Bu yaymm 5846 SaYlh Fikir ve Sonot Eserleri Kanununa gore her hakkl Ba~bakanhk Devlet istotistik EnstitOs(i Bakanllglna aittk Gercek veya tOzel ki~iler tarafmdan izinsiz cogaltllamaz ve dagltJlamaz

ISBN 975 - 19

Stote Institute of Statistics Prime MinSlry reserves all the rights of this publication UnauthorISed dupiicclticr or distribution of this publication is prohibiteo -noe caw No 5846

1699 - 2

Yaym No 2025 Publication

Devlet Istotistik EnstitOsu Tarihi istatistikler Dizisi Glt 3

Tarihi Istatistikler Dizisi Yonetieisi

Prof Dr Sevket PAMUK

Tarihi Istatistikler Dizisinin amaci TOrkiyenin gecmi~ine ili~kin istatistiksel verileri

arattrmacilann ve genel okurlonn kullammmo sunmaktlf Bu amacla herbiri kendi

konusunun uzmanl bir ara~flrmacm yonetiminde yurutulmekte olon callmalar ayn ciltler

halinde yaymlanmaktadlr

State Institute of Statistics

Historical Statistics Series Vol 3

Director of Historical Statistics Series

Professor Sevket PAMUK

The purpose of the Historical Statistics Series is to coliect edit and present statistical mashy

terials about Turkeys past for the use of researchers and general readers The series consists of

individual volumes prepared by experts who ore leading authorities in their respective fields

Doha fazla bUgi icin - For further information

Devlet Istatistik EnstitOsu veya - or Devlet Istatistik EnstitiisO YaYIn Haberleme ve Halkla IIi~kiler Sb Doner Sermaye 1~letmesi Necatibey Cad No I 14 Necatibey Cad No 114

06100 ANKARA 06100 ANKARA

Tel + 1312) - 418 50 27 Tel + (312) - 417 64 401566- 616 + (312) 4176440 f 213 - 215 - 246 + (312) 4255008

Fax + (312) - 417 04 32 Fox + (312) - 417 58 86

Kapok tasanml Sadlk KARAMUSTAFA

Devlet Istatistik Enstitiisu Matbaasl - Ankara MaYls 1997 State Institute of Statistics Printing Division Moy 1997 Doner Sermaye 1~letmesj - Revolving FUf1d

MTB 97 459 - 200 Adat - Number

ONSGZ

I

I

Tarih insan topluluklarma millpt niteligi kazandlran unsurlardan biridir Devamhhk ve dayam~ma bilinci iltin tarih ya~amlanlarm deneyimi ile geltmi~in

dokiimiinii yaparak bugiine yarma l~lk tutabilme i~levini yerine getirir

Giiniimiizii tarihi bir perspektif iltinde degerlendirirken geride blraktlglmlz Yillar siiresince geltirmi oldugumuz ekonomik ve topIumsai degi~meleri gozden geltirmekte ve gerlteklti bir yakh~lmda bulunmakta biiyiik yaral Vtirdlr Bu altldan baktldlgmda bir toplumun ya~aml siiresince geltirdigi a~amalan degerlendirirken yararlamiacak kaynaklarm ba~mda istatistik veriteI yer aimaktadir SaYIsa) verilcrin zaman iltinde gosterdigi degi~imier topiumun aym donem iltindeki nitel ve nicel donii~iimiinii

yorumiamakta ba~vurulacak gerltek unsurlardlr

Endiistri toplumundan bilgi toplumuna gelterken ekonomik sosyal ve kiiltiirel degi~imlerin yaandlgl bir ltaga girmekteyiz Topiumlarm amaCI bilgideki biiyiimenin hlzlandlgl ve gelti~lerin yogun bil bi~imde ya~andlgl bu yeni ltagda iizerinde daha saglam yapllarm yer aldlgl bir diinya kurmaktlr

Saglam temellere dayah veri aIt yaplsmm kurulmasl geltmi~ ve gelecekle baglantllarm aratlIlImaSl giincel yaplya anIam kazandlracaktlr Belirlenen hedeflere uIa~llmasl ileriye ve geriye baglanttlarm sagiam kurulmaslyia ve tarihin oneminin kavranmaslyla miimkiin olabilir

Olkemizin ckonomik sosyal ve kiiItiirel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir istatistik bilgi aityapisl olu~turan Devlet istatistik Enstitiisii tarafmdan TARiHi iSTATisTiKLERin sistematik biltimde sunumu degeriendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaYlmlanmasl toplumumuzun temel yapIsml birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr

~ I

TARiHi iSTATiSTiKLER Dizisi ltah~malarmm ba~Iattlmasma katktlarmdan dolaYl Enstitiimiiz eski ba~kanlan OECD Nezdinde Tiirkiye Daimi Temsilcisi Biiyiikellti Saym Prof Dr Orhan GOVEKEN ito Hazine Mii~te~an Saym Prof Dr Mehmet KAYTAZa Proje Yonetmeni Saym Prof Dr Sevket PAMUKa dizinin bu yaymim hazlrlayan Saym Prof Dr Tevfik Giirana projeye desteklerinden dolaYl Saym Prof Dr HaW iNALCIKa projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi gelten tiim Enstitii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim

M Slddlk ENSARi Devlet istatistik Enstitiisii

Bakam

J

TABLE OF CONTENTS

Page

Preface III

Introduction (Professor Orhan Giivenen) VII

As The Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk) Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

IX

XIII

Preface XVII

Summary in English XXI

List of Tables XXV

Chapter I Agriculture in Twentieth Century Turkey A Summary Evaluation

1 3

Chapter II Agricultural Censuses in Ottoman during the Ottoman Period A Summary Evaluation

11 13

Chapter III The Agricultural Census of 1909 The Area Covered by the Census 1909

23

25

Chapter IV The Agricultural Census of 1913 The Area Covered by the Census 1913

83

85

Chapter V The Agricultural Census of 1914 The Area Covered by the Census 1914

155

157

Selected Bibliography 230

itlDEKiLER

_~ayfa

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orban Giivenen)

Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof Dr Halil inalclk)

Taribi istatistikler Dizi i~in Sunu~ (Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce Ozet

Tablo Listesi

BolUm I Yirminci Yiizydda Tiirkiye TanmI

Ozet Degerlendirme

BellUm II Osmanh Donemi Tarim SaYImlarl

Ozet Degerlendirme

Boliim III 1909 Tarim SaYlml 1909 SaYImInlO Cografi Kapsaml

BOIiimIV 1913 Tarim SaYImI 1913 SaYlmInlO Cografi Kapsaml

Boliim V 1914 Tarim SaYIml 1914 SaYImIOIn Cografi Kapsaml

Se~i1mij Kaynak~a

III

vl1

IX

XIII

XVlI

XXI

XXV

1

3

11

13

23 25

83

85

155

157

230

V

StJNU~

Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler Ve bilmezler yerim yurdum neresi

Anadolu Sehuklularl XII YY Anonim

Sozlerin dunyasl insanlara binlerce yll bilgi ve duygu tajlldl Saytlarm dunyasml algJamakta zorlamyoruz SaYllar matematik anlamda kaotik karmajllk ve belirsizligin yuksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep Sozlerin dunyasml sayllarm dunyasl ile tamamladlglmlzda bilim de evren de insanm oykusu de Kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamaYI ve anlatlml getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik uretmek karanhga ljllk goturmek kadar onurlu bir gorevdir Zaman ve mekan diramiginde tarihler buyuk olaslhkla yeniden yazllacak ve -ok farkh boyutlar rlegerlendirmeler olacaktlr Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve -ogulcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlamasma yonelmek kultur ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en buyuk katklsl ge-mijli daha iyi anlamaya -ahjllrken bugunu daha saghkh yorumlamak g(ecegi daha az hatah dUjlunmek ve bilin- uygarhgma getirecegi katma deger oLlcaktlr

Bu du~tince ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu -ahmalarmm 1988 ytlmda )ncelik talyan ti- projesi u- ayhk milli gelir hesaplan -evre istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur Uzun zaman serHeri ve tarihi istatistikler pojesinin ilk urtinu Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger-ekleti Bu -ahma her yIl guncelletirilerek ve yeni serHer ekJenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzytl Turkiye istatistikleri ile balayan bu -ahjlmalarm devaml 19 yuzyll ve diger yuzyIllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlanmljltlr

Turkiyede kaYIt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel-uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin ozellikle nilfus ve ziraatta olujlturuldugunu ve buyuk onem taldlgml biliyoruz Osmanh Nufus

VII

[ ve Arazi Tahrir Defterleri tok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir Macaristanm ya da Musulun kiitilk bir kOyiinde kat hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitilsilniln zaman dinamiginde atasl olan Defterhane 1389da kurulmu~tur Bu nedenle Enstitil giri~inde Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazlhdlr Mustafa Kemalin armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman itinde kaynagl olan Defterhanenin mensubu olmaktan onur duyduk hep DiE Harzemli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi tHug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi adlarmm kaynagl bu dil~ilnce bilgi ve tarih bilinci hasretidir

ltok degerli tavsiyeleriyle tah~malanmlza gilt veren hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm tah~mada bilyilk emegi geten Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GORANa bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARiye Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNiye Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZERe ve emegi gelten tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim

Prof Dr Orhan GUVENEN

[ VIII

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

ONSGZ

I

I

Tarih insan topluluklarma millpt niteligi kazandlran unsurlardan biridir Devamhhk ve dayam~ma bilinci iltin tarih ya~amlanlarm deneyimi ile geltmi~in

dokiimiinii yaparak bugiine yarma l~lk tutabilme i~levini yerine getirir

Giiniimiizii tarihi bir perspektif iltinde degerlendirirken geride blraktlglmlz Yillar siiresince geltirmi oldugumuz ekonomik ve topIumsai degi~meleri gozden geltirmekte ve gerlteklti bir yakh~lmda bulunmakta biiyiik yaral Vtirdlr Bu altldan baktldlgmda bir toplumun ya~aml siiresince geltirdigi a~amalan degerlendirirken yararlamiacak kaynaklarm ba~mda istatistik veriteI yer aimaktadir SaYIsa) verilcrin zaman iltinde gosterdigi degi~imier topiumun aym donem iltindeki nitel ve nicel donii~iimiinii

yorumiamakta ba~vurulacak gerltek unsurlardlr

Endiistri toplumundan bilgi toplumuna gelterken ekonomik sosyal ve kiiltiirel degi~imlerin yaandlgl bir ltaga girmekteyiz Topiumlarm amaCI bilgideki biiyiimenin hlzlandlgl ve gelti~lerin yogun bil bi~imde ya~andlgl bu yeni ltagda iizerinde daha saglam yapllarm yer aldlgl bir diinya kurmaktlr

Saglam temellere dayah veri aIt yaplsmm kurulmasl geltmi~ ve gelecekle baglantllarm aratlIlImaSl giincel yaplya anIam kazandlracaktlr Belirlenen hedeflere uIa~llmasl ileriye ve geriye baglanttlarm sagiam kurulmaslyia ve tarihin oneminin kavranmaslyla miimkiin olabilir

Olkemizin ckonomik sosyal ve kiiItiirel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir istatistik bilgi aityapisl olu~turan Devlet istatistik Enstitiisii tarafmdan TARiHi iSTATisTiKLERin sistematik biltimde sunumu degeriendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaYlmlanmasl toplumumuzun temel yapIsml birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr

~ I

TARiHi iSTATiSTiKLER Dizisi ltah~malarmm ba~Iattlmasma katktlarmdan dolaYl Enstitiimiiz eski ba~kanlan OECD Nezdinde Tiirkiye Daimi Temsilcisi Biiyiikellti Saym Prof Dr Orhan GOVEKEN ito Hazine Mii~te~an Saym Prof Dr Mehmet KAYTAZa Proje Yonetmeni Saym Prof Dr Sevket PAMUKa dizinin bu yaymim hazlrlayan Saym Prof Dr Tevfik Giirana projeye desteklerinden dolaYl Saym Prof Dr HaW iNALCIKa projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi gelten tiim Enstitii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim

M Slddlk ENSARi Devlet istatistik Enstitiisii

Bakam

J

TABLE OF CONTENTS

Page

Preface III

Introduction (Professor Orhan Giivenen) VII

As The Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk) Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

IX

XIII

Preface XVII

Summary in English XXI

List of Tables XXV

Chapter I Agriculture in Twentieth Century Turkey A Summary Evaluation

1 3

Chapter II Agricultural Censuses in Ottoman during the Ottoman Period A Summary Evaluation

11 13

Chapter III The Agricultural Census of 1909 The Area Covered by the Census 1909

23

25

Chapter IV The Agricultural Census of 1913 The Area Covered by the Census 1913

83

85

Chapter V The Agricultural Census of 1914 The Area Covered by the Census 1914

155

157

Selected Bibliography 230

itlDEKiLER

_~ayfa

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orban Giivenen)

Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof Dr Halil inalclk)

Taribi istatistikler Dizi i~in Sunu~ (Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce Ozet

Tablo Listesi

BolUm I Yirminci Yiizydda Tiirkiye TanmI

Ozet Degerlendirme

BellUm II Osmanh Donemi Tarim SaYImlarl

Ozet Degerlendirme

Boliim III 1909 Tarim SaYlml 1909 SaYImInlO Cografi Kapsaml

BOIiimIV 1913 Tarim SaYImI 1913 SaYlmInlO Cografi Kapsaml

Boliim V 1914 Tarim SaYIml 1914 SaYImIOIn Cografi Kapsaml

Se~i1mij Kaynak~a

III

vl1

IX

XIII

XVlI

XXI

XXV

1

3

11

13

23 25

83

85

155

157

230

V

StJNU~

Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler Ve bilmezler yerim yurdum neresi

Anadolu Sehuklularl XII YY Anonim

Sozlerin dunyasl insanlara binlerce yll bilgi ve duygu tajlldl Saytlarm dunyasml algJamakta zorlamyoruz SaYllar matematik anlamda kaotik karmajllk ve belirsizligin yuksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep Sozlerin dunyasml sayllarm dunyasl ile tamamladlglmlzda bilim de evren de insanm oykusu de Kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamaYI ve anlatlml getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik uretmek karanhga ljllk goturmek kadar onurlu bir gorevdir Zaman ve mekan diramiginde tarihler buyuk olaslhkla yeniden yazllacak ve -ok farkh boyutlar rlegerlendirmeler olacaktlr Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve -ogulcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlamasma yonelmek kultur ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en buyuk katklsl ge-mijli daha iyi anlamaya -ahjllrken bugunu daha saghkh yorumlamak g(ecegi daha az hatah dUjlunmek ve bilin- uygarhgma getirecegi katma deger oLlcaktlr

Bu du~tince ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu -ahmalarmm 1988 ytlmda )ncelik talyan ti- projesi u- ayhk milli gelir hesaplan -evre istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur Uzun zaman serHeri ve tarihi istatistikler pojesinin ilk urtinu Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger-ekleti Bu -ahma her yIl guncelletirilerek ve yeni serHer ekJenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzytl Turkiye istatistikleri ile balayan bu -ahjlmalarm devaml 19 yuzyll ve diger yuzyIllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlanmljltlr

Turkiyede kaYIt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel-uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin ozellikle nilfus ve ziraatta olujlturuldugunu ve buyuk onem taldlgml biliyoruz Osmanh Nufus

VII

[ ve Arazi Tahrir Defterleri tok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir Macaristanm ya da Musulun kiitilk bir kOyiinde kat hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitilsilniln zaman dinamiginde atasl olan Defterhane 1389da kurulmu~tur Bu nedenle Enstitil giri~inde Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazlhdlr Mustafa Kemalin armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman itinde kaynagl olan Defterhanenin mensubu olmaktan onur duyduk hep DiE Harzemli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi tHug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi adlarmm kaynagl bu dil~ilnce bilgi ve tarih bilinci hasretidir

ltok degerli tavsiyeleriyle tah~malanmlza gilt veren hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm tah~mada bilyilk emegi geten Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GORANa bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARiye Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNiye Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZERe ve emegi gelten tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim

Prof Dr Orhan GUVENEN

[ VIII

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

TABLE OF CONTENTS

Page

Preface III

Introduction (Professor Orhan Giivenen) VII

As The Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk) Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

IX

XIII

Preface XVII

Summary in English XXI

List of Tables XXV

Chapter I Agriculture in Twentieth Century Turkey A Summary Evaluation

1 3

Chapter II Agricultural Censuses in Ottoman during the Ottoman Period A Summary Evaluation

11 13

Chapter III The Agricultural Census of 1909 The Area Covered by the Census 1909

23

25

Chapter IV The Agricultural Census of 1913 The Area Covered by the Census 1913

83

85

Chapter V The Agricultural Census of 1914 The Area Covered by the Census 1914

155

157

Selected Bibliography 230

itlDEKiLER

_~ayfa

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orban Giivenen)

Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof Dr Halil inalclk)

Taribi istatistikler Dizi i~in Sunu~ (Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce Ozet

Tablo Listesi

BolUm I Yirminci Yiizydda Tiirkiye TanmI

Ozet Degerlendirme

BellUm II Osmanh Donemi Tarim SaYImlarl

Ozet Degerlendirme

Boliim III 1909 Tarim SaYlml 1909 SaYImInlO Cografi Kapsaml

BOIiimIV 1913 Tarim SaYImI 1913 SaYlmInlO Cografi Kapsaml

Boliim V 1914 Tarim SaYIml 1914 SaYImIOIn Cografi Kapsaml

Se~i1mij Kaynak~a

III

vl1

IX

XIII

XVlI

XXI

XXV

1

3

11

13

23 25

83

85

155

157

230

V

StJNU~

Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler Ve bilmezler yerim yurdum neresi

Anadolu Sehuklularl XII YY Anonim

Sozlerin dunyasl insanlara binlerce yll bilgi ve duygu tajlldl Saytlarm dunyasml algJamakta zorlamyoruz SaYllar matematik anlamda kaotik karmajllk ve belirsizligin yuksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep Sozlerin dunyasml sayllarm dunyasl ile tamamladlglmlzda bilim de evren de insanm oykusu de Kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamaYI ve anlatlml getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik uretmek karanhga ljllk goturmek kadar onurlu bir gorevdir Zaman ve mekan diramiginde tarihler buyuk olaslhkla yeniden yazllacak ve -ok farkh boyutlar rlegerlendirmeler olacaktlr Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve -ogulcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlamasma yonelmek kultur ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en buyuk katklsl ge-mijli daha iyi anlamaya -ahjllrken bugunu daha saghkh yorumlamak g(ecegi daha az hatah dUjlunmek ve bilin- uygarhgma getirecegi katma deger oLlcaktlr

Bu du~tince ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu -ahmalarmm 1988 ytlmda )ncelik talyan ti- projesi u- ayhk milli gelir hesaplan -evre istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur Uzun zaman serHeri ve tarihi istatistikler pojesinin ilk urtinu Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger-ekleti Bu -ahma her yIl guncelletirilerek ve yeni serHer ekJenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzytl Turkiye istatistikleri ile balayan bu -ahjlmalarm devaml 19 yuzyll ve diger yuzyIllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlanmljltlr

Turkiyede kaYIt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel-uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin ozellikle nilfus ve ziraatta olujlturuldugunu ve buyuk onem taldlgml biliyoruz Osmanh Nufus

VII

[ ve Arazi Tahrir Defterleri tok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir Macaristanm ya da Musulun kiitilk bir kOyiinde kat hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitilsilniln zaman dinamiginde atasl olan Defterhane 1389da kurulmu~tur Bu nedenle Enstitil giri~inde Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazlhdlr Mustafa Kemalin armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman itinde kaynagl olan Defterhanenin mensubu olmaktan onur duyduk hep DiE Harzemli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi tHug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi adlarmm kaynagl bu dil~ilnce bilgi ve tarih bilinci hasretidir

ltok degerli tavsiyeleriyle tah~malanmlza gilt veren hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm tah~mada bilyilk emegi geten Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GORANa bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARiye Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNiye Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZERe ve emegi gelten tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim

Prof Dr Orhan GUVENEN

[ VIII

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

StJNU~

Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler Ve bilmezler yerim yurdum neresi

Anadolu Sehuklularl XII YY Anonim

Sozlerin dunyasl insanlara binlerce yll bilgi ve duygu tajlldl Saytlarm dunyasml algJamakta zorlamyoruz SaYllar matematik anlamda kaotik karmajllk ve belirsizligin yuksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep Sozlerin dunyasml sayllarm dunyasl ile tamamladlglmlzda bilim de evren de insanm oykusu de Kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamaYI ve anlatlml getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik uretmek karanhga ljllk goturmek kadar onurlu bir gorevdir Zaman ve mekan diramiginde tarihler buyuk olaslhkla yeniden yazllacak ve -ok farkh boyutlar rlegerlendirmeler olacaktlr Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve -ogulcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlamasma yonelmek kultur ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en buyuk katklsl ge-mijli daha iyi anlamaya -ahjllrken bugunu daha saghkh yorumlamak g(ecegi daha az hatah dUjlunmek ve bilin- uygarhgma getirecegi katma deger oLlcaktlr

Bu du~tince ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu -ahmalarmm 1988 ytlmda )ncelik talyan ti- projesi u- ayhk milli gelir hesaplan -evre istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur Uzun zaman serHeri ve tarihi istatistikler pojesinin ilk urtinu Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger-ekleti Bu -ahma her yIl guncelletirilerek ve yeni serHer ekJenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzytl Turkiye istatistikleri ile balayan bu -ahjlmalarm devaml 19 yuzyll ve diger yuzyIllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlanmljltlr

Turkiyede kaYIt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel-uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin ozellikle nilfus ve ziraatta olujlturuldugunu ve buyuk onem taldlgml biliyoruz Osmanh Nufus

VII

[ ve Arazi Tahrir Defterleri tok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir Macaristanm ya da Musulun kiitilk bir kOyiinde kat hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitilsilniln zaman dinamiginde atasl olan Defterhane 1389da kurulmu~tur Bu nedenle Enstitil giri~inde Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazlhdlr Mustafa Kemalin armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman itinde kaynagl olan Defterhanenin mensubu olmaktan onur duyduk hep DiE Harzemli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi tHug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi adlarmm kaynagl bu dil~ilnce bilgi ve tarih bilinci hasretidir

ltok degerli tavsiyeleriyle tah~malanmlza gilt veren hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm tah~mada bilyilk emegi geten Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GORANa bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARiye Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNiye Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZERe ve emegi gelten tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim

Prof Dr Orhan GUVENEN

[ VIII

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

[ ve Arazi Tahrir Defterleri tok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir Macaristanm ya da Musulun kiitilk bir kOyiinde kat hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitilsilniln zaman dinamiginde atasl olan Defterhane 1389da kurulmu~tur Bu nedenle Enstitil giri~inde Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazlhdlr Mustafa Kemalin armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman itinde kaynagl olan Defterhanenin mensubu olmaktan onur duyduk hep DiE Harzemli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi tHug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi adlarmm kaynagl bu dil~ilnce bilgi ve tarih bilinci hasretidir

ltok degerli tavsiyeleriyle tah~malanmlza gilt veren hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm tah~mada bilyilk emegi geten Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GORANa bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARiye Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNiye Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZERe ve emegi gelten tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim

Prof Dr Orhan GUVENEN

[ VIII

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

a n a ~t

1 1

1

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BA~LARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde ya~adlgl belli toprak partaSl niifusu ve etnik yapIsl belli bir tarih siireei itinde meydana gelmi~tir (evrenin toplum iizerinde ve toplumun tevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir Yani bir milletin payla~ageldigi inant sistemi ortak davram~ bitimleri onun nereye yoneleeegini belirler Keza her toplum siirekli degi~im itindedir fakat genel degi~im itinde degi~meyen dirent gosteren yava~ degi~en belli bitimde yapllar ve kahplar vardlr Degi~imi bilincle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda getmi~teki biitiin bu faktOrleri kahp ve yapdarl rakama donii~tiiriilen objektif ohiilerle saptamak hayati onem ta~lr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan Cift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir KIsaea soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireei anlamakla miimkiindiir Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun getmi~i iizerinde rakamlara dayanan aClk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir

Gertekte Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek itin oldukca karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek itin merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Dbiir yandan klrsal boliimde vergi yiikiimliileri itin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmi~tir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve te~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bitimde verilmi~tir Mufassal defterler aym donemde Avrupada ve (inde vergi ve askerlik itin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtIlldlr Bugiin ar~ivlerimizde saYlsl

IX

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

ubine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh guvenilir kaynaklanmlzdlr Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15 yuzytl ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu e~it defterlerin 14 yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saYlmlar yapllmakta idi Her sancak iin atanan bir yazici veya emin yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi SaYlmdan ka~malarl anlemek vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi arnegin bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl Kaylunun saYlmdan ka~masma sebep olan sipahinin tIman elinden ahmrdl Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu saYlmlan gerek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr Cunku 0 danemlerde dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi sapmlar belli ama~la azellikle vergileme amaCI ile yaplhrdl Bununla beraber bu tarihi saYlmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani geni~ aile birimi esas tutulur Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllmltlr Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnmltlr kadmlar ~ocuklar hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmamltlr Nufus i~in oldugu gibi ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr

Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda azellikle giimriik ruznamyC defterleri en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr Bu defterlerde gumruge tabi eyayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm menei miktar ve degerleri kaYlthdlr En altta alman gumriik miktan belirtilir Kukusuz ka~akphgm geni boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saYlmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr Baylece mesela istanbul ve Bagdatta her esnafm dukkan saYlsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak iin azel saYlmlar da yapmlnr Mesela 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve aln fiyat arnlan karlsmda pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted ok anemli bir ekonomik belgedir Bu arada ~ok anemli baka bir dizi Temettiiat defterleri istatistik arattrmalarl i~in olaganustii bir anem talmaktadlr SaYlsl onbinleri aan bu defterler Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliaIm saYlmlm i~ermektedir

Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem talyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz

x

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

I iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec icin geli~im cizgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr

[

[

Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof Dr Orhan GOVENENi bu onemli etkinlik alamm actlgl icin ictenlikle tebrik etmek odevimizdir Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle cah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr Tarihi istatistikler Dizisinin yoneticiligine degerli iktisat tarihcisi Prof Dr Sevket PAMUKun secilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl icin bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim

1 Prof Dr Halil iNALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi iltiN SUNU~

Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler

Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak ulke nufusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli nufusun toplam i~indeki paYI yiizde 20lerden yuzde 60lara pkml~tIr Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler Turkiyenin demografik ge~i~ surecini de yine hlZh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir

Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapIlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki paYI yuzytlm ba~larmda yuzde SOlerden 1990larda yuzde 15e kadar gerilemi~tir 1930larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyIe ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci iktisadi bUyiimeyi hlzlandlrml~ ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Turkiyenin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir 1960h ve 1970li yIllarda sanayi uretimi hlzla artarken Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir Turkiye 21 yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sanCllanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir

Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapIlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80inin klrlarda ya~adlgl tarim aglrhkh bir toplumdan bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci toplumsal ve siyasal yapIlarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur

XIII

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

[ Cumhuriyetin ilk Yillarmda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil 0

tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus tanm i~gilcil ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk killtilr cevre adalet sosyal gilvenlik enerji ve turizm gibi cok ce~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam ce~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~lhk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ce~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine ve 20 yiiZyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan icinde silrekliligi vardlr Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir Gilnilmilze l~lk tutabilmek 19 yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir cercevede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek icin 19 yilzYllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuclanm ve ula~tlgl noktaYl ekonomide toplumda ve devlet yaplsmda ortaya Clkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi olltebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bicimde yorumlanabilecektir Ayrlca Tilrkiyenin uzun donemli geli~me Cizgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir ltercevede incelemek milmkiln olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah

cah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiyeye ozgil bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz ytl icinde Batt Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek cok illkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupanm ve Latin Amerikanm ce~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart cah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren tngiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi cah~malar icin cok onemli bir olanak yaratml~tlr

Tilrkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli cah~malarm ba~latllmasl hem gilnilmilzdeki hem de yakm gecmi~teki geli~meleri anlamaya cah~an bilimsel cabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yiiZYll

[ XIV

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

oncesinde ce~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin cok istisnai bir yeri vardlr Yuzylliar boyu geni~ bir cografyaYI yoneten merkeziyetci Osmanh burokrasisinin 16 yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur AYrlca 19 yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak ce~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden gecirildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak yakm gecmi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmaCllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bicimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu amacla 19 yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus tanm maliye ve dl~ ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bicimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yUriitiilmekte olan bu cah~malar ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi devletlerin 20 yuzytl oncesinde topladlklarl veriler cagdaii anlaYl$ ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaclarlyla toplanmaktaydl Bu dar yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaClmlmaz olarak etkilemi~tir

AYrlca 20 yuzYll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin cok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi Smlrh amaClar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri cagda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir

Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son ytllarda yaymlanan pek cok ara~tlrma ve monografta nufus saYlmlarmdan butcelere tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin Ce$itli sorunlarl eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke iCindeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir

xv

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

[ Cagda~ amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda

eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ltok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol altabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzgeltten geltirmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlanacak ltah~malarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel altldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak bu malzeme kendi ilt tutarslzhklarl mumkun oldugu olltude aYJklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tartI~llarak yaymlanacaktlr

Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgeltten geltirdikten sonra ltagda~ anlayl~a en yakm ve ltagda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr Ancak gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m daha farkh amaltlarla ve anlayl~larla toplanan bu verileri yuzYIhmlzm ltagda~ anlaYl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki amalt kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur Ornegin daha kultuk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malan kullanabileceklerdir Daha ayrmttll ltah~malar

yapmak isteyen ara~tlrmactlar iltin her cildin sonunda bir kaynaklta yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof Dr Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisunde duzenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULUTAY Mehmet GENC Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yalpn TUNCER ile DiE ltah~anlan degerli gorU~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayrl ayn ciltler haZlrlamakta olan ltah~ma arkada~larlm Prof Dr Cem BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GORANm goru~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkur ederim

Tarihi istatistikler Dizisi lterltevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiyenin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tum okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

1

u

a e n ONSOZ

1923 sonraSI Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen1

geli~meler imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr n imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir Bu ytizdene yeni devletin sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik

~l

geli~mesi i~in dayanabilecegi temel devraldlgl zlrai kaynaklardl Bu tanmsala kapasitenin Cumhuriyet donemi Ttirkiyesinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr

e e Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda e bilgilerimiz son derece smlrhdlr Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de n en onemlisi de iktisadi tarih aratlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan e yeterli gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr k

Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr Mevcut veriler de degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle baka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir Bu yUzden Osmanh tarImlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur

Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmaSl nedeniyle verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir ikinci onemli gti~ltik istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmaSI a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm karlla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmaSI yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr

Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri imparatorlugun son donem tarImlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur

XVII

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

[ ite 9ahmamn amacl bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttIanyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi tanmla ilgili istatistik bilgileri belirtilen problemleri aarak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr

Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tariM istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak diiiiniilen bu 9ahmaya kapsam olarak yirminci yiizytl balarmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almmltlr Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degimelerin a91klanmasma imkan verecek tariM veriler hi9 iiphesiz bunlardan ibaret degildir Ancak yirminci yiiZyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii tarim istatistigi ozelligi talmamalartdlr Onbe onaltt ve onyedinci yiizYIUarm tapu tahrirleri ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k geitli mali kaYltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degimelerin anlallmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan oluturabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte homojen ve sistematik toplamlara doniitiiriilebilmeleri 90k saYlda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ahmalara ihtiya9 gostermektedir Bu gerekge ile bu oncii 9all~ma Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlmltlr

Qahmada 1909 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarIm saYlmlan yer almaktadlr 1909 tanm istatistigi Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanmltlr

istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince bir boliimii ise mal tapu ve niifus memurlarmdan oluan komisyonlar tarafmdan doldurulmutur istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal tapu ve ozellikle de vergi kaYltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlftlr

1909 tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni bir alam kapsamaktadlr Kars bolgesi ile Anadoluda birka9 kazanm dlmda tiim Tiirkiyeye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr

Bu istatistigin giri boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore diger iilkelerde tarIm istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllmltlr Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm muhtemelen 25-30lara varan oranda daha diifiik gosterilmif olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yIlt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir

1913 ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almamltlr 1913 istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu Siirt

[ XVIII

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

m iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr 1914 tarIm istatistiginde ise bunlara ek olarak Ie Adana Bingol Bitlis kel Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler la bulunmamaktadlr

Her iie istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~ aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae klyye oldugu belirtilmi~tir Kile

Ie olarak ifade edilen veriler once klyyeye eevrilmi~tir Klyye olarak ifade edilen la rakamlarm Kga eevrilmesinde 1 klyye=1283 gr alan oleiileri eevrilirken 1 Ie doniim=9193 m 2 ve 1 hektar=1088 doniim olarak ahnml~tlr ~k

Ie ltah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u Ie ~ekildedir bi

1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi 1323 (1907) SenesilIt Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir istanbul 1326 46+166 sIe

~k 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik

~a Subesi 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidirie 1327 istanbul 23+409 s Ik

3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1332 istanbul 747 s

4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi Memalik-i Osmaniyyeninm 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir 1335 istanbul 1051 s m

n ltah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan cok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmaSI ve degerlendirilmesine doniik bir eaba gosterilmemi~tir

In ltah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin aClklanmasma doniik yorum ve e analizler yapmak gibi bir amaCl da bulunmamaktadlr

ltah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarIm istatistikleri ilee kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir Ancak istatistiklerinn hiebirisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez

Ii istatistiklerde yeralan veriler esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer e tahmin niteligindedir Derlenen bilgiler Osmanh tanmmm performansml ve yapisal U ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte n olmaktan uzaktlr Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli e farkhhklar bulunmaktadlr Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin toplam n rakamlarm kar~Ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin icerdigi

yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir

Prof Dr Tevfik GURAN

SUMMARY IN ENGLISH

The performance of the Turkish economy as well as the structural changes it experienced during the twentieth century have been closely related to the legacy of the Ottoman period Since industrial development had been very limited during the Ottoman period the new nation state had to rely for its economic development on the agricultural resources inherited from the Ottoman era

Despite its importance however our knowledge about the agricultural potential and resources of the late Ottoman period has been very limited Perhaps the most important reason for this deficiency has been the unavailability of reliable statistical information one of the most important preconditions for research in economic history

This volume presents for the first time in modern Turkish the detailed results of the Ottoman Agricultural Censuses of 19091913 and 1914 for the areas within the present day borders of Turkey The first modern agricultural census of the Ottoman period was undertaken in 1907 for the European provinces and in 1909 for the Asian and African provinces These volumes were then published separately For the compilation of the statistical information published in these volumes detailed questionaires were sent to each county (kaza) and most of the forms were then completed by the local chambers of commerce and the administrative councils in the provinces The rest of the forms were completed by the governmental commissions in each locality The Agricultural Census of 1909 covered a larger geographical area in comparison to the Censuses of 1913 and 1914 Vith the exception of the Kars region and a few countries all areas within the present day borders of Turkey were covered by this Census

The introductory section of the 1909 Census explains that unlike the agricultural censuses of most other countries in the modern era the Ottoman production levels were estimated first on the basis of the tithe (6~iir) revenues and the cultivated areas were estimated afterwards For this reason the Census argued the production figures of that volume should be considered as more reliable in comparison to the figures for cultivated area which may have been underestimated by as much as 25 to 30 percent

Similar explanations were not provided by the Agricultural Censuses of 1913 and 1914 In addition to Kars the census of 1913 did not cover the areas of Agn Erzincan Erzurum Hakkari Mu~ and Siirt in Eastern Anatolia The census of 1914 excluded in addition to these areas Adana Bingol Bitlis iltel Urfa and Van

XXI

Of the three Ottoman Censuses the production and yield per unit area figures of the 1913 and 1914 Censuses appear rather inflated For this reason it will be safer to use the 1909 Census as the basis for the state of overall agricultural production and yields in the Ottoman lands on the eve of World Var 1

Chapters I and II of the present volume provide a summary ofthe results ofthese Censuses and compare them with the basic trends of agricultural development in Turkey during the twentieth century For the reason cited in the previous paragraph the 1909 Census was accepted as the benchmark year for Ottoman agriculture in the late Ottoman period In addition to 1909 1928-32 1965 and the most recent year of 1994 were also chosen as benchmark years for this long term comparison

A comparison of the 1909 census with the agricultural statistics of 1928-1932 shows that total area of cultivation is very close in the two periods at 57 and 61 million hectares respectively However when we take into account the Census explanation that the area under cultivation in 1909 may have been underestimated by as much as 25 to 30 percent then it becomes apparent that there occurred significant declines in area under cultivation due to the loss of human lives and animals during the period of wars from 1912 through 1922 as a result the pre-World War I levels of cultivation may have been reached only during the 1930s In contrast total area under cultivation increased by about 25 times between 1928-32 and 1965 As Turkish agriculture reached its extensive frontier in the mid-1960s area under cultivation began to increase only slowly from 15 million hectares in 1965 to 19 million hectares in 1994

The available figures also make it possible to follow the long term structural changes in Turkish agriculture At the beginning ofthe twentieth century 90 percent of the total area under cultivation was set aside for cereals During the course of the century this share steadily declined to 75 percent in 1994 Total area under cultivation of wheat the most important single crop increased from about 25 million hectares at the beginning of the century to 10 million hectares by 1994

The available figures also point to large decreases in cereals output in the early years of the Republic in comparison with the Ottoman period In contrast there occurred small increases in the production levels of pulses and industrial crops in these early years Tptal output of wheat increased from 35 million at the beginning of the century tons to 24 tons in 1928-32 and then to 85 million tons in 1965 and 175 million tons in 1994 The increases in the output of some other crops were much more dramatic Sugar beet production increased from only 30 thousand tons in 1909 to 110 thousand tons in 1928-32 to 13 million tons in 1994 a 433 fold increase and potatoes from 40 thousand tons at the beginning ofthe century to 100 thousand tons in 1928-32 and to 43 million tons in 1994 a 108 fold increase

As for the yields per unit area a comparison of the statistics for the Ottoman and Republican periods indicate that after an upward adjustment of 25 to 30 percent is made in the Ottoman area under cultivation figures for the year 1909 the yields of the Ottoman period are roughly comparable with the yields of the early Republican years

XXII

of In contrast there occurred some increases in yields after 1930 and these increases to accelerated after 1965 especially in cereals with the shift in Turkish agriculture from ad extensive to intensive farming and the growing use of new inputs including fertilizers

and high yielding varieties of seeds

se After these summary comparisons Chapters III IV and V of this volume present m detailed results of the Ottoman Censuses of 19091913 and 1914 respectively h 1e

of

12 1 llS

)y nt 1e

of ~r

h III

e n

t

XXIII

TABLO LtSTESt

Tabla ~

1 1 Secilmi~ tarIa tiriinlerinin ekili~ alanlarI 1909-1994 6

1 2 Secilmi~ tarla tiriinlerinin tireshytim ve miktan 1909-1994 7

1 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin veshyrimi 1909-1994 8

1 4 ~e~itli tilkelerde hazl taria tiriinierinin verimliliklen 1909 9

1 5 Meyve tiretimi (miktar) 1909-1994 9

1 6 BaZI tiriinlerin tiretim ve miktarl 1909-1994 10

1 7 Hayvan saydan 1909-1994 10

2 1 Secilmi~ taria tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1909 16

2 2 SeciImi~ taria tiriinierinin ekili~ tiretim ve verimi 1913 17

2 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1914 18

2 4 ~e~itli tiriinlerin ekili~ alanshylan 1909-1914 19

2 5 Meyve iiretimi 1909-1914 19

2 6 Hayvan saYlsl 1909-1914 20

2 7 Bazl tiriinlenn tiretim ve miktarI 1909-1914 20

2 8 BaZI tiriinlerin tiretim ve deshygen 1909-1914 21

2 9 Tarlmsal tiretim ve degen 1909-1914 21

3 1 Ekili ve toplam arazi 1909 27

3 2 Ntifus ekili arazi ve tarIm i~-letmelerinin htiiikltigti 1909 28

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Selected cereals area sown 1909-1994 6

1 2 Selected cereals production (quantities) 1909-1994 7

1 3 Selected cereals yields 1909-1994 8

1 4 Yields of selected cereals in some countries 1909 9

1 5 Fruit production (quanti shyties) 1909-1994 9

1 6 Some products productions (quantities) 1909-1994 10

1 7 Number of livestock by type 1909-1994 10

2 1 Selected cereals area sown production and yields 1909 16

2 2 Selected cereals area sown production and yields 1913 17

2 3 Selected cereals area sown production and yields 1914 18

2 4 Selected products area sown 1909-1914 19

2 5 Fruit production 1909-1914 19

2 6 Number of livestock by type 1909-1914 20

2 7 Some products production (quantities) 1909-1914 20

2 8 Some products production (values) 1909-1914 21

2 9 Agricultural production (valshyues) 1909-1914 21

3 1 Total and cultivated area 1909 27

3 2 Population cultivated area and size of holdings 1909 28

xxv

Tablo ~ Tables Page

3 3 Talullarm ekili~i 1909 30 3 3 Cereals area sown 1909 30 3 4 Talul iiretim miktan 1909 32 3 4 Cereals production (quanti shy[

32ties) 1909 3 5 Talul iiretim degeri 1909 34 3 5 Cereals production (values)

1909 34 3 6 Talul fiyatlan 1909 36 3 6 Cereals price 1909 36 3 7 Talullann verimi 1909 38 3 7 Cereals yield 1909 38 3 8 Baklagiller ve koklii bitkile- 3 8 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 40 sown 1909 40 3 9 Baklagil ve koklii bitki iiretim 3 9 Pulses and tuber crops proshy

miktan 1909 42 duction (quantities) 1909 42 310 Baklagil ve koklii bitki iiretim 310 Pulses and tuber crops proshy

degeri 1909 44 duction (values) 1909 44 311 Baklagil ve koklii bitki fiyat- 311 Pulses and tuber crops

lan 1909 46 price 1909 46 312 Baklagiller ve koklii bitkile- 312 Pulses and tuber crops yield

rin verimi 1909 48 1909 48 313 Baklagiller ve koklii bitkile- 313 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 50 sown 1909 50 314 Smru bitki iiretim miktan 314 Industrial crops production

1909 52 (quantities) 1909 52 315 Smru bitki iiretim degeri 315 Industrial crops production

1909 54 (values) 1909 54 316 Smru bitki fiyatlan 1909 56 316 Industrial crops price 1909 56 317 Smru bitkilerin verimi 1909 58 317 Industrial crops yield 1909 58 318 Meyve iiretim miktan 1909 60 318 Fruit production (quanti shy

ties) 1909 60 319 Meyve iiretim degeri 1909 62 319 Fruit production (values)

1909 62 320 Meyve fiyatlan 1909 64 320 Fruit prices 1909 64 321 Zeytincilik 1909 66 321 Olive production 1909 66 322 Bagclhk 1909 67 322 Grape education 1909 68 323 ipekbocekciligi 1909 68 323 Sericulture 1909 69 324 Arlclhk 1909 69 324 Apiculture 1909 69 325 Kiimes hayvanclhgl 1909 71 325 Poultry 1909 71 326 Cinsine gore hayvan saYISl 326 Number of livestock by type

1909 72 1909 71 327 Hayvan iiriinleri iiretim mik- 327 Animal products production

tan 1909 76 (quantities) 1909 76 328 Hayvan iiriinleri iiretim de- 328 Animal products production

geri 1909 78 (values) 1909 78 329 Hayvan iiriinleri fiyatlan 329 Animal products prIce

1909 80 1909 80 4 1 Talullann ekili~i 1913 87 4 1 Cereals area sown 1913 87

[ XXVI

Of the three Ottoman Censuses the production and yield per unit area figures of the 1913 and 1914 Censuses appear rather inflated For this reason it will be safer to use the 1909 Census as the basis for the state of overall agricultural production and yields in the Ottoman lands on the eve of World Var 1

Chapters I and II of the present volume provide a summary ofthe results ofthese Censuses and compare them with the basic trends of agricultural development in Turkey during the twentieth century For the reason cited in the previous paragraph the 1909 Census was accepted as the benchmark year for Ottoman agriculture in the late Ottoman period In addition to 1909 1928-32 1965 and the most recent year of 1994 were also chosen as benchmark years for this long term comparison

A comparison of the 1909 census with the agricultural statistics of 1928-1932 shows that total area of cultivation is very close in the two periods at 57 and 61 million hectares respectively However when we take into account the Census explanation that the area under cultivation in 1909 may have been underestimated by as much as 25 to 30 percent then it becomes apparent that there occurred significant declines in area under cultivation due to the loss of human lives and animals during the period of wars from 1912 through 1922 as a result the pre-World War I levels of cultivation may have been reached only during the 1930s In contrast total area under cultivation increased by about 25 times between 1928-32 and 1965 As Turkish agriculture reached its extensive frontier in the mid-1960s area under cultivation began to increase only slowly from 15 million hectares in 1965 to 19 million hectares in 1994

The available figures also make it possible to follow the long term structural changes in Turkish agriculture At the beginning ofthe twentieth century 90 percent of the total area under cultivation was set aside for cereals During the course of the century this share steadily declined to 75 percent in 1994 Total area under cultivation of wheat the most important single crop increased from about 25 million hectares at the beginning of the century to 10 million hectares by 1994

The available figures also point to large decreases in cereals output in the early years of the Republic in comparison with the Ottoman period In contrast there occurred small increases in the production levels of pulses and industrial crops in these early years Tptal output of wheat increased from 35 million at the beginning of the century tons to 24 tons in 1928-32 and then to 85 million tons in 1965 and 175 million tons in 1994 The increases in the output of some other crops were much more dramatic Sugar beet production increased from only 30 thousand tons in 1909 to 110 thousand tons in 1928-32 to 13 million tons in 1994 a 433 fold increase and potatoes from 40 thousand tons at the beginning ofthe century to 100 thousand tons in 1928-32 and to 43 million tons in 1994 a 108 fold increase

As for the yields per unit area a comparison of the statistics for the Ottoman and Republican periods indicate that after an upward adjustment of 25 to 30 percent is made in the Ottoman area under cultivation figures for the year 1909 the yields of the Ottoman period are roughly comparable with the yields of the early Republican years

XXII

of In contrast there occurred some increases in yields after 1930 and these increases to accelerated after 1965 especially in cereals with the shift in Turkish agriculture from ad extensive to intensive farming and the growing use of new inputs including fertilizers

and high yielding varieties of seeds

se After these summary comparisons Chapters III IV and V of this volume present m detailed results of the Ottoman Censuses of 19091913 and 1914 respectively h 1e

of

12 1 llS

)y nt 1e

of ~r

h III

e n

t

XXIII

TABLO LtSTESt

Tabla ~

1 1 Secilmi~ tarIa tiriinlerinin ekili~ alanlarI 1909-1994 6

1 2 Secilmi~ tarla tiriinlerinin tireshytim ve miktan 1909-1994 7

1 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin veshyrimi 1909-1994 8

1 4 ~e~itli tilkelerde hazl taria tiriinierinin verimliliklen 1909 9

1 5 Meyve tiretimi (miktar) 1909-1994 9

1 6 BaZI tiriinlerin tiretim ve miktarl 1909-1994 10

1 7 Hayvan saydan 1909-1994 10

2 1 Secilmi~ taria tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1909 16

2 2 SeciImi~ taria tiriinierinin ekili~ tiretim ve verimi 1913 17

2 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1914 18

2 4 ~e~itli tiriinlerin ekili~ alanshylan 1909-1914 19

2 5 Meyve iiretimi 1909-1914 19

2 6 Hayvan saYlsl 1909-1914 20

2 7 Bazl tiriinlenn tiretim ve miktarI 1909-1914 20

2 8 BaZI tiriinlerin tiretim ve deshygen 1909-1914 21

2 9 Tarlmsal tiretim ve degen 1909-1914 21

3 1 Ekili ve toplam arazi 1909 27

3 2 Ntifus ekili arazi ve tarIm i~-letmelerinin htiiikltigti 1909 28

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Selected cereals area sown 1909-1994 6

1 2 Selected cereals production (quantities) 1909-1994 7

1 3 Selected cereals yields 1909-1994 8

1 4 Yields of selected cereals in some countries 1909 9

1 5 Fruit production (quanti shyties) 1909-1994 9

1 6 Some products productions (quantities) 1909-1994 10

1 7 Number of livestock by type 1909-1994 10

2 1 Selected cereals area sown production and yields 1909 16

2 2 Selected cereals area sown production and yields 1913 17

2 3 Selected cereals area sown production and yields 1914 18

2 4 Selected products area sown 1909-1914 19

2 5 Fruit production 1909-1914 19

2 6 Number of livestock by type 1909-1914 20

2 7 Some products production (quantities) 1909-1914 20

2 8 Some products production (values) 1909-1914 21

2 9 Agricultural production (valshyues) 1909-1914 21

3 1 Total and cultivated area 1909 27

3 2 Population cultivated area and size of holdings 1909 28

xxv

Tablo ~ Tables Page

3 3 Talullarm ekili~i 1909 30 3 3 Cereals area sown 1909 30 3 4 Talul iiretim miktan 1909 32 3 4 Cereals production (quanti shy[

32ties) 1909 3 5 Talul iiretim degeri 1909 34 3 5 Cereals production (values)

1909 34 3 6 Talul fiyatlan 1909 36 3 6 Cereals price 1909 36 3 7 Talullann verimi 1909 38 3 7 Cereals yield 1909 38 3 8 Baklagiller ve koklii bitkile- 3 8 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 40 sown 1909 40 3 9 Baklagil ve koklii bitki iiretim 3 9 Pulses and tuber crops proshy

miktan 1909 42 duction (quantities) 1909 42 310 Baklagil ve koklii bitki iiretim 310 Pulses and tuber crops proshy

degeri 1909 44 duction (values) 1909 44 311 Baklagil ve koklii bitki fiyat- 311 Pulses and tuber crops

lan 1909 46 price 1909 46 312 Baklagiller ve koklii bitkile- 312 Pulses and tuber crops yield

rin verimi 1909 48 1909 48 313 Baklagiller ve koklii bitkile- 313 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 50 sown 1909 50 314 Smru bitki iiretim miktan 314 Industrial crops production

1909 52 (quantities) 1909 52 315 Smru bitki iiretim degeri 315 Industrial crops production

1909 54 (values) 1909 54 316 Smru bitki fiyatlan 1909 56 316 Industrial crops price 1909 56 317 Smru bitkilerin verimi 1909 58 317 Industrial crops yield 1909 58 318 Meyve iiretim miktan 1909 60 318 Fruit production (quanti shy

ties) 1909 60 319 Meyve iiretim degeri 1909 62 319 Fruit production (values)

1909 62 320 Meyve fiyatlan 1909 64 320 Fruit prices 1909 64 321 Zeytincilik 1909 66 321 Olive production 1909 66 322 Bagclhk 1909 67 322 Grape education 1909 68 323 ipekbocekciligi 1909 68 323 Sericulture 1909 69 324 Arlclhk 1909 69 324 Apiculture 1909 69 325 Kiimes hayvanclhgl 1909 71 325 Poultry 1909 71 326 Cinsine gore hayvan saYISl 326 Number of livestock by type

1909 72 1909 71 327 Hayvan iiriinleri iiretim mik- 327 Animal products production

tan 1909 76 (quantities) 1909 76 328 Hayvan iiriinleri iiretim de- 328 Animal products production

geri 1909 78 (values) 1909 78 329 Hayvan iiriinleri fiyatlan 329 Animal products prIce

1909 80 1909 80 4 1 Talullann ekili~i 1913 87 4 1 Cereals area sown 1913 87

[ XXVI

of In contrast there occurred some increases in yields after 1930 and these increases to accelerated after 1965 especially in cereals with the shift in Turkish agriculture from ad extensive to intensive farming and the growing use of new inputs including fertilizers

and high yielding varieties of seeds

se After these summary comparisons Chapters III IV and V of this volume present m detailed results of the Ottoman Censuses of 19091913 and 1914 respectively h 1e

of

12 1 llS

)y nt 1e

of ~r

h III

e n

t

XXIII

TABLO LtSTESt

Tabla ~

1 1 Secilmi~ tarIa tiriinlerinin ekili~ alanlarI 1909-1994 6

1 2 Secilmi~ tarla tiriinlerinin tireshytim ve miktan 1909-1994 7

1 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin veshyrimi 1909-1994 8

1 4 ~e~itli tilkelerde hazl taria tiriinierinin verimliliklen 1909 9

1 5 Meyve tiretimi (miktar) 1909-1994 9

1 6 BaZI tiriinlerin tiretim ve miktarl 1909-1994 10

1 7 Hayvan saydan 1909-1994 10

2 1 Secilmi~ taria tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1909 16

2 2 SeciImi~ taria tiriinierinin ekili~ tiretim ve verimi 1913 17

2 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1914 18

2 4 ~e~itli tiriinlerin ekili~ alanshylan 1909-1914 19

2 5 Meyve iiretimi 1909-1914 19

2 6 Hayvan saYlsl 1909-1914 20

2 7 Bazl tiriinlenn tiretim ve miktarI 1909-1914 20

2 8 BaZI tiriinlerin tiretim ve deshygen 1909-1914 21

2 9 Tarlmsal tiretim ve degen 1909-1914 21

3 1 Ekili ve toplam arazi 1909 27

3 2 Ntifus ekili arazi ve tarIm i~-letmelerinin htiiikltigti 1909 28

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Selected cereals area sown 1909-1994 6

1 2 Selected cereals production (quantities) 1909-1994 7

1 3 Selected cereals yields 1909-1994 8

1 4 Yields of selected cereals in some countries 1909 9

1 5 Fruit production (quanti shyties) 1909-1994 9

1 6 Some products productions (quantities) 1909-1994 10

1 7 Number of livestock by type 1909-1994 10

2 1 Selected cereals area sown production and yields 1909 16

2 2 Selected cereals area sown production and yields 1913 17

2 3 Selected cereals area sown production and yields 1914 18

2 4 Selected products area sown 1909-1914 19

2 5 Fruit production 1909-1914 19

2 6 Number of livestock by type 1909-1914 20

2 7 Some products production (quantities) 1909-1914 20

2 8 Some products production (values) 1909-1914 21

2 9 Agricultural production (valshyues) 1909-1914 21

3 1 Total and cultivated area 1909 27

3 2 Population cultivated area and size of holdings 1909 28

xxv

Tablo ~ Tables Page

3 3 Talullarm ekili~i 1909 30 3 3 Cereals area sown 1909 30 3 4 Talul iiretim miktan 1909 32 3 4 Cereals production (quanti shy[

32ties) 1909 3 5 Talul iiretim degeri 1909 34 3 5 Cereals production (values)

1909 34 3 6 Talul fiyatlan 1909 36 3 6 Cereals price 1909 36 3 7 Talullann verimi 1909 38 3 7 Cereals yield 1909 38 3 8 Baklagiller ve koklii bitkile- 3 8 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 40 sown 1909 40 3 9 Baklagil ve koklii bitki iiretim 3 9 Pulses and tuber crops proshy

miktan 1909 42 duction (quantities) 1909 42 310 Baklagil ve koklii bitki iiretim 310 Pulses and tuber crops proshy

degeri 1909 44 duction (values) 1909 44 311 Baklagil ve koklii bitki fiyat- 311 Pulses and tuber crops

lan 1909 46 price 1909 46 312 Baklagiller ve koklii bitkile- 312 Pulses and tuber crops yield

rin verimi 1909 48 1909 48 313 Baklagiller ve koklii bitkile- 313 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 50 sown 1909 50 314 Smru bitki iiretim miktan 314 Industrial crops production

1909 52 (quantities) 1909 52 315 Smru bitki iiretim degeri 315 Industrial crops production

1909 54 (values) 1909 54 316 Smru bitki fiyatlan 1909 56 316 Industrial crops price 1909 56 317 Smru bitkilerin verimi 1909 58 317 Industrial crops yield 1909 58 318 Meyve iiretim miktan 1909 60 318 Fruit production (quanti shy

ties) 1909 60 319 Meyve iiretim degeri 1909 62 319 Fruit production (values)

1909 62 320 Meyve fiyatlan 1909 64 320 Fruit prices 1909 64 321 Zeytincilik 1909 66 321 Olive production 1909 66 322 Bagclhk 1909 67 322 Grape education 1909 68 323 ipekbocekciligi 1909 68 323 Sericulture 1909 69 324 Arlclhk 1909 69 324 Apiculture 1909 69 325 Kiimes hayvanclhgl 1909 71 325 Poultry 1909 71 326 Cinsine gore hayvan saYISl 326 Number of livestock by type

1909 72 1909 71 327 Hayvan iiriinleri iiretim mik- 327 Animal products production

tan 1909 76 (quantities) 1909 76 328 Hayvan iiriinleri iiretim de- 328 Animal products production

geri 1909 78 (values) 1909 78 329 Hayvan iiriinleri fiyatlan 329 Animal products prIce

1909 80 1909 80 4 1 Talullann ekili~i 1913 87 4 1 Cereals area sown 1913 87

[ XXVI

TABLO LtSTESt

Tabla ~

1 1 Secilmi~ tarIa tiriinlerinin ekili~ alanlarI 1909-1994 6

1 2 Secilmi~ tarla tiriinlerinin tireshytim ve miktan 1909-1994 7

1 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin veshyrimi 1909-1994 8

1 4 ~e~itli tilkelerde hazl taria tiriinierinin verimliliklen 1909 9

1 5 Meyve tiretimi (miktar) 1909-1994 9

1 6 BaZI tiriinlerin tiretim ve miktarl 1909-1994 10

1 7 Hayvan saydan 1909-1994 10

2 1 Secilmi~ taria tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1909 16

2 2 SeciImi~ taria tiriinierinin ekili~ tiretim ve verimi 1913 17

2 3 Secilmi~ tarla tiriinlerinin ekili~ tiretim ve verimi 1914 18

2 4 ~e~itli tiriinlerin ekili~ alanshylan 1909-1914 19

2 5 Meyve iiretimi 1909-1914 19

2 6 Hayvan saYlsl 1909-1914 20

2 7 Bazl tiriinlenn tiretim ve miktarI 1909-1914 20

2 8 BaZI tiriinlerin tiretim ve deshygen 1909-1914 21

2 9 Tarlmsal tiretim ve degen 1909-1914 21

3 1 Ekili ve toplam arazi 1909 27

3 2 Ntifus ekili arazi ve tarIm i~-letmelerinin htiiikltigti 1909 28

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Selected cereals area sown 1909-1994 6

1 2 Selected cereals production (quantities) 1909-1994 7

1 3 Selected cereals yields 1909-1994 8

1 4 Yields of selected cereals in some countries 1909 9

1 5 Fruit production (quanti shyties) 1909-1994 9

1 6 Some products productions (quantities) 1909-1994 10

1 7 Number of livestock by type 1909-1994 10

2 1 Selected cereals area sown production and yields 1909 16

2 2 Selected cereals area sown production and yields 1913 17

2 3 Selected cereals area sown production and yields 1914 18

2 4 Selected products area sown 1909-1914 19

2 5 Fruit production 1909-1914 19

2 6 Number of livestock by type 1909-1914 20

2 7 Some products production (quantities) 1909-1914 20

2 8 Some products production (values) 1909-1914 21

2 9 Agricultural production (valshyues) 1909-1914 21

3 1 Total and cultivated area 1909 27

3 2 Population cultivated area and size of holdings 1909 28

xxv

Tablo ~ Tables Page

3 3 Talullarm ekili~i 1909 30 3 3 Cereals area sown 1909 30 3 4 Talul iiretim miktan 1909 32 3 4 Cereals production (quanti shy[

32ties) 1909 3 5 Talul iiretim degeri 1909 34 3 5 Cereals production (values)

1909 34 3 6 Talul fiyatlan 1909 36 3 6 Cereals price 1909 36 3 7 Talullann verimi 1909 38 3 7 Cereals yield 1909 38 3 8 Baklagiller ve koklii bitkile- 3 8 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 40 sown 1909 40 3 9 Baklagil ve koklii bitki iiretim 3 9 Pulses and tuber crops proshy

miktan 1909 42 duction (quantities) 1909 42 310 Baklagil ve koklii bitki iiretim 310 Pulses and tuber crops proshy

degeri 1909 44 duction (values) 1909 44 311 Baklagil ve koklii bitki fiyat- 311 Pulses and tuber crops

lan 1909 46 price 1909 46 312 Baklagiller ve koklii bitkile- 312 Pulses and tuber crops yield

rin verimi 1909 48 1909 48 313 Baklagiller ve koklii bitkile- 313 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 50 sown 1909 50 314 Smru bitki iiretim miktan 314 Industrial crops production

1909 52 (quantities) 1909 52 315 Smru bitki iiretim degeri 315 Industrial crops production

1909 54 (values) 1909 54 316 Smru bitki fiyatlan 1909 56 316 Industrial crops price 1909 56 317 Smru bitkilerin verimi 1909 58 317 Industrial crops yield 1909 58 318 Meyve iiretim miktan 1909 60 318 Fruit production (quanti shy

ties) 1909 60 319 Meyve iiretim degeri 1909 62 319 Fruit production (values)

1909 62 320 Meyve fiyatlan 1909 64 320 Fruit prices 1909 64 321 Zeytincilik 1909 66 321 Olive production 1909 66 322 Bagclhk 1909 67 322 Grape education 1909 68 323 ipekbocekciligi 1909 68 323 Sericulture 1909 69 324 Arlclhk 1909 69 324 Apiculture 1909 69 325 Kiimes hayvanclhgl 1909 71 325 Poultry 1909 71 326 Cinsine gore hayvan saYISl 326 Number of livestock by type

1909 72 1909 71 327 Hayvan iiriinleri iiretim mik- 327 Animal products production

tan 1909 76 (quantities) 1909 76 328 Hayvan iiriinleri iiretim de- 328 Animal products production

geri 1909 78 (values) 1909 78 329 Hayvan iiriinleri fiyatlan 329 Animal products prIce

1909 80 1909 80 4 1 Talullann ekili~i 1913 87 4 1 Cereals area sown 1913 87

[ XXVI

Tablo ~ Tables Page

3 3 Talullarm ekili~i 1909 30 3 3 Cereals area sown 1909 30 3 4 Talul iiretim miktan 1909 32 3 4 Cereals production (quanti shy[

32ties) 1909 3 5 Talul iiretim degeri 1909 34 3 5 Cereals production (values)

1909 34 3 6 Talul fiyatlan 1909 36 3 6 Cereals price 1909 36 3 7 Talullann verimi 1909 38 3 7 Cereals yield 1909 38 3 8 Baklagiller ve koklii bitkile- 3 8 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 40 sown 1909 40 3 9 Baklagil ve koklii bitki iiretim 3 9 Pulses and tuber crops proshy

miktan 1909 42 duction (quantities) 1909 42 310 Baklagil ve koklii bitki iiretim 310 Pulses and tuber crops proshy

degeri 1909 44 duction (values) 1909 44 311 Baklagil ve koklii bitki fiyat- 311 Pulses and tuber crops

lan 1909 46 price 1909 46 312 Baklagiller ve koklii bitkile- 312 Pulses and tuber crops yield

rin verimi 1909 48 1909 48 313 Baklagiller ve koklii bitkile- 313 Pulses and tuber crops area

rin ekili~i 1909 50 sown 1909 50 314 Smru bitki iiretim miktan 314 Industrial crops production

1909 52 (quantities) 1909 52 315 Smru bitki iiretim degeri 315 Industrial crops production

1909 54 (values) 1909 54 316 Smru bitki fiyatlan 1909 56 316 Industrial crops price 1909 56 317 Smru bitkilerin verimi 1909 58 317 Industrial crops yield 1909 58 318 Meyve iiretim miktan 1909 60 318 Fruit production (quanti shy

ties) 1909 60 319 Meyve iiretim degeri 1909 62 319 Fruit production (values)

1909 62 320 Meyve fiyatlan 1909 64 320 Fruit prices 1909 64 321 Zeytincilik 1909 66 321 Olive production 1909 66 322 Bagclhk 1909 67 322 Grape education 1909 68 323 ipekbocekciligi 1909 68 323 Sericulture 1909 69 324 Arlclhk 1909 69 324 Apiculture 1909 69 325 Kiimes hayvanclhgl 1909 71 325 Poultry 1909 71 326 Cinsine gore hayvan saYISl 326 Number of livestock by type

1909 72 1909 71 327 Hayvan iiriinleri iiretim mik- 327 Animal products production

tan 1909 76 (quantities) 1909 76 328 Hayvan iiriinleri iiretim de- 328 Animal products production

geri 1909 78 (values) 1909 78 329 Hayvan iiriinleri fiyatlan 329 Animal products prIce

1909 80 1909 80 4 1 Talullann ekili~i 1913 87 4 1 Cereals area sown 1913 87

[ XXVI

30

32

34 36 38

40

42

44

46

48

50

52

54 56 58

60

62 64 66 68 69 69 71

71

76

78

80 87

Tablo

4 2 Talul iiretim miktan 1913 89

4 3 Talul iiretim degeri 1913 91

4 4 Talul fiyatlan 1913 93 4 5 Talullann verimi 1913 95 4 6 Baklagillerin ekili~i 1913 97 4 7 Baklagil iiretim miktarl

1913 99 4 8 Baklagil iiretim degeri 1913 101

4 9 Baklagil fiyatlan 1913 103 410 Baklagillerin verimi 1913 105 411 Koklii bitkilerin ekili~i 1913 107

412 Koklii bitki iiretim miktan 1913 109

413 Koklii bitki iiretim degeri 1913 111

414 Koklii bitki fiyatlan 1913 113 415 Koklii bitkilerin verimi 1913 115 416 Smai bitkilerin ekili~i 1913 117

417 Smai bitki iiretim miktan 1913 119

418 Smai bitki iiretim degeri 1913 121

419 Smai bitki fiyatlan 1913 123 420 Smai bitkilerin verimi 1913 125 421 Meyveiiretimmiktan 1913 127

422 Meyve iiretim degeri 1913 129

423 Meyve fiyatlan 1913 131 424 Zeytincilik 1913 133 425 Bagclhk1913 134 426 ipekbocek~iligi 1913 135 427 Giilciiliik 1913 137 428 Anclhk 1913 138 429 Cinslerine gore hayvan saYI-

Sl 1913 140 430 Hayvan iiriinleri iiretim mikshy

tan 1913 144 431 Hayvan iiriinleri iiretim deshy

geri 1913 146

Tables

4 2 Cereals production (quantishyties) 1913 89

4 3 Cereals production (values) 1913 91

4 4 Cereals price 1913 93 4 5 Cereals yield 1913 95 4 6 Pulses area sown 1913 97 4 7 Pulses production (quanti shy

ties) 1913 99 4 8 Pulses production (values)

1913 101 4 9 Pulses price 1913 103 410 Pulses yield 1913 105 411 Tuber crops area sown

1913 107 412 Tuber crops production

(quantities)1913 109 413 Tuber crops production (valshy

ues) 1913 111 414 Tuber crops price 1913 113 415 Tuber crops yield 1913 115 416 Industrial crops area sown

1913 117 417 Industrial crops production

(quantities) 1913 119 418 Industrial crops production

(values) 1913 121 419 Industrial crops price 1913 123 420 Industrial crops yield 1913 125 421 Fruit production (quanti shy

ties)1913 127 422 Fruit production (values)

1913 129 423 Fruit prices 1913 131 424 Olive production 1913 133 425 Grape production 1913 134 426 Sericulture 1913 135 427 Rose production 1913 137 428 Apiculture 1913 138 429 Number of livestock by type

1913 140 430 Animal products production

(quantities) 1913 144 431 Animal products production

(values) 1913 146

XXVII

Tablo

432 Hayvan iiriinleri fiyatlan 1913

433 Canh hayvan fiyatlan 1913 5 1 Tahdlarm ekili~i 1914 52 Taml iiretim miktan 1914

5 3 Tahd iiretim degen 1914

5 4 TahIl fiyatlan 1914 5 5 Tamllarm verimi 1914 5 6 Uretim bolgesi dl~ma sablan

taml miktarlarl 1913 5 7 Baklagillerin ekili~i 1914 5 8 Baklagil iiretim miktarl

1914 5 9 Baklagil iiretimdegeri 1914

510 Baklagil fiyatlan 1914 511 Baklagillerin verimi 1914 512 Uretim bOlgesi dl~ma sablan

baklagil miktarl 1914 513 Koklii bitkilerin ekili~i 1914

514 Koklii bitkiler iiretim miktashyn 1914

515 Koklii bitkiler iiretim degen 1914

516 Koklii bitki fiyatlarl 1914 517 Koklii bitkilerin verimi 1914 518 Uretim bolgelerinin dl~ma

sablan koklii bitki miktarl 1914

519 Smai bitkilerin ekili~i 1914

520 Smai bitkilenn iiretim miktashyrl 1914

521 Smai bitkilerin iiretim degeshyn 1914

522 Smw bitki fiyatlan 1914 523 Smw bitkilerin venmi 1914 524 Uretim bolgelennin dl~ma

sablan smw bitki miktarlarl 1914

525 Meyve agacl saYISl 1914

[

148 150 159 161

163

165 167

169 171

173 175

177 179

181 183

185

186 187 188

189 190

192

194 196 198

200 202

Tables Page

432 Animal products prlce 1914 148

433 Livestock prices 1913 150 5 1 Cereals area sown 1914 159 5 2 Cereals production (quanti shy

ties) 1914 161 5 3 Cereals production (values)

1914 163 5 4 Cereals price 1914 165 5 5 Cereals yield 1914 167 5 6 Cereals sales (quantities)

1913 169 5 7 Pulses area sown 1914 171 5 8 Pulses production (quanti shy

ties)1914 173 5 9 Pulses production (values)

1914 175 510 Pulses price 1914 177 511 Pulses yield 1914 179 512 Pulses sales (quanities)

1914 181 513 Tuber crops area sown

1914 183 514 Tuber crops production

(quantities) 1914 185 515 Tuber crops production (vashy

lues)1914 186 516 Tuber crops price 1914 187 517 Tuber crops yield 1914 188 518 Tuber crops sales (quanti shy

ties) 1914 189

519 Industrial crops area sown 1914 190

520 Industrial crops production (quantities) 1914 192

521 Industrial crops production (values) 1914 194

522 Industrial crops price 1914 196 523 Industrial crops yield 1914 198 524 Industrial crops sales (quanshy

tities) 1914 200

525 Number offruit trees 1914 202

XXVIII

Tabla

526 Meyve iiretim miktan 1914 204 148 150 527 Meyve iiretim degeri 1914 206 159

528 Meyve fiyatlarl 1914 208 161 529 ZeytinciIik 1914 210

530 Bagclhk 1914 211

163 531 ipekbocekltiligi 1914 212 532 ArJClhk 1914 214165 533 Kiimes hayvanclhgl 1914 216167 534 Cinslerine gore hayvan saYI-

Iarl 1914 218169 535 Hayvan uriinleri iiretim mikshy171

tarl 1914 222 536 Hayvan iiriinleri iiretim deshy173

geri 1914 224 537 Hayvan iiriinieri fiyatlan175

1914 226177 538 Oretim bolgesi dl~ma satllan179

hayvan iiriinleri miktarl 1914 228

181

183

185

186 187 188

189

190

192

194 196 198

200

202

Tables

526 Fruit production (quanti shyties) 1914 204

527 Fruit production (values) 1914 206

528 Fruit prices 1914 208 529 Olive production 1914 210 530 Grape production 1914 211 531 Sericulture 1914 212 532 Apiculture 1914 214 533 Poultry 1914 216 534 Number of livestock by type

1914 218 535 Animal products production

(quantities) 1914 222 536 Animal products production

(values) 1914 224 537 Animal products price

1914 226 538 Animal products sales

(quantities) 1914 228

XXIX

• UntitledPDFpdf
• UntitledPDFpdf

Tablo

432 Hayvan iiriinleri fiyatlan 1913

433 Canh hayvan fiyatlan 1913 5 1 Tahdlarm ekili~i 1914 52 Taml iiretim miktan 1914

5 3 Tahd iiretim degen 1914

5 4 TahIl fiyatlan 1914 5 5 Tamllarm verimi 1914 5 6 Uretim bolgesi dl~ma sablan

taml miktarlarl 1913 5 7 Baklagillerin ekili~i 1914 5 8 Baklagil iiretim miktarl

1914 5 9 Baklagil iiretimdegeri 1914

510 Baklagil fiyatlan 1914 511 Baklagillerin verimi 1914 512 Uretim bOlgesi dl~ma sablan

baklagil miktarl 1914 513 Koklii bitkilerin ekili~i 1914

514 Koklii bitkiler iiretim miktashyn 1914

515 Koklii bitkiler iiretim degen 1914

516 Koklii bitki fiyatlarl 1914 517 Koklii bitkilerin verimi 1914 518 Uretim bolgelerinin dl~ma

sablan koklii bitki miktarl 1914

519 Smai bitkilerin ekili~i 1914

520 Smai bitkilenn iiretim miktashyrl 1914

521 Smai bitkilerin iiretim degeshyn 1914

522 Smw bitki fiyatlan 1914 523 Smw bitkilerin venmi 1914 524 Uretim bolgelennin dl~ma

sablan smw bitki miktarlarl 1914

525 Meyve agacl saYISl 1914

[

148 150 159 161

163

165 167

169 171

173 175

177 179

181 183

185

186 187 188

189 190

192

194 196 198

200 202

Tables Page

432 Animal products prlce 1914 148

433 Livestock prices 1913 150 5 1 Cereals area sown 1914 159 5 2 Cereals production (quanti shy

ties) 1914 161 5 3 Cereals production (values)

1914 163 5 4 Cereals price 1914 165 5 5 Cereals yield 1914 167 5 6 Cereals sales (quantities)

1913 169 5 7 Pulses area sown 1914 171 5 8 Pulses production (quanti shy

ties)1914 173 5 9 Pulses production (values)

1914 175 510 Pulses price 1914 177 511 Pulses yield 1914 179 512 Pulses sales (quanities)

1914 181 513 Tuber crops area sown

1914 183 514 Tuber crops production

(quantities) 1914 185 515 Tuber crops production (vashy

lues)1914 186 516 Tuber crops price 1914 187 517 Tuber crops yield 1914 188 518 Tuber crops sales (quanti shy

ties) 1914 189

519 Industrial crops area sown 1914 190

520 Industrial crops production (quantities) 1914 192

521 Industrial crops production (values) 1914 194

522 Industrial crops price 1914 196 523 Industrial crops yield 1914 198 524 Industrial crops sales (quanshy

tities) 1914 200

525 Number offruit trees 1914 202

XXVIII

Tabla

526 Meyve iiretim miktan 1914 204 148 150 527 Meyve iiretim degeri 1914 206 159

528 Meyve fiyatlarl 1914 208 161 529 ZeytinciIik 1914 210

530 Bagclhk 1914 211

163 531 ipekbocekltiligi 1914 212 532 ArJClhk 1914 214165 533 Kiimes hayvanclhgl 1914 216167 534 Cinslerine gore hayvan saYI-

Iarl 1914 218169 535 Hayvan uriinleri iiretim mikshy171

tarl 1914 222 536 Hayvan iiriinleri iiretim deshy173

geri 1914 224 537 Hayvan iiriinieri fiyatlan175

1914 226177 538 Oretim bolgesi dl~ma satllan179

hayvan iiriinleri miktarl 1914 228

181

183

185

186 187 188

189

190

192

194 196 198

200

202

Tables

526 Fruit production (quanti shyties) 1914 204

527 Fruit production (values) 1914 206

528 Fruit prices 1914 208 529 Olive production 1914 210 530 Grape production 1914 211 531 Sericulture 1914 212 532 Apiculture 1914 214 533 Poultry 1914 216 534 Number of livestock by type

1914 218 535 Animal products production

(quantities) 1914 222 536 Animal products production

(values) 1914 224 537 Animal products price

1914 226 538 Animal products sales

(quantities) 1914 228

XXIX

• UntitledPDFpdf
• UntitledPDFpdf

Tabla

526 Meyve iiretim miktan 1914 204 148 150 527 Meyve iiretim degeri 1914 206 159

528 Meyve fiyatlarl 1914 208 161 529 ZeytinciIik 1914 210

530 Bagclhk 1914 211

163 531 ipekbocekltiligi 1914 212 532 ArJClhk 1914 214165 533 Kiimes hayvanclhgl 1914 216167 534 Cinslerine gore hayvan saYI-

Iarl 1914 218169 535 Hayvan uriinleri iiretim mikshy171

tarl 1914 222 536 Hayvan iiriinleri iiretim deshy173

geri 1914 224 537 Hayvan iiriinieri fiyatlan175

1914 226177 538 Oretim bolgesi dl~ma satllan179

hayvan iiriinleri miktarl 1914 228

181

183

185

186 187 188

189

190

192

194 196 198

200

202

Tables

526 Fruit production (quanti shyties) 1914 204

527 Fruit production (values) 1914 206

528 Fruit prices 1914 208 529 Olive production 1914 210 530 Grape production 1914 211 531 Sericulture 1914 212 532 Apiculture 1914 214 533 Poultry 1914 216 534 Number of livestock by type

1914 218 535 Animal products production

(quantities) 1914 222 536 Animal products production

(values) 1914 224 537 Animal products price

1914 226 538 Animal products sales

(quantities) 1914 228

XXIX

• UntitledPDFpdf
• UntitledPDFpdf