kamusal akil ve siyasal yargi 1980 sonrasi turkiye ornegi public reason and political justice...

8/3/2019 Kamusal Akil Ve Siyasal Yargi 1980 Sonrasi Turkiye Ornegi Public Reason and Political Justice Pattern of Turkey After

1/217

T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

GENEL SOSYOLOJ VE METODOLOJ ANABLM DALI

YKSEK LSANS PROGRAMI

KAMUSAL AKIL ve SYASAL YARGI:

1980 SONRASI TRKYE RNE

(YKSEK LSANS TEZ)

Hazrlayan:

20026086 Mustafa Murat TATLI

Danman:

Do. Dr. Meral ZBEK

STANBUL-2005

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
http://www.pdffactory.com/http://www.pdffactory.com/


2/217

NDEKLER

Sayfa no.

NSZ III

ZET.................................................................................................................... V

SUMMARY.. VII

1. GR 1

1.1.almann Amac.. 6

1.2.almann Kapsam... 7

1.3.almann Yntemi 30

2. ADA ANAYASA VE SYASET TEORLER 31

2.1. ada Anayasa ve Siyaset Teorilerinde Kamusal Alan, Kamusal Akl

ve Yarg..38

2.2. Kamusal Alan ve Sivil Toplum. .50

2.3. John Rawlsun Adalet Teorisi ve Kamusal Akl... 62

2.4. Kreselleme ve Ulus-Devlet Kartl Balamnda Anayasa ve

Siyaset Teorileri. 86

2.4.1. Kreselleme Kavram ve Almlar87

2.4.2. Ulus-Devlet Kavram90

2.4.3. Kreselleme ve Ulus-Devlet Arasndaki Gerilimin Ana

Hatlar...92

2.5. okkltrllk Balamnda Anayasa ve Siyaset Teorileri.. 96

3. ADA ANAYASA VE SYASET TEORLER VE TRKYE.................

CUMHURYETNN 1961 VE 1982 ANAYASALARI... 103

3.1. 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarna Karlatrmal BirBak 103

3.1.1. 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnn Ama ve

Felsefeleri 104

3.1.2. 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda Ulus-Temsil

likisi ve Siyasi Partiler. 117

3.1.3. 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda Devlet-ktidar



3/217

likisi. 134

3.2. 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Yargnn Dzenlenii ve

Siyasal Yarg.... 153

3.2.1. 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Yarg Bamszl

lkesine likin Maddeler. 153

3.2.2. Trkiyede Siyasal Yarg.. 158

4. SONU 186

5. KAYNAKLAR 192

6. ZGEM. 198



4/217

NSZ

1980 sonras Trkiyesinde yarg organnn siyasallamasn sadece, Trkiyedeki

anayasal ve yasal dzenlemelerin etkisi olarak deil ayn zamanda, dnya leinde

yaanan gelimelerin Trk yarg sistemine etkisi olarak deerlendirebiliriz. Bu

ereveden bakldnda, 1982 Anayasas, Hardt ve Negrinin anayasa hukukunda

Reagan Devrimi adn verdikleri ve zayf yasama/gl yrtme/yrtmeye bal

yarg olarak zetleyebileceimiz neoliberal formln Trkiyedeki yansmasdr.

1980 sonrasnda Trkiyede yargnn siyasallamasn konu edinen almamz

ana blmde irdelemeye alacaz. lk blm, almamzn ana konusuna teorik

bir ereve izmeye alacak. Neoliberal teori ve bu teoride yargnn rol, yargya

verilen rolde ekonomik, kltrel, toplumsal ve siyasi koullarn etkisi ilk blmn

irdeleyecei konular olacak. kinci blmde, dnya leinde irdelemeye

altmz bu konular Trkiye zelinde ele almaya alacaz. 1982 Trkiye

Cumhuriyeti Anayasasnn yasama, yrtme ve yarg organn ne ekilde dzenledii

ve Trk yarg sisteminin siyasallamasndaki anayasal ve yasal etkenler ikinci

blmn aratrma konular olarak sralanabilir. nc blm ise, Trk yarg

sisteminin siyasal bir nitelik arz etmesinin, Trkiyenin Avrupa Birlii uyum

srecinde yaratt skntlara ve bu srete Trkiyenin gerekletirdii yarg

reformlarna odaklanacak.

Genel olarak 1980 sonras Trkiyesinde yargnn siyasallamasnn anayasal,

siyasal, toplumsal, kltrel ve ekonomik nedenlerini ortaya koymay amalayanalmamzn planlanmas ve dzenlilik ierisinde kaleme alnmasnda yol gsteren

danmanm Do.Dr.Meral ZBEKe; almamzn kurgusunu yaparken nerileriyle

bana yardmc olan Prof.Dr.Naz AVUOLUna; almann her aamasna

deerli nerileriyle katkda bulunan Ydr.Do.Dr.Firdevs GMOLUna;

niversite hayatm boyunca teorik donanmmn gelimesinde esiz katklar bulunan

Prof.Dr.Bakr ALARa; almann konusu ile alakal kaynaklarn bildirilmesi ve

temin edilmesindeki yardmlarndan dolay Ula KKLERe; almann yazm



5/217

aamasndaki btn skntlarm paylaan kz kardeim Mine TATLIya ve anlay

ve desteklerinden tr aileme teekkr ederim.

Haziran 2005 Mustafa Murat TATLI



6/217

ZET

(KAMUSAL AKIL ve SYASAL YARGI:

1980 SONRASI TRKYE RNE)

12 Eyll 1980 askeri darbesi sonrasnda Trk yarg sisteminin siyasallamas,

hereyden nce, Dnya leinde yaanan gelimelerin Trk anayasal ve siyasal

sistemine yansmas olarak deerlendirilebilir. 1980lerle birlikte Dnya apnda

yaygnlk kazanan neo-liberal ideoloji ve kreselleme sreci, zayf yasama/gl

yrtme/yrtmeye bal yarg formln retti. Bu forml Trkiyede, bir askeri

darbe ve bir de kriz anayasasyla uygulanmaya baland. Yksek yarg mercilerine

Cumhurbakan tarafndan yaplan atamalar, askeri hakim ve savc yelerin de

bulunduu Devlet Gvenlik Mahkemeleri gibi anayasal dzenlemeler Trkiyedeki

siyasal yargnn yapsal temellerini olutururken, milliyeti eksen ve laik

eksenden mteekkil Trk resmi ideolojisi bu yapsal temele siyasi-ideolojik destek

salad.

Bu sre, Trkiyedeki kamusal alann depolitize edilmesiyle birlikte yrd.

Temel hak ve hrriyetlerin ve toplu eylem zgrlklerinin ar derecede kstlanmas

ve hatta kimi zaman askya alnmas, kamusal alann depolitize edilmesinde en

nemli vasta oldu. Politik-yarg /depolitik toplum forml, devlet otoritesini

snrlayp denetleyecek her trl siyasi, hukuki ya da sosyal gcn yok olmasynnde sonu verdi.

Bu srete, devlet otoritesi kendi resmi ideolojisi erevesinde politik mekandaki

siyasi yelpazeyi de daraltt. Anayasa Mahkemesinin ise (parti kapatma

mekanizmasyla) siyasi tasfiye amacyla arasallatrlmas siyasal yargnn nemli

rneklerinden birini tekil etti. zgrlk ve Demokrasi Partisi ve Refah Partisinin

kapatlmasnda, hem Anayasa Mahkemesinin siyasi yelpazedeki belirleyici ve



7/217

arasal rol ve hem de Trk resmi ideolojisinin, bahsi geen milliyeti ve laik

ekseninin nasl alt nemli lde fark edildi.

Trk yarg sisteminin siyasal bir nitelik arz etmesi (zellikle Devlet Gvenlik

Mahkemeleri) Trkiyeye Avrupa Birliine uyum srecinde nemli skntlar yaratt.

Uyum srecinin, Trkiyede yargnn ciddi bir reforma tabi tutulmas gibi olumlu

etkileri de grld. Ankara 1 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinde yarglanp

hkm giyen DEP milletvekillerinin, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin

kaldrlmasndan sonra yeniden yarglanmalar, uyum srecinin Trkiyedeki yarg

reformuna olumlu bir etkisi olarak gzlemlendi.

almada, kaynak taramas bir yntem olarak benimsendi. Bu yntem uyarnca,

hem ada siyaset teorileri erevesinde d literatr hem de Trkiyede 1980

sonras ve ncesi siyasal sistemine dair eitli anayasa hukuku ve siyaset kuram

aratrmalar ve almann konusuna ilikin gazete haberleri aratrlp incelendi.

ANAHTAR KELMELER; Siyasal Yarg, Yargnn Bamszl ve Tarafszl,

Kuvvetler Ayrl, Politik Kamusal Alan, Sivil Toplum.



8/217

SUMMARY

(PUBLIC REASON and POLITICAL JUSTICE:

PATTERN of TURKEY AFTER 1980)

The politicalization of Turkish justice system subsequent to the coup dtat of 12

September 1980, primarily might have been evaluated as a repercussion of the

worldwide developments taking place at the time on the Turkish constitutional and

political structure. As of 1980s, prevailing process of neo-liberal ideology and

globalization have created the formula of impotent legislation/potent executive/the

justice connected with executive powers. In Turkey, the implementation of this

formula had been initiated with a military coup and crises constitution. While

Presidents investiture to supreme jurisdiction position and the constitutional

regulations such as State Security Court where military magistrates and judge

advocates affiliated have been engendering structural foundations of political

jurisdictions in Turkey, the official ideology of the nation which is composed of

nationalist axis and secularist axis gave a political-ideological countenance to this

structural basis.

The process has taken place alongside of the depoliticization of the public sphere.

The extreme restraint of basic rights and freedoms and social action freedoms and

occasionally pending of them has become a significant vehicle in the depoliticization

of the public sphere. The formula of political justice/depolitical society resulted in

the course to annihilate all sorts of the political, legal or social power which willrender limit and control upon the state authority.

During this period, the state authority has constricted the political range situated

on the executive lieu around its own official ideology setting. On the other hand,

instrumentalization of the Constitutional Court (by mechanism of closure of the

political parties) fort he purpose of political purging has constituted a significant

sample of the political justice. After the closure of Freedom and Democracy Partyand Welfare Party, those decisive and instrumental roles of the Constitutional Court



9/217

in the political arena and the operational state of the aforementioned nationalist and

secular axis of the Turkish official ideology have been drastically discerned.

Exhibiting a political characteristic (especially those State Security Court) of

Turkish justice system created crucial inconveniences to Turkey in its adaptation

process to European Union. The constructive effects of adaptation process such as

undertaking a serious juridical reform have also been observed. Another positive

effect of the Turkish juridical reform has been remarked in the retrial of DEP

deputies after the abolishment of State Security Courts where those deputies were

formerly tried and sentenced.

In this work, documental research is adopted as a technique. Being accordance

with this technique, both foreign literature along contemporary political theories and

various constitutional law and theoretical politics researches and newspaper archives

pertaining to the political system of Turkey during pre and post 1980 periods have

been studied.

KEY WORDS: Political Justice, Independence of Law, Neutrality of Law,

Separation of Powers, Political Public Sphere, Civil Society.



10/217

1. GR

Bu tez almasnn balca problemi yargnn siyasallamasdr. Yargnnsiyasallamas dendiinde ise akla hemen yargnn siyasallamam hali gelir ki,bunun da kavramsal karl bamsz yargdr. Eer, bamsz olarak kararverme, her hangi bir yarglama srecinin en temel ilkesi olmak durumundaysa, builke hangi koul ya da koullarda gerekleir? Bu sorunun yant, yargnn bamszolmasnn anlam ve tanmn da beraberinde getirir. nk, bu soruya verilecekyantta, liberal teoride yargnn baszlnn koulunu zetleyen bir baka kavramkarmza kar; kuvvetler ayrl441

Bizzat kuvvetler ayrl kavramn kullanmam olsa da, bu ilke btn akl

ile modern ada ifadesini ilk olarak Motesquieuda ve kendisinin ilk olarak 1748ylnda Cenevrede baslan Kanunlarn Ruhu zerine isimli eserinde buluyor.Montesquieu, Kanunlarn Ruhu zerine isimli eserinin, on birinci kitabnn,ngiliz anayasas zerine balkl altnc blmnde, bugn kuvvetler ayrldediimiz ilkeyi, bizzat bu kavram kullanmadan u ifadelerle aklyor:

Her Devlette eit yetki vardr: bir, yasama yetkisi; iki, Devletlerhukukuna bal olan eyleri uygulama yetkisi; , medeni hukuka balolan eyleri uygulama yetkisi.

Birincisinde hkmdar ya da bu ie memur edilmi kimse ya bir sreiin ya da her zaman iin yrrle girecek kanunlar yapar; eskidenyaplm olanlar dzeltir ya da yrrlkten kaldrr. kincisinde, barsalar ya da sava aar; byk eliler gnderir ya da kabul eder;lkesinde gveni salar, istilalar nler. ncsyle de sularcezalandrr ya da kiiler arasndaki anlamazlklar yarglar. Bunayarglama yetkisi, ikincisine de Devletin uygulama ya da yrtme yetkisiadn vereceiz.

...Yasama yetkisiyle uygulama ya da yrtme yetkisi ayn kiiye ya da

memurlar topluluuna verilirse, ortada zgrlk diye bir ey kalmaz;nk ayn hkmdarn ya da ayn senatonun, iddet kullanarak

uygulamak iin ar kanunlar yapmasndan korkulur.Yarglama yetkisi, yasama yetkisiyle uygulama yetkisindenayrlmazsa ortada yine zgrlk diye bir ey kalmaz. Yarglama yetkisiyasama yetkisiyle birletirilseydi vatandalarn hayat ve zgrlzerindeki yetki keyfi olurdu. Uygulama yetkisiyle birletirilseydi, o

441 Yarg organn, dier iki iktidar organ olan yasama ve yrtme ile ilikileri balamnda deerlendirirken, bamsz yargkavram yerinde kullanlm bir kavram olur. nk, bamsz yarg ilkesi uyarnca, yarg organ kararlarn yasama veyrtme organna bal olmadan verecektir. Bu balamda, bamsz yarg ilkesi daha ok prosedrel bir duruma iaret ederve bu prosedrn aksamasn engelleyen yargnn bamszl ve yargcn gvenceleri ilkeleri devreye girer. Ancak yargorgan, yargnn siyasallamas balamnda deerlendirildiinde, ilke olarak bamsz yargdan deil, tarafsz yargdan szedilmesi gerekir. nk bu durumda, yargnn yasama ve yrtme karsndaki bamszl deil, bir otorite olan devletle biryurtta olan birey arasndaki tarafszl sz konusu olacaktr. Bu fark, devlet aleyhine ilenen crmlerle ilgili davalarda dahaak bir biimde grlecektir. Bamsz yarg ve tarafsz yarg ilkelerini, sz geen iki farkl balamda deerlendiren birmakale iin bkz. Mithat SANCAR, Yargnn Bamszl ve Tarafszl, 181, 194.



11/217

zaman hakimin elinde yarglama yetkisinden baka bir de bask kuvvetibulunurdu.

Bu yetki: kanun yapma yetkisi, genel kararlar uygulama yetkisi,sular ya da vatandalar arasndaki anlamazlklar yarglama yetkisi,ayn zamanda ayn kiinin, ya da yksek memurlardan, soylulardan,halktan mteekkil ayn topluluklarn elinde bulunsayd, devlette her eyyklrd.442

Montesquieunun yukardaki paragraflarda aklamaya alt ilkenin, tarihsel

srete fazlasyla normatif bir yoruma tabi tutulduu olmutur. Buna gre; kuvvetler

ayrl ilkesi, ayr iktidar birbirinden kesin olarak ayracak, onlar bamsz bir

biimde rgtleyecek ve bu ilke uyarnca her iktidar (yasama, yrtme ve yarg)kendilerine zg alanda iktidar olacak, karlkl etkileme frsatlarndan arndrlm

olarak alacak ve aralarnda iletiim sz konusu olmayacak, organlarn karlkl

fesih yetkileri ve alma srelerinde birinin dierini etkilemesi mmkn olmayacak

sonuta, her organn kendi iktidar alanndaki faaliyetine bir dieri katlamayacaktr.

Normatif yaklamn temel sorunu yasama, yrtme ve yarg organlarn ayn

nitelikte kuvvetler olarak grmesinden kaynaklanr. Oysa Cemil Oktayn da dedii

gibi, Kanunlarn Ruhunda yargya ayr, yasamaya ve yrtmeye ayr alardan

baklmaktadr. Bunun sebebi ise, tamamen siyasal ierikli yasama ve yrtme

organlar ile, hibir siyasal ierik tamamas gereken yarg organnn ayn nitelikleri

haiz kuvvetler olarak dnlemeyeceidir.443

Normatif bak asnn tek sorunu, iktidar organndan biri olan yargya ayr bir

nem atfetmemesi deildir. Ayrca bu bak as, liberal teorideki kuvvetler ayrl

ilkesinin amac ve mantn da ilemez hale getirir. nk, 18. yzyl liberal

ihtilallerinin temel sorunlarndan birisi devletin topluma, onun devlet karsndakizerkliini yok edecek derecedeki mdahalesi ve kii hak ve hrriyetlerinin devletin

mdahalelerine kar nasl korunacadr. zm ise, 1789 Fransz nsan ve Yurtta

Haklar Bildirgesinin on altnc maddesinde, Haklarn gvenceleri temin edilmemi

ya da gler ayrl belirlenmemi olan herhangi bir toplumda, daha batan anayasa

yoktur ifadeleriyle pozitif hukuk haline getirilmi kuvvetler ayrl ilkesidir.

Yani, liberal teori ve pratikteki kuvvetler ayrl ilkesinin temel amac ve mant;

442 MONTESQUEU, Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, 234-235.



12/217

iktidarn tek elde toplanmas ve bunun sonucunda ktye kullanlmasn

engellemek; her kuvvetin dierini frenlemesini ya da dengelemesini salamaktr.444

Bu anlamda, kuvvetler ayrl ilkesinin normatif bir bak asyla deerlendirilmesi,

sz konusu ilkenin temel mantn ilemez klar. yle ki, normatif bak as

ayr kuvvetin, alma srelerinde birinin dierini etkilemesini mmkn klmayarak,

her kuvvetin dierini frenlemesini ya da dengelemesini de imkansz hale getirir.

Buraya kadar sylenilenlerden yola karak, bamsz yargnn gerekleecei

mekann kuvvetler ayrl ilkesine gre dzenlenmi bir siyasi rejim olduu

sylenebilir. Devlet iktidarnn, ayr kuvvete blnerek ve bu kuvvetlerinbirbirlerini dengeleyip frenleyerek toplumun zerkliine ve kii hak ve

zgrlklerine kar snrland bu siyasi rejimde yargnn bamsz olmasnn

nemi nereden kaynaklanr? Bu noktada, Naz avuolu, kuvvetler ayrl ilkesinin

iktidarn kurumsal yaps ile ilgili olduunu ve iktidarn snrl kullanmn kurumsal

dengeler zerine kurduunu kabul eder. Ancak avuoluya gre, bugn yasama ve

yrtme arasndaki ilikilerde belirleyici olan unsur siyasi parti gereidir. Yani,

zellikle parlamenter rejimlerde, yasama ve yrtme kuvvetleri meclisounluuna sahip parti ya da partilerde toplanmakta; meclisin hkmeti denetleme

mekanizmalar uygulamada ilememektedir. Yasama ve yrtmenin kurumsal

ayrln, iktidar partisinin dayand ounluk olgusu etkisizletirir. te, bamsz

yarg bu noktada devreye girecektir; yarg bu noktada hem muhalefetin iktidara

ulama kanallarndan biri hem de yasama-yrtme btnlemesi karsnda bir kar

arlk olacaktr. Bu noktada, Kuvvetler ayrl artk, organlar ayrl olmann

tesinde, ounluk karsnda muhalefetin; siyasi iktidar karsnda hukukiktidarnn etkinlii ile tanmlanr.445

Kuvvetler ayrl ilkesi bamsz yargnn kurucu unsuru, ancak onun tek

koulu deil. Adaletin siyasal ekimenin dnda rgtlenmesi ve mahkemelerin

bamsz bir biimde faaliyet yrtebilmesi iin, kuvvetler ayrl ilkesine dayal bir

siyasal rejim dnda bir dizi koul da gereklemeli. Bu koullar da, Cemil Oktayn

443 Cemil OKTAY, Kuvvetler Ayrllkesinin Yarg Asndan Anlam ve Trkiye rnei, 66,69.444 Naz AVUOLU, Anayasa Notlar, 160.



13/217

yansz yarg faaliyetinin doal koullar olarak nitelendirdii bamsz yarg ve

gvenceli yarg bata olmak zere; gerekeli karar, ak duruma, doal yarg

mercii, karara itiraz yollarnn akl, grlmekte olan dava hakknda gr

aklamama ve savunma hakk olarak sralanabilir.446 Bamsz yarg ilkesi, belli bir

hukuk sistemini uygulayan ahs olarak yargcn da belli garanti ya da gvencelerle

donatlmasn gerektiriyor. Bu gvencelerden ilki yargcn misyonuna ilikindir ve

Jurisdictio hakk olarak adlandrlr. Bu hak ksaca, hakl olan syleme ya da dile

getirme olarak anlalr ve her eyden nce adaleti salama amacna yneliktir. Bir

dier gvence, gvence sfatnn nkoulu olarak yorumlanan ve yargcn

statsnden kaynaklanan, yargcn bamszl kouludur. Son gvence ise, yargcn

yarglama faaliyetini kullanma biimine ilikindir ve bu gvenceye gre yarg,

faaliyetini nceden belirlenmi bir usule gre yrtr. Bu usul bir nceki

paragrafta saylan koullar yani, durumann ve kararlarn akln ya da

aleniyetini, taraflar iin btn kantlar sunma olanan ieren savunma hakkna

saygy ve yarg kararlarnn gerekelendirilmesi mecburiyetini kapsar.447

u da var ki, yargca ve uygulad hukuka dair gvence ilkelerinin gereklikkazanabilmesi bir baka ilkenin tannmasyla gerekleir. Bu da doal yarg

ilkesidir. Tabii hakim olarak da kullanlagelen bu ilke, bir su iin istisnai ve

olaanst mahkemelerin kurulmamas anlamn tar. Tabii hakim ya da doal

yarg ise, atfedilen suun ilendii tarihte var olan ve yetkileri yasayla aka

belirlenmi mahkemenin yargcdr. Doal yarg ilkesinin ve bu ilkenin

korunmasnn nemi ise zellikle kriz dnemlerinde ortaya kar.448

Bamsz yarg ilkesini ve gerekleme koullarn bu ekilde izah ettikten

sonra, bamsz yarg ilkesine ve koullarna ters ynde ileyen ve almamzn

asli problemi olan kavram ve sreci yani siyasal yargy ve yargnn

siyasallamasn ksaca izah etmek gerekir. Her eyden nce, u belirtilmelidir ki,

siyasal yarg dendiinde, bu kavramla, yarg organnn niteliine dair, bir genel bir

445 Bkz. (4), AVUOLU, 161-162.446 Bkz. (3), OKTAY, 70.447brahim . KABOLU, zgrlkler Hukuku: nsan Haklarnn Hukuksal Yaps, 88.448 Bkz. (7), KABOLU, 88.



14/217

de zgl olmak zere iki dzeyde atfta bulunulur. Siyasal yarg, genel olarak,

hukuksal usul ve tekniklerin mevcut egemenlik ilikilerini pekitirmek veya

deitirmek amacyla devreye sokulmas demek iken, daha zgl olarak bu kavram,

yrrlkteki hukuk kurallarna aldr etmeksizin yargnn siyasal bask ve tasfiye

amacyla ilevselletirilip arasallatrlmas anlamnda kullanlr.449 Burada siyasal

yarg ve yargnn siyasallamas kavramlarnn iki ayr duruma iaret ettiini

belirtmek gerekir. Siyasal yarg kavram yukardaki genel tanma gnderme

yaparken, yargnn siyasallamas kavram zgl tanma iaret eder.

Yargnn siyasal bir nitelik arz etmesinin temel nedenlerinden biri, yarg organnnve tabii gcnn bir ksmn paylat iktidarn, belli bir siyasal gelenee ait

olmasdr. Bu gelenein en nemli zellii, mttehit ya da birleik iktidar pratii

yani, kuvvetler ayrl ilkesinin uygulanmad, uygulansa bile yerlemedii ve

benimsenmedii iktidar pratiidir. Sz konusu siyasal gelenein bir dier zellii ise,

siyasal merkezin misyoner bir tutum iinde bulunmas ve ideolojisiz olamamasdr.

Bunun sonucunda, siyasal merkez, kendisine belli bir misyon, ideoloji ya da tarihsel

grev ykler ve devlet iktidarnn yarg dahil btn organlarn bu misyon, ideolojiya da tarihsel grev etrafnda rgtler. Siyasal iktidar snrlama tekniklerinin sivil

toplum temeline oturtulamamas, sz konusu siyasal iktidar geleneinin bir baka

zelliidir.450 Bu zellie sahip bir siyasal iktidar geleneinde ise, yarg organnn

bamszln yitirdii durumlarda, siyasi iktidar snrlayacak bir sivil toplum da

olmayacaktr.

yle ise, liberal demokratik teoride bamsz ve tarafsz olarak addedilen

yarg, belli bir siyasal iktidar gelenei dorultusunda, Trkiyede olduu gibi belli

bir ideolojiye (Kemalist ideolojiye), Nazi Almanyasnda olduu gibi belli bir

siyasaya (rk temelli dlayc siyasaya), randa olduu gibi belli bir dini inanca

(slam inancna) taraf olabilmektedir. Bunun sonucunda, ad geen rejimlerde, ne

siyasi iktidara kar hukuk iktidarnn etkinliinden ne de devlet otoritesine kar

birey hak ve zgrlklerinin korunmasndan bahsedilebilmektedir.

449 Bkz. (1), SANCAR, 188.10 Cemil OKTAY, Bamsz Yarg ve oulcu Demokrasi, 32.



15/217

Buradan u sonu kar ki, siyasal yargdan sz edilebilmesi iin, mahkemelerin

ille de siyasi otoritenin talimatlar dorultusunda karar vermesi gerekmez. Eer, bir

yarg kararnn kriteri, hukuk ya da adalet deil, egemen ya da resmi ideoloji ya da

devlet akl451 ise, bu durumda yine siyasal bir yarg ile kar karyayzdr.452

almann esasnn anlalmas bakmndan, bamsz yarg, tarafsz yarg ve

siyasal yarg kavramlarndan ne anlalmas gerektiini ksaca anlatmaya altk.

Bundan sonraki blmde, almann amac, kapsam ve yntemi zerinde

durulacaktr.

1.1.almann AmacBu alma, Trkiyede 1980 sonrasnda Trk yarg sisteminin nasl ya da ne gibi

etkilerle siyasallatn tespit etmeyi amalamaktadr. 1980lerle birlikte hz kazanan

neoliberal akm ve kreselleme srecinin rettii, zayf yasama/gl

yrtme/yrtmeye bal yarg formlnn, Trkiyede bir askeri darbe ve ardndan

yrrle giren anayasa ile uygulamaya konmas almann amacna ulamas iin

nemli bir ereve arz edecektir.

Trk yarg sisteminin siyasallamasnda dnya konjonktrnn pay nedir? 1982

Anayasas ile, Trk yarg sisteminin siyasallamasna neden olan ne gibi

dzenlemeler yrrle girmitir? Trk yarg sisteminin siyasallamasnda resmi

ideolojinin etkisi nedir? Bunlar, Trkiyede yarg organnn nasl ya da ne gibi

etkilerle siyasallatn tespit ederken, cevaplanmaya allacak balca sorularolacaktr.

11 Trkede devlet akl, Osmanlcada hikmet-i hkmet, Franszcada raison detat olarak kullanlan kavram zitibariyle u anlama gelir; Siyasal eylemin hedefini ve meruluunu belirlemede toplumu deil, devleti esas alma, devletikendinde bir ahlaki g ve kendi bana bir ama olarak grme. Bu konu hakkndaki, yukardaki tanmda da yararlanlan,kapsaml bir alma iin bkz. Mithat SANCAR, Devlet Akl Kavramna Bir Giri, 25. Ayrca, Sancarn, hikmet-ihkmet kavramn devlet akl olarak Trkeletirmesinin isabetli olmadn ve Franszcadaki rasion detatn en uygunkarlnn hikmet-i hkmet kavram olduunu savunan bir baka alma iin bkz. Mustafa ERDOAN, Hikmet-iHkmetten Hukuk Devletine Yol Var m?, 46.12 Bkz. (1), SANCAR, 190.



16/217

1.2.almann Kapsamalma temel olarak iki ana blmden olumaktadr. Yukardaki paragraftaki ilk

soru birinci blmde cevaplanmaya allrken, dier sorulara cevap aranan blm

esas itibariyle ikinci blm olacaktr. Dolaysyla, ada Anayasa ve Siyaset

Teorileri baln tayan ilk blm almaya teorik bir ereve oluturmaya

alrken, ada Anayasa ve Siyaset Teorileri ve Trkiye Cumhuriyetinin 1961

ve 1982 Anayasalar balkl ikinci ana blm ilk blmde sunulan teorik ereve

ile balantl olarak Trkiye rneini konu edinecektir.

almann ilk ana blmne Habermasn, Demokratik Anayasal Devlette

Tannma Savam balkl makalesinin, ada anayasalarn felsefi, hukuki, siyasi,

kltrel ve sosyal boyutlarn ksa ve z bir biimde anlatan ilk paragraf bir k

yolu sunar. Habermas sz konusu paragrafnda temel olarak drt boyuttan bahseder:

(1) doal hukukun pozitif hukuka stnl, (2) siyasal ve yasal bir topluluk

meydana getirme giriiminde bulunan insanlarda bu ynde bir istek ya da iradenin

aranmas, (3) doal olarak zgr ve eit olan insanlarn birbirlerine tanyacaklarhaklar ve zgrlkleri pozitif hukuk yoluyla yazya dkmelerinin gereklilii, (4)

ada anayasalarn karlkl tannma ilikilerini yani, her bireyin esiz kimliine

saygy ve dezavantajl gruplarn yeleri tarafndan zellikle deer verilen ya da

onlarla ilikilendirilen etkinliklere, uygulamalara, dnya grlerine saygy devlete

gvence altna alacak temeli kurmalarnn gereklilii.453 lk boyutun da konuyla

yakndan ilikisi vardr. yle ki, ilk boyutta, politik bir tercihe dnebilecek pozitif

hukukun doal hukukla snrlandrlmasnda ve yargnn, yrtmeyi denetleyipsnrlandrmasndaki etkin rol ya da Naz avuolunun ifadeleriyle hukuk

iktidarnn etkinlii454; ikinci boyutta, belli bir istek ve irade ile siyasal ve yasal bir

topluluk meydana getirme giriiminde bulunmu insanlar ya da insanlarla devlet

arasnda kabilecek husumetleri ve ihtilaflar zme balayacak olan yargnn

bamszl ve tarafszl; nc boyutta, doal hukukun pozitif hukuk yoluyla

453 Jrgen HABERMAS, Demokratik Anayasal Devlette Tannma Savam, ev. Mehmet H. Doan, 113.454 Bkz. (4), AVUOLU, 161-162.



17/217

yrrle konmas ve bylece temel haklar adn alan doal hukukun

uygulanmasnda yargnn belirleyici rol almamzn konusu asndan nemlidir.

Ancak, her bireyin esiz kimliine ve dezavantajl gruplarn yeleri tarafndan

zellikle deer verilen ya da onlarla ilikilendirilen etkinliklere, uygulamalara ve

dnya grlerine saygy ieren karlkl tannma ilikilerini devlete gvence

altna alacak anayasalara ilikin son boyut almann konusu asndan daha nemli

almlar sunar. nk, karlkl tannma ilikilerinin salkl bir kamusal alan

temelinde varlk kazanabilecei ve salkl bir kamusal alann ise anayasal

gndermeleri olaca dnlebilir. Elbette anayasalar, kamusal alan teorik olaraktanmlamazlar ama, belli bir anayasann sylemi ayn zamanda sz konusu

anayasann kamusal alan nasl algladnn ifadesidir de. yle ki, bir anayasa siyasi

partilere verdii, devletin politikalarn etkileme gc ve belirleme yetkisinin darl

ya da geniliiyle, yurttalarn dnceyi ifade hrriyetinin demokratik ya da otoriter

dzenleniiyle ve niversite ve basn-yayn evrelerine mdahalesinin snrlaryla

politik mekanda kamusal alann oluumuna dorudan etkide bulunur.

Kamusal alan ile bamsz yarg ve siyasal yarg kavramlar arasnda iliki

kurabilmemiz iin nce kamusal alan kavramn tanmlamak ve bu kavramn

kamusal akl ve sivil toplum kavramlaryla ilikisini gstermek gerekiyor.

ada Anayasa ve Siyaset Teorilerinde Kamusal Alan, Kamusal Akl ve Yarg,

Kamusal Alan ve Sivil Toplum ve John Rawlsn Adalet Teorisi ve Kamusal Akl

balklarn tayan ilk ana blmn ilk ara blmlerinde esas ama sz konusu

kavramlar arasndaki ilikiyi kurmaktr.

Kamusal alann tarihsel geliiminin aklanmasnda ise zellikle Habermasn

Kamusalln Yapsal Dnm isimli kitab ve Kamusal Alan balkl

ansiklopedik makalesi yol gstericidir. Kamusal alan kavramnn tanmlanmasnda

ise, Meral zbekin Giri: Kamusal Alann Snrlar balkl makalesi, hem

kamusal alan kavramnn mekansal boyutunu tanmlamas hem de kamusal alann

demokrasi ve politika ile balantsn kurmas asndan nemli lde etkilidir.

zbek bahsi geen makalesinde, kamusal alan kavramnn mekansal boyutuna,toplumsal yaantmz iinde fikirlerin, ifadelerin ve tecrbenin retildii, aa



18/217

kt, paylald, dolanp yayld ve mzakere edildii toplumsal alanlar

(kamusal mekanlar); bu srete ortaya kan anlam muhtevasn (kamuoyu, kltr,

tecrbe); ve bu anlam retim srecini oluturan kollektif gvdeleri (ulusal

birimlerden, ulusalt birliklere ve giderek ulusst ve kresel dzleme dek uzanan

kamular) tanmlyor.455 ifadeleriyle aklk getirir ve kamusal alan kavramnn

demokrasi ile ilikisinin de her eyden nce kamusal alann demokratik bir ilke

olmasndan kaynaklandn vurgular. Bu demokratik ilkeye gre, kamusal alan,

yurttalarn ortak meselelerini, eit ve zgr katlmla (sz, irade ve eylemle)

halletmeye alt yerdir. Bu noktada, kamusal alann politik bir nitelik arz etmesi

nem kazanr. Politik kamusal alan dendiinde ise, bu kavramn tarihsel ve ilkesel

olarak, devlet aygtnda younlam keyfi ve baskc iktidar eletirel olarak

denetleyen ve dntren demokratik muhalefetin alan olarak anlalmas

gerekir.456

Politik kamusal alan ise, yukarda bahsi geen kuvvetler ayrl ilkesi ve bu

ilke uyarnca yarg organnn hukuk iktidarnn etkinlii yoluyla siyasal iktidar

denetlemesi, snrlamas ve frenlemesi mekanizmas ilemediinde ya da yargorgannn baskc devlet aygtnn pekitirilmesi iin arasallatrlmas ya da

siyasallamas durumunda nem kazanacaktr. Bu durumda politik kamusal alan,

Habermasn Kamusal Alan balkl makalesinde de belirttii zere, ayet olan

bitene ilikin bilginin halka ak olmas gerektiine ilikin demokratik talebe baml

kalnabilmi ve bu yolla politik kamusal alan yasa-koyucu organlar araclyla

ynetim zerinde etkileme gc kazanabilmi ise, kendi bnyesinden bir kamuoyu

oluturabilecek ve bu kamuoyu, yurttalarn oluturduu kamusal gvdenin devletbiiminde rgtlenmi egemen yapya kar, enformel olarak (ve tabii seim

dnemlerinde de formel olarak) yrtt eletiri yapma ve onu kontrol edebilme

grevini yerine getirebilecektir.457

455 Meral ZBEK, Giri: Kamusal Alann Snrlar, 40.16 A.g.m., 32.

457 Jrgen HABERMAS, Kamusal Alan, ev. Meral zbek, 95.18 Bakr ALAR, Alacakaranlkta Hukukun stnl ve Yarglar Zaman, 79.



19/217

Yukardaki durumun ters okumasn ya da kamusal alann sadece yargdan

boalan yeri doldurmadna ise Bakr alarn Alacakaranlkta Hukukun

stnl ve Yarglar Zaman balkl makalesinin yardmyla deinilebilir.

alar, makalesinde, siyasi iktidarn hukukiletii ve yargsallat dnemlerde ya

da keyfi, baskc, ve hukuk d ilikilerde bulunan siyasi iktidarn yarg kskacna

sokulduu ve hukuki dzenlemeler alanna yarg yoluyla ekilmeye alld

dnemlerde kamusal alann bir baka ilevini gstermiti: yarglamann artan gcne

siyasi-sosyolojik destek salamak.458 Bu duruma en iyi iki rnek ise, talyada

Milanolu Yarglar Operasyonu ve Trkiyede Susurluk ve yolsuzluk

soruturmalaryd.

alarn yukardaki tespiti, almamzn konusuyla alakal kamusal alan,

yarg ya da okkltrllk gibi kavramlar birbiriyle ilikilendirip tek at altnda

toplayacak kamusal akl kavramn almaya dahil etmemizi gerekli klacaktr.

kamusal akl kavram kamusal alan ve yarg organlarn ayr ayr olgularm gibi

dnmemizi engelleyecek ve devlet otoritesini snrlayp denetlemede farkl bir

yntemin varlna iaret edecektir.

Kamusal akl kavramnn deerlendirilmesinde ise John Rawlsn Halklarn

Yasas ve Kamusal Akl Dncesinin Yeniden Ele Alnmasisimli kitab nemli

almlar sunar. Rawls bahsi geen kitabnda kamusal akl dncesinin her eyden

nce, iyi dzenlenmi anayasal bir toplum anlayna ait bir kavram olduunun altn

izer. Bu durumun temel nedeni ise makul oulculuk olgusunun demokrasinin temel

zellii olmasdr. Bir baka deyile ister dini, ister felsefi, ister ahlaki olsun makul

fakat kart kapsaml doktrinlerin okluu demokrasideki zgr kurumlar kltrnn

normal sonucudur. Kamusal akl dncesinde, gereklik ve hakllk konusundaki

kapsaml doktrinlerin yerini vatandalar vatanda olarak ele alan siyasal makullk

fikri alr. Bu dncenin esasn ise, dinsel ya da din d kapsaml doktrinleri, bu



20/217

doktrinler kamusal akl ve demokratik ynetimle elimedike, eletirmemek ve

kar kmamak oluturur.459

Burada vurgulanmas gereken, kamusal akln siyasal ilikinin nasl anlalmas

gerektiini belirlemesidir. Szkonusu siyasal ilikinin zn ise karlkllk kriteri

belirler. Herhangi bir siyasal ilikinin meruluunu belirleyen karlkllk kriterine

gre, siyasal gc uygulamamz ancak siyasal davranlarmz iin gsterdiimiz

nedenlerin bu nedenleri hkmet yetkilileriymi gibi ifade ettiimizde- yeterli

olduuna samimi bir biimde inandmzda ve dier vatandalarnda bu nedenleri

makul bir biimde kabul edebileceklerini dndmz takdirde bu uygulamayerinde ve uygun bir uygulama olur.460

Rawlsn kamusal akl balamnda tartt iki nemli kavram daha vardr:

kamusal siyasal forum ve kamusal akl ideali. Kamusal siyasal forum kamusal

akl dncesi balamnda tartlabilecek siyasal sorunlar belirler ve yarglarn

kararlarndaki sylemler ve zellikle yksek mahkeme yarglarnn sylemlerini,

hkmet yetkililerinin, zelikle yasama ve yrtme makamlarnn sylemlerini ve

son olarak da milletvekili adaylarnn, onlarn seim kampanyalarn yrtenlerin

zellikle halkn karsnda, parti programlarnda ve siyasal demelerindeki

sylemleri kapsar. Kamusal akl ideali ise, yarglar, yasa koyucular, icra

makamlar ve dier devlet yetkilileri ile milletvekili adaylar kamusal akla dayanarak

ve kamusal akla uygun davrandklarnda ve temel siyasal tutumlarn vatandalara en

makul bulduklar siyasal adalet anlay iinde akladklarnda bu ideal gereklemi

olur.461

almamz asndan nemli olan nokta vatandalarn kamusal akl idealini

gerekletirmelerinin yoludur. Bu konuda Rawls, vatandalarn kendilerini yasa

koyucular gibi dnmelerini ister. Vatandalar bu ekilde dnerek, hangi

yasalar, karlkllk kriterini yerine getiren hangi nedenlere dayanarak yrrle

sokmann makul olacan kendilerine sormalar gerekir. Byle bir durumda

459 John RAWLS, Halklarn Yasas ve Kamusal Akl Dncesinin Yeniden Ele Alnmas, ev. Gl Evrin, 143-144.460 A.g.k., 149-150.461 Bkz. (19), RAWLS, 145-147.



21/217

vatandalar, kendilerini ideal yasa koyucular olarak grp kamusal akl ineyen

hkmet yetkililerini ve milletvekili adaylarn reddetmekte salam ve yaygn bir

tutum sergileyecekler ve bu yolla demokrasinin siyasal ve toplumsal kklerinden biri

ve demokrasinin srekli bir biimde gl ve canl kalabilmesinin en nemli

unsurunu yerine getirmi olacaklardr.462

Bu durum, kamusal akl dncesine dayal anayasal demokratik sistemlerdeki

sorunlarn zm iin de bir ipucu verir. Rawls bu durumu yasa koyucularn ve

davalarda karar veren yarglarn karar verme aamalar ile karlatrr. Kamusal

akln vatandal yurttalk grevlerini davalarda karar veren yarglarn grevi gibigrr. Yarglar kararlarn nasl itihatlarn yasal dayanaklarna, geerli din

hukukunun yasalara dayal yorumlarna ve dier gerekelere dayandryorlarsa

vatandalar da anayasal esaslarn ve temel adalet meselelerinin tehlikeye girdii

durumlarda kamusal akl ve karlkllk kriteri dorultusunda karar

vermelidirler.bylece bir zmszlk sz konusu olduunda yarglar davay salt

kendi siyasal grlerine bavurarak zemezler.463

Rawlsn kamusal akl tanm bylelikle, kamusal akl ile yargy devlet otoritesini

denetleyip snrlandrmada iki ayr g olarak grmemizi engeller. Kamusal akl

kavram, alarn bahsini ettii, kamusal alann ve sivil toplum rgtlerinin yargya

verdii siyasi-sosyolojik destein kurumsal ynne aklk getirir.

Kamusal alan ve sivil toplum karlatrmasnda ise Glnur Acar-Savrann Sivil

Toplum ve tesi isimli kavramn tarihsel srecini vermek asndan faydaldr. Bu

balamda, Hobbes, Locke, Rousseau ve Marxta sivil toplumun ne gibi manalaratekabl ettiini gstermek ve ilk kuramcnn temel olarak, sivil toplumu doa

durumu ile kartl erevesinde deerlendirdiini bilmek gerekir. Bylece,

Hobbesta son derece hipotetik (siyasal hukuk alannda en temel ilkelerin

tretilebilecei bir hipotez), Lockede tarihsel bir gereklik, Rousseauda ise bir

462 A.g.k., 147-148.23 A.g.k., 181-182.



22/217

soyutlama yntemi olduu grlen doa durumunun, siyasal, toplumsal ve hukuki

bir yaplanmann ya da sivil toplumun ncesine iaret ettii vurgulanmaldr.464

Hobbesun, kendi doasn, yani kendi hayatn korumak iin kendi gcn

diledii gibi kullanmak ve, kendi muhakemesi ve akl ile, bu amaca ulamaya

ynelik en uygun yntem olarak kabul ettii her eyi yapmak zgrl olarak

tanmlad doal hak ile aklla bulunan ve insann kendi hayat iin zararl veya

hayatn koruma yollarn azaltc olan eyleri yapmasn yasaklayan veya insann

hayatn en iyi ekilde koruyabileceini dnd bir ilke veya genel kural

ifadeleriyle tanmlad doa yasas kavramlaryla kartlk ilikisi kurarakulamaya alt465; Rousseaunun toplumsal olarak belirlenmi her eyi doa

durumunun dnda brakp, bylece hibir ynne doal gereklilik atfetmedii466;

Marxn ise, burjuva toplumunun devletin dnda kalan alan olarak tanmlad467

sivil toplumun gnmzde farkl balamlarda da tartlabilmektedir.

Bu balamda, Aykut elebinin Kamusal Alan ve Sivil Toplum: Siyasal Bir

Deerlendirme balkl makalesi hem bu kavramn kamusal alan kavram ile

karlatrlmas hem de almann konusu ile balant kurulmas asndan uygun

bir makaledir. elebi yazsna kurucu iktidar kavramn tanmlayarak balar ve

szkonusu kavram, demokrasinin momenti adn verdii momentlerden ilkidir.

momentten ilki olarak kurucu iktidar, demokratik bir rejimin ya da bir rejim

olarak demokrasinin ontolojik temeli olarak nitelenir. Bu ekilde nitelendirildiinde,

halkn siyasal bir birlik kurma ve ortak bir irade oluturma eylemi kurucu iktidarn

nvesini tekil eder. elebi, demokrasinin ilk momenti olan kurucu iktidar

tanmladktan sonra, ikinci momenti belirlemeye ve ona aklamalar getirmeye

alr. elebinin, demokrasinin ikinci momenti olarak belirledii olgu, kurucu

iktidarn tali iktidar organlar yani kamu otoritesi ya da devlet organlar tarafndan

snrlandrlarak yeniden yaplanmas srecinde ortaya kar. Dolaysyla, tali iktidar

464 Glnur ACAR-SAVRAN, Sivil Toplum ve tesi: Rousseau, Hegel, Marx, 24-25.465 Thomas HOBBES, Leviathan, ev. Semih Lim, 96-97.26 Bkz. (24), ACAR-SAVRAN, 49.27

A.g.k., 31.



23/217

srecinin ilevi, kurucu iktidarn iradesini belirli bir kalba dkmek ve onu

snrlandrmaktr.468

elebiye gre, kurucu iktidar, tali iktidar srecinde snrlandrlp yeniden

yaplandrlsa da tmyle snmlendirilemez. Tali iktidar srecindeki toplumsal

oydamada, bu oydamann dnda kalan, sesi kslan, yok saylan, dnn kurucu

iktidar unsurlar kendi tasarlarn hayata geirebilmek iin tali iktidar dzeninde de

tannma mcadelesi vereceklerdir. te bu, kamusal alanda tannma mcadelesi veren

demokratik kitle rgtleri, hkmet d rgtler, taban insiyatifleri, sistem d

hareketler ve toplumsal hareketler demokrasinin nc momentini oluturmaktadr.elebi buradan hareketle kamusal alan u ekilde tanmlyor: Kamusal alan, tali

iktidarn mutlak egemenliindeki mutlak koullarda, kurucu iktidar unsurlarnn el

yordam ile de olsa yaamaya devem ettii yerdir. Dolaysyla, kamusal alan kurucu

iktidar iin bir potansiyeldir ve bu yzden de kurcu iktidar ancak kamusal alanda

biimlenebilir.469

elebi, demokrasinin momenti arasndaki bu dolaymn gnmzde

unutulmaya yz tuttuunu ve bunun yerine sivil toplum kavramnn kullanm

alannn, zellikle Sovyet Rejiminin knden sonra Dou Avrupann

demokratikleme deneyimi ve bu konudaki tartmalarla birlikte, ar dzeyde

geniletildiini dnyor. Bu durum ise, hem demokrasinin momentinin

unutulmasna hem de sivil toplum kavramnn analitik deerini yitirmesine neden

oluyor. elebi ayn zamanda, sivil toplum kavramnn Doudan Batya geri

dnnn nedenlerini de irdeliyor ve bunun nedenlerinden biri olarak, Habermasn

da szn ettii, liberal demokrasilerin yaad meruiyet krizini gsteriyor.470

Habermasn dile getirdii bu meruluk krizi zellikle u sorunun sorulmasna

neden oluyor: Liberal demokrasi ne lde demokratik bir dzendir? Byle bir

sorunun temel nedeni, neoliberal iktisat politikalarnn ve neoliberal ideolojinin temel

468 Aykut ELEB, Kamusal Alan ve Sivil Toplum: Siyasal Bir Deerlendirme, 237-239.29 A.g.m., 240.30 A.g.m., 241-242.



24/217

stratejisinin, refah devletini ve onun sosyal ieriini trplemek ynnde bir seyir

izlemesidir. Neoliberal ideolojinin temel tezi uydu; sosyal sorun sivil toplum

sorunudur ve kamu otoritesini sosyal sorunlar zmekle ykml klmak devletin

bireyler zerinde baskc mekanizmalar kurmasna neden olur. zm ise bellidir;

devlet sosyal ilevlerinden arndrlmal ve bylece sivil toplum, piyasa kurallarna

gre ileyen bir toplum olarak glendirilmeli ve gelitirilmelidir. elebi, bu

grlerin ayn zamanda yeni sosyal demokratlarn iktidar programlarnda da varlk

kazanan hedefler olduunu syler. Yeni sosyal demokratlar ise bu tr sulamalar

karsnda, kendileriyle neoliberaller arasndaki en nemli farkn, kendilerinin piyasa

toplumu yerine sivil toplumu gelitiren bir felsefeye dayandklarn sylemeleridir.

Yeni sosyal demokratlara gre sivil toplum, devlet ve piyasa dnda kalan btn

bireysel ve toplumsal deer ve kurumlar kapsar. elebi bu balamda, yeni sosyal

demokrasilerin neoliberalizmle, piyasa, devletin rol, bireysel giriimin

desteklenmesi, zelletirmenin zorunluluu gibi pek ok konuda benzer grlere

sahip olduunu ve sivil toplumu piyasa toplumunu- devletin dnda kalan tm

rgtlenmeleri kapsayan geni bir erevede ele aldklarn savunur.471

Ayn makale, Habermasn Rawls ile girdii bir tartmay da sorunsallatryor.

Habermas bu tartmada, gnmz liberal demokratik dzeninde sivil toplumun

ayrca formle edilmesinin gereksiz olduu biimindeki tespiti kabul ediyor ancak,

kamusal alann ya da Rawlsn kulland biimiyle kamusal akln, kamu otoritesinin

eylemliliine indirgenemeyeceinin de altn iziyor. Burada Habermasn kar

kt nokta, Rawlsn kamusal alan basite komuoyunu etkileyen bask gruplarna

indirgemesi. Rawlsa gre ise kamu otoritesi, yarglar ve anayasa mahkemelerindenmteekkil kamusal akl, bu ok saydaki bask gruplarn dikkate almaktadr ancak

ayn zamanda, toplumda oulculuun siyasal bakmdan uzlamaz karakterinin

ayrdnda olarak, kendisini bu oulculuun dnda ve stnde konumlandrmak

durumundadr.472

471 Bkz. (28), ELEB, 242-243.472 Bkz. (28), ELEB, 246.



25/217

Rawlsn, kamusal akl kavram, zellikle de yarglar ve anayasa mahkemeleri

ise almann konusu asndan kritik bir neme sahiptir. Burada, yarg organ,

siyasal iktidar denetleyip snrlandrrken, bu ok sayda bask gruplarnn nerilerini

dikkate almaktadr. Ancak baskc bir kamu otoritesi ve hukuk-d tasarruflarda

bulunan siyasal iktidar karsndaki yarg organnn, siyasi iktidar hukuk

mekanizmasna ekme uranda sadece bask gruplarnn nerilerini dikkate almas

yetmeyecektir. Bakr alarn yukarda bahsi geen, yarglar zaman saptamas

ve yarg organ ile sivil toplum ve kamusal alann dirsek temas nem kazanmaktadr.

almann bir sonraki ara blm John Rawlsn Adalet Teorisi ve KamusalAkl baln tar. Bu blmde ilk olarak, John Rawlsn adalet teorisi Halklarn

Yasas ve Kamusal Akl Dncesinin Yeniden Ele Alnmas isimli kitap temel

alnarak irdelenir. Daha sonra, John Rawlsn adalet teorisine ilikin bir olumlu bir de

olumsuz olmak zere iki eletiri zerinde durulur. Will Kymlicka ve ada Siyaset

Felsefesine Giri isimli kitab olumlu eletirinin, Hardt ve Negrinin Dionysosun

Emei: Devlet Biiminin Bir Eletirisi isimli kitab ise olumsuz eletirinin

kaynadr.

Rawls bahsi geen kitabnda gereki bir topya olarak adlandrd adalet

teorisini sahip olmas gereken yedi koulla zetler. Birinci koul, adaletin gerek

doa kanunlarna dayanmasdr. Bu balamda, adalet insanlar olduklar gibi yani

doa kanunlar gereince, anayasa ve medeni yasalar ise olabilecekleri gibi ele alr.

kinci koul ise, birincil ilkelerin ve ahlaki kurallarn (temel haklar ve hrriyetler,

frsatlar, gelir, servet ve z saygnn toplumsal temelleri gibi) toplumsal ve siyasal

dzen iinde ilerlikli ve uygulanabilir olmas yani, bu elerden vatandalarn ald

pay aka gzlemlenebilir ve vatandalar arasnda gerekli karlatrma yaplabilir

olmasdr. Rawls nc koul olarak, adaletin ortak bir paydaya sahip eitli anlay

biimlerinden sz edip bu anlay biimlerinin her birinde olmas gereken

karakteristik ilke sralar: bu anlay biimleri, anayasal bir rejimde ngrlen tipte

temel hak ve zgrlkleri sralar; bu hak, zgrlk ve frsatlara zellikle genel iyilik

ve mkemmeliyetilik deerlerine kyasla bir ncelik verir; son olarak, btn



26/217

vatandalara temel hak ve zgrlklerini akllca ve etkin biimde kullanabilmeleri

iin gerekli birincil deerleri salar.473

Rawlsn drdnc koulu, siyasal kategorinin kendi iinde siyasal bir adalet

kavramnn temel elerinin tmn (rnein, siyasal liberalizmde kiilere vatanda

olarak baklmas gibi) kapsamas gerekir. Beinci koul ise kurumsal zellikleri

vurgular. Makul oulculuk olgusu nedeniyle, anayasal demokraside vatandalarn

gelime anda uygun bir adalet duygusu edinmeye ve toplum yaamna katlmaya

yneltecek etkili siyasal ve toplumsal kurumlarn bulunmas gerekir.474

Bir baka koul, toplumsal btnln kaynan sorgular. Toplumsal btnln

kayna dini, felsefi ya da ahlaki deil kapsaml doktrinlerin rten grbirlii

tarafndan onaylanan makul bir siyasal hak ve adalet anlay olmaldr. Son koul

ise, siyasal grn tmyle siyasal kategoriden kaynaklanan makul bir hogr

dncesine sahip olmas gerektiini vurgular.475

Rawls genel adalet kavray diye nitelendirdii bu dncenin merkezini u

cmleyle zetler; Btn toplumsal temel karlar zgrlk ve frsat, gelir ve servet

ve kendine saygnn temelleri-, bu karlardan birinin ya da hepsinin eitsiz dalm

en az gzetilenin yararna olmadka, eit datlmaldr.476 Rawls, bu cmleyle

zetledii teorisini yntem bakmndan ncelik ilkesine gre dzenlenen

paraya ayrmaktadr:

Birinci ilke: Herkes, herkese zgrlk tannmasn ngren benzerbir sistemle uyumlu, eit temel zgrlklere sahip olmay ngren geni

apl btncl bir sistemden eit dzeyde yararlanma hakkna sahipolacaktr.kinci ilke: Toplumsal ve ekonomik eitsizlikler,a) Hem en az avantajl durumda olann en fazla yararlanaca;b) Hem de adil bir frsat eitlii koulu gerei herkese ak olacakmemurluklar ve konumlara bal olarak dzenlenecektir.

473 Bkz. (19), RAWLS, 13-15.474 A.g.k., 15-16.475 A.g.k., 16-17.476 John RAWLS, aktaran Wll KYMLICKA, ada Siyaset Felsefesine Giri, ev. Ebru Kl, 76.



27/217

Birinci ncelik Kural (zgrln ncelii): Adalet ilkeleri yntemselbir sralamaya sahip olacak ve bu yzden zgrlkler ancak zgrlk

adna kstlanabilecektir.kinci ncelik Kural (Adaletin Verim ve Refah Karsnda ncelii):Adaletin ikinci ilkesi, yntem bakmndan verimlilik ilkesi veavantajlarn toplamn en st dzeye karma ilkesinden nce gelir: Frsateitlii ilkesi, fark ilkesi nde gelir.477

almada, Rawlsn iki nemli tezine de yer verilmitir: sezgici frsat eitlii

tezi ve toplumsal szleme tezi. Sezgici frsat eitlii tezi, Btn eitsizlikler en

zor durumda olann yararna iliyorsa adildir.478 cmlesiyle zetlenebilir.

Toplumsal szleme tezi ise, insanlarn en batan bir toplum kurmaya kalkacaklardurumda tercih edecekleri ahlaka ilikindir. Rawls szleme teziyle, szleme

kuramlarna dair farkl bir bak as gelitirir. Szlemeyi fiili ya da varsaymsal

varlk noktasnda deil de, siyasal etik balamnda deerlendirir. Bylelikle, Rawls

iin, sosyal szleme tezinde anahtar kavram ykmllk deil, ahlak bakmndan

eit olmadr. Rawls hem sezgici tezi olanakl klmak hem de ahlaki eitlik savn

anlamlandrmak iin yeni bir kavram gelitirir: Bilgisizlik peesi. z itibariyle bu

kavram u durumu tanmlar:

Hi kimse toplumdaki yerini, snfn, sosyal statsn bilmez, doaliyiliklerin dalmndaki talihine, yeteneklerine, zekasna, gcne vs..ilikin bir fikri de yoktur. Hatta kiilerin iyilii nasl kavradklarn ya dazel psikolojik eilimlerini de bilmediklerini varsayacam. Adaletilkeleri bir bilgisizlik peesinin ardndan seilir. Bu da ilkelerinseiminde kimsenin doal anstan ya da toplumsal koullardan dolayavantajl ya da dezavantajl olmamasn salar. Herkes benzer birkonumda olduundan ve hi kimse de kendi zel durumunun yararnaolacak ilkeleri bilecek durumda olmadndan, adalet ilkeleri adil bir

uzlama ya da pazarln rndr.479

almada, Kymlckann kimi zaman nesnel kimi zaman benimser grnd

Rawls okumalarndan sonra, Hardt ve Negrinin de Rawlsa ynelik eletirilerine

ksaca deinilmitir. Hardt ve Negri, Dionysosun Emei; Devlet Biiminin Bir

477 John RAWLS, aktaran bkz. (36), KYMLICKA, 77.38 A.g.k., 83.39

John RAWLS, aktaran A.g.k., 87.



28/217

Eletirisi balkl kitapta, yleyse Rawlsn ahlaki geometrisinin ruhuna aykr bir

Adalet Teorisi okumas neriyor, onu Devleti dzene sokmaya matuf, uygulanabilir

hukuki bir dzen gelitirmeye alan, zamanmza uygun siyasi bir proje olarak ele

almay teklif ediyoruz.480 der ve Rawlsn metnini eletirel bir okumaya tabi tutar.

Hardt ve Negrinin ilk eletirisi, Rawlsn adalet teorisini bir refah devleti

manifestosu olarak okuyanlara yneliktir. Ksaca, toplumsal, ekonomik ve kltrel

bakmdan gsz durumdaki snf ve gruplar korumak adna sosyal mdahalelerde

bulunan devlet olarak tanmlayabileceimiz refah devletinin, iki temel grevi

olduu sylenebilir: datm/blm grevi ve mdahale grevi.Hardt ve Negriyegre, Rawlsn teorisi, birinci grevi yerine getirmekte ise de, ikinci greve ters

ynde krek ekmektedir. Zira, Rawlsn yukarda bahsi geen sezgicilii, devleti

datm/blm sorumluluu ile donatr eklinde yorumlanabilir. Hardt ve Negri de

u cmlede, aka dile getirilmemise de, Rawlsn sezgiciliine gndermede

bulunuyor gibidirler; Kukusuz datm/blm, bu balamda, ok genel

anlalmaldr: devlet zenginlik ve mallarn iktisadi paylamna nezaret ederken,

ayn anda hem hak, sorumluluk ve ykmllkleri kapsayan zgr bir ahlakipaylama, hem de dorudan doruya siyasal avantaj ve dezavantaj paylamna da

nezaret eder.481 Ancak buradaki sorun udur ki, zgr bir ahlaki paylam

ifadesinden de anlalaca gibi, devlet datm/blm grevini yerine getirirken

bunu politik bir tercihle deil, ahlaki bir seimle yapar; Paylam sisteminde

devletin rol, somut bir tarihsel balam ierisine oturtulmu siyasi bir seime deil,

felsefi bir ilkeye gre yaplan ahlaki bir seime dayanr.482 Dolaysyla, Rawlsn

devletinin datm/blm sorumluluu, pozitif-hukuki bir sorumluluk deil, akn-ahlaki bir sorumluluktur. Bu aknlk, toplumda bir sindirim kolaylna yol

aabilecei gibi; devlete pozitif-hukuki bir sorumluluk yklemeyi de, devletin

keyfileebilecei tehlikesini iinde tar. Zira, ahlaki sorumluluk sosyal

entegrasyon iin gerekli bir boyut ise, hukuki sorumluluk da Devletin yasal ve

siyasal istikrar iin elzem bir boyuttur.

480 M. HARDT-A:NEGRI, Dionysosun Emei: Devlet Biiminin Bir Eletirisi, ev. Erturul Baer, 311.41 A.g.k., 317.42 A.g.k.,317.



29/217

Akn bir mertebeye yerletirilmi olsa da, Rawlsn devleti datm/blm

grevini ksmen stlenmektedir. Oysa, Hardt ve Negrinin de belirttii gibi; Refah

Devleti sadece paylam alanna deil, daha da nemlisi, retim alanna

mdahalesiyle tanmlanr.483 Belki de, Rawlsn teorisindeki tutarszlk kendisini

burada gstermektedir. Hem adil bir datm/blm amacnn nesnesi olarak

retim, hem de bu amaca ulatracak ara olarak mdahale ihmal edilmitir. Hardt

ve Negri bu konuya ilikin olarak u ifadelerde bulunurlar:

Rawls retici temeli ihmal etmekle, yalnzca geleneksel siyasaliktisadn ana kaidelerinden birini deil, Refah devletinin siyasalyaplanndaki asli ilkeyi de ihmal etmi olur: retici kaynagrmezlikten gelerek liberal blm teorisini de baltalamakta vegizemliletirmektedir. Bu anlamda Rawlsn teorisi Refah Devletinintemel kurulu sistematiinden radikal bir uzaklamay temsil eder.Emein asli roln ve devletin onu kontrol zaruretini ihmal ederkenyaptey, sonuta, Refah Devletini savunmak deil, onun stunlarnndibini oymaktr.484

Robert Paul Wolff gibi dnrler, Rawlsn teorisini refah devletinin gerisine

dmekle eletirmilerdi. Oysa, Hardt ve Negri bu teoriyi refah devleti sonrasnn

iktisadi, politik, ve sosyal ortamnn bir rn olarak deerlendirmeyi daha uygun

bulmulardr.

Hardt ve Negrinin, Rawlsn teorisine ynelik bir baka eletirisi, yukardaki

eletiriden hareketle emein bir hukuk retme kayna olarak grlmemesi, Rawlsn

teorisinin, kendilerinin postmodern hukuk adn verdikleri hukuk anlayna da uyum

salad ynndedir. nk, postmodern hukuk her eyden nce, temelcilik kartolmasyla kendisini hissettirmektedir yani, hak/hukuk ve normlarn hukuki sistem

ierisinde retimi zerinde deil dolam zerinde485 younlar. Bu durum ise,

yukarda da bahsini ettiimiz gibi, liberal demokratik dzenin biimci ve

prosedralist yapsyla uyum iindedir.

483 Bkz. (40), HARDT-NEGRI, 317.44 A.g.k., 318.45 A.g.k., 323.



30/217

Hardt ve Negri, Rawls, szleme tezinden bilgisizlik peesine, tefekkr mahsul

dengeden uzak durma siyasetine kadar daha birok noktada eletirir ve Rawlsn

teorisinin adn koyar: bir androit adalet teorisi.486 Ancak,almamz asndandaha nemli bir olgu ise, bahsi geen, devletin yetkilerini srdrme ve yeniden

yaplandrmaya ynelik benzer bir srecin hukuki sahada da kendini gstermesidir.

Buradaki en nemli yeniden yaplandrma stratejisi, bir yandan tm yetkilerin

dorudan yrtme organlarnda toplanmasyla yrtmenin glendirilmesi, te

yandan da yarg organlarn yrtme organlarnn dmen suyuna sokacak bir

dnmn balatlmasyd. Negri ve Hardtn, anayasa hukukunda Reagan

Devrimi adn verdikleri bu strateji, Yargtay, Adalet bakanl ve her dzeyde

federal mahkemelere bir dizi atamayla gereklik kazanyordu.487

Amerika Birleik Devletlerinde Reagan, ngilterede Thatcher ile ve Dnyann

birok yerinde ayn gdyle hareket eden hkmetlerle balatlan ayn sre,

Trkiyede de 1980 ylnda yaplan bir askeri darbe ile balatld. Bu blmn

bandan bu yana bahsini ettiimiz neoliberal politikalara uygun olarak, refah

devletinin andrlmas, toplu szleme, dernekleme vb. hrriyetlerin kimi zamankstlanarak kimi zaman askya alnarak emein sistem dna itilerek kurucu bir

unsur olmasnn engellenmesi ve yarg organlarna atamalar yoluyla yargnn

yrtmeye bal hale getirilip siyasallamas ile sonulanacak sre balad. Burada

dikkat ekilmesi gereken nokta 1980 sonras Trkiyesinde yargnn, Krt sorunu ve

siyasal slam olgusunda olduu gibi neo-liberal projelere kar projeler gelitiren

parti, grup ya da etnik kimliklerin siyasi arenadan tasfiye edilmesi amacyla

arasallatrlmasyd.

almann bundan sonraki blm, refah devleti kriziyle de balantl olarak,

kreselleme ve ulus-devlet kartln irdelemeye alyor. Burada kreselleme,

Giddensn ifadeleriyle, basite gcn ya da etkinin yerel topluluklarn elinden

alnp kresel arenaya aktarlmasndan ibarettir488 biiminde zetlenebilir. Daha

486 Bkz. (40), HARDT-NEGRI, 333.47 A.g.k., 346.

488 Anthony GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, ev. Osman Aknhay, 25.



31/217

kapsaml bir tanm iin ise Habermasn, Kreselleme ve Milli Devletlerin Akbeti

isimli kitabna bavurulabilir: dnya ticareti, mali piyasalar ve (dnya apnda

yaylm retim zincirleri ile) ok-milletli ortaklklar adl blmler olduu gibi dnya

iileri politikas, barn gvence altna alnmas, organize iddet, byyen iltica

aknlar, yeni medya ve yeni iletiim ebekeleri, yeni melez kltr biimleri489

Ulus-Devlet ise, Habermasn Avrupa Ulus-Devleti; Egemenliin ve Devlet

Vatandalnn Gemii ve Gelecei isimli makalesinden faydalanlarak

tanmlanyor: ite ve dta egemen bir devlet gcne; corafyas bakmndan, kesin

olarak snrlar izilmi lke topraklarna, yani devlet sahasna; sosyal adan da,mensuplarn tmne, yani devlet halkna iaret eder490 Habermas, kreselleme

ve ulus devlet arasndaki gerginlii ise noktada zetliyor:(a) Devletin kontrolkabiliyetini ve gcn yitirmesi, (b) karar mekanizmasnda meydana gelen meruiyet

eksiklii ve (c) devletin meruiyet temin edici idari ve dzenleme sunmadaki

yetersizlii.491

Habermasn sunduu, kreselleme ve ulus-devlet arasndaki gerginliin

ekseni kapsaml bir incelemeye tabi tutulduktan sonra, almada, ulus-devletteki bu

anmann sadece yasal, idari, ekonomik vb. konularda olmadn, ulus-devletin

yarg gcnn de bu anmadan kendisine den pay ald sylenebilir ve bu

noktada bir nceki blmle balant kurulabilir: Zaten kreselleme ulus-devlet

kartl henz bu kadar keskinlememiken yarg, ulus-devlet bnyesinde idari g

karsnda anmaya balamt bile. Hardt ve Negrinin anayasa hukukunda Reagan

Devrimi olarak adlandrd sre, tm yetkilerin yrtme organlarnda

toplanmasyla balyor ve bu srete yarg organlarnn yrtme organlarnn

yrngesine oturtulaca bir dnm balatlyordu. Reagan Devriminin gereklik

kazand nokta ise Yargtay, Adalet Bakanl ve her dzeyde federal mahkemelere

yaplan bir dizi atamayd.492

489 Jrgen HABERMAS, Kreselleme ve Milli Devletlerin Akbeti, ev. Medeni Beyazta, 26-27.50 Jrgen HABERMAS, Avrupa Ulus-Devleti: Egemenliin ve Devlet Vatandalnn Gemii ve Gelecei, ev. lknur Aka,15-16.51Bkz, (49), HABERMAS, 27.

492 Bkz. (40), HARDT-NEGRI, 346.53 Bkz. (36), KYMLICKA, 467-478.



32/217

almann bir sonraki blm, etik bir ilke olarak okltrllk kavram

zerine younlayor. Burada ncelikle Kymlckann, okkltrllk kavramna

ilikin l ayrm irdeleniyor: cemaatilik olarak okkltrllk, liberal bir

erevede okkltrllk, ulus oluturmaya bir yant olarak okkltrllk.

lk aamada okkltrllk kavram, kendisini daima, liberal bireyciliin

karsnda konumlandrarak tanmlayan cemaati bir anlayla kavranr. Bireyin

ahlaki bakmdan cemaate nceliini vurgulayan ve cemaati kendisini oluturan

bireylerin refahna bulunduu katklar orannda nemseyen liberal bireyciliin aksinecemaatilik, her eyden nce, liberal bireycilii savunanlarn ahlaki bakmdan zerk

birey fikrine kar kar. kinci aama daha ok, etno-kltrel ya da dini aznlklarn

kendilerini tecrit etmeyip, liberal demokratik ilkelere uyarladklar bir aamay temsil

eder. Bylece, buradaki asl sorun, liberal kuram ierisinde okkltrlln yeri

sorunudur. Kymlckann ulus oluturmaya bir yant olarak okkltrllk adn

verdii nc ve son aama, iyi ihmalcilik ve liberal tarafszlk kavramlaryla

balantldr. yi ihmalcilik ilkesiyle bal devlet, yurttalarnn etno-kltrel

kimliklerine ve etno-kltrel gruplarn zaman iinde kendilerini oaltmasna

kaytszdr. Dier taraftan devlet, Liberal tarafszlk ilkesi uyarnca, toplumsal

deerler arasnda bir derecelendirme yapamaz. rnein, bir dili, bir baka dilden

daha deerli olduunu gstererek merulatramaz. Ancak iyi ihmalcilik ilkesinden

farkl olarak liberal tarafszlk, daha deerli olarak merulatrmad srece belli

bir dili tevik edebilir.493

nc aamada, etno-kltrel eitlilie uygulanmas gereken ilkenin liberaltarafszlk deil iyi ihmalcilik ilkesi olduu dnlr. Yani devletin, liberal

tarafszlk ilkesinde olduu gibi, kimi durumlarda toplumsal uyum ya da verimlilik

adna bir etnik kimlii merulatrmamas ve etno-kltrel eitlilik karsnda, iyi

ihmalcilik ilkesi uyarnca kaytsz kalmas gerekir.



33/217

almada, farkl bak alarna gre deerlendirilen okkltrllk

kavramnn, kamusal akl ile ilikisi de sorgulanabilir. Aykut elebinin yukarda

bahsi geen makalesinde, iki kavram arasnda kurduu iliki nemlidir:

Etnik, dinsel, snfsal, kltrel, siyasal bakmlardan aralarndagiderilemeyecek tzsel farklara sahip bireylerin ve gruplarn biraradayaamasn mmkn klan, szkonusu birey ve gruplara hem kendileriolmalarn, hem de birarada yaamalarn salayabilecek bir ereveoluturan kamusal akldr. Kamusal akl, kamu otoritesinin, bireysel hakve zgrlkleri garanti etmek suretiyle bireylerin tzselkimliklerini/deerlerini garanti altna almas, ayn zamanda da tzsel

farkllklarn nihai bir uzlama ile sonulanmasnn olanaksz olduununbilinciyle, her trl tzsel aidiyete eit mesafeyle durmasdr.494

Burada, her trden etnik, dinsel, snfsal, kltrel ve siyasal birey ve gruplara eit

meruluk tanyan ve onlara eit mesafede olan kamusal akln ya da kamu otoritesi,

yarglar ve anayasa mahkemesinin varl iin belli bal artlarn olumasnn

gereklilii vurgulanabilir. Burada, eksiksiz benimsenmi bir kuvvetler ayrlprensibinin her eyden nce gelecei; bunun yannda, herhangi bir ideolojiye, etnik

kimlie, dinsel inanca, snfsal tabakaya angaje olmam bir yrtme organnn

varlnn nemi; bylesi bir yrtmenin, szkonusu ideolojik, etnik, dinsel ya da

snfsal amacn gerekletirmek iin yargy arasallatrmam ya da ksacas

yargy siyasallatrmam olaca; tersi bir durumda, yrtmenin etkisi altna girmi

bulunan yarg organnn, her trden birey ya da gruplar karsnda tarafszln

koruyamayarak salkl bir kamusal akln oluumunun nndeki en byk

engellerden biri olabilecei; bu durumun, kimi etnik, dinsel, snfsal, kltrel ya da

siyasal birey ya da gruplarn dland bir kamusal alann oluumunun da en nemli

nedeni olaca; byle bir kamusal alann ise, devlet otoritesinin karsna, onu

snrlandrp denetleyen drdnc bir kuvvet olarak kmasn engelleyecei ve

otoriter yapnn pekitirilmesine katkda bulunaca; bu durumun ayn zamanda,

siyasal iktidar denetleyip snrlandracak bir yarg organna siyasi-sosyolojik destek

veren bir kamusal alann yokluuna da iaret edecei vurgulanabilir..

494 Bkz. (28), ELEB, 248.



34/217

Buraya kadarki ilk blme, 1980 sonras Trk yarg sisteminin siyasallamasn

konu edinen ikinci blm iin teorik bir ereve izilmeye alld. Bu irdelemeyi

yapmaktaki esas ama, ada siyaset teorilerinin, kamusal alan, kamusal akl ve

sivil toplum kavramlarn nasl ele aldklar ve bu kavramlarn yarg organyla (siyasi

iktidar denetleyip snrlandrmada) nasl bir ba kurduunu gstermektir.

kinci ana blm ise, ada Anayasa ve Siyaset Teorileri ve Trkiye

Cumhuriyetinin 1961 ve 1982 Anayasalar baln tar ve almann bu blm

ilk blmde izilen teorik ereve balamnda Trkiye Cumhuriyetinin son iki

anayasasn irdelemeye alr. Bu ana blmn ilk ara blm ise, 1961 ve 1982Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarna Karlatrmal Bir Bak baln tar.

Bu karlatrma yaplrken, Blent Tanrn Osmanl-Trk Anayasal

Gelimeleri isimli kitabnda belirledii, anayasa incelemesinde drt ncelikli esasa

bal kalmak almann verimlilii asndan nemlidir: (1) Anayasal sistemde birey

ve toplumun konumu ya da anayasann ama ve felsefesi, (2) Anayasann egemenlik

hakkn kime verdii ve ulus-temsil ilikisi, (3) Anayasada Devlet ve iktidarn

dzenleni biimi, (4) Devlet ve iktidarn denetimi.495

Bu erevede, 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnn Ama ve

Felsefeleri balkl ilk ara blm son iki anayasann devlet karsnda birey ve

toplumu nasl konumlandrd, devlet ve birey-toplum arasnda nasl bir ncelik

sralamasna gidildii vb. unsurlar bahsi geen anayasalarn ilgili maddeleri

irdelenerek sorgulanr. Bu noktada, her iki Anayasann da ama ve felsefesini ya da

Anayasaya hakim olan ruh, bu metnin var olu nedenleri ve hedeflerini balang

blmne yanstt vurgulanr. Bu anlamda, her iki Anayasann kendilerine birbirine

zt iki ama ve felsefe edindiinden bahsedilebilir. 1961 Anayasas daha bireyci,

demokratik ve liberal bir felsefeye sahipken, 1982 Anayasasnn daha devleti, anti-

demokratik ve muhafazakar bir felsefeyi sahiplenmitir. Bu iki farkl kulvar, sz

konusu Anayasalar yazmaya iten tarihsel sre belirlemitir. 1961 Anayasas, Devlet

495 Blent TANR, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 378.



35/217

otoritesini pekitiren Demokrat Parti iktidarna kar yazlm zgrlk ve demokrasi

fikirlerinin ar bast bir Anayasadr. 1982 Anayasas ise Devletin yetmili

yllardaki siyasi ve sosyal iktidar kaybn telafi etmek ve Devlet otoritesini

pekitirmek ister.

Bu balamda, her iki anayasann dzenledii temel hak ve hrriyetlerin kstll

ya da genilii ele alnr. lk blmde sylenilenlerden hareketle, 1982 Anayasasnda

dzenlenen temel hak ve zgrlklerin ar kstlanmasnn, 1980 sonras

Trkiyesinde, politik kamusal alann ve kamusal akln oluumunun nndeki

engellerden biri olduu sonucuna varlr. Bu yaplrken, her iki anayasada dzenleme

konusu edilen kii zgrlkleri ve siyasal haklar, sosyal, iktisadi ve kltrel

haklar ve dayanma haklar irdelenir.

Blent Tanrn izdii erevede, bu blmn bir dier alt bal olarak, 1961

ve 1982 Anayasasnda Ulus-Temsil likisi ve Siyasi Partilertercih edilebilir. Bu ara

blmde, anayasalarda egemenliin kayna olarak halk, egemenlii kullanma usulolarak seimler ve temsili demokrasi konular inceleme konusu edilir.

Bu blmde, irdelenmesi gereken en nemli husus phesiz ki, iki anayasann

siyasi partilere ilikin hkmleridir. Bu hkmler, demokratik bir siyasi yelpaze ve

meclis aritmetiine imkan verip vermemesi balamnda, yaplan deiiklikler ile

birlikte incelenir.

Bu balamda, Taha Parlann 1982 Anayasasyla Siyasi Partilere Getirilen

Kstlamalar balkl makalesindeki eletiriler irdelenebilir. Parla eletirilerini ksaca

u biimde zetler: ngrlen sistemde partiler parti olamayacaktr; seim

yoluyla iktidar mcadelesinde siyaset yapamayacaktr; oy ve meclis ounluu

salasa bile iktidar olamayacaktr; hkmet olsa bile hkmet edemeyecektir; milli



36/217

iradenin temsilcisi olduu halde temel siyasi kararlar alamayacaktr; seim ve

vekalet dnemi belli olduu halde bunu tamamlayamayacaktr.496

Aratrmalar sonucunda, 1982 Anayasasnda yer alan siyasi partilere ilikin

hkmlerin, Hardt ve Negrinin, zayf yasama/gl yrtme/yrtme baml

yarg biiminde zetlediimiz neoliberal formlnn ilk iki ksmyla rtt

sylenebilir. 1982 Anayasasnn getirdii rejim, Parlann ifadeleriyle, z itibariyle

siyaset deil idare, seim deil atama, milli irade deil yrtmeydi.497

almada, Trk siyasal yelpazesinin kstlanmasnda Anayasa Mahkemesinin

rol de tartld. Hatrlanaca zere Siyasal yarg, genel olarak, hukuksal usul ve

tekniklerin mevcut egemenlik ilikilerini pekitirmek veya deitirmek amacyla

devreye sokulmas demek iken, daha zgl olarak bu kavram, yrrlkteki hukuk

kurallarna aldr etmeksizin yargnn siyasal bask ve tasfiye amacyla

ilevselletirilip arasallatrlmas anlamnda kullanlmaktayd. Bu da bizi siyasal

yarg ile yargnn siyasallamas arasndaki farka gtryordu. Anayasadakidzenlemeler erevesinde, parti kapatma mekanizmas ve Anayasa Mahkemesi

irdelendiinde ise zgl tanm n plana kar. nk burada, belli bir resmi

ideolojiye (milliyeti ve laik eksenden mteekkil Trk resmi ideolojisi) angaje

olmu devlet otoritesinin, yargy siyasal bask ve tasfiye amacyla ilevselletirip

arasallatrdndan bahsedilebilir. Bu balamda, sz konusu siyasal bask ve

tasfiyenin, politik mekandaki siyasal parti, grup, dernek vb.lerine ynelik olduu ve

bu uygulamann, politik mekandaki siyasal yelpazenin almn belirleme amac ile

gdlendii sonucuna varlabilir.

Trk siyasi yelpazesini snrlayan, Trkiyenin resmi ideolojisinin iki ana ekseni

ise, Naz avuolu ve Bakr alarn Parti Kapatma Davalarnda Mermer-Mozaik

kilemi balkl makalesinden hareketle irdelebilir. Buna gre, birinci eksende

eriat talepleri su sayan ve irticai faaliyetleri tehdit olarak alglayan laik izgi

496 Taha PARLA, 1982 Anayasasyla Siyasal Partilere Getirilen Kstlamalar, 115-116.497 A.g.m., 117.



37/217

vardr. kinci eksende ise komnizm gibi, solun marjinal sylem ya da istemlerini

su sayan milliyeti izgi vardr ki, bu izgi ayrca, ayrlk faaliyetleri devletin

lkesi ve milletiyle blnmez btnl ilkesine ynelik bir tehdit olarak alglad

gibi, federatif talepleri de ayn gerekeyle mahkum eder.498 Bu balamda,

almann Kapsam bal altnda belirtilecek olan ve Anayasa Mahkemesi

tarafndan kapatlan partilere ilikin birka dava rnei incelenebilir.

kinci ana blmn, bir sonraki ara blm ise, 1961 ve 1982 Anayasalar nda

Devlet ve ktidar likileri, baln tar. Bu blmde, szkonusu anayasalarda,

devletin biimi ve nitelikleri ile iktidarn kuruluu ve ileyii irdelenmeye allr.Bu balamda, Trkiyenin devlet biimi olarak cumhuriyet ve niter yap ve

nitelikleri olarak demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti oluu ve bu niteliklere

ilikin maddeler irdelenir.

ktidarn kuruluu ve ileyii irdelenirken ise, zellikle 1961 Anayasasndaki ift

meclisli sistemin tek meclise indirilmesi ve bu yolla yasamann zayflatlmas konusu

irdelenir. Yasamadan alnlar yannda yrtmeye verilenler de sz edilebilir. Bu

balamda, yrtmenin 1961 Anayasasnda grev, 1982 Anayasasnda ise yetki ve

grev olarak dzenlenmesi; Cumhurbakannn olaanst yetkilerle donatlmas

ancak yetkisi orannda sorumlu tutulmamas ve yksek yarg merciine

Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunca yaplan atamalarla yargnn yrtmenin bir

kolu durumuna getirilmesi vb. konular aratrma konusu edilebilir.

Tanrn belirledii, anayasa incelemesindeki drt esastan sonuncusu ya da

devlet ve iktidarn denetimi, konunun esasn tekil eder ve 1982 TrkiyeCumhuriyeti Anayasasnda Yargnn Dzenlenii ve Siyasal Yargbaln tar. Bu

blmn amac ise, 1982 Anayasasnda yarg organna ilikin maddeleri irdelemek

ve Trk yarg sisteminin siyasallamasnn anayasal ve yasal temellerini

aratrmaktr. almann bu blm ayn zamanda, Trk yarg sistemindeki

siyasallamasnda dnya konjonktrnn etkilerini de gstermeye alr.

498 B.ALAR-N.AVUOLU, Parti Kapatma Davalarnda Mermer-Mozaik kilemi, 169.



38/217

Bu blmn, 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Yarg Bamszlna

likin Maddeler baln tayan ilk ara blmnde, 1982 Anayasasnda yarg

bamszlna ilikin maddeler gerekeleriyle birlikte gsterilmeye allr. Bu

balamda, Anayasann Mahkemelerin Bamszl balkl 138. maddesi,

Hakimlik ve Savclk Teminat balkl 139. maddesi, Hakimlik ve Savclk

Meslei balkl 140. maddesi ve Durumalarn Ak ve Kararlarn Gerekeli

Olmas balkl 141. maddesi aratrma konusu olarak benimsenir.

kinci ara blm iin, Trkiyede Siyasal Yarg bal tercih edilmitir. Bu

blmde, Hardt ve Negrinin, yukarda bahsini ettiimiz, anayasa hukukundaReagan Devrimi adn verdikleri olgunun aratrlmasna ve 1982 Anayasasna ne

ekilde yansdna dikkat ekilmeye allr. Bu yansmalar zetle u sralama

dorultusunda aratrlr: 1961 Anayasasnda ayr meslek grubu olarak ayr

maddelerde dzenleme konusu edilen hakimlik ve savclk mesleinin, 1982

Anayasasnda ayn madde ierisinde dzenlenmesi; bu maddeyle birlikte hakimlerin

de savclar gibi idari grevlerinde Adalet Bakanlna balanmas; Adalet

Bakannn Bakan Adalet Bakanl Mstearnnsa doal yesi olduu Hakimlerve Savclar Yksek Kurulunun hakimlerin btn zlk ilerine karar vermede tam

yetkili olmas; hakimlerin Adalet Bakanlna bal mfettilerce denetlenmesi;

iinde askeri yelerin de bulunmas sebebiyle yargnn bamszl ve tarafszl

ilkesini yok sayan Devlet Gvenlik Mahkemelerinin yetkilerinin geniletilmesi;

Yargtay, Dantay, Anayasa Mahkemesi gibi yksek yarg mercilerine

Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunca yaplan atamalar.

Bu blm de ayrca, Trk yarg sisteminin siyasal bir nitelik arz etmesinin Avrupa

birlii uyum srecine etkilerini ve bu sre ierisinde gerekletirilen yargya ilikin

reformlar konu edinebiliriz. Avrupa Birlii uyum srecinde, Trkiyenin karsna

kan yargya ilikin en nemli sorun olarak Devlet Gvenlik Mahkemesinin

kuruluu ve yarglama usulleri aratrlabilir. Avrupa Birliinin Devlet Gvenlik

Mahkemeleri konusunda Trkiyeye ynelik en nemli eletiriler ise zetle u

ekilde sralanabilir: Devlet Gvenlik Mahkemelerinin askeri ye bulundurmas

nedeniyle bamsz ve tarafsz olamayaca; sanklarn savunma haklarnn



39/217

snrlanmas; yarglama sresinin uzunluu; bu sebeplerle adil yarglanma hakknn

gzetilmemesi. Trkiyenin, Avrupa Birlii uyum srecinde gerekletirdii en

nemli reform olarak ise, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin ilkin sivilletirilmesi

daha sonra da kaldrlmas gsterilebilir.

3. almann Yntemi

almada, kaynak tarama yntemi benimsenmitir. Bu yntem uyarnca, konuya

ve dneme dair yazlan kitaplar incelenmitir. Ayrca dnemin nemli tarihlerine

ilikin gazete haberleri de yeri geldike kullanlmtr.

almada, konuya ilikin dava rnekleri de aratrma konusu edilmitir.

Kullanlan dava rnekleri u ekilde sralanabilir: Trk resmi ideolojisinin milliyeti

ekseninin belirginletirilmesinde zgrlk ve Demokrasi Partisi (ZDEP) kapatma

davas ve laik ekseninin belirginletirilmesinde Refah Partisi kapatma davas; nsan

Haklar Avrupa Mahkemesinin Devlet Gvenlik Mahkemelerine ynelik

eletirilerini daha akla kavuturmada ncal Trkiyeye Kar Davas; yeniden

yarglama konusunda olumlu bir dava rnei olarak, eski DEP milletvekillerinin

yeniden yarglanmas davas; yeniden yarglamaya olumsuz bir rnek tekil eden iki

dava rnei olarak Hulki Gne ve Abdullah calan davas.



40/217

2. ADA ANAYASA VE SYASET TEORLER

Jrgen Habermas, Demokratik Anayasal Devlette Tannma Savam baln

tayan makalesinde ada anayasalarn felsefi, hukuki, siyasi, kltrel ve sosyal

boyutunu u paragrafla zetlemiti:

ada anayasalar varlklarn ada doal hukuktaki bir greborludurlar: Buna gre yurttalar, zgr ve eit ortaklardan oluan biryasal topluluk meydana getirmek zere kendi istekleriyle bir arayagelirler. Anayasa, yaamlarn pozitif hukuk yoluyla yasal bir biimdebirlikte dzenlemek istiyorlarsa, bu bireylerin birbirlerine salamakzorunda olduklar haklar kesin bir biimde yrrle koyar. Bu gr,bireysel (subjektive) haklar ve bu haklarn taycs olarak bireysel tzelkiiler kavramn nceden varsayar. ada hukuk znelerarastannmann devlete gvenceye alnm ilikileri iin bir temel kurarken,bunlardan doan haklar, aslnda bireyler demek olan hukuksal znelerinhassas btnln korur. Son zmlemede, bireyin btnl en az

ahlakta olduu kadar hukukta da- karlkl tannma ilikilerinin salamkalmasna baldr.499

Yukardaki alntdan anlalaca zere, ada anayasa teorilerinin tek bir

cmleyle zetlenemeyecek almlar, boyutlar var. Her eyden nce, ada

anayasalar doal hukuk grne gnderme yapyorlar. yle ki, hukuk tarihi en

temelinde, doal hukuk-pozitif hukuk ayrmnn tarihidir; doann adaletiyle

gelenein ya da yazl hukukun adaleti500

, btn dnyaca tannan ya da evrenselolanla belli bir toplumda yazl olann adaleti, doal bir tercihle politik bir tercihin

adaleti. yle ise, ada bir anayasa teorisi oluturabilmek iin, bir anlamda hukuki

bir dalizm oluturan bu ikiliden birincisini yani doal hukuku ikincisine yani

pozitif hukuka gre daha stn bir konuma yerletirmek durumundayz. Bunun

pratikteki anlam, siyasal ve yasal bir topluluk meydana getirme giriiminde

bulunmu insanlarn doal olarak zgr ve eit olduklarn daha en batan

499 Bkz. (13), HABERMAS, 113.



41/217

varsaymak, bu postulay kabullenmektir. Bu kabul, hukukun pozitif oluunun bir

takm olumsuzluklarnn nne geilmesinde belirleyicidir. Modern hukuk, pozitif

hukuktur; nk siyasi yasa koyanlarn deitirilebilir- kararlarna

dayanmaktadr.501

Buradaki deitirilebilir ifadesi, doal hukukun pozitif hukuka stnln

merulatrr gzkr. nk, pozitif hukukun deitirilebilir nitelii, yazl hukuku

adaletin deil, politik bir tercihin rnne dntrebilir. Bu politik tercih

demokratik eilimli olabilecei gibi, otoriter yaplar pekitirmek amac ile de

gdlenmi olabilir.

Bu durumda, pozitif hukuku reten yasama organnn ve bu hukuki ereve

ierisinde tasarruflarda bulunan yrtme organnn karsnda yargnn rol byk

nem kazanr. Burada, hukukun muhataplar da kendilerini ayn zamanda hukukun

yazarlar olarak grmediinde, e deyile hukuk dzeni meruluunu yitirdiinde502,

temel hukuk ilkeleri, itihatlar, gelenekler vb. yannda pozitif hukukla da bal olan

yarg kendi varln nasl merulatrp, dier iki organ karsndaki ilevini nasltanmlayacaktr? Byle bir durumda, yarg organ kendisini, bireyin hak ve

zgrlklerini korumak adna, Naz avuolunun giri blmnde alnt yaptmz

ifadelerinde olduu gibi, politik bir tercihte bulunan siyasi iktidar karsnda hukuk

iktidarnn etkinlii olarak tanmlayabilecek midir? Yoksa yarg organ, dier iki

iktidar organ karsnda tarafsz ve bamsz bir mekan edinemeyerek siyasallap,

yine Giri blmnde Mithat Sancardan yaptmz alnt da olduu gibi, hukuksal

usul ve teknikleri mevcut egemenlik ilikilerini pekitirmek veya deitirmekamacyla devreye sokacak ya da yrrlkteki hukuk kurallarna aldr edilmeksizin,

yarg organ siyasal bask ve tasfiye amacyla ilevselletirilip arasallatrlacak

mdr? Doal hukuk-pozitif hukuk ayrm yarg asndan bu noktada nemlidir.

Bireyin doal hak ve zgrlklerini, her trl politik tercihte koruyacak ekilde

kurumsallaabilmi bir yarg organ kendisini, otoriter ya da bireyin hak ve

500 Adnan GRZ, Hukuk Felsefesi, 149.501 Bkz. (13), HABERMAS, 123.502 A.g.m., 123.



42/217

zgrlklerini kstlayan ya da yok eden bir politik tercihte bulunan siyasi iktidar

karsnda hukuk iktidarnn etkinlii olarak tanmlayabilecektir.

kinci olarak, siyasal ve yasal bir topluluk meydana getirme giri

kamusal akil ve siyasal yargi 1980 sonrasi turkiye ornegi public reason and political justice...

Documents