam attribuatur , quod vel incolarum vel advenarum in-
&
fcitisE
aut intemperantiae
eft
imputandum. Eorumimprimisquiextremas&
incognitasmundiplagasadeunt, utprofeffioneartis, falutishumance prxfidiis,mortalibus operam prseftenfMagni tamen Hippocratis efFati immemores,tam in fanitatem confervando, quam in coUapfam erigendo non raro deficiunt. Brafiiia autemprsftantifllma facile totius Americae pars pcnitius introfpeda jucunda impriraisfalubrique temperie excellit ufque adeo.ut merito cum Europa atque Afia de clementia Aeris Aquarum certet.Situm fi fpedcs figuram,a fecundo ab /Equatore ad quartum fupra vigefimum latitudinis oradumcxcurrens, trigoni oblongi fpeciem refert cujusbafis/Equatoriobveria, ab orientein occidentem reaaprotenditur. Latus ad orientem fpedans Hefperiis /Ethiopibus objacct, vaftiflimo mari interpofito unde tam corporis obkaamento, quam fummo vitx ac valetudinis.,
&
&
:
:
bono
,
habitata ejus frons,
tinenter recipit ;lis aeftu
& benignum Subfolanum ab auris matutinis natimi, conquo homincs cxteraque animaniia demulcet & ab intolerabili folis verticavindicat. Qui , fi mare accedat fummo quidem mane fi recedat adultiori aurorabbndum,,
,
,
perfentifcitur.
Nec languefcit circavefperam,
ficutfolctmultis Indiarum locis
,
fedintendi-
\
turadeoacomitantefoleutultramediasnoais horasnon rarovigeat, condenfatioqucaeris noaurnanequeatdilatationem& motumillumnaturalemAeris facile hebctare autvincere. Alterumverolatus (quod a Peruanoregnoceifiirimamontium juga&immenfadifterminat fpacia) Zephyrus licetinfilubGr, mediterrancufque ventus,propterinfinitos quosperflatpaludofosiacus.feranoaeinfeflet: tameni montibusmarivicinisperpetuo coercetur, adeoq- ab aura marina pellitur,ut ad littora ufquc vix queatpenetrare.Qui,fi ahquando ob pluviofasmalacias,per diem integrum (quod rarilTmie quidem obfervatum eft) fpiralTe conftiterit,remotio~ res a mari occidentique obverfos , vehementius maris vero accolas & imprimis nautas una,
;
vixleucaalittoreremotos benignius exercet.fimis his anni tempeftatibus
Quemadmodum
haudmagnae mutationes,,
itadiurnis
)ucundiffimisacconftantif nofturnis evidentiores
&
contingunt,gore.
quoddics&nodcsnon magis,
Nam Sol altius alcendensefticit.
& pavi intervallo fe occuiitrifluam
quam difFerentes calore &fripoftquam terrarum & hominum poros aperuit profundiuspares fmt fpatiis,,
unde condenfatio aeris major extremam partem nodis ma^is roHincrigidum&pcnetrans frigus a tertia hora nodurna circa gallicinium ad,
Ita ut hanc tcrram recens ingreflls moleftum fummeque noxium eire foleat. Quod qui non evitat haud facile vitam beacam in hifce vel aliis Indiarum oris exordietur. Cujus rei non ignari Brafiliani focum pcrennem in tuguriis juxta lelos penejufque bencficio nod-urnum frigus tolerare & vcnata infefta arcere queunt. Porfiles alunt,
exortumurque Soliscorporaferit.
i^f
vore-
3,
GviLIKLMlPlSONlS& defcenfus Solis breviflima facit crepufcula,
ro redus afcenfus
,
noaefque adeo diebus pares,
utne quidem unius horse difcrimen agnofcant. Noftibus aeftivis , frigus intenfius: hybernubibus undiquaque nis, quod mireris mitiusfa;pe perfentifcitur aere fcilicet tranquijlo Ruricolae poft nodes folitofrigidiores, diesferenos; Medici vero prcffopluviasmoliente.:
&
firmam validamque corporis conftitutionem polUcentur. Contrarium
fi
tepidae
&
humidae
noftes praEcefferint. PluvialistemporisinitiumfitmenfeMartiovelAprili, Augufto finitur quoSol reduxex CancromateriampluvijCXpartediirolvit inventos. Vnde procellae &turbines fubindenafcuntur quas mox vernum tempus excipit, eafque blandiflime componit. Diverfitatem qui,
,
demumbrarumnuncin Auftrum, nunc in Septentrionem projedarum agnofcunt Tropicorum Incol jc qui Amphifcii proinde didi verum nuUam circa anni tempeftates mutationem bis accedente & retrocedcnte Sole ut multi exiftimarunt, fed folummodo abeunte ab /Equatore vel ad Tropicum Cancri vel Capricorni ufque dum eo redierit & aequinolium abfolvenon adeo quidem rit. Projper Alpmm duplicemaeftatemunoanno dari teftatur in y^gypto a Solis quam miro Nili acceflli & recefll] pronatam.;,
,
,
,
,
Brafiliae incolas
Anta:ci funt Hifpanis
& /Ethiopibus, Periaeci Javenfibus, Antipodes Aureae
ficcum, Cherfonefi incolis. Duo tantum dantur anni tempora quorum unum cahdum iEftasdicitur: alterum caliduni&humidum aeftatiEurop3efimile,Brum3evicemfupplet. IdqueinomnibusIndiisintrautrumqueTropicumverifllmum deprehenditur. Licet cnimhy-
&
ob particularia incidentia loci, tum & /^quatoris majorem vel minorem vicinitatem non in idem incidant plerumque tamen Annus , fcx circiter menfibus ad humidum, & totidem ad ficcum vergentibus abfolvitur. Et quidem ea ratione, utbeini
& xftivi temporis initium & finis& Afiae,
,
;
in multis Afticiefioarftus,
ejufdem nobifcum
latitudinis oris,
maxima exinde
intcnfio
& remif-
hicnuUavel faltem exigua percipiatur, Sole, Ucet Brafilienfium Zenith, menfc Odobri Februario tranfeunte radiifque fecundum angulos acutiflimos reflexis terram feriente. Qua; diverfitas iftarum Regionum incolis ob crebras malacias , noxiosque tepores, interitum , hifce ob dominatricem auram falutem promittit perpetuam. Vnde facile eft colligere Anni tempeftates , non tam immediate a Sole ejufque motu quam ipfa Ventorum fpecie, aftrorum adfpedus diverfitate , regionifque qualitate & fitu pecuhari difcerni deberi. Ea-
&
,
,
,
Torridae Subfolanis velFavoniis reddipoteft. Quinin locishifce mediterraneis , paulo verfus occidentem nol:es funt frigidiores quam in maritimis , ufque adeo, utaliquandopruinacapillos quibufdam riguifle conftet. Etenim In Indiis cum multa;
demcaufafolemnibus
illis
omnium phyficorum ingenia fuperat quod in eadem coeli plaga, pari Solis acceflli receflTuque^iifdem anni menfibus ab ortu eirca Oceanum aeftas & ficcitas,admiranda , tum illud imprimis,
ab occafu trans juga montium & paludes Brafiliaj, hyems nebulae & pluviae. Vtin tanta locorum vicinitate,quod ad rationem tempeftatum attinct,iidem penepopuli fibimutuo antipodes,
videantur efle. Quam diverfitatem diflbnamque naturae varietatem atque alia ejufcemodi , fi quisdiligentiusapudfereputet, profedointelliget , antiquos multa de /Equinodiali circulo Piinii alioiumqucmentcmnon &torridaZonaopinatosefle. Proinde contra Ariftotelis fertile utique reddunt, tum rores perpetui. temperatum folumhabitabilehocCUma, fed tum pluviae jucundi a pelago flatus , dum vapores mane furgentes ncbulas tempeftive dit
&
&,
&
ac foles purifllmos nitidiflimos reddunt. cutiunt in nobis funt , a putredine confervatio. Neque tamen praecipui Hinc porro humorum , qui falubritatis vel longaevitatis ratio , utquidam voluerunt, j^quatoris vicinitas, ob aequalita,
xftumque meridionalem temperant
& &
Nam multis fub linea aequinoftiali locis habitatis, nec InfulxD.Thomae, Guinea, aliaeque provinciae teftantur, folumneccoelumeft falubreficut ubi corpora a torrente calore arefcunt & refolvuntur minimeque longjeva fiunr. Quoniani attraftivapores, aSoleUcetverticaU & praeftantiflimo , obperpetuas malacias non difperguntur neque aquae ventilantur fed ftagnant. Tum fi qui perflant venti languidi funt & veltem tempeftatum quam imaginantur.,
,
,
,
uti e
longo
itinere defatigati,
,
ventis fubitis vel mediterraneis facile fe fubmittant.
Vnde tepo-
& putredmes enafcuntur. Qupd fub /Equatore navigantes mifcre circa res vaporofi penuaria & aquam imprimis experiuntur, qu.bisterve fcetoremac putredinem concipitin vafis, antequam durabilcs omnifquc corruptionistandem expersfiat. Brafiliae vero vaftiflfimusoccanus tumpluviis, tumimprimisventisperpetuammateriamfubminiftrat, qualittus cxhilarct, non tcpiclam, ficut cxtra Tropicosfubinde folet fedveluti gelidam& ficcam , eamquea Solcilluftratam aboricnte inoccidentem admillaria aliquotperlpirat. Acccditquodncbula;,
paluftribus&olcntibuspluviis cxcontinentiortis
,numquam,
infeftctur:
Cum
infulisvicinis
(quibus multx India oricntalisrcgio carcat.
& Africae partes cinguntiu:
turbidifque vcntis agitantur)
hsc
Cxlum faepe quidcm nubibus ex oricntc verfus
occidentem latis obduftumvidcas, fcdrariflimis
DErilTimis
Medicina Brasil.
Lib.
I.
3
tenuiflimis inque fublimi aeris extcnfis , exceptis diebus pluviis. Sol oricns & occidensimmotisoculis adfpicipoteft, ordinadxque tumfcre magnitudinis &coloris, apparct, itautdiametcrejusmenfurari queat. Mira cnim undique Jeneritas eft, prcefcrtim circa velperam: quenulIosumquamfuccedentiLun:Etradit vapores velnebulas, fed noftcsrednovilunium uno eodemque die confpiciantur litterxque ad quadit adeo claras ut vetus Lunx commode legi poflint. Aftronomo denique ad coelcftia intcnto, circa Eclipdrantem fcs, nubeculas magallanicas,vcnerem falcatam poil: emerfionem a Solc,Mercurium fcintillantem&corniculatum, appulfus Lunx ad fixas ftellas aut Planetas, cartcraque phoenomena, Sicut multotics in emincntiori obfervatopartim antea in Europa non vifa multa promittat. no Aftronomico , pcr Illuftrifl'. Nafllavice Comitem exftrufto, anobis obfervatum eft. /Ether pro diverlitate adipcdluum Planctarum , acccdcntibus caufis inferioribus fuas recipit intemperies. Crcbris fulguribus abfque tonitru ccclum fub vefperam corufcat, tempcftate vel maxime ferena, fed ficca. Tonitrua fi quce circa aequinodia fuboriantur, rarifllme caque cum imbribus finc fragore multo in Pernambuco, in Maranhon proprius ad jequatorcm vehecrebrius exaudiuntur. Multa; irides, Holones dracones ignei volantes apparent. mentius NuUa: nubes neque ncbulae, grandines ne vix quidem confpiciuntur nec altiflfmios montmm,
&
&
,
&
,
;
apiccs ulla canitiegit) hic
brumalem
detinuiffe
faciem
(ficut
monti Pico in Canariis perpetuo contin-
umquam obfervatumeft-.,
Pluviarum gutt^E admodum funt magns gravique decidunt impetu , quas fuftbcativus aliquando tepor prxcedere vel fcqui folet. Ros hic Europaeo tum pinguior nitro multo impregnatus foecundior tum multo penetrantior tenuior, praEcipue aeftatc exiftit. Quod paferro imprimis (ut materias minus folidas praeteream) qux abfque uUo tet in omni metallo adminiculo facile exedit. Intenfior folis radiorum fervor poros corporum fublunanubium riumaperitulqueadcodedie, utnodurno rori fubtilifllmo profunde fuppcditet introitum. Undc per quotidianam viciflltudinem humiditatis caloris , illata jamputredine, vcrmium diverforum generum fiat generatio , moxque totalis rei comfumtio. Verum quantum his omnibus noxius.tantum aliis ros proficuus,imo neceflarius, ne a:ftate pluviarum inopia, grami,
&
,
&
&
,
&
na & pafcua torreantur, fed qua; in locis avidis & fitientibus funt eo fere folo rcfocillentur. Etcfiisfeu anniverfariis ventisfereniflimis hae orx diverfis temporibus gaudent. Scmeftri enim hiberno five pluviofo ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Vulturni veluti naturam induunt, tantoque vehementius, quam Aquilo menfibus aeftivis , dominantur, ut dudus aquarum, a menfe Martio ad Odobrem iUis obfequia praeftent. Reliquo anni tempore ex Septentrione in Auftrum maria coguntur. Circa Africae latus occidentale Brafiliae oppofitum, plane diverfo modo res fe habet. Quippe ab Aprile ad lulium menfem verllis Septentrionem rapidus eft fluxus , inde ad Ottobrem tranqliillum mare. Hinc ad lanuarium verfus nieridiem Oceanus truditur Mox circa medium Aprflis denuo nuUum Cnrrens (ut fluxum illum generakm Verulamius appellat) maris experiuntur nautae. Atque ha: diverfitatcs potiflfunum quidem intra Tropicos libero aequore navigantibus percipiuntur. Adeo ut hi venti gcncrales, Tropxi dicti, minimc fcgucs, partim regendo Cunens maris partim proprio flatu (non fpontaneo aliquo raptu ab ortu in occafum ut dodiflunus Scaliger aUique intcr vcteres imaginantur) id efficiant, ut nequeant hinc navigantcs verfus Africae vel Europx oras, eadem redire, qua venerant via. Unde fit ut non adeuntibus Brafiliam fed inde redeuntibus tantum , tranfitus fit pcr Infulas Elandricas & miram illam lenticulam marinam Sarcafo Hifpanis diftam qu2e lono-e lateque difperfa, adco tcnaciter fuperficiem maris obfidet,ut folum non falum diceres, obortifque malaciis navibus haud lcviter refiftat. /Equor Brafilienfe rarifllmis proccllis infeftatur, ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fc.fidcns gemino ligno fuberoib infidentes , fecure pifcaturam exercent aUquot leucas a littore remoti. Ccerulea & fubnigra efl::
,
,
,
:
&
,
exteriorejusfacies, interius viridisfalfius
:
agitatumnoauigncfcit, fortiufquelumcncmittit: tum,
quoque deprehenditur quam verfus Polos, adcoque pcUucidum
ut pifccs ultra viginti
ulnarum profunditatem aurcocolore micantes, exaltispuppibus commode confpiciantur, meridiano tempore, Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licct, quam diverfus & contrarius fubinde fit motus in profundo mari ab eo qui in fuperficic a tumultuariis fit ventis , quod,
jafl:as
bolides, aliafque artis nauticx conjefturasaeftu fatis
non parum cludit.
vehcmcnti falum intumefcat,non tamen agros invadit aut vicinas terras dcpreflTas inundat , fed ingenti fremitu rupem quandam five maris teniam Reciffo Lufitanis ditam,pulfat ac potcftate impetuofa verberat,quam fummo naturae miraculo & beneficio conceifam omnes fateantur oportet:quod crepidocautium longo traftu excurrens,inftar muri, violentiae Barbari & indignantis elementi rcfiftat,ac fidam tutamquc navibus ftationem & portus rcddat. Opulentiflfmiam quoque magnatum jedibus matcriam qua Olindae Paraibx monafteriafupcrbiunt, fuppeditat. Maximam Brafilia: partem,nunc interrupto, nunc,
Licet autem circa littora
&
A
2
conti-
4
GVlLlELMlPlSONlS& & &
quafi arte in fupeificie levigata , ^d vi-' continuato dudu tuetur. Ejus latitudo planifllma eft ultra fe extendit. Tantae vero altitudinis eft ut vix ftimmo x&u ginti, fubinde triginta pafius plenilunio ad duodecim pedum altitudinera fquodin Parnambu^ inundctur. Mare novo cenfi littore fit circa horam quintam) attollitur, aquafque evomit ac parem depreflionem patitur , dum funditus prope multprum fluviorum alveos reforbet. Verum non rite obfervata fexhorarumviciflitudine,fedpro ratione decurfus fluviorum&pelagiintemperie, velcitius veltardius xftum vaftifilmus Oceanus abfolvit. Ita tamen ut menfibus aeftivis diuturniores vehementiores accefl us,hybernis vero receflus dominentur. Quid, quod fluxus lunares, paucis a littore milliaribus ; currens vero maris per univerfum aequor perfcntifcant navigantes, Cxterum ad extricandas perpetuas nautarum controverfias circalongitudinem hujuscontinentis,fcire intercfl,magis ad occidentem a natura collocatum,quam peritiflTimi quoque Geographi hadenus opinati funt. Operae pretium itaque duxi illud addidifle quod exfedulaob/brvatione Eclipfium Lunarium nobis conftat. Initium fiquidem deliquii, quod in vigefimum Decembris,anno millefimo fexcentifimo trigefimo oftavo incidit,inter01indam Parnambuci Uranoburgum Dani3E,tribus horis quatuor minutis differre deprehendimus. Unde redu-
&
&
&
fto calculo
,
facile erit
coUigere
,
quje caufa
fit
erroris
;
cum plerique naucleri ultra quinqua,
ginta minuta a nobis difcrepent.
Univerfa Brafilia Coloniislioribus (abaliis fatis
& Praefeduris quatuordecimdiftinguitur.
totidemque
circiter fluviis
nobi-
memoratis)
Horum beneficio territoria fertilitate & com,
amnes pifcofos, non limofos, fed faxofos, habitata moditate diflerunt. Przeter tot torrentes utcumque herbofis fcatet iifque paflim, mira diorientalis pars , rivis, fontibufque inclytis potum hominibus )uxtaacpecoribusabundefubminiftret,irrigatur. Armenvina bonitate,ut tafilvcftria fitiaeftuantiaeo confiagiunt;feque ad luxum dulciflimis inebriantes aquis non raro prxda fiunt venatoribus. Rapidifuntplerique fluvii pluviis menfibus,& tunc fubito altiflimeexcrefcunt ac ripas egrediuntur , aufto aquarum pondere , ruptifque obicibus vakntius ruunt in campos. Is autem qui S. Francifco facer eft, totius Praefeaurae Parnambucenfis facile maximus, infulifque fcopulis horridus,ac tempore quidem aeftivo, incerto quidem gurgite,aquis
& &
&
exundans, altiflimuseft. Hyeme vero modice tantum inpelagus fefe cxonerat. Diverfitatis caufam perhibent eflfe immenfam originis difta*ntiam,tum etiam pluviarum ex alto allapfarum. Caeterienimfluvii nobisvicini aftate navigari non pofliint quodaquis deftituantur, acfiin continenti intus abforberentur.Cum nuUi tamen alii in hac Americas parte reperianmr amnes,
quitantosimbresalveofuoexcipiant. Sedconftatratio. Vaftiflima montiumjuga haudproexocul a littore fficutin regno quoque Peruano; demittunt vim iUam pluviarum a tergo , occidentem. Moxad rapidiflimos ('ne dicam & totius orbis maximos^ altero iierantfe verfus brachio verfus Septentrionem in Amazonum &Maranhon flumina: altero , adS. Francifci, de laneiro dicuntur, verfus auftrum erumpunt. Haec reccptis in /e atquc illa quas de la Plata amnibus invalefcunt ad milliaria aliquot in Occanum labuntur, tanto impetu, ut quibufdam procul ob oftio in ipfo mari dulces a Nautis hauriantur latices. Porro Lacus juxta littora requafi contigui, aquis tamen funt dukifnmis. In defertis repcriuntur qui mari licct vicini
&
&
&
&
,
&
motiflimis, cxiguiquidam rivi e lacubns oriundi, dulces hycme, fubfalfi aeftate
exiftunt
,
quod
ftawnantes Solis afliduitate adurantur. Praeterea putei paucis ante annis in Infula Antonii dulces, inVa^ez, circa ipfum littus, quoufque maris aeftus pertingit , effofli, potabiles aquas
&
cognito vel dubio venarum commercio, impertiunt. Unde percolatas omnifque falfedinis expertesprorfushauriredatum: quaelicetfontanis fint inferiores , tamencibis coquendis opti-
mae habentur.Tellus hsec amoenifllma ex diverfo naturae lufu conftat. Qua enim in planitiem longe lateque fternitur, glebofa ponderofa,praepingui rigaoque eft folo, 'vergea didla Lufitanis,muItorum fruftuum ferax ; cannas Sacchareas imprimis, tum&credita quacquefeminamultiplici
&
reddit foenore. Prata
& aprici campi minus aeftate, fed menfibus potifllmum pluviis (licct fo,
lum tunc habitantibus triftius videatur) laetiflime virefcunt locaque meflem negantia pabulis vigent. Frumentum & fecale nimis celcriter profunduntur & in germen evocantur a Jugi perpetuoque Solis fcrvore & agri indulgentia, quiproinde multa verfatione (ncc enim interquieadditaque potius arena quam ftercore , fcrendis frugibus aptior redditur Secus cnim alia florefcendi exinanitio fequitur, germinationem nimis fcftinatam adurcns vcl exhauricns. Qui ab exoticis fcminibus proventum expeftant , maturationem
teumquam
indiget) fatigandus eft.
,
retardcnt oportet
quod diutius in terra foveri expetant nc in ftipulas faftigiata; herbx multx maturefaftx, granis tamcn & feminibus cafliie, agricolarum votis minimc rc/pondcant. Mcnfc Februario & Martio quando finema:ftatis excipit tcmpeftas humida, plantx & femina terrx committuntur, idquc prima vcfpcra, non dc die, nec adulta noftc fict convcnit. Omnia qux profundius quo folarcs radiinon pcrtingunt, inhumantur, vitx difcrimcn incurrunt,quod fub,
;
i
,
cutc
DE
Medicina
Brasil. Lib.
t.
I
cute rua intenre frigida terra, prxcipue aeftate, taleas
& femina facile enecct.:
& novitii agricolx non fine magna jadura experimenta fccerunt. Semina ficut & fruftus colliguntinlocisacclivis&fitientibus, diverfo plane tempore ,licius
Cujus rei advense
quam declivioribus &uli^nnofis. Qmdjquod haec omnia toto anni tempore plantantur & producuntur Felicius tamen vel infepro locorum
& plantarum diverfitatc. Quod evidentiffime apparet ex pluribus
:
tim verocirca proceras illas arboies quas Cocos Palmai nuncupant; qux citra ullam anni temporis, feniiquearborum obfervationem tranfplantatx jucunde virefcunt , eximiifque fruaibus confpicu JE excoluntur. Quod a nemine accuratius quam ab Illuftriffimo Comite Naffaviae tentatum , omnibus veteranis incolis admirationi fuit; quod adultje licet , nihil paterentur tamen ab alteratione illa quam fubirent, fed fteriIe,arenofum,& perpetuafalfetudine imbutum littus natale folum haberent, coque gauderent foveri modo radices quas infinitas & breviifimas habent Icviter tantum terra cooperirentur. Harum enim cxterarumque Brafilix arborum radices adeo a frigore fubterraneo abhorrcre videntur,ut nonnumquam defiderioSoIis prorumpentes , vix tcrra /e condi patiantur. Plurimae arbores & frutices toto fere anni rempore fiores & frudus feliciflime producunt, fimulque Ver,/Eftas Autumnus in iis confpiciuntur.:
&
praefer-
&
Horum facile principes Murucuja,Mangaha,Bacoba, Banam, lanipaba^f^raca, Pindova,
Coceiro,
tJMamaon , Pinhones Piementa : Qoibus annumerantur, vitis, citrus , malus medica , aliaque plurima ex Lufitania atque AngoIa,oIim & nupcr e Belgio addudta legumina, radices & olera, pafllm nunc in hortis exculta atque in culinis domeftica fada. Qui racemos pertotum annum dcfiderant, vineas diverfas , diverfis putant menfibus,matu* rafquepoftea uvas colligunt, unde nonignobilevinum & Creticum jemulans, exprimitur. Atque ha: omnes plantx &fruci:us hortenles, Ucet ab infedis noxiis non plane immunes fint; prazcipueautemaformicisillisgrandioribus nonrarodepafcuntur, ab impigro tamen agricola facillimo negotio, vel ignis, vel aquie beneficio arcentur. Nonnullx arbores quidcm nobiliores, ficut i^caJu,CaJa,Fbipifanga,Anda, Zabucajo,
&
recy, letajba,
y^raticu, Guabiraba,Ficus
^ Myrtm Americani&
Mu-
:
frudus Ananas
& alia femel dum:
taxat in anno florent, verno tempore,
trudunt, idque mediocres tantumSoIeingrediente
pofteaque quiefcunt.
quod eft circa Oftobrem, repullulant mox fruaus proCapricornum& durantultra tres menles, Solus, quantum conftat , ix.wQiv&Guitycuroy , femelperbiennium; fru-
ftus autem arboris ibirae^ five Guaici Brafilienfis vix per quadriennium producitur. Paucje arboresnativaehaaenusadfativasrelata:: filveftres tamen cum fint , frudus elegantes &gratiffimi faporis proferunt ,
maxima quidem ex parte frigidos , cum adftringendi facultate. Quafi natura benigna hasc mortalibus immodice aeftuantibus folatio dederit , ruentibufque humoribus frenum impofuerit. Qualacuftris hasc regio, ob perpetuam uliginem, prcEcaeteris jucundiffime funditus aeque ac in fuperficie viret. diverfo plane Herbarum fruticumque paluftrium genere , adeoque
Tum
mira naturx folertia luxuriat, ut folum non aquam diceres amphibiorum; aique pifcium latibulis deftinatam. Circa oftia vero fluviorum , ubipaludemaquamarinafingulis acceffibus inundat, ab immenfa oflreorum & cancrorum multitudinc perreptatur, atque tortuofo illo arborum genere Guaparaiba five CMangle dido, ita obfidetnr , ut viatoribus prorfus fit inaccefla. Qua in acclives coUes, vaftofque montes, nunc glebofos, nunc grandiffimis faxis veluti ftratos,
&
attoUiturfiffimis
otiofa apparet BrafiUa arbuftis filvifque denpaffim veftitur, ut multo olim labore Lufitani adpixidem nauticamiter fuumin,:
fertiUffima quoque
& raro fterilis velfitin,
ftituerint.
Quod
hodie quoque/^ir/?/'//e (juaiaha arhore ^ ejufque'
Agna affinitate inter
fe
conjunax funt Gtmiaba & Araca-guacu
ejufdem quippc non fo-
& flores qualitate & facie cxterna conveniunt. Sunt autem invicem oppofita in breviffimis pediculis, qux prxdita unt nervo & venis paralfolia bina fibi lelis lunaribus, obliq; difcurrentibus & valde confpicuis, ad tadtum dura, inferius quidem protuberantibus, lipcrius profundis & quafi rugofis Frudtus quoque hu)us granis innumeris fca'lum altitudinis funt, fed foliaff:
unde & merito pyra Granatenfia dicuntur fed in eo folum differunt, quod hi oblongiorcs & magis flavefcentes exterius interius rofaceo colore vifuntur. Digna profedo arbor quce Europx importata , magnatum & Principum hortos iliuftret. Montibus aut filvis denOoribus non innafcitur , fed planitiem & campos amat. Agrefl:is efle defiit, villicorum quippe induftria viridariis iUata, numerofas plantas concipit & procreat,ut nihU frequentius occurrat,fruluum enim grana ab avibus & pecoribus deglutita , & mox per alvum cum excrementis depofita, locislicct arenofiS(5ctriftioribus,altiffimegerminantmaximcqueIuxuriant. AUis Indiarum regionibus communis hs^c arbor, ac proinde hic patriam Brafiliani negant , fedtcnt,:
,
traftu temporis,inter iUas habita
eft.
Semel per annum fruftus profert, qui album florem xftate vigentem excipiunt ad initium hyemis: numerofoque proventu, totis fex menfibuspluviis, maximo omnium incolarum obledamento dantur. Pyrahxcftomachoprofunt, quiE fi immatura coquantur,eo fortius ventriculum corroborant, atque alvum adftringunt. Matura croceo colore nitefcunt. Meliusfanitati confulunt,
qui cofta,
& faccharo condita, quam cruda, menfis inferunt
:
odorem enim
gratiorem acquirunt palatoque magis abblandiuntur.
ConcedendumfacUeClufio&Monardo, quod in defcriptione hujus floris &fruaus na. tura & facie nonnihUame difcrcpent, quoniam hsc &aha exotica adiifle & experimento comprobafle ipfis fortc non Ucuit.
CT>e 'Bacoha &"CRuftus lippis-*-
A
P.
XXVII.,
^amm
earumque facuhatihm,
& tonforibus noti,tamque famUiares,ut nuUiprorfus in Brafilia jam reperianvero atque Afiaticis olim fuifle notas , Serapion & Avicenna teftantur,qui J//W appellant. Hujus itaque plante %)mhu arhore 3 illiufmefacuhatihis,
VNicam tantum ex hocarborum gencre in habitata Brafilis parte , hadenus confpicere licuit in pago Tgmraca. excul-
&
tam: diffita; autem fylvjeinterGuojanam Paraybam fluvios iis luxuriant. E longin-
quo profpicienti,magnitudine,ftrudura &ftndu, parva cittus vel limonia videtur.
K
s
Trunco
78,,
G,
V
I
L
I
E
L
M
I
PlSONISinbelle
Trunco cft fete nuUo fcd ramis multis tortuofis , Ixvh Ixtcque vilia fcrt haud magna rcntia guftu autem acida & adilringentia Florem albicantem Pruftum ex albo flavefcentem, pruno majori fimi,: :
quidem fabricatis
dividitur
.
Po-
lera, fcd carne duriori, licet
intus
magnum
pauca,quod lapidem licut contineat,
fruaus ^caja, quifimaturuerit ,quod
menfibus pluviis, faporis fit gratifluni ex acido dulcis finrainus, adeo eftaufit:
'fterus,
ut ftuporem dentibus inferat; proindeque tunc eidem ufui cui foliafcilicet
ad rcfrigerandum
&
adftringen-
dum refervantur. Radixautem,culiarc quid
cuipe-
prx cseteris arborum radicibus conceflum , imprimis eft notanda:
quod longc,
lateque, in diverfa
ponderofs molis tubcra fub figuram atterra luxurict ; fi pondus que colorem , extcrius cinereum , confideres , majores radiccs BaiaU aut If^crafla,
&
hyam diceres;levi pcllicula,
a
quibustamen
ablata
differunt:
quippe inte-
rius confpiciuntur nivei coloris , moUi turgidaque meduUa , cucurbitJE plane
inaquofum, eumque dulciflTuiium frigidum fuccumfimili,
qucE manducata,
,
atque palato gratiflTunum ,bricitantes,
foivitur.
Fe-
a:ftuantes,
peregrinatores
mirifice reficit ut ipfc quamplurics
fumfalu-
expertus; ncque aqux dulcedinebritate Citrullo
&
quicquam
ccdit.
C A
p.
XXXI.
T>e Cebipira-Quacu arborey ejufque facultatibus.CRaflltie & altitudine infignis Arbor in rariflfmiis liemoribus reperitur, Cehipira-gmcu Brafilienfibusdicta^addiflcrcntiamejus notandam ab ea quas Cehipira-miri yid eft, Cehipiramimr,queabiliis appcllatur.
Utrx-
funt foliis
exiUbus oblongis,,
I
olcje fimilibus
ied craftioribus,,
i-ninufque acuminatisCTcftis,
ordine dife
&
pediculis
utrimque
contingcntibus.
Utriufque arboris lignum commendatur, &non minuscelebre
apud fabros ad axcs machinarumSaccharearu conficiendos, quam cortex apud Brafilianos ad ufum
mcdicum exiftit. Qui craflus & compadus faporis amari,
eft
at-
que adftringcntis , calidus infuper ficcusin fecundo gradu. Bal-
&
nea
&
dccoda cx
illo
folo fiunt
prxftantifllma adverfus
morbos
a frigorc natos,tris
pedum
&
ven-
tumorcs,
,
dolorcfque
mcm-
brorum Curimcntos Lufitanis diaos ipfam dcniquc luem vencream , non invcteratam , forin,
DE 'FaCVLTATIbVS SlMPLIClVllfecus
LlB. IV.fcabiei
/9
& intdnfecus adhibita
,
reftituunt
,
fudorefquc provocant., ,
Cum veco abftergendi facultate fimul & acrimonia quadam agantejufdem geneds cutaneis affedibus mcdentur.
tineaequc
&
aliis
C A
r.
XXXII.
T)e Mureci , ejufque qualkatihm.
ARenofa &rantur.
fitientia Prxfeclurje
Paranambucenfis loca
,
mediocris altitudinis arbores
producunt, quarum quatuor ad
minimum
diverfx fpecies fub,
nomine
Mtireci
mime-
Earum
duse
maximc
celebres
& in,
ufu Iiabentur
Mureci-petinga..
racedidx. Omnes floribus pulchre flavefcentibus confpicux funt, frudlibus rotundis cxteris crefcendi matimcorufcatis , eodcmque , quo florcs colore pra^ditis foliis autem inter fe difcrcpantes, ficutcx imaginibus conftat. modis Pruaus maturi gratiffimo quixiem acore palatum vellicant , fed:
& CMureci-guacti &
&
ftupoi-em
tandem dcntibus
infe-
runt , fimuique aftringendo intenfe refrigerant.
condiri folent
Quapropter probe & loco Berberis,
quibus fapcreles funtfitira,
&
efficacia fimi-
a^gris
ad exftinguendam
& Stomachum recreandum,
exhibentur.
Prima harum, utpote frudu minus filveftri a me maximefuitexpetita,
&
in ofticina repofita.
Ejus quoque corticibus retia contra putrecoria tinguntur faftiones muniuntur. Barbari ex iificm potiones conficiunt , ad
&
&
purgandum alvum quod nondum comprobatum eft.,
a
me
C
A
p.
XXXIII.
T>efilOy alicis Vrape-guacuarhore^ejufquequalitatihus.
H/Ec Arbor
eft pyri
Europxx
magnitudine , undiquaquc in pr^feCtura Paranambucenfi obvia^ qua;, ficut ob fruftuum rarum afpcdum multis nota 5 ita paucioribus ejus radicis qualitates probeconftant. Si ulli figura, colore,totaque prorfus facie, racemos
uvarumvideantur,
e longinquo adfpicienti,
hujus fane arboris fructus funt,,
quorum uvx tamea
inutiles habitx
ligncjeque in-
tusexiftunt.
Toto anno apparent verno temporelsteflavefcentcs,promittunt,
moxtriftisniiniaticO':
lorisfiunt, nihilque
utnequcfolia, neque lignum ipfum arboris fedtotumin corticeradicis, quodadremnoftramfaciat , confiftit. Cujus efficacia indomita adturbandum & purgandum corpus , tam alte a natura pofita , ut non impune ab imperito vulgo traftetur. Qajppe dubito an plures calamitates ex illius abufu an optatos fucceifus ex opor-
tuno ufu, promanafie viderim. (Idem de
OHamcn
& &
Angelin co^\tz.),
Nec mirum, cum
unufquifque idiota ad Medicina; Sacraria afpirare audens necremediiagentis, nec fubjedi paticntis rationem habeat, loco medicamenti, vencnum porrigat. caiidi in pulverem redaiaus ab indiCortex enim hujus radicis qui faporis eft acris robuftioribus agricolis Lufitanis contra invetcratas obftruaiones capitur indifgenis,
&
creta
80
GVILlEL^IlPlSONISMihi ranor fuit iliius ufus, idque nifiir
creta quantkate, lemipugillus circiter.
deficientc fottc
benigniore mcdicamento , median-
tamen corredoriis dc qux vim purgatricem infringunt, ficuttibus,
.^^^^^
^^^^
oportet
fieri
ex judicio Medici, prieSc
cipu6 circa validiorafimplicia.
incognita
C
A
p.
XXXIV.
T>e Guabipocaiba arbore,ejufque facultatibus
CUm primum mericanorum&
hnec
Faunoru Aintrarem
luftra
in ftuporem mepenededit, vaftiffima pulclierrima Arbor, hibernis menfibus innumeris roia-
ceisfloribusconfpicua,finitis cafliJE fiftulis,
oeftivis, in,
inutilibus
du-
ploofficinarum crafTioribus & longioribus onufta , Brafilianis Tafyra,-
admirationem nos advenas rapuit, vicinx cujufdam, ne dicam, affinis mediocris altitudinis, arboris pulchritudo, florum elegantiaminime, licet fiftularum magnitudine fuperiori cedenfis. Huic cnimcxoculis
Nec minus
in
viridibiis
auprorumpunt flores comofi inftar fe extenrei , mox plumarum,
fummitatibus ex ru, qui in bro purpurafcunt , brevique pcrdenteseunt.
Ncutra harum arborum in denfis filvis fed apricis campisnalcitur. Hanc ego Siliquofam arborem nominavi , quod vix fibi conftent incolx de genuino nomiinTibrofifque,
Quidam Portugalli Paoz/eihoSc Fao molle dixerunt quod cortex ilnc.,
lius
adeo moUis
&
rugofus
exiftat.
Parum admodum differt ab ea arbore,
qua filiqua dulcis
Dodonso
,
Officinis panis S^' Joannis dicitur:
floribusfit
enim decidentibus, quod
menfe Martio, filiquae fuccedunt, dulces, tortuofae &dcformes, priquidem virides mox maturi-
mum
,
tatem confecutje, fiunt nigraetrefcunt.
& pu-
Foliis
quoquc rotundulis.codem
ordinc congcftis,pofiris veftirur.
& fibi invicem opflexuofb,cujus facultatcm mcdicam hic paucis pcrftringam.
Lignoloris, ficut
eft
admodum,
cortice rugofo molli
& cincrci c'o-
quoquc radix,
Ejus mcdulla exque aqua fontana maccrata pcr noftcmfubdio, &aIiquoticspota , nonuni malo mcdctur. Urinam cnim cundantcm cit, rcnum vcficjc obftrudionibus opitulatur, cjufquedecodumvclfoex albo flavefccns, a leviori corticc Ubcrata. in talcolas diHecatur,
&
lum Gonorrhcas rcftituiffc vidi.Dilutum
DPartium valde
E
FacVltatieVs Simplicivmtenuium,
LlB. IV.
%l
Dilutum hoc fubaman nec tamcn ingrati cfl fapons, lurepeba, &c ^mbmyembo, xmuli.efl:
& adilridionem quandam pofllfe irelinqait.C A2)cP.
XXXV.
ZamomUy ejtijcjue facuhatih m.adfoedu mirabilis,
C
I
quoE
excelfa,
'^lane
dcm
arbor Zamouna iillocis quibus Cabtreiba confpieft hsec
cienda.
Qax,
fupcriori 5c infcrioriordinarije eft craflltici,
truncipartcfed in
medio duplo plus obcfa, iiiftar mulieris uterum ferentis adeoque,
tumida apparet ut percgrinantem attonitum remoretur. Totus truncus fubftantia eft intus alba medul,
,
lofa
&
plane fuberofa,
:
exterius cifpi-
nerei colorisnis a
validis& horridis
pede ad verticem ufque obfefla. Ponderofi illius rami quinque foliis acuminatis oblongis ve,
&
fciuntur.
Ex
turgidis hifce Ipinis rafis
&
contufis , fuccus elicitur eximius cu)usvelexiguaquantitas, inflammatis&involuntarielachrymantibus oculisaffriftus, medetur tum manifefte quoque vifum acuit, atque robur illi addit.\
C A
p.
XXXVI.
T)e (lAndira Ihaiariha /kjeA?igelin:,ejujq;facultatihus,
M'
Ediocris pyri altitudinis hxc -Arbor,fub nomine ^ngelin Lufitanis notiflima , hinc inde ia,
nemoribus
in
hac prscfcdura Pa-
ranambucenfi, confpicitur. Ligno eft duro , cortice cinereo, foUis Lauri fimilibus , fed minoribus, oculis feugemmisnigricantibus,
e quibus piurimi flores,
fragrantes
purpureo coeruleo colore infignes , prorumcopulati,
&
punt,
Frudum
profert ovi figura
&
magnitudine , primo faturate,
viri-
dem, fed mox nigrefcentem. Frato duro putamine granum'
feu nucleus apparetris,
,
ingrati fapo-
cum adftrictione quadam,
cu-
lumbricos expugnat , ea tamen cautione , ut infra fcrupuli pondus exhibeatur, ne medicamentam in venenum abeat , quod quibufdam imperitisjus pulvis ventris
aliquando contigit ,
cum
infantibus illud incaute cxhibuiflTent.
L
Cap.
iz.
GVILIELMIC Ap.
I
S
O N
I
S
XXXVII.,
De Camhuifive Myrto fiheflri,
ejufiiuefiacultatibm,duse fpecies arbufcula,
IN pinguioribus prxfeaurae Paranambucenfis terris circa Olindam rum Cambui diftie mihi innotuerunt. Qux ob fragrantiam adftriaioncm foliorum,
flo-
rum fruduum, Myrti filveftris nomen mcrito obtinent. Prior arborefcens, cerafum nigram fruftus confideres cseteruminper omnia externa aemulatur, fi lignum, ramos, folia, flores
&
&
:
terna qualitateflores
eam
fuperatfint
,
quod,
foiia
&
optimi non folum,
odoris, fed fru-
ftus nigri
admodum fint faporofiomnibus
grata ac-
'>
cedente adftridione colis expetiti, Sc inforo publico venales. Pofterior autem frutex Mjrtm eft rubra
pariter In-
quantumque magnitudine prsdidie,
cedit,
tantum dignitate illam fuperat ac proinde frudus non tantum inter fecunds menfa: delicias, fed & Pharmacopea; habentur. Frutex hic adfpedu pulclierrimus eft foliis
fragrantibus
,
laete
viridibus
,
oblongis,
acuminatisratur.
&
fibi hinc inde appofitis deco-
tempore BrafiScorpionem accedenlienfi verno , Sole ad te tam grato odore olfadum quam niveo
Semel per annum
floret
,
,
colore vifum reficiens. Frutus crocei baccarumfunt magnitudine, rotundo umbelico praediti , quifianingreffum Solis in Capricornum avellantur , fucco turgent optimo , fed tandem fauces fi multum illis vefcaris , conte,
Ca;terum Stomachum reficiunt, corroborant , seftumque fedant. NuIIus eft incolarum hujus deftridus , quinonad fruftringunt.
tus
hxc utiliflima confugiat, & medicamentum fibi ex ipfis conficiat five
&
folia
,
interno, five externo raalo conveniens. Succi &fomentaiIlorum, tibiarum impri-
mis ulceribus atque aliis raalis , adftringendo & mundificando medentur. Balnea fntegra,tamfluxibusalvi,quamuteridica,,
ta,
cum
feliciffimo fucceflu adhibentur.
Omniadenique bona polhcetur hxc Americana
,
*
^l^^if^, quse de
Europxa Audores paflim teftantur.
Qu2e nunc brevitati ftudens omitto. Myrtm alba appellatur , fed infrequentior Tertia quoque Myrti fpecies hic reperitur , quae Medicinx applicata. eft, neque a me haftcnus in ufus Prieftantioris Iconem hic adjungimus.
C AT>e Loco,
P.
XXXVIII.
ejufiiue facultatihm ,
&-
ufiu in J\4eclicifia,,
V
Erfus diftriaum Portus Calvi in pra^feduraParanambucenfi ricis planta , quae Loco ab ilUs dicitur. Cujus Brafilianum:
celcbris eft Lufiranis
Empy-
nomen
mihi
aliifque cft in-
cognitumad Nafcitur tnntum circa oram maritimam locis fitientibus folia habct parva, oblonga , &. fimilia. Myrti foliis lingua; figuram acuminata, glabra,
&
Caules ornate exiguis floribus albicantibus vcftiuntur.
Radixquamfunditcopiofe, magnx eft efficacia:
,
calct infignitcr
& fubamarum habct faporcm.
DE FacvhtatibVS SimPlicivm Lib.porem. Ejus particula ad digiti longitudinem, probe contufainaccrata,
IV.
Sj
,
& in fefquicanna aqus fontanae,
vifcerum obftru6tioncs tollit immundities rcnum velicce cxpellit mirum in modum. Tumoribus doloribus tibiarum, ulceribus inVeteratis , imprimis autem a lue venerca relidis (quod hic frequens eft) mcdetur fi illo medicamcnto membra aftecla bis tervc de die laventur. Quamobrem facrum hoc remedium habefi
liauftus ordinarius
exinde capiatur
,
&
&
,
tur omnibus quibus innotuit.
C
A
P.
XXXIX.ejujcjue dotihus.
T>e CmfoHfia arhore,
MUIti multis & eximiis dotibus cxcellere hanc arborem tcftantur.quce ipfe
fum expertus, de filveftri hac arbore
hibeo. Succus e cortice rafo exprefllislicat
&
Ego pauca, fed vera, Cuipouna, quae floribus flavis dccoratur, excum aqua limpida mixtus , ulcera inveterata mundielicitur,
&
& purulenta, eaque carne replet.eodem fucco atramentum conveniensquo etiam ad tingendos pannos
Prxtcreautuntur.
CT)e Mimduy-guacuy
A
P.
XL.
Lufitanis Tinhoes do Trafil ^ ejujque ujuin
Medicina,
ARborumBrafilienfium vix ulla aut Isetius provenit, aut majori foliorum umbra luxuriat, quam qu^e has nuces catharticas profert ob facilem potius proventum & perpetuum frondium virorem quibus pulchre horti muniri folent quam ob fruduum prKftantiam expetita. Ejus ramuli amputati, omni anni tempore, omni terrs vel leviter immifli paucorum dierum decurfu virefcunt, & novas emittunt plantas, frudufqueferepertotum annum ferunt, Quos tamen vulgus quod ufum ab abufu diftinguere nefciat, contemnit. Nam imperita multitudo, ut rerum novarum eft ftudiofa gul^eque dedita nucum pulchre flavefcentium venuftate&jucundo fapore ilkaa, avideillas vorat, undevomitu& ventris torminibus mirum in modum exagitantur. NonnuIIi exemta membranula, quas medias illas dividit, noxiam vim,
,
,
,
,
,
,
toUi perperam exiftimant.
Arbuftula hcec non alte afflirgit interque frutices arborefcentes habetur. Ramulis eftnodofis, Ipongiofa medulla ; folio mucronato glabro , fruftibus rotundis pendulis copulatis , quos maturos pariter,
&
&
&
immaturos ferthifcunt,
rum
& arefadi de& nucleosintus nigrefcentesoftenduat; quotres in qualibet nuce veluti in ccllulis & feptis:
hi a Solepoftea excofti
,
continentur ac dividuntur. Pineis Europasis funt fimiles , fed paulo majores, verum juglandc minores.Interius albefcuntficcse
funt pingues calidse adtertium, ad fecundum gradum. Et quodammodo palato;
&
ledocinantur,tres vel
ita
ventriculo funt infenfiflimce,,
nam
quatuor nuclei manducati deglutiti crudos humores ilico provocant , provocatos per fuperiora inferiora exturbant tanta vehementia ut in vitse imbecillicres nonnumquam conjiciant, atquealexipharmacis&opiadifcrimen prxcipue tis rucntes humores fedare necefle fuerit. Sed ut legitimus earumulus conftet, indiuturnis obftruftionibus vifcerum naturalium imprimis conveniunt quatuor aut quinque nuclei ma-
&
,
,
,
:
turi,
fi
a pelliculis interioribus
&
exterioribus liberentur,&
mox leviter torreantur & maceratiarbufcula a multis expetitur: ex
e vino, additis corredoriisexhibeantur. Porro ad rem familiarera, uftimque domefticumnucleis
hxc
enim oleum quod expnmitur, elychniis
affiinditur,,
qnod inventumin
Brafilia Lufi-
Hiipania pro infigni rcfervari, ciufquc qualitates quas illi attribuit, hujus oleo nucLs quoque pro* cathartico Clufius a nobis difcrepant , qui .price fiint. Quamobrem nomine potius Monardustanis debct. Teftatur
Monardus
cap. iv. dc oleo Cicini
Nova
&
Cnrcas huncXQ dubitat.
frudum vocari
teftantur, idquc fub Ricini fpecic.
Dc
qua tamen
ipfe meri-
L
^2
Cap.
34
G
V
1
L I E L
Mp.
I
P
I
S
O N
I
S
C
A
XLI.
T>e luripeha, ejufquefacuhatihus,
NOmine Turheh, duo ejufdem gencris, fed non ejufdcm fexusfisBi-afilislocis.
,
fnitices nafcuntur in areno-
fert
acinos ,
Uterquepulclins &umbrofisfrondibusadolefcit, uterque gramineos more racemorum copulatos Sc e brevi pediculo pendulos.
Prlor,
& quidem mas, paulo foemina eft minor, ad hominis altitudincm vix afcendit,
.
folia-
quehabetminora.necmultumfinuofa, caulemquerarioribus fpinis obfitum , floremBoracrini fimillimum, fcd maculatiorem. fpinofa ornate, lacilanuginofa Pofterior altior, fpinofior, folia habet grandiora a tcrgo
&
niate &fature virentia;
florem eundem cum mare
,
fed nitidiorem.
Uterque obMedicinje,
ufum quotidianum officinis notiffimus. vulneribus & ulceribus adhibentur eifTolia enim & fuccus temperandis & mundificandis Licet autem amarum quid fapiant foUa & radices , ficut Cichoreum que cgre"-ie auxiUantur.
&
F umaria, tamen inter calida vix recenfentur.
Omnium autcm maximc radix virtute & eflicacia excellit multoque amarior exiftit,
,
prx-
cipueveroMaris, qu3:partium adeo efttenuium. Q^ippe folumilliusdocoaum, urinam cducit. Ad hepatis & paraftatum obftruftiones tollendas loco radicum aperien-
cunaantem,
tium
cum fucccflli fa^pe adhibetur. Ufque adeo invaluit ejus utilitas & prxftantia, ut a doftis
pariter
& indofta plebc expetatur & inter facra reponatur. C A r. XLILT>e
(SMamanga,
frutice
,
ejufque facultatihus.,
'
Ammga.
Brafilienfibus difta
frutex cft trivialis arborcfcens
ubiquc obvius
,
quem U-
^vapratos Lufitanorumvulgusappcllat.filiquas oblongas copulatas Flores fcrt multospcndulos&luti[:os; &poft hosplurimas frcqucns fcmcn in illis contentum. primum quidcm viridcs ,fed mox nigras putridas
&
,
&
D
E
FA C V
L
T A T
I
E
V
S
,
S
r
M
P L
1
C
I
V M
L
I
B.
I
V.
85
Folia habetcitriishaud dilTimiiia, paiilo
tamen
longioi-a
&
moliiora, qualitatc rcfrigerandi abftcrgcndiprxdita.
&
&
Prxtcr
alias
dotes
,
quibus
exccllunt, vulneribus atque ul-
ccribus opitulantur, partefquevitiatas rcparant.Cujus reiChi-
rurgi noitri
non
ignari
,
ca in
quotidianum ufum colligunt.Tcipcrc
Raro vidcas viatorcs itcr fu* nifi probe hoc rcme,
dio inftrudos.filiquis exprefllis
Succus olcofus denique e ad maturanda apoftemata refcrvatur,
,
&
applicaturccflu.
cum
profpero luc-
C
A
p.
XLIII.
T^eMauacafmtke^ejuf^que facuhatibiis
T
-*'circa
Ocis umbrofis niaxime Aldeam Tapicirka lu,
xuriat Frutcx arborefcensnaca, cortice gryfco,
Ma-
ligno du,
ro quidcm, fed
fragili
ex albo
cineritio, foliisacuminatis.
Florcs fert cxiguosr:
,
um altcr coeruleo
,
alter
quovero
(quod ut rarum,ita maxime jucnndum) Indco nitore nitercit Menfc Januario vcgetus & valde/peciofe florefcens conlpicitur,
atque integrasgrantia NarcifllFlori
filvas infigni
fra-
xmula implet. fucccdit fruftus baccx,
Juniperi fimilis, fed inutilis,
Radicem habct magnamlidam
fo-
&
albicantemin
,
cujus
me-
duUofafubftantia inpulverem re-
dada, magnaceturtani
Medicina
polli-
& pr^eftat.,
omnes,tam Lufihcct magni jeftiment, tamen ob indomitas opcrationes haftcnus in ufum admittere vix aufi fuerunt. Quippe periculo non vacat hoc genus medicamcnti quod nimis vioIncoliE p^ene
quam Brafiliani
,
lenter corpus fuperne
& interne
moveat. Quamobrem tantum hominibus robuftiflTuTiis exhiberifolet,
idque additis corredoriis
rum (Scjuftaobfervata dofi, qux Scammonei potius inferior quamfupcrior cfle dcbet:
ad illud enim
validum medicamcntum proxi-
me acccdit hxc radix^ vcrum nonita
&L
amarorc enim acore nonplane deftituitur.infipida eft,
3
Cap.
6
e Tagmirioha., ejufque ufu
Medicim.
D
de Bicho nominant, |Uum generum Fagmimha in Brafilia reperitur quam Lufitani Herva,
a quotidiano ufu.fpecies judicatur. In qualibet
Orobiterra,
prxcipue tamen arenofa, ac fponte
fua nafcitur.
Frutefcentes lijnt plantse tenuibns filiquis. flore cereo , longis Sature rubefcentibus , quibus femen ro-
&
tundum, cinereumviridi fimiles,
continetur.
Quali,
tate utraeque funt intenfe frigidx,
facie
quorum exceptis foliis uni acuminatiora, alteri rotundiora exillunt,Plantje lippis
& tonforibus,
notse funt
ob ufum & frequentiam quod nimirum folia earum contufa & fuccus recens expreflTus
quafiillud
anoque infertus, pr^EfentilTimum Antidotum fit contra calaraitofum
&familiareanimalculum. In omni denique inflamraatione , imprimis tibiarum fomenta ex illis confeta,
plurimumcronatisftet,
valent. Tipta,
,
quod quae muprxve-
foliis exiftit
felicius ha:c
atque in
ufum frequentiorem,
niat
.
Prster refrigerandiqualitate pollet;
de obftruendi
quoque
aqua enim ex
floribus&foliis faepe pota urinas fortius movet quam Orobus, ardorefque renum
& vefic3s temperat.Rotundiori quse eft foUo , agricolis anthraCMatta faHa dita ulceribus cibus,quod calores extrahat, applicatur.,
&
Ex
foliis
quoque
ejus
aqux
impofitis
&
unguisfubputtefadis,craflaqu3edam ftantia emanat , qua unguenti mundificantis locopaflimutuntur.
&
C
A
p.
XLV.ejujque facultatihm.
De Qimara lubaTRestur,
,
Camara fpecies mihi innotuerunt frutefccntcs & e quovis fblo emcrgentes , facie non folum externa fed infitis quoque virtutibus fimiles qu2e calidce & ficcae habenad fecundum gradum neque differunt , nifi quod una illarum reliquis paulo magis ar, ,:
borefcat.
gaudent ex aureo rubri coloris; tertia autem flore albicante. Hae omncs exitamen &infigni fragrantia, aromata redolent. Ex his tribus, tam guo foliorum & florum elegantia , quam odore medicaque qualitate Camara luha quae florc ftirpc omnium minima , caeteris antecellit Folio eft MelifTie , fed paulo mieft rubro nori, tamque odorifcro, imprimis fi fricetur, ut vel potifUmum propterea ad ufum ex-
Duse
flore
funtflore, jucunda
,
,
&
.
pctatur.
Balnca inde conficiuntur optima , tam ad roborandum interne , quam mundificandum cxterne multos namquc cutis affeftus,ipfamquefcabiemabolent. Poft florcs fcquitur uvula baccis plena viridibus , magnitudinc baccarum Sambuci ,,
&
uvula
cum baccis
fimilis cft fruftui
chamapericlymctti Clufii. Digna
eft
hxc Camara , quxQuartg
inter fativasplantascxcolaturi
tamobpukhdtudincm, quamobufum.
DE
FaCVLTATIBVS SlMPLIClVMcceteristei coloris
LlB, IV.
87
Quarta denique Camara-miri dida
annumeratur, cubitum longa, caule tenui lignofo , florc unico , exiguo , lu,
&
qui
(
quod mirandum^
quovis anni tempore fc aperit de die hora undecima , manctque expanfus ad fecundam pomeridianam , atque omnes fimul tunceadem hora clauduntur , ufque in pofterum diem quod ficut verifll:
mum, ita rariflimummoquemento exiftit.
efl:
vifu,
fum
peregrinantibus
obleda-
C
A
p.
XLVI,,
T)e (tA^nanas
ejujque
qualitatihus,
ACtum agere&
nonnullis vidc-
bor , quod frudum toties dead vivum exhibitum fcriptumhic denuo producam. Verum,
cum
ea profcqui fit infl:ituti noftri quae Praxinseque ac Hiftoriam Botanicam illuftrent ; proferam quse de
K^nan.ti qualitatibus, tum ab aliis, tum propria experientia didici
Rede quidemrumlltas vires
in
comparanda:
re-
novarumnotitia, foliiciteininveftigamusfed,
non
minus
interefle
exiftimo
etiam
indies cognitarum herbarum fruduum ultcriores dignitatcs latentcs fcrutari, ficut intis
&
hoc & mal,
aUis verifllme mihi contigit
&
proculdubio fepiflime mihipofthac continget.K^na?in'S, aliis,
& aliis
Nma Monardo
Tma,s didus,nemini in Indiis credohortenfis in Brafilia
,
fecundxquc menfie obledamentum & ornamentum
ignotus,facileque optimus fruftus five , fivecrudus,
faccharo conditus, exfiftit. AltilishujusCar-
dui
fpecies
cinarse in
modum
nafcitur, fpicis
compaftilib. inftar ciiftarum,in fumraitatibuscmergentibuS;foIiis oblongis, fpino fis,
&
in
fpeciem gladii mucronatis. Mcnfibus ceftivis,Sole exiftente in Capri-
corno , maxime viget Exiguafemina feu grana fubrufa infupcrficic Extu^ pulpx, latitant.
berantibus butlis cx
fla-
voalbicantibus cxtcrius
paflim diftinguitur,
&
quafi.
SS
GVILIELMlPlSONISHic fmclus,
quafi vei-miculis aut tefferulis vanatur.
quia fucco coiTofivo
immodicc fumto
linguamvcllicat, acguttuds ardoixs iufert, defciflb cortice in taleolas fccatur , inque vino Hilpanicomaceratur tantifper, donec qualitatem noxiam deponat,quigratum faporem,,
&
odorem vino quidcm communicat linguse tamen morfus & gutturis inflammationem (i potetur vinum, inducit. Ipfe autem fuccus quo turget frudus mirificc animum languidum, ,
recreat, &fpiritus fopitos fufcitat,,
&
imprimisftomachum naufeabundum reftituit. Addo,,
quod recens ejus liquor tum vinum inde expreffum urinx fuppreflloni & doloribus nephriCMandihoca. adverfatur. Idem iUius ticis fuccurrat- tum quoque venenis, imprimis fuccoradix,
fruftu deficiente
,
prxftat.
Omniahsc efficacius operaturliquor ftiUatitius e fruauvi ignis extra6h,is, fi modica quantitate exhibeatur nam fi largius concedatur vafa urinaria infeftat adeoque corrodendi quaut non tantum Unguam & palatum fuiciet (ed & in cultro quo fecatur mordalitate poUet:
,
,
,
,
,
,
citatis veftigia reUnquat idque intenfius fi non probe maturus fuerit. Atque tunc prxgnantibus non mmus obeft quam Carawata. Fcbricitantibus tum vuhieribus vel ulceribus infeftatis prorfus abftinendum ab hoc fruftu adeo enim humores accendit ut non folum impediat,,
,
;
,
,
reftitutionem jcgrorum
,
fed
& in pejus eos difponat., ,
Quapropter miror optimum Monardum frudum ^nanas frigidum & humidum dixiflc. Minus faUitur Chriftophorus a Cofta , qui caUdum & humidum efle aflirmat. Silveftres quoque dantur c^/^rf;^/^ ex CarduorumfamiUa,quinunc humi, nunc altisarad Cap. xl. BeUomi Lcdores boribusfupernafcuntur,quostanquaminutilespratereo,
&
remitto.
CT>e ^etys4'
A
p.
XLVII.,
y
yel ^etre
ejufjue facultatihm,,
FRequens tumpotiusto.
tum in ruderibus urbisOUndjEeflefoIet5f/7^, frutex elegans vcl arbuiculaquatuorautquinque pedesalta; caiidice redo , nodofo, digitum craflb^infilvis,
pallide viridi
&
per totum pundtuUs albis nota-
fcitur
, ramulos adipiejufdem cum cauidentidem nodofos dice coloris. In ramis habet foUa , ad quemUbet
Superius ad aUquot nodos
&
nodum unum
,
Sc fimul,
unum julum
.
PoUum.
fex aut feptem digitos eft quodlibet quinque longum , lingux figura , palUde viridis fcu fubflavefcentis coloris , fupcrius fplendens , craflitie Lauri foUis
pene
fimile.
Denique pipcris
ftirpi
Sarm.entis
,
caulediffert
&,
facie externa fimilUma. In
hoc tamen
quod foUo
&,
fruftu paulo
quamJuliris
pipereftgrandiori.
qui ex ramulis dependent,
formamfuntfit;
pipenul-
longi mentiuntur.
fed infipidi
&,
lius ufus
Verum
licet
frudus fatuus
radix
tamen fapidiflima eft & celcberrima nam & aromaticum quidfpirat, & Zinziberis prxftantiam faporeprsecipuefi,
colore
,
recens
fit ,
atque odore aemulatur tunc enim dignitate illi
vix cedit.
FoUorura & radicum decodum colicum dolorem fcdat , dolores membrorum mitigat, ventrem flatibus turgidum componit , pedumque tu-
mores ex frigore natos amolitur. Idem praftant balnea & fomenta indc confcfta.
Prster hanccilibus
Beiyft
,
aliceadhuc
,
intcr
quas
eft
Betys fnemina, in faltibus reperiuntur, julisgra-
& cxiguis
botrorum
modo
congcftis
&
pcndulis.
ICAp.
DE
FACVtTATIBVS SlMPLlciVM.
LlB.lV.
89
C
A
P.
XLVIII.
"^e :7\(ijamhi, cjujque facultatfbus.OLimnegleaapIanta.infilvxs&nemororisdumtaxatlocisrenmrhifn,- t-.n^ ^"^^^^^^'^"^''^tuijtandemcognitis il ius virtutibus hm-HQ eft iii-,^. v, viitutibus, hoitis ^fi- iUata. Pro vano naturx & culturx iufu, variis modrs cxfaciem fubinde mutat. Herba efl: caule fatis craflTo,
crcfcit
&
lignofo, tcreti,,
geniculato
qui portulaca:
modo
&
partim humi fcipit, hinc inde fibras in tera Je demittcns, radices
ram,In
agit, partim afllirgit.
ramulosmultos,
varie.
difpanditur
duos
fibi
geniculatos ubiqj oppofitos,
in iifque adfingula genicula , bina folia oppofita habet,
interdum &plura,in:e:
qualis magnitudinis
in ex-
tremitatefolia fibi funt.
autem ramnlo-
rum,quinque,fex,feptemve invicem appofita
Quodlibet autem folium figuram fcrc cordis habcr,
obIongum,&in ambituViter ferratum
ie-
qusedam (
&
laciniata) colorisdiluteviridis.
rum
In extremitatc ramuloflores proveniunt fo-
litarii,
magnitudine cerafi
minoris,c6ftantcs folobilico
um-
rotundo finefoliis. Semen in umbelico (fufco pcr maturitatem ) ovali figura,plane compreffum^exfufco gryfei coloris /plendentis.
Radix filamentofara, albicans.
,
tene-
Flofculus, quem fert chamemelo non multum ab-
fimilem, terrx mandatus,
paucorum dierumprofilit,
decurfu:
plantamq-, afpeduefficacia
non minus quam
.mbmt
^^ '"^ '"'?'' ^^"Suamque pr^guftata vellicat^SL^aTctmfque hun..Sl;?' t^''? P'^"' meaantes&refngerantesherbas, qu^proacetariisfolentapponi, ' temperat &commendat. Pr.terquamquodtenukatepartit;mc^Sic^^;^ culum frangat vis pecuharis contra cohcos affeaus iUi inefl
& Se,
,
J^.^.^^::^''''''''Potentia antidotaU pr^ftare
'''''^^'^
' intusallumatur,,
aut balneis, fovendo
&
toxico fummc adverfari
experimento compertum habeo
Sl^'f^?ill midum fucco floris,
^"^^^"" ^"^"^^^ ^^^^"^ prxgrandcm L'r i'"^^^^ & foliorum tergo leviter iiiftiilato , eum confeftim enecavit.
& veneno
:
^^
Nec tantumani-
90
GVILIELMI PlSONIS&
animantia venenata exftinguit, fed & praecordia hominum adverfus vencnamunit, fi manci &ventriculo adhuc jejuno manducctur. roburaddit vifceribus. Indigense ad firmandam Aquas hydropicorum feliciter educit , valetudincm pultibus e e oAcaricoha>
A
P.
Lufitam Erva do Qifitaon ,
eju/que
Vmhm,&aquas
Et de Jgnape.PLantatcs,
rcpcritur pricftantiflima
,
locis irriguis
,
maximc vcro
circa rivos
falicn-i
qux
ab Indigcnis {^carkoba , a Lufitanis rva. do Capiaon appellatur.
FoUum habetrotun-
DE
FACVLTATrBVS SiMPLIClVM&.
LlB. IV.
01
rotinuium, glabmm, iatis ciafllim, atque Nymphea minori perquam fimile. Florem fcrt ex luteo albefcentem Radice gaudet multa albicante , humi repcnte,
,
&
quafi nodis diftinfta , longa bulbofa,
,
fucculenta,,
rente. Eft
tenuium partium & calidarum
& Petrofelini quodammodo faporem refeguftatu perquam jucunda & aromatica. Pra:cipux
qualitates quce Iianc
herbam commendant, inhcerent radicibus , interque aperientes haud poftremum locum mercntur. Hepatis & renum obftruftiones, & intemperiem calidam emeni dant tam feliciter ut nuUum remedium illis praetukrim. Inter illas herbas qua; mundo Occidcntah cum Europa funt communes , Nymphea eft illis,,
,
Jguape dida, qujelacubus&ftagnispaflim innatare confpicitur. Ejusfolia&floresficutexterna facie ita qualitatibus admodum conveniunt cum communi Europxa , iifdemquefunt ufibusdicata, apud omnes paffim incolas. Quippefolia fola, tibiarum ulceribus, inflam'eryfipelafi applicata , medentur. mationibus Oleum radicis Nymphcce quoque praeftantiflTimum exiftit , atque contta internos externos affedus calidiores in quotidiano ufu receptum. Radices hx Aguapea. diftje , longa: fucculentae funt , coftiE five leviter affatx inter medie
A
p.
LI.,
3^amhu (juacu&
,
/ilpe
Figuero dlnfemo,
Icinum duorum generum producit Brafiha, majorem quidemunum, minorem autem -akerum. Uterque eftarborefcens, fpeciofafacie,nec filveftris fblum , fed&hortenfis& flore ex albo luteo , floribus vero pulcherrimis , ftcliatis altilis. Caulibus eft proceris interfcctis, latifluneque fe extendentibus Viret perpetuo , jundimque viridia /emina immacineritiis maculis diftinta profert a Lufitanis Carapatos appcUata, tura nigra vero matura
&
.
,
&
,
quc: echinatis lappaceifque inclufa cellulislofa fubftantia turgida,
pinguique ac medulannitemporecolleta,inSoleexficcantur,arcfaaa contunduntur&ex aqua coquuntur, oleumque fupcrnatans ab indigenis excipitur. Belgx vero Lufitani olivarum inftarfolent exprimere. Lychnis affunditur, eoqueoleidefcdusfuppletur. Nec proinde tamen ignobilcj quum omnibus paflim incolis in ufu fit quotidiano contra affedus frigidos tam internos quam externos ita ut optimi olei Europxi viccm, ,
mox
fponte erumpunt
& quovis
&
,
prjeftet.
Calidum habeturadtertiumgradum. Refolvitapofthemata, & matricis ventrifque tormina &flatusUlitumdifcutit5 prodeft tinnitibus aurium rcftituit tenfos convulfofque nervos. Trcs vel quatuorguttulas, ex conveniente liquore fubinde per osvel anum exhibitx , fanantrigidosarticulorum affedus & fimul alvum laxant. Cutem quoque a pfhora, reliquifque externis corporis afFcdibus vindicat Umbilico inunftum lumbricos pucrorum ex;.
pugnat.fupefiora
multo vaHdius quamolcum: humores enim crudos per ac proinde prxparatione indigent. Convenit in fpiritu vini optimo, loco correftorii , macerare fcmina multa, &inde unciam circitcr e cochleari exhibcri , ut venter benignius a crafTis humoribus cvacuetur. Si ipla feminis grana infubftantia acciperemalis , minus tutumexiftimantincolce, fcpte^illius
Semen
catharticumeft,cxturbat,
&
& inferiora
narium numerum excedcre licet Dodonxais id fuadeat. Eolia aqua vel acetomacerataHerpeti authujusgenerisaffeftibusmederiprsterDiofcoridem teftcm habeo quotidianam experientiam.,,
M2
C
A
p.
9-
GviLIELMlPlSONlSC AT>e Tangaraca,
P.
L1
1.
eju/que facultatihm.,
T^z{\Y\twCcsTang/iraca^-^ratione,
,
Lufitanifrt/^ ^o iJ
&
foUicite aut prolixe diflerere ope-
rcEpretiumnonerit. Eautifolent
adeadem nwlaexpugnanda, quxinEuropacxpellifolent: tametfi Chinenfi(ut,quodfentio,dicam)dignitate
&
prxftantia fubinde
nonnihil concedat.
C
A
p.
LXIIIufei.
T>e lamacam, Z)mmheba, & laracatia^ eammquefacultatibus atnue
SI in ullaBrafiUaeprehenderentur.
planta mirus naturse lufus1 1.
,
certe in hac
Carduo
five ficu filveftri apparcc.fbli diverfitate, ut
Vid. Marcg. Icones pag.
6 quippe adco inter fe variant, pro natalis,
vix
omnes ad eafdem fpecies quis referat
tum interna qualitate convenire deIn difTitis enim & denfis nemoribus ad quje vix aditus patebat, aliquas comnifi flore,
& frudlu,
munis arboris magnitudinem fuperare , inUttore verofitientialiquot vixfruticisaltitudinem adaequare videbam. Truncus e terra primum,nunc triangulari, nunc quadrangulari figura,unicus.crafTus, horridis fpinis obfitus,profilit.
Ex quo multi deinde, ramorum loco fimiles,trunci
N
2
produ-
lOO
-GVILIELMI PlSONIS,,
prodncunturj hifce fiores haudinodori, albi Nympheee majores fi.milis , adnafcuntur. Quibus mox , xftivis menfibus fuccedunt frutus rubri ovi anferini figura magnitudine multaque exigua femina , candidifllraae nigra fucculentie eorum fruduum pulpx , intus con,
&
,
&
&
tentcE,
immerguntur
.
Prasterquam quod ob delcftabilem frudluum fragrantiam & ob fuccum ex acido dulcem, ab icftuantibus expetuntur febricitantibus imprimis bi:
&
!
liofis
conveniunt rccentes, quod grato icore palatum affi.ciant,& fitim fcdenf,re-
deniqueCor &ventriculum mireficiant.^
Succus denique ex hac planta extradus , jfcbribus ex bile natis medctur.
Admiratione quoque digna eft niti-
diflima ha;c arbor , Vnirumheha Brafilienfibus di^la , ex familia hof um carduorum five ficuum Indicarum. Qjja: in defertis Mediterraneis tantum reperitur; ac
propterca licet in ufusMedicinenondumfitrecepta, neutiquameft
prsetereunda.
Trunco eftadmodum(pecies lamararti,
Ipinofo, eoque rediffimo,
//r^f^/i^
,
et-
Pinum diceres fi reditudinem & aliam titudinem confideres, verum in cxteris diftert, quod foliis poquam ramis in arboris fummitius fe invicem protrudentibus quae rotunditate & crafllrie palmam longiflimis tate, decoratur fpinis digitos manus a;mulantur. DiflltiE hujus arboris nuper a novere,,
,
fenioribus Brafilianis mecum peredetedce fructus mihi minus innotuerunt: Caudicis meduUa cft arinantibus haclenusbis,
&
-
Sambuci medulla facilemoUior,ficcatur
quae fefta arbore continuo cx,
decidit moxque , abitque in levifllmum pulverem , qui ablato fpinofo corticc , relinquitur fcapus concavus arundine kvior miris canccUis , quafi ex arte mire fabricatus qui fi ab ignc, ,:
flammam luculentcr fovet, facifque loconobisitcr Quamobrcm fumma indufacicntibus de node infcrvicbat. tibiie craflltici viginti circiter pcdum longitudiftria indc huc transferri jufll iSc nunc in Horto Academico Lugdunis fcapumacccndntur,,
,
,
ni
Batavorum
,
apud
Clarifl^
Profcflbrcm D. Vorftium refcrvan-
clum dedi.
Cap.
deFacvltatibvs SimplicivmCT>e Totincoba,
Lie. IV.
AOJ
A
p.
LXIV.,
Lu/itan. T^^ulgera
ejufquefacuhatihm,
H
Eiba
ulti-atibiiE,
culato
hinc inde
altitudinem vix affui-gcns,folio oblongo, nunc maculato, nunc immapci- paludoia aquola loca ilagnantia conipicitur Perficarije pcr
&
,
omnia limilis, undc eam PcrficariamAmcricanam appellare placuit. Radix illius comroanfa intenfiorcfervorecit,
&
acrimonia linguam
infi-
EuropeumqueHydropiper nonfupcrat.foliis
tantum
Eomenta e
veteres,
membro-
rum dolorcs diffolvunt
frigiditatcf-
que abolent. Pubi fKpius applicata urinas e frigore cundantcs ciunt. Csetcrum recens herba inter cauftica primas tenet, cujus rei nonignariChirurgi , ea quotidie utuntur contra ulcera putrida.
C
A
p.
LXV.ejujque
Delpecacuanha,iS. facultatihu
TAndem ad decantatas hastiferasradices
falu-
ordo nos deducit,inferiora,
qux prseter
facultatem purgatricem
per fuperiora
&
omni
veneno eximie adverfantur. Nccfus
plurimos morbos ex longa obftruftione ortos
,
credo prxitantius remedium adverimprimis in ventris fluxibus medendisin hifce terris reperirifacilc.
DuiE exiftunt fpecies,neutra a nemine,
quod,
fciam
,
defcripta
ea-
rumveftjE.
qualitatcs exi-
mise in lucem protra-
Utraque eidem,
ufui dicata
fed gradi-
bus facultatum, tumfacie,
&
& natali folo,difUna enimnonea-
ferunt.
rum humi deprefra,exiguior in pratis crefcitPiikgio
admo-
dumfis
diflimilis,
nam:
caulis fohis lanugino-
exfurgit multis
al-
bifqj flofculis cingitur:
radixiUius eft crafla,
fi-
lofa, alblcans, a Lufi-
tanis
ad difFerentiamdi-
Ipecacuanha BU?icafta,
qu3
,
quod minus
turbet corpus
&
venc-
nis validifilme refiftat,
aeque pueris ac gravidis exhibetur.
2V: s
Al-
102.
GVILIELMI PlSONISeft
ornata. Gaudet locis producit opacis,&tantumindenfioribus reperitur nemoribus. Infummitate caulis baccas faporis ingrati , amari nigras,fedpaucas. Radice eft tenui, tortuofa , nodofa , fufci coloris , deponit. Ejus in pulverem Exficcatain multos annos refervatur, nec facile vires
Altera
longimdinis femicubitalis
,
tnnis vel quinis tantum
foliis
cafidi
& acris.
redafts dofis eft dra^ma ; in infufo dragmx plus , minus , duae. noclis fub dio maUtriufque quotidFanus cft ufus , malunt tamen dilutum quod vcl unius communicct. Poftceratione aut aaione in aqua,Medicam fuam virtutem abunde liquoribus, ,,
refervatum , denuoque eodem modo prsparatum, in cumdem ufum exvomendum , fedmagisadftringens. Ita ut hibetur-, minus quidem efficax ad purgandum vel affeaa revellat, camq^ radix hsc non folum materiam morbificam,licet tenaciflimam, a parte aftringendo vifcerum tonum reftituat. Prxterquam enira quod per fuperiora expellat , fed occulta qualiventris , aliifquc morbis medeatur , venenis adverfatur, virufque, tumea caput
mortuum
&
fluxibus
tate,tum manifefta, per vomitum ftatim expellit. fervatur , qui illius virtutes primi nobis revelarunt.
Quamobrem religiofe a Brafilienfibus
re-
C