Äèàñïîðà,íåôòüèðîçû

×åì æè âóò ñòðà íû Þæ íî ãî Êàâ êà çà

Ïîä ðå äàê öè åé Èâ ëè à íà Õà èíä ðà âû è

Àëåê ñà íä ðà Èñ êàí äà ðÿ íà

Ôîíä Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ è Êàâ êà çñ êèé èíñ òè òóò ÑÌÈ

Åðå âàí 2005

ÄÊ 32:33 (479.2)ÁÁÊ 66+65Ä 441

Ä441Äèàñïîðà,íåôòüèðîçû. ×åì æè âóò ñòðà íû Þæ íî ãî Êàâ êà çà. -Åðå âàí, Ôîíä Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ è Êàâ êà çñ êèé èíñ òè òóò ÑÌÈ,2005. - 214 ñ.

Èç äà íèå ïðåäñ òàâ ëÿ åò ñî áîé ðóñ ñêóþ âåð ñèþ ñáîð íè êà ñòà òåé îâíóò ðè ïî ëè òè ÷åñ êîì ðàç âè òèè ñòðàí Þæ íî ãî Êàâ êà çà, îïóá ëè êî -âàí íî ãî â Ãåð ìà íèè â 2005 ãî äó Ôîí äîì Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ. Ðóñ ñêîåèç äà íèå ïîä ãî òîâ ëå íî ñîâ ìå ñò íû ìè óñè ëè ÿ ìè ïðåäñ òà âè òåëü ñòâàÔîí äà Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ íà Êàâ êà çå è Êàâ êà çñ êî ãî èíñ òè òó òà ÑÌÈ.Àâ òî ðû ñòà òåé - ó÷å íûå èç Àçåð áàéä æà íà, Àð ìå íèè è Ãðó çèè. Ñðå -äè òåì ñáîð íè êà - áå çî ïàñ íîñòü, âû áî ðû, ÑÌÈ, íà öè å ñò ðî è òåëü -ñòâî, ýêî íî ìè êà, êîð ðóï öèÿ, ãåí äåð íûå ïðîá ëå ìû.

Ðå äàê òî ðû Èâ ëè àí Õàèíäðà âà, Àëåê ñàíäð Èñ êàí äà ðÿíÕó äî æå ñò âåí íûé ðå äàê òîð Íè íà Èñ êàí äà ðÿíÄè çàéí îá ëîæ êè ñòó äèè Matit www.matit.amÌà êåò ñòó äèè "Êîë ëàæ"Ôî òî íà îá ëîæ êå: ñòó äèÿ Patker

ÁÁÊ 66+65

Diaspora,OilandRoses. What makes the countries of the South Caucasustick. - Yerevan, Heinrich B�ll Stiftung and Caucasus Media Institute, 2005. -214 p.

Editors Ivlian Haindrava, Alexander IskandaryanLiterary editor Nina IskandarianCover design by Matit www.matit.amLayout by Collage Ltd.Cover photo by Patker

ISBN 99930-78-74-3 © Ôîíä Ã. Á¸ë ëÿ, ÊÈÑ ÌÈ, 2005 © 2005 Heinrich B�ll Stiftung and Caucasus Media Institute

Íå ìåö êîå èç äà íèå: Diaspora, �l und Rosen. Zur innenpolitischen Entwicklung in Armenien,Aserbaidschan und Georgien. Heinrich-B�ll-Stiftung, 2005. ISBN: 3-927760-48-X.

Ïðåäèñëîâèåêðóññêîìóèçäàíèþ

Êàâ êà çñ êèé èíñ òè òóò ÑÌÈ ïðåäñ òàâ ëÿ åò ÷è òà òå ëÿì ñáîð íèê ñòà -òåé î ðàç âè òèè ñòðàí Þæ íî ãî Êàâ êà çà, ÿâèâ øèé ñÿ ïëî äîì ñîò ðóä -íè ÷å ñò âà íà øå ãî èíñ òè òó òà è Áþ ðî Ôîí äà Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ â Ãðó çèè.

Ãëàâ íàÿ èäåÿ èç äà íèÿ - ñîñ òà âèòü ïðåäñ òàâ ëå íèå î òîì, ÷åì æè -âåò è â êà êîì íàï ðàâ ëå íèè ðàç âè âà åò ñÿ ïîñò ñî âå òñ êèé Þæ íûé Êàâ -êàç. Äëÿ ýòî ãî áû ëî ðå øå íî ñîá ðàòü ïîä îä íîé îá ëîæ êîé ðà áî òûó÷å íûõ èç Àçåð áàéä æà íà, Àð ìå íèè è Ãðó çèè, è òà êèì îá ðà çîì ïî ëó -÷èòü ðàç íîñ òî ðîí íþþ è ìàê ñè ìàëü íî íåï ðå äâ çÿ òóþ êàð òè íó âíóò ðè -ïî ëè òè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ êàæ äîé èç þæ íî êàâ êà çñ êèõ ðåñ ïóá ëèê, à âðå çóëü òà òå - îá ðàç ðå ãè î íà â öå ëîì.

Âû íå ñåí íûå â çà ãî ëî âîê "êëþ ÷å âûå ñëî âà" - äè àñ ïî ðà, íåôòü èðî çû - îò ðà æà þò íà è áî ëåå ðàñï ðî ñò ðà íåí íûå ïðåäñ òàâ ëå íèÿ î òîì,íà ÷òî îïè ðà þò ñÿ þæ íî êàâ êà çñ êèå ñòðà íû â ñâî åì ðàç âè òèè: Àð ìå -íèè ïî ìî ãà åò å¸ îá øèð íàÿ äè àñ ïî ðà, Àçåð áàéä æàí çà ðà áà òû âà åò íàíåô òÿ íîì ïðî åê òå, à Ãðó çèÿ ñäå ëà ëà ãðî ìàä íûé øàã âïå ðåä áëà ãî äà -ðÿ "ðå âî ëþ öèè ðîç". Äè àñ ïî ðà, íåôòü è ðî çû ñòà ëè íå îòú åì ëå ìîé÷àñòüþ èìèä æà ñî îò âå ò ñòâåí íûõ ñòðàí. Ðà çîá ðàòü ñÿ, ãäå êîí ÷à þò ñÿèìèä æè è íà ÷è íà þò ñÿ ðå à ëèè - îä íà èç çà äà÷ äàí íî ãî èç äà íèÿ.

Âñå òðè ñòðà íû Þæ íî ãî Êàâ êà çà ïðî âî çã ëà ñè ëè êóðñ íà äå ìîê -ðà òè çà öèþ îá ùå ñò âåí íîé æèç íè è ïî ëè òè ÷åñ êèõ èíñ òè òó òîâ. Îäèíèç ãëàâ íûõ âîï ðî ñîâ, êî òî ðûì çà äà âà ëèñü àâ òî ðû ñáîð íè êà - â êà -êîé ìå ðå ðå àëü íûé ïóòü ðàç âè òèÿ êàæ äîé èç ñòðàí îò ëè ÷à åò ñÿ îòäåê ëà ðà òèâ íî ãî, äåéñòâè òåëü íî ëè â Àçåð áàéä æà íå, Àð ìå íèè è Ãðó -çèè ôîð ìè ðó þò ñÿ îñ íî âû äå ìîê ðà òè ÷åñ êî ãî îá ùå ñò âà, à åñ ëè íåò, òîâ êà êîì íàï ðàâ ëå íèè èäåò ðàç âè òèå.  ÷èñ ëå òåì èñ ñëå äî âà íèÿ - äå -ìîê ðà òè ÷åñ êèå èíñ òè òó òû è öåí íîñ òè, ïî ëè òè ÷åñ êèå ïàð òèè, âû áî -ðû, ýêî íî ìè ÷åñ êîå ðàç âè òèå, êîð ðóï öèÿ, ãåí äåð íûå îò íî øå íèÿ.Ñáîð íèê ðàç áèò íà òðè ãëà âû, è êàæ äàÿ ãëà âà ïðåä âà ðÿ åò ñÿ ââîä íîéñòàòü åé, îáîá ùà þ ùåé îñ íîâ íûå òåí äåí öèè ðàç âè òèÿ äàí íîé ñòðà íû.

 2005 ã. Ôîíä Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ îïóá ëè êî âàë íå ìåö êîå èç äà íèåêíè ãè ïîä çà ãî ëîâ êîì Diaspora, �l und Rosen. Zur innenpolitischenEntwicklung in Armenien, Aserbaidschan und Georgien ("Äè àñ ïî ðà, íåôòü èðî çû. Î âíóò ðè ïî ëè òè ÷åñ êîì ðàç âè òèè Àð ìå íèè, Àçåð áàéä æà íà è

Ãðó çèè"). Â ðóñ ñêîå èç äà íèå áû ëè âíå ñå íû íå áîëü øèå èç ìå íå íèÿ èóòî÷ íå íèÿ.

"Äè àñ ïî ðà, íåôòü è ðî çû" - ïåð âûé îïûò ñîâ ìå ñò íîé ïóá ëè êà öèèÊàâ êà çñ êî ãî èíñ òè òó òà ÑÌÈ è Ôîí äà Ãåí ðè õà Á¸ë ëÿ. Ìû î÷åíü ðà -äû òà êîé âîç ìîæ íîñ òè è íà äå åì ñÿ, ÷òî îíà áó äåò ïðå äîñ òàâ ëÿòü ñÿ èâïðåäü. Ìû áëà ãî äà ðèì âñåõ, êòî ïðè íè ìàë ó÷àñ òèå â ðà áî òå íàäñáîð íè êîì è ñïî ñî á ñòâî âàë åãî âû õî äó â ñâåò.

Åðå âàí, àâ ãóñò 2005 ã.

4 / Ïðåäèñëîâèå

Îá àâ òî ðàõ 7

ÀçåðáàéäæàíÐàõìàíÁàäàëîâÄå ìîê ðà òèÿ â Àçåð áàéä æà íå: íà ÷à ëî XXI âå êà 10

ÐàñèìÌóñàáåêîâÏî ëè òè ÷åñ êèå ïàð òèè è ýëè òà Àçåð áàéä æà íñ êîéÐåñ ïóá ëè êè 33

ÒîãðóëÄæóâàðëûÍåôòü è äå ìîê ðà òè ÷åñ êèå öåí íîñ òè: îïûò Àçåð áàéä æà íà 43

ÀëèÀáàñîâÈñ ëàì â ñî öè î êóëü òóð íîé è ïî ëè òè ÷åñ êîé æèç íè ïîñò ñî âå òñ êî ãî Àçåð áàéä æà íà 48

ÑàáèòÁàãèðîâÍåô òÿ íûå äî õî äû è çà äà ÷è ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà 58

ÇåéíàëÌàìåäëèÑÌÈ Àçåð áàéä æà íà: ïÿòü ãîðü êèõ èñ òèí è îä íà íà äåæ äà 63

Àðìåíèÿ

ÀëåêñàíäðÈñêàíäàðÿíÂû áîð Àð ìå íèè 69

ÀãàñèÒàòåâîñÿíÂû áî ðû â Àð ìå íèè: íà ïîëü çó èëè âî âðåä äå ìîê ðà òèè? 80

ÀðóòþíÕà÷àòðÿíÝêî íî ìè êà è ïî ëè òè êà â Ðåñ ïóá ëè êå Àð ìå íèÿ 89

Ог лав ле ние

ÝäóàðäÌåëêîíÿíÏî ëè òè ÷åñ êèå ïàð òèè äè àñ ïî ðû è ïðî öåñ ñû äå ìîê ðà òè çà öèè â Àð ìå íèè 103

ÐóáåíÌåëîÿíÏó òè ñòà íîâ ëå íèÿ ÑÌÈ íå çà âè ñè ìîé Àð ìå íèè 114

ÍèíàÈñêàíäàðÿí,ÀííàÊàðàãóëÿíÆåí ùè íà â íî âîì àð ìÿ íñ êîì îá ùå ñò âå:áà çî âûå èç ìå íå íèÿ 127

ÃðóçèÿÈâëèàíÕàèíäðàâàÏî ëè òè ÷åñ êèå ïðî öåñ ñû â ïîñò ñî âå òñ êîé Ãðó çèè 137

ÄàâèäÁåðäçåíèøâèëèÃëàâ íàÿ âíóò ðåí íÿÿ ïðîá ëå ìà Ãðó çèè 152

ÄàâèäÄàð÷èàøâèëèÅâ ðî àò ëàí òè ÷åñ êàÿ àð õè òåê òó ðà áå çî ïàñ íîñ òè è Ãðó çèÿ 159

ÄàâèäÓñóïàøâèëèÍà ïó òè ê ïðà âî âî ìó ãî ñó äà ð ñòâó 169

ÐîìàíÃîöèðèäçå,ÎòàðÊàíäåëàêèÂëè ÿ òåëü íûå ãðóï ïû è êîð ðóï öèÿ â Ãðó çèè 177

ËåëàÕîìåðèêèÊ âîï ðî ñó î ãåí äåð íîì ðàâ íîï ðà âèè â ïîñò ñî âå òñ êîé Ãðó çèè 195

Summary 207

6 / Îãëàâëåíèå

ÀëèÀáàñîâ, çà âå äó þ ùèé îò äå ëîì Èíñ òè òó òà ôè ëî ñî ôèè è ïî -ëè òè êî-ïðà âî âûõ èñ ñëå äî âà íèé ÍÀÍ Àçåð áàéä æà íà, äè ðåê òîðÞæ íî-êàâ êà çñ êî ãî Öåíò ðà êóëü òó ðû ìè ðà è äè à ëî ãà öè âè ëè çà -öèé, äè ðåê òîð Öåíò ðà èñ ñëå äî âà íèé ñîâ ðå ìåí íûõ ñî öè àëü íûõïðî öåñ ñîâ "AREAT", Áà êó.

Ñàáèò Áàãèðîâ, ïðå çè äåíò Öåíò ðà ýêî íî ìè ÷åñ êèõ è ïî ëè òè -÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé, ïðåä ñå äà òåëü ïðàâ ëå íèÿ "TransparencyInternational - Azerbaijan", Áà êó.

ÐàõìàíÁàäàëîâ, âå äó ùèé íà ó÷ íûé ñîò ðóä íèê Èíñ òè òó òà ôè -ëî ñî ôèè, ñî öè î ëî ãèè è ïðà âà Íà öè î íàëü íîé Àêà äå ìèè íà óêÀçåð áàéä æà íà, Áà êó.

Äàâèä Áåðäçåíèøâèëè, èñ òî ðèê, ïî ëè òî ëîã, ÷ëåí ïàð ëà ìåí òàÃðó çèè ñ àï ðå ëÿ 2004 ã., ïðåä ñå äà òåëü Ðåñ ïóá ëè êà íñ êîé ïàð òèèÃðó çèè âïëîòü äî èþ íÿ 2005 ã.

ÐîìàíÃîöèðèäçå, ýêî íî ìèñò, ïðå çè äåíò Íà öè î íàëü íî ãî áàí -êà Ãðó çèè.

ÄàâèäÄàð÷èàøâèëè, ïî ëè òî ëîã, ðåê òîð Öåíò ðà ïî ãðàæ äà íñ -êî-âî åí íûì âçà è ìî îò íî øå íè ÿì è ïðîá ëå ìàì áå çî ïàñ íîñ òè, èñ -ïîë íè òåëü íûé äè ðåê òîð Ôîí äà "Îòê ðû òîå îá ùå ñò âî - Ãðó çèÿ".

Òîãðóë Äæóâàðëû, ïî ëè òî ëîã, ñîò ðóä íèê ýêñ ïå ðò íîé ãðóï ïûèí ôîð ìà öè îí íî ãî àãåí ò ñòâà "Òó ðàí" ïî ýêî íî ìè êå, ðå äàê òîðåæå ìå ñÿ÷ íî ãî ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî îáîç ðå íèÿ.

ÀëåêñàíäðÈñêàíäàðÿí, ïî ëè òî ëîã, äè ðåê òîð Êàâ êà çñ êî ãî èíñ -òè òó òà ÑÌÈ, Åðå âàí.

ÍèíàÈñêàíäàðÿí, ðó êî âî äè òåëü ó÷åá íûõ ïðîã ðàìì Êàâ êà çñ -êî ãî èíñ òè òó òà ÑÌÈ, Åðå âàí.

Îòàð Êàíäåëàêè, ýêî íî ìèñò, çà ìåñ òè òåëü ïðåä ñå äà òå ëÿ Ôè -íàí ñî âî-áþä æåò íî ãî êî ìè òå òà Ïàð ëà ìåí òà Ãðó çèè.

ÀííàÊàðàãóëÿí, ïñè õî ëîã, ñîò ðóä íèê Êàâ êà çñ êî ãî èíñ òè òó òàÑÌÈ, Åðå âàí.

ÇåéíàëÌàìåäëè, æóð íà ëèñò, ÷ëåí Ñî âå òà ïî ïðåñ ñå, ïðå ïî äà -âà òåëü êà ôåä ðû òå ëå ðà äè î æóð íà ëèñ òè êè áà êè íñ êî ãî ãî ñó íè âåð -ñè òå òà, ïðî äþ ñåð ãåí äåð íîé òå ëåï ðîã ðàì ìû "1:2" ("Èí òåðíü þñ-Àçåð áàéä æàí").

ÝäóàðäÌåëêîíÿí, ñïå öè à ëèñò ïî àð ìÿ íñ êîé äè àñ ïî ðå, ñîò ðóä -íèê Èíñ òè òó òà èñ òî ðèè Íà öè î íàëü íîé àêà äå ìèè íà óê Àð ìå íèè.

ÐóáåíÌåëîÿí, æóð íà ëèñò, ñîò ðóä íèê åðå âà íñ êîé ðå äàê öèè ðà -äè îñ òàí öèè "Ñâî áî äà".

Îá àâ òî ðàõ / 7

Îáàâòîðàõ

ÐàñèìÌóñàáåêîâ, íå çà âè ñè ìûé àíà ëè òèê, ÷ëåí ðó êî âî ä ñòâàïàð òèè "Ìó ñà âàò".

Äàâèä Óñóïàøâèëè, þðèñò, ïðåä ñå äà òåëü Ðåñ ïóá ëè êà íñ êîéïàð òèè Ãðó çèè ñ èþ íÿ 2005 ã., ãëàâ íûé ïî ëè òè ÷åñ êèé ñî âåò íèêïðîã ðàì ìû USAID "Âåð õî âå í ñòâî çà êî íà".

ÈâëèàíÕàèíäðàâà, ïî ëè òî ëîã, ïóá ëè öèñò, ðó êî âî äè òåëü ïðîã -ðàì ìû "Þæ íî-êàâ êà çñ êèå èñ ñëå äî âà íèÿ" Öåíò ðà ðàç âè òèÿ è ñîò -ðóä íè ÷å ñò âà - Öåíò ðà ïëþ ðà ëèç ìà, Òáè ëè ñè. ×ëåí ïàð ëà ìåí òàÃðó çèè ñ àï ðå ëÿ 2004 ã.

ÀðóòþíÕà÷àòðÿí, àíà ëè òèê ïî ýêî íî ìè ÷åñ êèì è ïî ëè òè ÷åñ -êèì ïðîá ëå ìàì èí ôîð ìà öè îí íî-àíà ëè òè ÷åñ êî ãî öåíò ðà "Íî ÿíòà ïàí", Åðå âàí.

Ëåëà Õîìåðèêè, èñ òî ðèê, äè ðåê òîð Ìåæ äó íà ðîä íî ãî öåíò ðàãðàæ äà íñ êîé êóëü òó ðû, Òáè ëè ñè.

8 / Îá àâòîðàõ

ÀÇÅÐÁÀÉÄÆÀÍ

Àçåðáàéäæàí / 9

ÐàõìàíÁàäàëîâ

ÄÅÌÎÊÐÀÒÈßÂÀÇÅÐÁÀÉÄÆÀÍÅ:ÍÀ×ÀËÎXXIÂÅÊÀ

- Ñêà æè òå, ïî æà ëóéñ òà, êó äà ìíå îò ñþ äà èä òè?- Ýòî âî ìíî ãîì çà âè ñèò îò òî ãî, êó äà òû

õî ÷åøü ïðèé òè, - îò âå òèë Êîò. - Äà ìíå ïî÷ òè âñå ðàâ íî, - íà ÷à ëà Àëè ñà.- Òîã äà âñå ðàâ íî êó äà èä òè, - ñêà çàë Êîò.

Ë. Êýð ðîëë, "Àëè ñà â ñòðà íå ÷ó äåñ"Ââåäåíèå

Äå ìîê ðà òèÿ â ðàç âè âà þ ùèõ ñÿ ñòðà íàõ - âñåã äà âû çîâ. Èçâ íå îíàïðåäñ òàâ ëÿ åò ñÿ óíè âåð ñàëü íîé òåõ íî ëî ãè åé, è ïî ý òî ìó âîç ìîæ íîéäëÿ âñåõ ñòðàí, íå çà âè ñè ìî îò èõ èñ òî ðè ÷åñ êî ãî è êóëü òóð íî ãî îïû -òà. Èç íóò ðè îíà êà æåò ñÿ íå âîç ìîæ íîé èç-çà ðå öè äè âîâ òî òà ëè òàð íî -ãî ñîç íà íèÿ, ïðè âû÷ êè ê ïà òåð íà ëè ñ òñêî ìó ïîê ðî âè òåëü ñòâó, áî ÿç -íè ðó òèí íîé ðà áî òû, íå òåð ïå íèÿ è ïð. Ïðîá ëå ìà äå ìîê ðà òèè â ðàç -âè âà þ ùèõ ñÿ ñòðà íàõ è åñòü ïðîá ëå ìà âîç ìîæ íîñ òè íå âîç ìîæ íî ãî.

Äå ìîê ðà òèÿ â Àçåð áàéä æà íå òî çà áå ãà åò âïå ðåä, òî ùîò êà òû âà åò -ñÿ äà ëå êî íà çàä, òî ïîã ðó æà åò ñÿ â èë ëþ çèè, òî âïà äà åò â ñîñ òî ÿ íèåáåç ðàç ëè ÷èÿ è àïà òèè, òî ìíèò ñå áÿ â òðàí çè òå, òî ðà çî ÷à ðî âû âà åò -ñÿ â ñà ìîé ñå áå, à çà îä íî - è âî âñåì öè âè ëè çî âàí íîì ñî îá ùå ñò âå.Îò âå ÷àÿ íà âû çî âû èçâ íå, àçåð áàéä æà íñ êîå ñîç íà íèå îá íà ðó æè âà åòèç íóò ðè âñå íî âûå è íî âûå âíóò ðåí íèå áàðü å ðû, áåç ïðå î äî ëå íèÿêî òî ðûõ ñåðü åç íûå äå ìîê ðà òè ÷åñ êèå ïðå îá ðà çî âà íèÿ íå âîç ìîæ íû.Êàê ìíî ãî îêà æåò ñÿ ýòèõ âíóò ðåí íèõ áàðü å ðîâ, õâà òèò ëè âî ëè íà èõïðå î äî ëå íèå, íàñ êîëü êî çà òÿ íóò ñÿ ýòè ïðî öåñ ñû, ïî êà æåò âðå ìÿ.

È åñ ëè ïðà âû òå, êòî ñ÷è òà åò, ÷òî äå ìîê ðà òèÿ ñïî ñîá íà âû æèòü,òîëü êî ñòà íî âÿñü ðåô ëåê ñè ðó þ ùåé, ò.å. îïè ñû âà þ ùåé è àíà ëè çè ðó -þ ùåé ñâîè äåéñòâèÿ, òî íå îá õî äè ìîñòü ðåô ëåê ñèè ïðî äîë æà åò îñ òà -âàòü ñÿ ñåðü åç íûì âû çî âîì äå ìîê ðà òèè â Àçåð áàéä æà íå. Äå ìîê ðà òèÿâ Àçåð áàéä æà íå, êàê è â ëþ áîé ñòðà íå ìè ðà, äîëæ íà óç íà âàòü è êîð -ðåê òè ðî âàòü ñå áÿ íà êàæ äîì øà ãó, à íå ïû òàòü ñÿ ïîä ïè òû âàòü ñâîåáó äó ùåå çàñ òà ðå ëû ìè èë ëþ çè ÿ ìè, ôàëü øè âû ìè îáå ùà íè ÿ ìè è îòê -ðî âåí íûì ìè ôîò âîð ÷å ñò âîì. À ýòî, â ñâîþ î÷å ðåäü, òðå áó åò îòê ðû -òîñ òè è ïóá ëè÷ íîñ òè âçà è ìî äåé ñòâèÿ ìåæ äó èíñ òè òó à ëè çè ðî âàí íû -ìè èëè ñïîí òàí íû ìè öåíò ðà ìè ìûñ ëè è îá ùå ñò âîì, ñïî ñîá íûìâîñï ðè íè ìàòü ïî äîá íóþ èí ôîð ìà öèþ è îò çû âàòü ñÿ íà íåå ñåðü åç -íû ìè èç ìå íå íè ÿ ìè â ïî ëè òè ÷åñ êîé è ñî öè àëü íîé ñòðóê òó ðå. Òîëü -

10 / Ð.Áàäàëîâ

êî â ýòîì ñëó ÷àå ìîæ íî áó äåò ãî âî ðèòü î ðå àëü íûõ ðå çóëü òà òàõ ïîñò -êîì ìó íèñ òè ÷åñ êîé òðàíñ ôîð ìà öèè â Àçåð áàéä æà íå.

Ðåàëèèèñòîðèèâñîçíàíèèàçåðáàéäæàíöà

Àçåð áàéä æàí èçâ íå è èç íóò ðè îáû÷ íî ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ íà ïå ðå -ñå ÷å íèè îñåé Âîñ òîê-Çà ïàä è Ñå âåð-Þã, ïðè ÷åì àñèì ìåò ðè÷ íî - ñàê öåí òîì íà Âîñ òîê è Þã. Òà êàÿ óñ ëîâ íàÿ ãå îã ðà ôèÿ âî ìíî ãîì ïðå -äîï ðå äå ëè ëà èñ òî ðèþ è êóëü òó ðó Àçåð áàéä æà íà, à â íî âîå âðå ìÿ - èãå î ïî ëè òè ÷åñ êîå ìåñ òî Àçåð áàéä æà íà â ìè ðå. Èç íóò ðè ïî äîá íàÿ ãå -îã ðà ôèÿ è ãå î ïî ëè òè êà îï ðå äå ëÿ ëà êóëü òóð íóþ êîë ëè çèþ, êîã äà íà -öè î íàëü íûå òðà äè öèè (ãëàâ íûì îá ðà çîì òþðêñêèå è èñ ëà ìñ êèå) âðàç íûå ïå ðè î äû àçåð áàéä æà íñ êîé èñ òî ðèè âñòó ïà ëè âî âçà è ìî äåé -ñòâèå ñ åâ ðî ïåéñ êèì êóëü òóð íûì îïû òîì; èçâ íå - íå ðåä êî ïðåâ ðà -ùà ëà Àçåð áàéä æàí â èíñòðó ìåíò ãå î ïî ëè òè ÷åñ êèõ ìà íè ïó ëÿ öèé.

Âíóò ðè òà êîé èñ òî ðè ÷åñ êîé è êóëü òóð íîé ìàò ðè öû - ñâî å îá ðàç -íî ãî ïå ðåê ðå ñò êà êóëü òóð è ðå ëè ãèé - àçåð áàéä æà íñ êî ìó íà ðî äó çàïîñ ëåä íèå 150 ëåò ïî êðàé íåé ìå ðå òðè ðà çà ïðèø ëîñü îñ íî âà òåëü -íî ìå íÿòü ñâîþ ïî ëè òè ÷åñ êóþ è èäå î ëî ãè ÷åñ êóþ ñèñ òå ìó.  ïåð âûéðàç ýòî ïðî è çîø ëî âî âòî ðîé ïî ëî âè íå XIX âå êà â ðå çóëü òà òå ïðî -ìûø ëåí íî ãî áó ìà, ñâÿ çàí íî ãî ñ íåôòüþ, ðîñ òîì íà öè î íàëü íî ãî ñà -ìî ñîç íà íèÿ, íî âû ìè ïî èñ êà ìè íà öè î íàëü íîé èäåí òè÷ íîñ òè è áî ëååãëó áèí íûì âîñï ðè ÿ òè åì åâ ðî ïåéñ êîé êóëü òó ðû. Ïî ëè òè ÷åñ êèì èòî -ãîì ýòèõ ïðî öåñ ñîâ ñòà ëî ñîç äà íèå Àçåð áàéä æà íñ êîé äå ìîê ðà òè ÷åñ -êîé ðåñ ïóá ëè êè (1918-1920 ãã.) ïàð ëà ìå í òñêî ãî òè ïà. Ïàð ëà ìåíòÀÄÐ ìîæ íî ïðèç íàòü âåð øè íîé àçåð áàéä æà íñ êî ãî ïàð ëà ìåí òà ðèç ìà(à äëÿ íà ÷à ëà ÕÕ âå êà, âîç ìîæ íî, âåð øè íîé âñå ãî ïàð ëà ìåí òà ðèç ìàíà Áëèæ íåì è Ñðåä íåì Âîñ òî êå).  ýòîì ïàð ëà ìåí òå íà ðÿ äó ñ äðó -ãè ìè ôðàê öè ÿ ìè áû ëè ïðåäñ òàâ ëå íû ôðàê öèè ýò íè ÷åñ êèõ ìåíü -øèíñòâ, â ò.÷. ôðàê öèÿ "Ñëà âÿ íî-ðóñ ñêèé ñî þç", äâå àð ìÿ íñ êèåôðàê öèè - "Äàø íàê öó òþí" è Àð ìÿ íñ êàÿ ôðàê öèÿ - è ò.ä. Ïîñ ëåä íèåñó ùå ñò âî âà ëè íåñ ìîò ðÿ íà íàï ðÿ æåí íûå â òî âðå ìÿ âçà è ìî îò íî øå -íèÿ ñ Àð ìå íè åé.

Âî âòî ðîé ðàç ýòî ñëó ÷è ëîñü ïîñ ëå ýêñ ïàí ñèè Êðàñ íîé Àð ìèè èâêëþ ÷å íèÿ â ñîñ òàâ ÑÑÑÐ. Ñî âå òñ êàÿ ïî ëè òè ÷åñ êàÿ ðè òî ðè êà îáú ÿ -âè ëà ÑÑÑÐ Ñî þ çîì íå çà âè ñè ìûõ íà öè î íàëü íûõ ðåñ ïóá ëèê, íå êî òî -ðûå èç êî òî ðûõ äà æå áû ëè ïðåäñ òàâ ëå íû êàê ñóáú åê òû ìåæ äó íà ðîä -íî ãî ïðà âà (äå þðå). Íî â ðå àëü íîñ òè (äå ôàê òî) íà öè î íàëü íûå ðåñ -ïóá ëè êè áû ëè ñà òåë ëè òà ìè öåíò ðà, ÷òî äîñ òà òî÷ íî ïîë íî âû ðà æà ëàôîð ìó ëà "Ìîñê âà. Êðåìëü", êàê ñèì âîë âñåé ñòðà íû.

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 11

 òðå òèé ðàç - óæå ïîñ ëå ðàç âà ëà ÑÑÑÐ è îá ðå òå íèÿ íå çà âè ñè -ìîñ òè, êîã äà ïðèø ëîñü îñ âà è âàòü ïà ðà äèã ìó öè âè ëè çî âàí íîé æèç -íè: äå ìîê ðà òèÿ, ïðà âî âîå ãî ñó äà ð ñòâî, ëè áå ðàëü íàÿ ýêî íî ìè êà, ïðà -âà ÷å ëî âå êà è ïð.

Ñòîëü ðåç êàÿ è ãëó áèí íàÿ ñìå íà "èñ òî ðè ÷åñ êèõ ýïîõ" (ïî÷ òè èñ -òî ðè ÷åñ êèå êà òàê ëèç ìû) çà ñòîëü êî ðîò êèé èñ òî ðè ÷åñ êèé ïå ðè îä íåñìîã ëà íå ñêà çàòü ñÿ íà ñîç íà íèè ñîâ ðå ìåí íî ãî àçåð áàéä æàí öà. Âî-ïåð âûõ, ìèð çà ïî ðî ãîì ñîáñòâåí íî ãî äî ìà ñòàë èì âîñï ðè íè ìàòü ñÿêàê "÷ó æîå ïðîñò ðà í ñòâî", ê êî òî ðî ìó ñëå äó åò àäàï òè ðî âàòü ñÿ, íåñòà âÿ ïå ðåä ñî áîé çà äà÷, âû õî äÿ ùèõ çà ðàì êè ñå ìåé íî ãî áëà ãî ïî ëó -÷èÿ. Èñ òî ðèÿ ñòðà íû (ãî ñó äà ð ñòâà, íà ðî äà) ñòà íî âè ëàñü "ïîñ òî ðîí -íåé", íè êàê íå ñâÿ çàí íîé ñ ðå àëü íîé æèçíüþ. Âî-âòî ðûõ, ïîñ êîëü -êó áëèç êèå ïî âðå ìå íè "èñ òî ðè ÷åñ êèå ýïî õè" âîñï ðè íè ìà ëèñü ñî -âåð øåí íî äèñê ðåò íî, âû âåò ðè âà ëàñü ñà ìà "èñ òî ðèÿ", à ïî íÿ òèÿ "ïå -ðå õî äà" (transition) òðàíñ ôîð ìè ðî âà ëèñü â ïðè âû÷ íûå âíå èñ òî ðè ÷åñ -êèå ñòå ðå î òè ïû òè ïà "íè ÷å ãî èç ìå íèòü ñÿ íå ìî æåò", "êàê áû ëî ðàíü -øå, òàê âñåã äà è áó äåò". Â-òðåòü èõ, ýòî ïðè âå ëî ê ðàñ êî ëó îá ùå ñò âà,ãäå îä íè ãðóï ïû ëþ äåé íè êàê íå ìîã ëè ñî îò íåñ òè ñâîè èí òå ðå ñû ñèí òå ðå ñà ìè äðó ãèõ ãðóïï ëþ äåé. Ñî öè àëü íûå è êóëü òóð íûå ðàç ëè ÷èÿóòå ðÿ ëè ñâîþ åñ òå ñò âåí íîñòü, ñòà ëè áî ëåç íåí íû ìè, ïîñ êîëü êó áîëü -øå íå ñàíê öè î íè ðî âà ëèñü íè òðà äè öè ÿ ìè, íè èñ òî ðè åé. Òðå ùè íàâíóò ðè "ñâî èõ" ïî ðîæ äà ëà âñå íî âûå è íî âûå ìî äè ôè êà öèè îï ïî çè -öèè "ñâîé-÷ó æîé" ("íà öè î íà ëèñò-êîñ ìî ïî ëèò", "ãî ðî æà íèí-ñåëü ÷à -íèí", "àçåð áàéä æà íî ÿ çû÷ íûé-ðóñ ñêî ÿ çû÷ íûé", "êî ðåí íîé áà êè íåö -ïðèø ëûé áà êè íåö", "òþ ðîê - íå òþ ðîê", ïëþñ ðàç ëè÷ íûå ñëåí ãî âûåóíè ÷è æè òåëü íûå íàç âà íèÿ äëÿ ìèã ðàí òîâ, ïëþñ íåï ðî õî äè ìûåáàðü å ðû ìåæ äó ýëè òîé è ìàñ ñà ìè, ïëþñ áî ëåç íåí íàÿ ðå àê öèÿ íà îä -íî áî êóþ ðå ãè î íàëü íóþ ïðåäñ òàâ ëåí íîñòü âëàñ òè è ò.ä.) è ïðî äó öè -ðî âà ëà äðà ìà òè ÷åñ êèå êîë ëè çèè. Â-÷åò âåð òûõ, áîëü øè í ñòâî íà ñå ëå -íèÿ ñòà ëî âîñï ðè íè ìàòü êàê äîëæ íîå ñâîþ ïîë íóþ çà âè ñè ìîñòü îòãî ñó äà ð ñòâà, ïî ëè òè ÷åñ êàÿ è ãðàæ äà íñ êàÿ ìè ìèê ðèÿ ñòà ëè íîð ìîéïî âå äå íèÿ, à òà êèå ïî ëè òè ÷åñ êèå è ãðàæ äà íñ êèå ðå à ëèè, êàê "ñóä","ïàð òèè", "ïàð ëà ìåíò", "âû áî ðû", "ïðà âà ÷å ëî âå êà" è ïð. ñòà ëè âîñï -ðè íè ìàòü ñÿ êàê ÷èñ òûå ôàí òî ìû.

Êàê îò íåñ òèñü ê ïî äîá íî ìó èñ òî ðè ÷åñ êî ìó îïû òó ñ òî÷ êè çðå íèÿâîç ìîæ íîñ òè ïîñò ðî å íèÿ äå ìîê ðà òè ÷åñ êî ãî îá ùå ñò âà? Ìî æåò áûòü,îí àíà ëî ãè ÷åí äëÿ âñåõ ïîñò êî ëî íè àëü íûõ ñòðàí? Âñåã äà ëè îí íå -ãà òè âåí? Ñêà æó òîëü êî, ÷òî ðåô ëåê ñè ðó þ ùåé àçåð áàéä æà íñ êîé äå -ìîê ðà òèè (à èíîé îíà ïðîñ òî áûòü íå äîëæ íà) ïðè äåò ñÿ ïðåæ äå âñå -ãî ôî êó ñè ðî âàòü ñâîå âíè ìà íèå íà òà êîì êðó ãå âîï ðî ñîâ, êàê äå ìîê -

12 / Ð.Áàäàëîâ

ðà òèÿ è àçåð áàéä æà íñ êîå Ïðîñ âå ù¸ íèå, äå ìîê ðà òèÿ è ïî èñ êè íà öè î íàëü íîé èäåí òè÷ íîñ -

òè, äå ìîê ðà òèÿ è íà öè î íà ëèçì, äå ìîê ðà òèÿ è àâ òî ðè òà ðèçì (àâ òî ðè -òà ðèçì êàê "ñâåð õó", òàê è "ñíè çó"), äå ìîê ðà òèÿ è èñ ëà ìñ êèå öåí íîñ -òè, ïðè ÷åì ðàñ ñìàò ðè âàòü âñå ýòè âîï ðî ñû â ñèñ òåì íîì åäèí ñòâå. Âàçåð áàéä æà íñ êîì Ïðîñ âå ù¸ íèè, â ðàâ íîé ìå ðå èí òåí ñèâ íîì è íå -òåð ïå ëè âîì, ðå à ëèñ òè÷ íîì è íà èâ íîì (ïî æà ëóé, â ëþ áîì Ïðîñ âå -ù¸ íèè åñòü ýòà ïå ðå î öåí êà âîç ìîæ íîñ òåé ïå ðå ó ñò ðîé ñòâà ìè ðà ñ ïî -ìîùüþ Ðà çó ìà) áû ëà ñäå ëà íà ïî ïûò êà ñôîð ìó ëè ðî âàòü íà öè î íàëü -íóþ èäåþ; íà öè î íàëü íàÿ èäåÿ äà ëà òîë ÷îê ïî èñ êàì íà öè î íàëü íîéèäåí òè÷ íîñ òè; ïî èñ êè íà öè î íàëü íîé èäåí òè÷ íîñ òè, â ñâîþ î÷å ðåäü,ïðî âî öè ðî âà ëè íà öè î íà ëèçì ðàç ëè÷ íî ãî òîë êà; íà öè î íà ëèçì ïðåâ -ðà ùàë íà ðîä â àê òî ðà ïî ëè òè ÷åñ êèõ ïðî öåñ ñîâ, è îä íîâ ðå ìåí íîïðî âî öè ðî âàë íî âûé èí òå ðåñ ê èñ ëà ìñ êèì öåí íîñ òÿì.  êî íå÷ íîìñ÷å òå, íà öè î íà ëèçì äà âàë òîë ÷îê äå ìîê ðà òè ÷åñ êèì ïðî öåñ ñàì è ñàìæå åãî îñà æè âàë, ïîñ êîëü êó, êàê ïðà âè ëî, íà öè î íà ëèçì ñïî ñî áåíîïå ðè ðî âàòü òîëü êî óï ðî ùåí íû ìè ìî äå ëÿ ìè, â òîì ÷èñ ëå è óï ðî -ùåí íîé ìî äåëüþ äå ìîê ðà òèè1.

Âñå ýòè èñ òî ðè ÷åñ êèå êà òàê ëèç ìû ïî ðî äè ëè òà êèå ÷åð òû ìåí -òàëü íîñ òè ñîâ ðå ìåí íî ãî àçåð áàéä æàí öà, êàê ïîä ÷è íåí íîñòü îáñ òî ÿ -òåëü ñòâàì, ãî òîâ íîñòü ê ìè ìèê ðèè, ïðè âû÷ êà ê òî ìó, ÷òî òî áîé ïîñ -òî ÿí íî ìà íè ïó ëè ðó þò, íå ðàç âè òîñòü ÷óâñòâà âíóò ðåí íåé ñâî áî äû èíå çà âè ñè ìîñ òè, áî ÿçíü ïóá ëè÷ íîñ òè è îòê ðû òîñ òè, îò êàç îò ñà ìî -ïîç íà íèÿ.

Ñ ïî äîá íûì ìè ðî îùó ùå íè åì ìû è íà ÷à ëè äå ìîê ðà òè ÷åñ êèå ïðå -îá ðà çî âà íèÿ ïîñ ëå îá ðå òå íèÿ íå çà âè ñè ìîñ òè.

Àçåðáàéäæàíâãîäûíåçàâèñèìîñòè

Äå ñÿòü ëåò íå çà âè ñè ìîñ òè Àçåð áàéä æà íà ìîæ íî ðàç äå ëèòü íà äâààñèì ìåò ðè÷ íûõ è ïî âðå ìå íè, è ïî ñó òè ïå ðè î äà (òðå òèé ïå ðè îä íà -÷è íà åò ñÿ ñ ïðå çè äå í òñêèõ âû áî ðîâ 2003 ãî äà è î íåì ãî âî ðèòü ïðåæ -äåâ ðå ìåí íî).

Ïåð âûé ïå ðè îä ïðà âî ìåð íî íàç âàòü ñòè õèé íî-äå ìîê ðà òè ÷åñ êèì â ñè -ëó òî ãî, ÷òî îí èìåë õà ðàê òåð àí òè èì ïå ðñ êî ãî è àí òè òî òà ëè òàð íî ãîïðî òåñ òà. Ïî ôîð ìàì ñî öè àëü íî ãî äåéñòâèÿ îí òàê è íå âû øåë çàãðà íè öû "âîñ ñòà íèÿ ìàññ" è ìè òèí ãî âîé äå ìîê ðà òèè, è çà âåð øèë ñÿ

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 13

1Ñì. Ãèÿ Íîäèÿ "Íàöèîíàëèçì è äåìîêðàòèÿ" è îòâåò Ôðåíñèñà Ôóêóÿìà "Îïàñíûéïîïóò÷èê", êîììåíòàðèè ê ðàáîòå Ã.Íîäèÿ "Íàöèîíàëèçì è äåìîêðàòèÿ".

ìå íåå ÷åì ãî äè÷ íûì ïðàâ ëå íè åì Íà ðîä íî ãî Ôðîí òà Àçåð áàéä æà íà(ÍÔÀ). Òîë ÷îê ýòî ìó äâè æå íèþ äà ëè ïå ðå ñò ðî å÷ íûå ïðî öåñ ñû âÑî âå òñ êîì Ñî þ çå, à íå ïîñ ðå ä ñòâåí íûì êà òà ëè çà òî ðîì ñòà ëè ñî áû -òèÿ â Êà ðà áà õå (âû çî âû èçâ íå è èç íóò ðè)2. Íî äâè æå íèå ýòî ñòîëê -íó ëîñü íå òîëü êî ñ ñîï ðî òèâ ëå íè åì ïðî ñî âå òñ êè íàñò ðî åí íîé ïî ëè -òè ÷åñ êîé íî ìå íê ëà òó ðû, íî è - ÷òî î÷åíü õà ðàê òåð íî - ñ ñîï ðî òèâ -ëå íè åì ìàñ ñî âî ãî ñîç íà íèÿ, ïðè âûê øå ãî ê "íå ó÷àñ òèþ" è "íå ïðè -ñó ò ñòâèþ".

 öå ëîì äå ìîê ðà òèþ â Àçåð áàéä æà íå â ãî äû ïðàâ ëå íèÿ ÍÔÀìîæ íî îï ðå äå ëèòü êàê íå èíñ òè òó à ëè çè ðî âàí íóþ äå ìîê ðà òèþ.

Âî-ïåð âûõ, ãðàæ äà íñ êîå îá ùå ñò âî â ñòðà íå áû ëî â çà ÷à òî÷ íîìñîñ òî ÿ íèè (÷èñ ëî íåï ðà âè òåëü ñòâåí íûõ îð ãà íè çà öèé áû ëî ìè çåð -íûì, ïîë íîñòüþ îò ñó ò ñòâî âà ëî ìåñò íîå ñà ìî óï ðàâ ëå íèå, ìíî ãî ïàð -òèé íàÿ ñèñ òå ìà òîëü êî ôîð ìè ðî âà ëàñü è ò.ä.).

Âî-âòî ðûõ, îð ãà íè çà öè îí íûé êîð ïóñ ÍÔÀ íå îá ëà äàë äîñ òà òî÷ -íûì êî ëè ÷å ñò âîì àä ìè íè ñò ðà òèâ íûõ êàä ðîâ (ïîäñ ÷è òà íî, ÷òî ïðèá -ëè çè òåëü íî èç 5 òû ñÿ÷ àä ìè íè ñò ðà òèâ íûõ ïîñ òîâ ïðåäñ òà âè òå ëèÍÔÀ çà íè ìà ëè îêî ëî 267).

Â-òðåòü èõ, "ëè öî" ýòîé âëàñ òè (íå òîëü êî â ñî öè àëü íîì, íî äà æåâ ôè çè îã íî ìè ÷åñ êîì ñìûñ ëå) îêà çà ëîñü íàñ òîëü êî íåï ðè âû÷ íûì,÷òî íà ïó ãà ëî îáû âà òå ëÿ, âñåã äà áî ÿ ùå ãî ñÿ ïå ðå ìåí, òåì áî ëåå, ÷òîíà ìåñ òàõ ñðå äè ðó êî âî äè òå ëåé ýòîé âëàñ òè îêà çà ëîñü íå ìà ëî îç ëîá -ëåí íûõ íå ó äà÷ íè êîâ ñ íå ïî ìåð íû ìè àì áè öè ÿ ìè. Ó ÍÔÀ îò ñó ò ñòâî -âà ëà ïðè âû÷ íàÿ àó ðà âëàñ òè, ÷òî ñêà çà ëîñü íà îò íî øå íèè îá ùå ñò âà(øè ðî êî ðàñï ðî ñò ðà íè ëèñü ïà ðî äèè, àíåê äî òû, óíè ÷è æè òåëü íûå ÿð -ëû êè è ò.ï.).

Âìåñ òå ñ òåì âðå ìÿ ýòîé âëàñ òè âûï ëåñ íó ëî íà ðîä íóþ ýíåð ãèþ,âîç ìîæ íî, âî ìíî ãîì õà î òè ÷åñ êóþ, êî òî ðàÿ òàê è íå ñìîã ëà íàé òèñâîè "áå ðå ãà".

Ãëàâ íûì ëî çóí ãîì íî âî ãî ïðå çè äåí òà Àçåð áàéä æà íà Ãåé äà ðàÀëè å âà è åãî êî ìàí äû, ñòà ëà çà ìå íà "íå êîì ïå òå íò íûõ" ëèö ñ óëè öû,"êîì ïå òå íò íû ìè" ãî ñó äà ð ñòâåí íû ìè (ãëàâ íûì îá ðà çîì áûâ øè ìèñî âå òñ êè ìè ïàð òèé íî-íî ìå íê ëà òóð íû ìè) ëè öà ìè. Ïî ñâî èì óáåæ äå -íè ÿì ýòè íî âûå-ñòà ðûå ëþ äè áû ëè äà ëå êè îò äå ìîê ðà òè ÷åñ êèõ öåí -íîñ òåé, òîëü êî-òîëü êî íà ÷è íà ëè îñ âà è âàòü äå ìîê ðà òè ÷åñ êóþ ôðà çå -î ëî ãèþ, íî ïðè âûê ëè ê àâ òî ðè òàð íûì ìå òî äàì ïðàâ ëå íèÿ è æåñò êîéèå ðàð õèè âëàñò íûõ ñòðóê òóð.

Êàê è âî ìíî ãèõ ïîñò ñî âå òñ êèõ ñòðà íàõ, â Àçåð áàéä æà íå èíñ òè -

14 / Ð.Áàäàëîâ

2Ïîäðîáíåå ñì.: Àááàñîâ Àëè, Ôóðìàí Äìèòðèé. Àçåðáàéäæàíñêàÿ ðåâîëþöèÿ.// Àçåðáàéäæàí è Ðîññèÿ. Îáùåñòâà è ãîñóäàðñòâà. - Ì., 2000. - Ñ.118-176.

òóò ïðå çè äå í ò ñòâà çà ïîë íèë ñî áîé ñâî å îá ðàç íûé ïî ëè òè ÷åñ êèé âà êó -óì â óñ ëî âè ÿõ, êîã äà ïî ëè òè ÷åñ êèå ïàð òèè, ïî ëè òè ÷åñ êàÿ ýëè òà èèíñ òè òó òû ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà íå îá ðå ëè äîëæ íîé óñ òîé ÷è âîñ òè.Ïóá ëè÷ íî âûñ êà çû âà å ìûå îïà ñå íèÿ, ÷òî ïðå çè äåíò ìî æåò ñîñ ðå äî -òî ÷èòü â ñâî èõ ðó êàõ âñþ ïîë íî òó âëàñ òè, è ðå æèì ïå ðå ðîæ äà ÿñü âàâ òî ðè òàð íûé, íå âîñï ðè íè ìà ëèñü íà ñå ëå íè åì êàê ñåðü åç íàÿ óã ðî çà,ïîñ êîëü êó òîëü êî âñåâ ëàñ òèå ñèëü íîé ëè÷ íîñ òè ("ñèëü íàÿ ðó êà")ïðåäñ òàâ ëÿ ëîñü ãà ðàí òè åé ñòà áèëü íîñ òè è ïî ðÿä êà.

Íà ÷è íàÿ ñ ïåð âî ãî ïðå çè äå í ò ñòâà Ãåé äà ðà Àëè å âà (1993-98 ã.ã.), âëàñòüîôè öè àëü íî äåê ëà ðè ðî âà ëà ïðè âåð æåí íîñòü äå ìîê ðà òè ÷åñ êèì öåí -íîñ òÿì, â ïàð ëà ìåí òå áû ëè ïðåäñ òàâ ëå íû îï ïî çè öè îí íûå ïàð òèè,íî äå ìîê ðà òèÿ â Àçåð áàéä æà íå âñå áîëü øå ïðè îá ðå òà ëà óï ðàâ ëÿ å -ìûé õà ðàê òåð, îò âå ÷àÿ íà âíåø íèå "âû çî âû" ãëàâ íûì îá ðà çîì èìè -òà öè åé äå ìîê ðà òè ÷åñ êèõ ïðå îá ðà çî âà íèé. Èäå î ëî ãèÿ æå äëÿ âíóò -ðåí íå ãî ïîëü çî âà íèÿ ýêñïëó à òè ðî âà ëà ðîëü ïî ëè òè ÷åñ êî ãî ëè äå ðàêàê èñ òî ðè ÷åñ êî ãî "ñïà ñè òå ëÿ" íà öèè, ÷üå âîçâ ðà ùå íèå îáåñ ïå ÷è ëîîá ùå ñò âåí íóþ ñòà áèëü íîñòü è ñîç äà íèå àçåð áàéä æà íñ êî ãî "ãî ñó äà ð -ñòâà".

Ïå ðè îä ïîñ ëå ñìåð òè Ãåé äà ðà Àëè å âà òîëü êî íà ÷àë ñÿ, íî íà ÷àë -ñÿ òàê, êàê áóä òî íè ÷å ãî íå èç ìå íè ëîñü â íà øåì îá ùå ñò âå: ãðÿç íûåïî ëèò òåõ íî ëî ãèè íà ïðå çè äå í òñêèõ âû áî ðàõ, à òàì ãäå ýòî ãî îêà çà -ëîñü íå äîñ òà òî÷ íî - æåñ òî êîå íà ñè ëèå, äó áèí êè ïî ëè öåéñ êèõ, àðåñ -òû, ïûò êè, ïðÿ ìîå ïðå íåá ðå æå íèå ìíå íè åì ìåæ äó íà ðîä íî ãî ñî îá -ùå ñò âà. Êà æåò ñÿ, àçåð áàéä æà íñ êàÿ âëàñòü ñó ìå ëà àäàï òè ðî âàòü ñÿ êíî âûì óñ ëî âè ÿì (óðî êè Ãåé äà ðà Àëè å âà), ôàê òè ÷åñ êè ïðå íåá ðå ãàÿîï ïî çè öè îí íûì ìíå íè åì â ñòðà íå è âÿ ëî ðå à ãè ðóÿ íà óï ðå êè ìåæ -äó íà ðîä íûõ îð ãà íè çà öèé. Ìèð, êàê èç íóò ðè, òàê è èçâ íå, îêà çàë ñÿäëÿ íî âîé-ñòà ðîé àçåð áàéä æà íñ êîé âëàñ òè ñî âåð øåí íî áå çî ïàñ íûì,è ïî êà íè÷ òî íå ìî æåò ïî êî ëå áàòü ýòîé å¸ óâå ðåí íîñ òè.

ÃåéäàðÀëèåâè"ãåéäàðàëèåâû"

Íå âîç ìîæ íî ãî âî ðèòü î ïî ëè òè ÷åñ êîé è íå òîëü êî ïî ëè òè ÷åñ êîéèñ òî ðèè Àçåð áàéä æà íà êîí öà ÕÕ - íà ÷à ëà XXI âå êà áåç îá ðà ùå íèÿê ôè ãó ðå Ãåé äà ðà Àëè å âà. Äå ìîê ðà òèÿ â Àçåð áàéä æà íå ïîñ ëåä íèõ 10ëåò - ýòî, íå ñîì íåí íî, óï ðàâ ëÿ å ìàÿ äå ìîê ðà òèÿ, à óï ðàâ ëÿ ëàñü îíàïðåæ äå âñå ãî îä íèì ÷å ëî âå êîì - Ãåé äà ðîì Àëè å âûì. Äå ìîê ðà òèÿ âÀçåð áàéä æà íå ïîñ ëåä íèõ 10 ëåò - ýòî íå òîëü êî ïðî ÿâ ëå íèå ãëó áèí -íûõ ïðî öåñ ñîâ, âñêî ëûõ íóâ øèõ îá ùå ñò âî, íî è ðå çóëü òàò ïî ëè òè -÷åñ êèõ ìà íåâ ðîâ Ãåé äà ðà Àëè å âà; èíà ÷å ãî âî ðÿ - åãî óìå íèÿ âîç äåé -

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 15

ñòâî âàòü íà ëè öà è îáñ òî ÿ òåëü ñòâà òàê, ÷òî áû îíè íå âûø ëè èç ïîäåãî êîíò ðî ëÿ, ÷òî áû âñåã äà áû ëè ïîäâ ëà ñò íû åãî âî ëå, ÷òî áû íè âìà ëåé øåé ñòå ïå íè íå ïîä âå ðã ëè îïàñ íîñ òè ñà ìî ãî Ãåé äà ðà Àëè å âà,åãî ñåìüþ è åãî áëèç êèõ. Óìå íèå ïîë íîñòüþ êîíò ðî ëè ðî âàòü ñè òó à -öèþ - âîç ìîæ íî, êëþ ÷å âîå êà ÷å ñò âî Ãåé äà ðà Àëè å âà.

Ãåé äàð Àëè åâ îêî ëî 30 ëåò ïðî ðà áî òàë â ñèñ òå ìå ÍÊÂÄ-ÊÃÁ,ñòàë ñî âå òñ êèì ãå íå ðà ëîì ÊÃÁ è îò ìå òî äîâ ÊÃÁ (âñå òîò æå ïîë -íûé êîíò ðîëü íàä ñè òó à öè åé è íàä ëþäü ìè) òàê è íå îò êà çàë ñÿ. Êàêíè îäèí èç àçåð áàéä æàí öåâ, îí ñó ìåë âîé òè â âûñ øèé êðóã ñî âå òñ -êî ãî ïî ëè òè ÷åñ êî ãî èñ òåá ëèø ìåí òà è äî êîí öà æèç íè ãîð äèë ñÿ ýòèìñâî èì êàðü åð íûì ðîñ òîì (ïî ëè òè ÷åñ êàÿ êàðü å ðà ñòà ëà äëÿ Ãåé äà ðàÀëè å âà ïîäò âå ðæ äå íè åì åãî "ïðå âîñ õî ä ñòâà" íàä âñå ìè îñ òàëü íû ìèàçåð áàéä æàí öà ìè). Äà è â ãî äû, êîã äà äîëæ íîñòü Ãåé äà ðà Àëè å âà íà -çû âà ëàñü ïåð âûé ñåê ðå òàðü Êîì ìó íèñ òè ÷åñ êîé ïàð òèè Àçåð áàéä æà -íà, è êîã äà íà çû âà ëàñü Ïðå çè äåíò Àçåð áàéä æà íñ êîé Ðåñ ïóá ëè êè,Ãåé äàð Àëè åâ ñîç äàë è ñîõ ðà íèë ðå æèì àâ òî ðè òàð íîé ëè÷ íîé âëàñ -òè è òåì ñà ìûì âî ìíî ãîì âû õî ëîñ òèë Àçåð áàéä æà íñ êîå îá ùå ñò âî.

Íî êàê âîç ìîæ íî ïî÷ òè 33-ëåò íåå ïðàâ ëå íèå îä íî ãî ÷å ëî âå êà âñòðà íå áåç ñî îò âå ò ñòâó þ ùåé ðå àê öèè ýòî ãî îá ùå ñò âà íà ýòî ïðàâ ëå -íèå, è ðàç âå â ýòîì ñìûñ ëå ïîðò ðåò îä íî ãî ÷å ëî âå êà íå ñòà íî âèò ñÿêîë ëåê òèâ íûì ïîðò ðå òîì âñåõ åãî ñî îòå ÷å ñò âåí íè êîâ? Êàê ñëó ÷è -ëîñü, ÷òî ïîñò êîì ìó íèñ òè ÷åñ êàÿ ýé ôî ðèÿ â Àçåð áàéä æà íå òàê áûñò -ðî ñìå íè ëàñü âîçâ ðà ùå íè åì áûâ øå ãî êîì ìó íèñ òè ÷åñ êî ãî ðó êî âî äè -òå ëÿ âî âëàñòü? Êòî ñòà íåò óò âå ðæ äàòü, ÷òî ïî ëè òè ÷åñ êèå äåéñòâèÿÃåé äà ðà Àëè å âà íå áû ëè çàò ðå áî âà íû ñà ìèì âðå ìå íåì êàê â Àçåð -áàéä æà íå, òàê è çà åãî ïðå äå ëà ìè?  ÷åì ïðè ÷è íà òî ãî, ÷òî Ãåé äàðÀëè åâ íå âîñï ðè íè ìàë ñÿ ìè ðî âîé îá ùå ñò âåí íîñòüþ êàê îäè îç íàÿôè ãó ðà, â îò ëè ÷èå, ñêà æåì, îò ðó êî âî äè òå ëåé ïîñò ñî âå òñ êèõ Áå ëà ðó -ñè èëè Òóðê ìå íèè? Ìî æåò áûòü, ôè ãó ðà ìàñø òà áà Ãåé äà ðà Àëè å âàíå äîëæ íà ðàñ ñìàò ðè âàòü ñÿ òîëü êî â ïî ëè òè ÷åñ êîì ðà êóð ñå; ðàç âåòðóä íî ïðåä ïî ëî æèòü áó äó ùå ãî ïè ñà òå ëÿ, êî òî ðî ìó Ãåé äàð Àëè åâáó äåò èí òå ðå ñåí ïðîñ òî êàê ÷å ëî âåê, ïðî ÿ âèâ øèé îã ðîì íóþ âî ëþ èíå âå ðî ÿò íóþ ñè ëó äó õà, ïî áå äèâ øèé ñà ìûå íåá ëà ãîï ðè ÿò íûå îáñ òî -ÿ òåëü ñòâà æèç íè, ñâî è ìè ðó êà ìè ñîç äàâ øèé ñâîþ ñóäü áó? Âåäü õî òÿîôè öè àëü íûé òðà óð ïî ïî âî äó ñìåð òè Ãåé äà ðà Àëè å âà â ñòðà íå çà -êîí ÷èë ñÿ, ïî àçåð áàéä æà íñ êî ìó òå ëå âè äå íèþ ïðàê òè ÷åñ êè êàæ äûéäåíü âûñ òó ïà þò èçîù ðåí íûå èí òåë ëåê òó à ëû îò âëàñ òè, ïðè äó ìû âà -þ ùèå âñå íî âûå è íî âûå îáîñ íî âà íèÿ òî ãî, ÷òî ìû, àçåð áàéä æàí öû,ïî òå ðÿ ëè ãå íèÿ, ðàâ íî ãî êî òî ðî ìó íå áû ëî â íà øåé èñ òî ðèè, êî òî -ðûé ñîç äàë "ñîâ ðå ìåí íûé Àçåð áàéä æàí", êî òî ðûé â ñî âå òñ êîå âðå ìÿ

16 / Ð.Áàäàëîâ

áûë åä âà ëè íå äèñ ñè äåí òîì. Èç âå ñò íûé òå î ëîã è àêà äå ìèê íà öè î -íàëü íîé Àêà äå ìèè, ññû ëà ÿñü íà ðå ëè ãè îç íûå ñàê ðàëü íûå òåêñ òû,îáú ÿñ íÿ åò òå ëåç ðè òå ëÿì áî ãî è çá ðàí íîñòü Ãåé äà ðà Àëè å âà; ðà áî òà åòêî ìèñ ñèÿ ïî óâå êî âå ÷å íèþ ïà ìÿ òè ïðå çè äåí òà, ïðè ÷åì ïîñ òó ïà þòïðåä ëî æå íèÿ ñà ìûå ýêñòðà âà ãà íò íûå, íàï ðè ìåð - óñ òà íî âèòü â ìî ðåîã ðîì íóþ ñòà òóþ Ãåé äà ðà Àëè å âà (íà âåð íîå, ñî ðåâ íó ÿñü ñ àìå ðè êà -íñ êîé ñòà òó åé Ñâî áî äû). À â ýòî æå ñà ìîå âðå ìÿ íà è áî ëåå ðà äè êàëü -íûå îï ïî çè öè îí íûå èç äà íèÿ Àçåð áàéä æà íà ïè øóò î Ãåé äà ðå Àëè å -âå êàê î òè ïè÷ íîì äèê òà òî ðå ÕÕ âå êà è ïðîñò ðàí íî öè òè ðó þò"Îñåíü ïàò ðè àð õà" Ãàá ðè ý ëÿ Ãàð ñèà Ìàð êå ñà, íà õî äÿ ïðÿ ìûå ïà ðàë -ëå ëè ðî ìà íà ñ ïîñ ëåä íèì ïå ðè î äîì æèç íè è ñìåð òè Ãåé äà ðà Àëè å -âà.

 îò ëè ÷èå îò äðó ãèõ ìè ôîâ, ïî ëè òè ÷åñ êèé ìèô, êàê ïðà âè ëî,îêà çû âà åò ñÿ íå äîë ãî âå÷ íûì è î÷åíü áûñò ðî ðàç ðó øà åò ñÿ ïîä ïåð -âûì æå ñåðü åç íûì âû çî âîì âðå ìå íè. Íåò ðóä íî ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òîïî äîá íîå ðà íî èëè ïîçä íî (ñêî ðåå ðà íî) ïðî è çîé äåò è ñ ïî ëè òè ÷åñ -êèì ìè ôîì Ãåé äà ðà Àëè å âà. Íî ÷òî ïðî è çîé äåò ñ ðå àëü íûì àëè å âñ -êèì íàñ ëå äè åì â óìàõ è äó øàõ àçåð áàéä æàí öåâ, â òîì ÷èñ ëå - â óìàõè äó øàõ ïî ëè òè ÷åñ êîé è èí òåë ëåê òó àëü íîé ýëè òû? Êàê ñêà æåò ñÿ ýòîíà íà øåì áó äó ùåì? Âîç ìîæ íà ëè â ñîâ ðå ìåí íîì Àçåð áàéä æà íåñåðü åç íàÿ ðåô ëåê ñèÿ ïî ïî âî äó òî ãî, ÷òî ïðî è çîø ëî ñ íà ìè çà ïîñ -ëåä íåå äå ñÿ òè ëå òèå? Åñ ëè òà êî âàÿ îêà æåò ñÿ âîç ìîæ íîé (ïî êà â ýòîâå ðèò ñÿ ñ òðó äîì), òî, ïðåæ äå âñå ãî, ïðè äåò ñÿ ïîä âå ðã íóòü ãëó áî êî -ìó àíà ëè çó ðàñ òè ðà æè ðî âàí íóþ ñå ãîä íÿ â Àçåð áàéä æà íå ìûñëü îòîì, ÷òî Ãåé äàð Àëè åâ ñïàñ ñòðà íó îò õà î ñà, ïîñò ðî èë íà øó ãî ñó äà -ð ñòâåí íîñòü, ïîä íÿë íàø ïðåñ òèæ íà ìåæ äó íà ðîä íîì óðîâ íå è ò.ï.Ïðè äåò ñÿ îò âå òèòü, ñó ùå ñò âó þò ëè êà êèå-ëè áî îá ùå íà öè î íàëü íûåèí òå ðå ñû, âî èìÿ êî òî ðûõ ãî ñó äà ð ñòâî ìî æåò ïðè áåã íóòü ê èçîù ðåí -íûì, à åñ ëè íå îá õî äè ìî - è ãðó áûì ñïî ñî áàì, ÷òî áû ðàç ðó øèòü ëþ -áîå ñåðü åç íîå îï ïî çè öè îí íîå ìíå íèå, à âåäü íå òðóä íî ïðåä ïî ëî -æèòü, ÷òî ñå ãîä íÿø íÿÿ âëàñòü îêà æåò ñÿ ïîñ ëå äî âà òå ëåì "óñ ïåø íîé"ïî ëè òè êè Ãåé äà ðà Àëè å âà. Ñ÷è òàòü ëè äîñ òî è í ñòâîì, åñ ëè îä íî ìó÷å ëî âå êó óäà åò ñÿ óñ ïåø íî óï ðàâ ëÿòü íå òîëü êî ãî ñó äà ð ñòâîì, íî èîá ùå ñò âîì, ïðå íåá ðå ãàÿ êîíñ òè òó öè åé ñòðà íû? Ñòî èò ëè âîñ òîð ãàòü -ñÿ òåì, ÷òî îäèí ÷å ëî âåê ëè÷ íî êîíò ðî ëè ðó åò âñå ñåðü åç íûå ôè íàí -ñî âûå ïî òî êè âíóò ðè ñòðà íû? Ìî æåò ëè ñó ùå ñò âî âàòü ñèëü íîå ãî ñó -äà ð ñòâî ïðè ñëà áîì ãðàæ äà íñ êîì îá ùå ñò âå è êà êîé ñìûñë â ïî äîá -íîì ãî ñó äà ð ñòâå äëÿ îáû÷ íûõ ãðàæ äàí? Ïî ÷å ìó ñðà çó çà ïî ðî ãîì íà -øå ãî ðà çî ÷à ðî âà íèÿ âî âëàñ òè íà ÷è íà åò ñÿ íà øå óíû íèå; ïî ÷å ìó ðà -çî ÷à ðî âàâ øèñü â îä íîì ÷å ëî âå êå, òå ðÿ åò ñÿ âå ðà â îá ùå ñò âî íîð ìàëü -

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 17

íûõ ëþ äåé, ãäå íå Îòåö-ñïà ñè òåëü áó äåò ðå øàòü íà øè ñóäü áû, à ìûñà ìè, âû áè ðàÿ, êîíò ðî ëè ðóÿ, èç áè ðàÿ è ïå ðå èç áè ðàÿ? Êàê ñîâ ìåñ -òèòü ïà òåð íà ëè ñ òñêèå òåí äåí öèè, ñòîëü òè ïè÷ íûå äëÿ àçåð áàéä æà íñ -êî ãî ñîç íà íèÿ, è ñîç äà íèå äå ìîê ðà òè ÷åñ êèõ èíñ òè òó òîâ, èñê ëþ ÷à þ -ùèõ êà êóþ-ëè áî "îòå ÷åñ êóþ" çà áî òó?

Àäàì Ìèõ íèê, èç âå ñò íûé ïîëüñ êèé äèñ ñè äåíò, ðàñ ñêà çû âàë ñâîéâà ðè àíò ïðèò ÷è Ïëà òî íà î ÷å ëî âå êå è ïå ù¸ ðå. Ïî âåð ñèè Ìèõ íè êà,ìû äå ñÿò êè ëåò ïû òà ëèñü ïðîð âàòü ñÿ â ïå ù¸ ðó, âõîä â êî òî ðóþ îõ -ðà íÿë, êà çà ëîñü áû, íå ñîê ðó øè ìûé èäîë êîì ìó íèç ìà. Íà êî íåö íàìóäà ëîñü åãî ñîê ðó øèòü, ïðîð âàòü ñÿ â ïå ù¸ ðó, è òàì, ê ñâî å ìó óæà ñó,ìû îá íà ðó æè ëè îã ðîì íîå êî ëè ÷å ñò âî íå ìå íåå ìîù íûõ èäî ëîâ, îñó ùå ñò âî âà íèè êî òî ðûõ ìû è íå ïî äîç ðå âà ëè.

Òàê è ìû äå ñÿò êè ëåò ïû òà ëèñü (ïû òà åì ñÿ) ñîê ðó øèòü èäîë "Ãåé -äàð Àëè åâ", è êîã äà íàì ýòî îêîí ÷à òåëü íî óäàñò ñÿ è ìû ïðîð âåì ñÿ âïå ù¸ ðó, òî îá íà ðó æèì òàì îã ðîì íîå êî ëè ÷å ñò âî èäî ëîâ "ãåé äà ðà ëè -å âûõ", î ñó ùå ñò âî âà íèè êî òî ðûõ è íå ïî äîç ðå âà ëè. Òîëü êî òîã äà, ñáîðü áû ïðî òèâ ýòèõ èäî ëîâ, è íà÷ íåò ñÿ áîðü áà çà ïîä ëèí íóþ äå ìîê -ðà òèþ â Àçåð áàéä æà íå.

Àçåðáàéäæàíñêàÿîïïîçèöèÿìåæäó"â÷åðà"è"çàâòðà"

È â ïðåä äâå ðèè ïðå çè äå í òñêèõ âû áî ðîâ, è ïîñ ëå íèõ, òå ìà îï ïî -çè öèè íå ñõî äèò ñî ñòðà íèö àçåð áàéä æà íñ êèõ ãà çåò. Ðàç äà þò ñÿ ñëà -áûå ïðè çû âû ê äè à ëî ãó ñî ñòî ðî íû âëàñ òè, õî òÿ âðÿä ëè îíè ìî ãóòèìåòü êîíñòðóê òèâ íóþ îñ íî âó, åñ ëè íà ïðî òÿ æå íèè áî ëåå äå ñÿ òè ëåòîï ïî çè öèÿ îáú ÿâ ëÿ ëàñü åä âà ëè íå ãëàâ íûì âè íîâ íè êîì âñåõ áåä,âðà ãîì íî ìåð îäèí îá ùå ñò âà. Ïîñ ëå âû áî ðîâ êðè òè êà îï ïî çè öèèñòà ëà ðàç äà âàòü ñÿ íå òîëü êî ñî ñòî ðî íû ïðà âè òåëü ñòâåí íûõ ãà çåò, íîè ñî ñòî ðî íû êàê "öåíò ðè ñ òñêèõ", òàê è ðà äè êàëü íûõ èç äà íèé3.

 ïî òåð ïåâ øóþ ïî ðà æå íèå íà âû áî ðàõ îï ïî çè öèþ (ïóñòü äà æå"äå ôàê òî" íå ïðî èã ðàâ øóþ) âñå íî ðî âÿò áðî ñèòü êà ìåíü, òî ëè â îò -ìå ñò êó çà ñâîè íåñ áûâ øè å ñÿ íà äåæ äû, òî ëè êàê ñèìï òîì âñå îá ùå -ãî óíû íèÿ è ðà çî ÷à ðî âà íèÿ.

Íà ìîé âçãëÿä, ìíî ãèå èç òåõ, êòî îòê ðå ùè âà åò ñÿ îò àçåð áàéä æà -íñ êîé îï ïî çè öèè, íå îò äà þò ñå áå îò ÷å òà â òîì, ÷òî ñó ùå ñò âî âà íèåîï ïî çè öèè ïîç âî ëÿ åò èì ïî êðàé íåé ìå ðå ñîõ ðà íèòü òó èëè èíóþñòå ïåíü íå çà âè ñè ìîñ òè äà æå â ÷àñò íûõ, íå ïî ëè òè ÷åñ êèõ âîï ðî ñàõ3Ñì. íàïðèìåð: "Îïïîçèöèÿ â ðàñòåðÿííîñòè. Äàæå ìîæíî ñ÷èòàòü, ÷òî â ïðîñòðàöèè"(ãàçåòà "Çåðêàëî", 11 äåêàáðÿ 2003). Ïåðâàÿ ñòðî÷êà íàçâàíèÿ íàáðàíà êðóïíûìøðèôòîì íà âñþ ñòðàíèöó, íàâåðíîå, ÷òîáû ÷èòàòåëü îöåíèë âñå îáùåñòâåííîåçíà÷åíèå ýòîé "ðàñòåðÿííîñòè" è äð.

18 / Ð.Áàäàëîâ

(ìåíü øå áî ÿòü ñÿ ëþ áî ãî "íà ÷àëü ñòâà", ìåíü øå ïðèò âî ðÿòü ñÿ, ñïî -êîé íî ïî êó ïàòü è ÷è òàòü ñà ìûå ðà äè êàëü íûå èç äà íèÿ íà ãëà çàõ óâñåõ è ò.ä.). Ìîæ íî ïðèç íàòü, ÷òî àçåð áàéä æà íñ êàÿ îï ïî çè öèÿ ñäå -ëà ëà íå òàê óæ ìíî ãî äëÿ òî ãî, ÷òî áû ìû ñòà ëè öè âè ëè çî âàí íûì îá -ùå ñò âîì, ñ íîð ìàëü íî ôóíê öè î íè ðó þ ùè ìè ïðà âî âû ìè èíñ òè òó òà -ìè, íî â òî æå âðå ìÿ íåëü çÿ íå ïðèç íàòü, ÷òî èìåí íî àçåð áàéä æà íñ -êàÿ îï ïî çè öèÿ ïî ìî ãà ëà è ïî ìî ãà åò íàì ïðå î äî ëå âàòü â ñîç íà íèèëþ äåé òî òà ëè òàð íîå ñî âå òñ êîå ïðîø ëîå.

Âìåñ òå ñ òåì, âñå ýòî áû ëî â÷å ðà. Çà êîí ÷èë ñÿ âàæ íûé ýòàï â èñ -òî ðèè íà øåé äå ìîê ðà òèè, íà ÷àâ øèé ñÿ ñ ìíî ãî òû ñÿ÷ íûõ ìè òèí ãîâíà ïëî ùà äè "Àçàä ëûã" íà ðó áå æå 1980-90-õ ãî äîâ, ïðî äîë æåí íûé ãî -äè÷ íûì ïðàâ ëå íè åì ÍÔÀ, ïðî øåä øèé ÷å ðåç ìíî æå ñò âî äðó ãèõ ÿâ -ëå íèé, è çà âåð øèâ øèé ñÿ îê òÿáðüñ êè ìè ñî áû òè ÿ ìè â Àçåð áàéä æà íå.Ïðè õî äèò ñÿ ïðèç íàòü, ÷òî ýòàï ýòîò ïðîé äåí áåç âî çâ ðàò íî (ðå öè äè -âû òå ïåðü ìî ãóò áûòü òîëü êî æàë êè ìè è êî ìè ÷åñ êè ìè). ×òî-òî êîí -÷è ëîñü. Êîí ÷è ëîñü ïî ðà æå íè åì, åñ ëè íå ñ÷è òàòü ïî ðà æå íèåñìåðòüþ; âåäü èíîå ïî ðà æå íèå ñòî èò èíûõ ïî áåä, åñ ëè õâà òà åò ìó -æå ñò âà åãî ÷åñò íî îñ ìûñ ëèòü. 100-òû ñÿ÷ íûé ìè òèíã îï ïî çè öèè, âñå -ãî çà íåñ êîëü êî äíåé äî âû áî ðîâ 15 îê òÿá ðÿ 2003 ã., ðà çîá ëà ÷è òåëü -íûå âûñ òóï ëå íèÿ îï ïî çè öè îí íûõ êàí äè äà òîâ ïî òå ëå âè äå íèþ (âíåèç áè ðà òåëü íîé êàì ïà íèè òà êîé âîç ìîæ íîñ òè ó íèõ íå áû ëî è íåò ñå -ãîä íÿ), êî òî ðûå âçáó äî ðà æè ëè îá ùå ñò âî, ïðåä ÷ó â ñòâèå âîç ìîæ íîéïî áå äû îï ïî çè öè îí íûõ ñèë (â ýòîì ïðåä ÷ó â ñòâèè áû ëè è ñîì íå íèÿ,è áåç äóì íîå âîç áóæ äå íèå, íî áûë è ïîä ëèí íûé äó õîâ íûé ïîäú åì),ñà ìè ïðå çè äå í òñêèå âû áî ðû, ïðî øåä øèå ñ íå âè äàí íîé äëÿ àçåð -áàéä æà íñ êî ãî îá ùå ñò âà àê òèâ íîñòüþ, à çà òåì ñïàä, ðà çî ÷à ðî âà íèå âðå àê öèè ìè ðî âî ãî ñî îá ùå ñò âà íà ñî áû òèÿ â Àçåð áàéä æà íå4. È çà -ïîì íèâ øå åñÿ âñåì àçåð áàéä æàí öàì ïî âå äå íèå ïîñ ëà Íîð âå ãèè âÀçåð áàéä æà íå Ñòåé íà ðà Ãè ëà, êî òî ðûé ÿñ íî è íåä âóñ ìûñ ëåí íî çà ÿ -âèë, ÷òî äå ìîê ðà òèÿ, ñâî áî äà è ãó ìà íèçì íå èìå þò àëü òåð íà òè âû èíå ìî ãóò áûòü ðàç ìåí íîé ìî íå òîé äà æå äëÿ äèï ëî ìà òà âû ñî êî ãîðàí ãà5. Íî âñå ýòî ïóñòü ïðî äîë æà þ ùå åñÿ, íî óæå â÷å ðà.

Íå ñîã ëà øà ÿñü ñî ìíî ãèì èç òî ãî, ÷òî ïðî äîë æà þò ïè ñàòü îáàçåð áàéä æà íñ êîé îï ïî çè öèè, ñêëî íåí ñ÷è òàòü, ÷òî ìè íóâ øèå ïðå çè -äå í òñêèå âû áî ðû â Àçåð áàéä æà íå äîëæ íû ñòàòü äëÿ îï ïî çè öèè íå -êèì ðó áå æîì, çà êî òî ðûì ïîñ ëå äó þò íî âûå èäåè è íî âûå äåéñòâèÿ.

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 19

4Ïîêàçàòåëåí â ýòîì ñìûñëå âîïðîñ èçâåñòíîé â Àçåðáàéäæàíå ïðàâîçàùèòíèöû ÀðçóÀáäóëëàåâîé "Ìåæäóíàðîäíûå èíñòèòóòû íàñ ïðåäàëè?", âûíåñåííûé ãàçåòîé âçàãîëîâîê èíòåðâüþ (ãàçåòà "Îáîçðåâàòåëü", 26 íîÿáðÿ, 2003 ã.). Îò ðàçî÷àðîâàíèÿ âìèðå äî ðàçî÷àðîâàíèÿ â ñåáå - îäèí øàã.5Ãàçåòà "Ýõî", 13 äåêàáðÿ, 2003 ãîäà, ñòåíîãðàììà íà ñàéòå www. echo-az.com

Óìå íèå ïðî ëîí ãè ðî âàòü áó äó ùåå (çàâò ðà) - âàæ íîå êà ÷å ñò âî ëþ -áûõ æè âûõ ñèñ òåì; åñ ëè îíè ïðî äîë æà þò îñ òà âàòü ñÿ æè âû ìè ñèñ òå -ìà ìè.

ÃðàæäàíñêîåîáùåñòâîâÀçåðáàéäæàíå

À.Ìèôîñòàáèëüíîñòèèãðàæäàíñêîåîáùåñòâî äèñ êóñ ñèè î ãðàæ äà íñ êîì îá ùå ñò âå åñòü ïðîá ëå ìà, èìå þ ùàÿ

íå ïîñ ðå ä ñòâåí íîå îò íî øå íèå ê îá ùå ñò âåí íûì è ïî ëè òè ÷åñ êèì ðå à -ëè ÿì Àçåð áàéä æà íà.  âè äå ôîð ìó ëû åãî ìîæ íî âû ðà çèòü òàê: "ñòà -áèëü íîñòü ïðî òèâ äå ìîê ðà òèè" (âàæ íàÿ åãî ìî äè ôè êà öèÿ - "ñè ëàïðî òèâ äè à ëî ãà"). Ïðàê òè ÷åñ êè âñÿ ïî ëè òè ÷åñ êàÿ ðè òî ðè êà àçåð -áàéä æà íñ êîé âëàñ òè íà ïðî òÿ æå íèè ïî÷ òè âñåõ ïîñ ëåä íèõ 10 ëåòñòðî è ëàñü âîê ðóã ìè ôà î ñòà áèëü íîñ òè: ñòà áèëü íîñòü = çàñ ëó ãè ïðå -çè äåí òà, ñòà áèëü íîñòü = êî íåö õà î ñà è äè ëå òàí òèç ìà â ïî ëè òè êå,ñòà áèëü íîñòü = óñ ïåø íîå ãî ñó äà ð ñòâåí íîå ñòðî è òåëü ñòâî è ò.ä. Âñå,êòî ïîç âî ëÿ åò ñå áå âûñ òó ïàòü ïðî òèâ òîæ äå ñò âà "Ñòà áèëü íîñòü =Ïðå çè äåíò = Ãî ñó äà ð ñòâî = Íà öèÿ = Àçåð áàéä æà íñ êèé Íà ðîä",äåñò ðóê òèâ íû è ïðîñ òî âðàæ äåá íû. Ê íèì îò íî ñÿò òå ïàð òèè, ÍÏÎ,ÑÌÈ è äðó ãèå îð ãà íè çà öèè ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà, êî òî ðûå íåïîä ÷è íÿ þò ñÿ óï ðàâ ëå íèþ ñâåð õó.

Ïî ëå ìè çè ðî âàòü ñ ìè ôîì áåñ ñìûñ ëåí íî è áåñ ïå ðñ ïåê òèâ íî. Íîñà ìà ïðîá ëå ìà "ñòà áèëü íîñòü ïðî òèâ äå ìîê ðà òèè" î÷åíü ñåðü åç íà, âíåé ìíî ãî ðàç ëè÷ íûõ àñ ïåê òîâ, îò ïî ëè òè ÷åñ êèõ äî ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèõ(à, âîç ìîæ íî, è ïñè õè àò ðè ÷åñ êèõ), è ê ñòà íîâ ëå íèþ ãðàæ äà íñ êî ãîîá ùå ñò âà â Àçåð áàéä æà íå îíà èìå åò ïðÿ ìîå îò íî øå íèå. Ïðîá ëå ìóýòó ìîæ íî ñâåñ òè ê òðåì ñëå äó þ ùèì âîï ðî ñàì: êàê âîç ìîæ íî ñòà -íîâ ëå íèå ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà â ïîñò ñî âå òñ êèõ, ïîñò òî òà ëè òàð -íûõ ñòðà íàõ? Êà êèå ìî äè ôè êà öèè ìî æåò ïðè íè ìàòü ãðàæ äà íñ êîåîá ùå ñò âî â ïî äîá íûõ ñòðà íàõ? Êàê âîç ìîæ íî ãðàæ äà íñ êîå îá ùå ñò -âî òàì, ãäå êóëü òóð íûå è ìåí òàëü íûå òðà äè öèè íå ñî äåð æà ëè ïðåä -ïî ñû ëîê äå ìîê ðà òèè (âîç ìîæ íî, â äàí íîì ñëó ÷àå ñëå äó åò ãî âî ðèòü îïðåä ïî ñûë êàõ íå äå ìîê ðà òèè, à òåõ íî ãåí íîé öè âè ëè çà öèè)?

Âñå ïîñò ñî âå òñ êèå ñòðà íû (â íà è ìåíü øåé ñòå ïå íè - ñòðà íû Áàë -òèè) âûø ëè èç ñî âå òñ êî ãî òî òà ëè òàð íî ãî ñòðîÿ. Çà íåñ êîëü êî ïî êî -ëå íèé ñó ùå ñò âî âà íèÿ â ÑÑÑÐ ìû ïðè âûê ëè ê òî ìó, ÷òî âñÿ íà øàæèçíü îò ãî ñó äà ð ñòâåí íî ãî ðî äèëü íî ãî äî ìà äî ãî ñó äà ð ñòâåí íî ãîêëàä áè ùà ïðî õî äèò âíóò ðè ãî ñó äà ð ñòâà è ïîä åãî ïîñ òî ÿí íûì êîíò -ðî ëåì. Ñî öè àëü íàÿ ñòðóê òó ðà ïîñò ñî âå òñ êèõ îá ùåñòâ â ïåð âûå ãî äûïîñ ëå íå çà âè ñè ìîñ òè òàê æå îêà çà ëàñü ïðè ìåð íî îäè íà êî âîé: ïðå çè -

20 / Ð.Áàäàëîâ

äå í òñêàÿ âëàñòü ñ ïðàê òè ÷åñ êè íå îã ðà íè ÷åí íû ìè ïîë íî ìî ÷è ÿ ìè (âÀçåð áàéä æà íå ïî ëè òè ÷åñ êàÿ ðè òî ðè êà ïðåäñ òàâ ëÿ ëà è ïðî äîë æà åòïðåäñ òàâ ëÿòü Ãåé äà ðà Àëè å âà àá ñî ëþò íûì ñè íî íè ìîì Ïðå çè äåí òà),áþ ðîê ðà òèÿ, âûñ òó ïà þ ùàÿ â ýêî íî ìè êå êàê ñâåðõ ìî íî ïî ëèñò (âÀçåð áàéä æà íå ñà ìà áþ ðîê ðà òèÿ íà õî äèò ñÿ â ïîë íîì ïîä ÷è íå íèèÏðå çè äåí òà è åãî ñåìüè), è ñîñ òàâ ëÿ þ ùèå áîëü øè í ñòâî íà ñå ëå íèÿëþì ïå íè çè ðî âàí íûå ñëîè (ïðåæ äå âñå ãî ëþì ïå íè çè ðî âàí íî ñîç íà -íèå). ×àñ òè÷ íî â òåõ èëè èíûõ ïîñò ñî âå òñ êèõ ñòðà íàõ ñòàë ôîð ìè -ðî âàòü ñÿ íå áîëü øîé ñëîé, óñ ëîâ íî ãî âî ðÿ, "îëè ãàð õîâ", íî ïðàê òè -÷åñ êè âåç äå (Àçåð áàéä æàí íå èñê ëþ ÷å íèå), îíè âû íóæ äå íû ïîä ÷è -íÿòü ñÿ íå òðå áî âà íè ÿì ðûí êà, à ïðà âÿ ùå ìó êëà íó (Ñåìüå). Ïî ý òî ìóìîæ íî ñêà çàòü, ÷òî â Àçåð áàéä æà íå ïî ëè òè ÷åñ êàÿ âëàñòü ñòà ëà èñ -ïîëü çî âàòü ñÿ êàê èíñòðó ìåíò ïî ëó ÷å íèÿ ñâåð õïðè áû ëåé, ÷òî äå ëà åòíå èç áåæ íîé àâ òî ðè òàð íóþ, áþ ðîê ðà òè ÷åñ êóþ, êîð ðóì ïè ðî âàí íóþñèñ òå ìó âëàñ òè. Åñ ëè äî áà âèòü ê ýòî ìó, ÷òî ñî å äè íå íèå âëàñ òè èñîáñòâåí íîñ òè ñ íå èç áåæ íîñòüþ ïî ðîæ äà ëî çà âè ñè ìóþ îò âëàñ òè ñó -äåá íóþ ñèñ òå ìó, è ñ òîé æå íå èç áåæ íîñòüþ þðè äè ÷åñ êèå ïðà âà ÷å -ëî âå êà è ãðàæ äà íè íà ïîä ìå íÿ ëèñü ïðè âè ëå ãè ÿ ìè (áîëü øè ìè èëèìåíü øè ìè â çà âè ñè ìîñ òè îò ìåñ òà â âåð òè êàëü íîé èå ðàð õèè), òî íåñòî èò óäèâ ëÿòü ñÿ, ÷òî ïî äîá íûå "îá ùå ñò âà" ïî ëó ÷è ëè íàç âà íèå "íå -î ôå î äà ëèç ìà".

Êàê â òà êèõ óñ ëî âè ÿõ âîç ìîæ íû èíñ òè òó òû ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå -ñò âà? Âåäü ïåð âûå åãî ðîñò êè â Àçåð áàéä æà íå äîëæ íû áû ëè íàé òèñå áå ñî öè àëü íûé ëþôò èìåí íî â ïî äîá íîì "îá ùå ñò âå" (òî÷ íåå - âïî äîá íîì "ãî ñó äà ð ñòâå"). È ýòè ðîñò êè ìîã ëè âîç íèê íóòü òîëü êî ïîäâîç äåé ñòâè åì âû çî âîâ èçâ íå, ïðåæ äå âñå ãî - áëà ãî äà ðÿ ìåæ äó íà ðîä -íûì ôîí äàì è ìè ðî âî ìó èí ôîð ìà öè îí íî ìó ïðîñò ðà í ñòâó, â êî òî -ðîì îêà çà ëèñü ïîñò ñî âå òñ êèå ñòðà íû, êîã äà îêîí ÷à òåëü íî ðóõ íó ëèñî âå òñ êèå èí ôîð ìà öè îí íûå ïðåã ðà äû. Èíñ òè òó òû ãðàæ äà íñ êî ãî îá -ùå ñò âà (â ñóù íîñ òè, ýòî áû ëè "íå äî è íñ òè òó òû", êàê ñà ìî ãðàæ äà íñ -êîå îá ùå ñò âî áû ëî "íå äîã ðàæ äà íñ êèì îá ùå ñò âîì") ðåê ðó òè ðî âà ëè âñâîè ðÿ äû ìíî ãèõ àê òèâ íûõ è ïðåäï ðè èì ÷è âûõ ãðàæ äàí (÷åñò íûõ èáåñ ÷å ñò íûõ, íðàâ ñòâåí íûõ è áåñï ðèí öèï íûõ), êî òî ðûå â çà âè ñè ìîñ -òè îò îá ùå ñò âåí íî ãî òåì ïå ðà ìåí òà âîâ ëå êà ëàñü â ïî ëè òè ÷åñ êèå ïàð -òèè, â íåï ðà âè òåëü ñòâåí íûé ñåê òîð (ÍÏÎ), â ÑÌÈ. Îä íà êî ñî öè -àëü íîå ïðîñò ðà í ñòâî ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà ñäàâ ëè âà ëîñü ñî âñåõñòî ðîí; ãëàâ íûì îá ðà çîì - ãî ñó äà ð ñòâîì, êî òî ðîå ïû òà ëîñü äåð æàòüýòîò ñåê òîð ïîä ñâî èì êîíò ðî ëåì, íî çà îä íî - è ñà ìèì "îá ùå ñò âîì"(ëþì ïå íè çè ðî âàí íûì íà ñå ëå íè åì), êî òî ðî ãî ñòðà øè ëî íå çà âè ñè ìîåñó ùå ñò âî âà íèå áåç ãî ñó äà ð ñòâåí íîé îïå êè.  Àçåð áàéä æà íå, êàê, íà -

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 21

âåð íîå, è â áîëü øè í ñòâå ïîñò ñî âå òñ êèõ ñòðàí, âðÿä ëè (ïî êðàé íåéìå ðå - â òðàí çèò íûé ïå ðè îä) ìîã ëà âîç íèê íóòü àò ìîñ ôå ðà ïóá ëè÷ -íîñ òè, ñîñ òÿ çà òåëü íîñ òè è ñâî áîä íîé "ïóëü ñà öèè", âñå òî, ÷òî Þð -ãåí Õà áåð ìàñ îò íî ñèò ê ïî íÿ òèþ "îá ùå ñò âåí íîñ òè".  òîé æå ñòå ïå -íè òðóä íî îæè äàòü, ÷òî â áëè æàé øåå âðå ìÿ áó äóò ïîñò ðî å íû èíñ òè -òó òû ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà, ïóá ëè÷ íûå è îòê ðû òûå - âî-ïåð âûõ,ñïî ñîá íûå ê óñ òà íîâ ëå íèþ ìíî ãî ìåð íûõ, êîì ìó íè êà òèâ íûõ ñâÿ çåé- âî-âòî ðûõ, ñïî ñîá íûå çà ùè òèòü ñÿ îò âëàñ òè áþ ðîê ðà òè ÷åñ êî ãî,êîð ïî ðà òèâ íî-àâ òî ðè òàð íî ãî ãî ñó äà ð ñòâà - â-òðåòü èõ, ñîõ ðà íÿ þ ùèåñïîí òàí íîñòü, íî ñïî ñîá íûå èç áå æàòü ÷ðåç ìåð íî ãî êî ðûñ òî ëþ áèÿ èýãî èç ìà ëè÷ íûõ (ñå ìåé íûõ) èëè ãðóï ïî âûõ èí òå ðå ñîâ (â Àçåð áàéä -æà íå ïîñ ëåä íåå îñ òà åò ñÿ îñî áåí íî àê òó àëü íûì) - â-÷åò âåð òûõ, â-ïÿ -òûõ, â-øåñ òûõ, â-äå ñÿ òûõ... Îñ òà åò ñÿ íà äå ÿòü ñÿ, ÷òî âû çî âû èç íóò ðèáó äóò ïðî äîë æå íû, à âû çî âû èçâ íå íå îñ ëàá íóò. È åù¸ íà òî, ÷òî ïî -áå äèò ïî íè ìà íèå òî ãî, ÷òî õî òÿ áû áåç ÷àñ òè÷ íî ãî îáî ñîá ëå íèÿ îá -ùå ñò âà îò ãî ñó äà ð ñòâà äå ìîê ðà òèÿ íå âîç ìîæ íà.

Íà êî íåö, òðå òèé êðóã âîï ðî ñîâ, ñâÿ çàí íûé ñ êóëü òóð íîé è ìåí -òàëü íîé ìàò ðè öåé, êî òî ðàÿ ìî æåò ïðå ïÿ ò ñòâî âàòü (èëè íå ïðå ïÿ ò -ñòâî âàòü) ñòà íîâ ëå íèþ äå ìîê ðà òèè (èëè òåõ íî ãåí íîé öè âè ëè çà öèè)âî îá ùå, è èíñ òè òó òîâ ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà (â òîì âè äå, â êà êîì îíèõ ãî âî ðè ëîñü âû øå) - â ÷àñò íîñ òè. Áû ëè ëè â Àçåð áàéä æà íå èñ òî -ðè êî-êóëü òóð íûå è ìåí òàëü íûå ïðåä ïî ñûë êè äëÿ ïî äîá íî ãî ñêà÷ êà?Íî ýòî óæå òå ìà, âû õî äÿ ùàÿ çà ðàì êè íå òîëü êî íàñ òî ÿ ùåé ñòàòüè,íî, âîç ìîæ íî, è ïðîá ëåì äå ìîê ðà òèè â ñîâ ðå ìåí íîì ìè ðå (ïîñò -êîì ìó íèñ òè ÷åñ êèå òðàíñ ôîð ìà öèè äîëæ íû â ýòîì ñëó ÷àå ðàñ ñìàò -ðè âàòü ñÿ â êîí òå êñ òå òî ëè äè à ëî ãà, òî ëè âîé íû öè âè ëè çà öèé, àâîç ìîæ íîñòü äå ìîê ðà òèè â ïîñò ñî âå òñ êèõ ñòðà íàõ - â êîí òå êñ òå âîç -ìîæ íîñ òè óñ âî å íèÿ êóëü òóð íî-ãå íå òè ÷åñ êî ãî êî äà òåõ íî ãåí íîé öè -âè ëè çà öèè).

Á.ÈíñòèòóòûãðàæäàíñêîãîîáùåñòâàâÀçåðáàéäæàíåÑà ìûì çíà ÷è ìûì çà âî å âà íè åì ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà â Àçåð -

áàéä æà íå ñëå äó åò ïðèç íàòü ñòà íîâ ëå íèå íåï ðà âè òåëü ñòâåí íûõ îð ãà -íè çà öèé (ÍÏÎ). Äâè æå íèå ÍÏÎ íà ÷à ëîñü â Àçåð áàéä æà íå â 1991ãî äó, ñðà çó ïîñ ëå îá ðå òå íèÿ íå çà âè ñè ìîñ òè è îä íîâ ðå ìåí íî ñ òåì,÷òî ìíî ãèå ìåæ äó íà ðîä íûå ôîí äû, îòê ðû ëè â Àçåð áàéä æà íå è âþæ íî êàâ êà çñ êîì ðå ãè î íå ñâîè îôè ñû. Ñå ãîä íÿ â Àçåð áàéä æà íå çà -ðå ãè ñò ðè ðî âà íî îêî ëî 2000 ÍÏÎ (äàí íûå íà íî ÿáðü 2003 ã); èç íèõïðèá ëè çè òåëü íî 25% - àê òèâ íî äåéñòâó þ ùèõ. Èõ äå ÿ òåëü íîñòü îõ âà -òû âà åò ñôå ðû çà ùè òû ïðàâ ÷å ëî âå êà, ýêî ëî ãèè, çäðà âî îõ ðà íå íèÿ è

22 / Ð.Áàäàëîâ

îá ðà çî âà íèÿ, ïðîá ëå ìû èí âà ëè äîâ, äå òåé, ìî ëî äå æè, ãåí äåð íûåïðîá ëå ìû, ïðîá ëå ìû ìèã ðà öèè.

Îä íà êî äâè æå íèå ÍÏÎ â Àçåð áàéä æà íå îñ òà åò ñÿ óÿç âè ìûì ïîñëå äó þ ùèì ïðè ÷è íàì:= ãî ñó äà ð ñòâî ìî íî ïî ëè çè ðî âà ëî ñî öè àëü íóþ ñôå ðó, íå âè äèò âÍÏÎ ñî öè àëü íî ãî ïàðò íå ðà, è ïî òåí öè àëü íî ãî òî âî ê ïðÿ ìûì èëèñêðû òûì ðåï ðåñ ñèâ íûì ìå ðàì, ÷òî áû íå äàòü ÍÏÎ ñòàòü ñà ìîñ òî ÿ -òåëü íîé, íå çà âè ñè ìîé ñè ëîé;= ñðå äè áîëü øåé ÷àñ òè íà ñå ëå íèÿ, ïðè âûê øåé ê ïà òåð íà ëèç ìó âñî öè àëü íîé ñôå ðå, áû òó åò íå äî âå ðèå, à ïîä ÷àñ - è àã ðåñ ñèÿ â îò íî -øå íèè ê ÍÏÎ (îäèí èç íå ãà òèâ íûõ ÿð ëû êîâ - "ãðàí òî å äû" - ïî ñó -ùå ñò âó åñòü ðå àê öèÿ ëþì ïå íè çè ðî âàí íî ãî ñîç íà íèÿ); = íå äî âå ðèå ê ÍÏÎ ñî ñòî ðî íû ãî ñó äà ð ñòâà è íà ñå ëå íèÿ ìå øà åò ñà -ìèì ÍÏÎ äî êîí öà ïðå î äî ëåòü ïðÿ ìûå èëè ñêðû òûå òåí äåí öèè ãî -ñó äà ð ñòâåí íî ãî ïî ïå ÷è òåëü ñòâà è ïðåä ïî ÷åñòü ðà áî òàòü â îòê ðû òîìïóá ëè÷ íîì ïðîñò ðà í ñòâå (îò äàòü ïðåä ïî÷ òå íèå êîì ìó íè êà òèâ íûì èñî öè àëü íî-ïðà âî âûì òåõ íî ëî ãè ÿì);= â óñ ëî âè ÿõ îò ñó ò ñòâèÿ ôè íàí ñè ðî âà íèÿ ñî ñòî ðî íû ãî ñó äà ð ñòâà,ÍÏÎ âî ìíî ãîì îñ òà þò ñÿ êëè åí òà ìè çà ïàä íûõ ôîí äîâ, ÷òî çàñ òàâ -ëÿ åò èõ ïðèñ ïî ñàá ëè âàòü ñÿ ê ñó ùå ñò âó þ ùèì â ýòèõ ôîí äàõ ïðè î ðè -òå òàì;= ñîõ ðà íÿ åò ñÿ ðàç ðûâ ìåæ äó âû ïîë íÿ å ìû ìè ïðî åê òà ìè è ðå àëü íû -ìè ïðîá ëå ìà ìè è ïîò ðåá íîñ òÿ ìè îá ùå ñò âà (íà ñå ëå íèÿ);= òðóä íî äîñ òè æè ìà ôè íàí ñî âàÿ óñ òîé ÷è âîñòü ÍÏÎ, ïîñ êîëü êóÍÏÎ ôàê òè ÷åñ êè íå âîâ ëå ÷å íû â ðå àëü íûé ðû íîê óñ ëóã.

Ëþ áàÿ èí íî âà öè îí íàÿ ïðîã ðàì ìà ïðåä ïî ëà ãà åò àê òèâ íûõ àãåí òîâîá ùå ñò âà, íî åñ ëè èíè öè à òè âà ýòèõ àãåí òîâ, îáú å äè íÿ þ ùèõ ñÿ â äîá -ðî âîëü íûå îð ãà íè çà öèè, áó äåò ïîñ òî ÿí íî ñäåð æè âàòü ñÿ, ñåê òîðÍÏÎ â Àçåð áàéä æà íå îñ òà íåò ñÿ âå÷ íûì èæ äè âåí öåì çà ïàä íûõ ôîí -äîâ, â ëó÷ øåì ñëó ÷àå çà íè ìà ÿñü áëà ãîò âî ðè òåëü íû ìè àê öè ÿ ìè.

 íî âûõ óñ ëî âè ÿõ ïî ëè òè êà ñî öè àëü íî ãî èí âåñ òè ðî âà íèÿ âëàñ òèäîëæ íà çàê ëþ ÷àòü ñÿ íå â íî âûõ ëü ãî òàõ è ïðè âè ëå ãè ÿõ, à â ñîç äà íèèïðà âî âî ãî ïðîñò ðà í ñòâà, â êî òî ðîì òîëü êî è âîç ìîæ íà ñà ìî ðå à ëè çà -öèÿ ãðàæ äàí.  Àçåð áàéä æà íå æå äà æå òà êîé ïðîñ òîé âîï ðîñ, êàêþðè äè ÷åñ êàÿ ðå ãè ñò ðà öèÿ ÍÏÎ, ñòà íî âèò ñÿ â ðó êàõ âëàñ òåé ñïî ñî -áîì äàâ ëå íèÿ íà ÍÏÎ (åù¸ îä íî ïðî ÿâ ëå íèå ò.í. "óï ðàâ ëÿ å ìîé äå -ìîê ðà òèè"). Âìåñ òå ñ òåì íå äàâ íÿÿ áîðü áà ïðî òèâ îò ìå íû ïðè íÿ òîéïàð ëà ìåí òîì ïîï ðàâ êè ê çà êî íó î ãðàí òàõ (èþíü 2002 ãî äà), êî òî ðàÿáû ëà íàï ðàâ ëå íà íà ïîä ÷è íå íèå ÍÏÎ èñ ïîë íè òåëü íîé âëàñ òè íàìåñ òàõ, ïî êà çà ëà, ÷òî àçåð áàéä æà íñ êèå ÍÏÎ ñòà íî âÿò ñÿ ðå àëü íîé

Äåìîêðàòèÿ â Àçåðáàéäæàíå: íà÷àëî XXI âåêà / 23

îá ùå ñò âåí íîé ñè ëîé, è â íå îá õî äè ìûõ ñëó ÷à ÿõ ñïî ñîá íû êîí ñî ëè -äè ðî âàòü ñÿ.

Äðó ãèì âàæ íûì ñåê òî ðîì ãðàæ äà íñ êî ãî îá ùå ñò âà â Àçåð áàéä æà -íå ìîã ëè áû ñòàòü îð ãà íû ìåñò íî ãî ñà ìî óï ðàâ ëå íèÿ (ìó íè öè ïà ëè òå -òû). Çà êî íû ïî ìåñò íî ìó ñà ìî óï ðàâ ëå íèþ â Àçåð áàéä æà íå áû ëèïîä ãî òîâ ëå íû åù¸ â 1997 ãî äó, íî íå áû ëè óò âå ðæ äå íû ïàð ëà ìåí òîìñòðà íû. Èç ìå íåí íîå çà êî íî äà òåëü ñòâî áû ëî ïðè íÿ òî ëèøü â 1999ãî äó, è òîã äà æå ñîñ òî ÿ ëèñü ïåð âûå è ïî êà åäèí ñòâåí íûå âû áî ðû âìó íè öè ïà ëè òå òû. Îíè ïî ðî äè ëè íå âè äàí íóþ äî òåõ ïîð ýëåê òî ðàëü -íóþ ñè òó à öèþ â ñòðà íå: â öå ëîì ïî Àçåð áàéä æà íó áû ëî ñîç äà íî27000 ìó íè öè ïàëü íûõ îð ãà íîâ. Âìåñ òå ñ òåì è ñà ìè âû áî ðû, è ïåð -âûå èòî ãè ðà áî òû ìó íè öè ïà ëè òå òîâ ïî êà çà ëè, âî-ïåð âûõ, ÷òî ñà ìîñó ùå ñò âî âà íèå ìó íè öè ïà ëè òå òîâ, êàê ôîð ìû ìíî æå ñò âåí íîñ òè âñôå ðå óï ðàâ ëå íèÿ, îñ òà åò ñÿ ÷ó æå ðîä íûì ñó ùå ñò âó þ ùåé â Àçåð áàéä -æà íå ôè ëî ñî ôèè âëàñ òè. À âî-âòî ðûõ - ïîë íóþ íå ïîä ãî òîâ ëåí íîñòüíà ñå ëå íèÿ ê èäå ÿì è ïðàê òè êå ìåñò íî ãî ñà ìî óï ðàâ ëå íèÿ. Íå òîëü êîèç áè ðà òå ëè, íî è ïåð âàÿ âîë íà èçá ðàí íûõ â ìó íè öè ïà ëè òå òû, èìå -ëè êðàé íå ñêóä íûå è çà ïó òàí íûå ïðåäñ òàâ ëå íèÿ î ìåñò íîì ñà ìî óï -ðàâ ëå íèè.

Âëàñò íûå ñòðóê òó ðû, ñîç äà âàÿ ìó íè öè ïà ëè òå òû (ïðåæ äå âñå ãî -ïîä äàâ ëå íè åì ìåæ äó íà ðîä íî ãî ñî îá ùå ñò âà), "äî ïóñ òè ëè" íà îá ùå -ñò âåí íóþ ñöå íó äîñ òà òî÷ íî áîëü øîå ÷èñ ëî ïðåäñ òà âè òå ëåé îï ïî çè -öèè, íî äå ëèòü ñÿ ïîë íî ìî ÷è ÿ ìè ñî âíîâü îð ãà íè çî âàí íû ìè îð ãà íà -ìè íå ïî æå ëà ëè. Òàê, ñîã ëàñ íî ñò. 7 Çà êî íà î çå ìåëü íîé ðå ôîð ìå,÷àñòü çå ìåëü áû ëà ïå ðå äà íà âî âëà äå íèå ìó íè öè ïà ëè òå òîâ ñ òåì,÷òî áû íà äî õî äû îò ýòèõ çå ìåëü îíè ñìîã ëè ôè íàí ñè ðî âàòü ñâîèïðîã ðàì ìû. Îä íà êî â ïîñ ëå äó þ ùåì áûë ïðè íÿò Çå ìåëü íûé Êî äåêñ,ñîã ëàñ íî ñò. 46 êî òî ðî ãî òå æå çåì ëè áû ëè îò íÿ òû ó ìó íè öè ïà ëè òå -òîâ. Áëà ãî äà ðÿ ýòî ìó Êî äåê ñó çà êî íî äà òåëü íàÿ è èñ ïîë íè òåëü íàÿâëàñ òè (íà äî ëè ïîâ òî ðÿòü, ÷òî â óñ ëî âè ÿõ àçåð áàéä æà íñ êî ãî "íå î -ôå î äà ëèç ìà" îáå âåò âè - ñîñ òàâ íûå ÷àñ òè åäè íîé âåð òè êà ëè âëàñ òè)ñó ùå ñò âåí íî îã ðà íè ÷è ëè ôè íàí ñî âûå èñ òî÷ íè êè ìåñò íûõ îð ãà íîâ"ñà ìî óï ðàâ ëå íèÿ".  Áà êó èñ ïîë íè òåëü íàÿ âëàñòü âçÿ ëà ïîä ñâîéêîíò ðîëü òå ñôå ðû äå ÿ òåëü íîñ òè, êî òî ðûå ïî çà êî íó äîëæ íû áûòüïå ðå äà íû ìó íè öè ïà ëè òå òàì (ðåê ëà ìà è ò.ä.) Íà êî íåö, åù¸ îäèíïðè ìåð, êî òî ðûé ìîæ íî íàç âàòü è àíåê äî òè ÷åñ êèì, è òðà ãè ôàð ñî -âûì.  æóð íà ëå "Ãà íóí" ("Çà êîí") ïðè âå äå íà ñðàâ íè òåëü íàÿ òàá ëè öàðàç äå ëå íèÿ ïîë íî ìî ÷èé ìåæ äó èñ ïîë íè òåëü íîé âëàñòüþ íà ìåñ òàõ èìó íè öè ïà ëè òå òà ìè. Ïðàê òè ÷åñ êè âî âñåõ ïóíê òàõ (ñåëüñ êîå õî çÿé -ñòâî, òðàíñ ïîðò, ñâÿçü, òîð ãîâ ëÿ è ò.ï.) ïîë íî ìî ÷èÿ ïå ðå ñå êà þò ñÿ,

24 / Ð.Áàäàëîâ

õî òÿ óæå íà îñ íî âå òàá ëè öû ìîæ íî óáå äèòü ñÿ â òîì, ÷òî ïîë íî ìî -÷èÿ èñ ïîë íè òåëü íîé âëàñ òè çíà ÷è òåëü íî ïðå âû øà þò âîç ìîæ íîñ òèìó íè öè ïà ëè òå òîâ. Òîëü êî â îä íîì ïóíê òå, ãðà ôà ïîë íî ìî ÷èé èñ -ïîë íè òåëü íîé âëàñ òè îñ òà åò ñÿ ïóñ òîé: "îð ãà íè çà öèÿ ðè òó àëü íûõ óñ -ëóã è îõ ðà íà êëàä áèù" (õî òÿ âðÿä ëè õîòü îäèí ðå àëü íûé ôè íàí ñî -âûé èñ òî÷ íèê - è ðè òó àëü íûå óñ ëó ãè íå èñê ëþ ÷å íèå - ìî æåò îêà -çàòü ñÿ â ðó êàõ ìó íè öè ïà ëè òå òîâ).

Ïðè õî äèò ñÿ êîíñ òà òè ðî âàòü, ÷òî áîëü øè í ñòâî ìó íè öè ïà ëè òå òîâïðàê òè ÷åñ êè áåç äåé ñòâó þò. Òîëü êî íå áîëü øàÿ ÷àñòü íà è áî ëåå ïðåäï -ðè èì ÷è âûõ ïðåä ñå äà òå ëåé ìó íè öè ïàëü íûõ îð ãà íîâ óìóä ðÿ åò ñÿ íà õî -äèòü ñêóä íûå ñðåä ñòâà, ÷òî áû îñó ùå ñ òâëÿòü ñà ìóþ ìè çåð íóþ äå ÿ -òåëü íîñòü, õî òÿ íå ñîì íåí íî îò áó äó ùå ãî ìó íè öè ïà ëè òå òîâ çà âè ñèòíå òîëü êî ìåñò íîå ñà ìî óï ðàâ ëå íèå, íî è âîñ ñòà íîâ ëå íèå èñ òî ðè ÷åñ -êî ãî êóëü òóð íî ãî ðàç íî îá ðà çèÿ Àçåð áàéä æà íà.

"Óï ðàâ ëÿ å ìàÿ äå ìîê ðà òèÿ" - ïî ñó ùå ñò âó ýâ ôå ìèçì, îç íà ÷à þ ùèéîò ñó ò ñòâèå ãðàæ äà íñ ê