karma kullanimli merkezlerin kent ve gnlk yaam ierisindeki yeri stanbul dan rnekler the place of...

5/26/2018 Karma Kullanimli Merkezlerin Kent Ve Gnlk Yaam Ierisindeki Yeri Stanbul Dan Rnekler the Place of Mixed Use Centres in Urban Life and D

1/152

KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN KENT VE GNLK YAAMERSNDEKYER: STANBULDAN RNEKLER

Melike BLGN

YKSEK LSANS TEZ

MMARLIK

GAZNVERSTES

FEN BLMLERENSTTS

EKM 2006

ANKARA


2/152

Melike BLGN tarafndan hazrlanan KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN

KENT VE GNLK YAAM ERSNDEK YER: STANBULDAN

RNEKLER adl bu tezin Yksek Lisans tezi olarak uygun olduunu

onaylarm.

Yrd. Do.Dr. Zeynep ULUDA

Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan oy birlii ile Mimarlk Anabilim Dalnda Yksek

lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan : Prof. Dr. Nur ALAR

ye : Yrd. Do. Dr. Zeynep ULUDA

ye : Prof. Dr. Ziya UTKUTU

ye : Do. Dr. Aydan BALAMR

ye : Do. Dr. Ali CENGZKAN

Tarih : 10 / 10 / 2006

Bu tez, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna

uygundur.


3/152

TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davranve akademik kurallar erevesinde

elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak

hazrlanan bu almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf

yapldn bildiririm.

Melike BLGN


4/152

iv

KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN KENT VE GNLK YAAM

ERSNDEKYER: STANBULDAN RNEKLER

(Yksek Lisans Tezi)

Melike BLGN

GAZNVERSTES

FEN BLMLERENSTTS

Ekim 2006

ZET

Bu almann amac; karma kullanml merkezlerin oluum ve geliim

srecini etkileyen faktrleri ortaya koyarak, kent ve gnlk yaam

ierisindeki yerini stanbuldaki rnekler zerinden deerlendirmektir.

Karma kullanml yaplar metropol kentlerin merkezlerinde artan

younluk, mekansal skklk ve deien rant deerleri sonucunda;

alma, barnma, alveri, dinlenme ve elenme gibi farkl ilevlerin

mekansal olarak ayn at altnda yer ald kentsel mekanlardr.

Deien tketim alkanlklarna ve serbest zaman etkinliklerine gre

farkllaan mimari programlara sahip olmalar ve zaman kavramnn

neminin gittike artt metropol yaantsnn ihtiyalarna cevap

verebilecek mekanlar oluturmalar, karma kullanmlmerkezlerin youn

olarak kullanlmalarna neden olmaktadr. ada yap teknolojileriyle

ina edilen kontroll mekanlar iinde barndran bu merkezler ayn

zamanda kentliye sosyal ve kltrel etkileim ortamlar sunmakta ve

yeni bir kent yaam modeli nermektedir. Bu tez kapsamnda karma

kullanml merkezlerin kentsel peyzaj ierisindeki yerleri, kentsel

kullanm kararlar, mimari programlar ve gndelik hayata etkisi

tartlmakta ve dnyadaki bilinen rnekler bu balamda

incelenmektedir. Alan almasnda stanbul metropolndeki karma


5/152

v

kullanml merkez rnekleri belgelenmekte ve tezin ortaya koyduu

kavramsal ereveye gre deerlendirilmektedir.

Bilim Kodu :802.1.099Anahtar Kelimeler :Karma kullanml merkez, metropolleme,

tketim alkanlklar, serbest zaman, kamusalmekan

Sayfa Adedi :134Tez Yneticisi : Yrd.Do.Dr.Zeynep ULUDA


6/152

vi

THE PLACE OF MIXED-USE CENTRES IN URBAN LIFE AND DAILY

LIFE: EXAMPLES FROM ISTANBUL

(M.Sc. Thesis)

Melike BLGN

GAZUNIVERSITY

INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY

October 2006

ABSTRACT

This study aims to evaluate the place of mixed-use centers in urban life

and daily life by revealing the factors which affect the establishment

and development processes of those centers on the basis of samples

from Istanbul. Mixed-use centers are urban artifacts in which functional

and spatial coexistence of functions like working, residing, shopping,

resting and entertaining take place under the same roof as a result of

increasing intensity, spatial problems and changing rent values. Mixed-

use centers are used extensively because of the variety of their

architectural programs regarding the changing consumption behaviors

and leisure time activities and also because of the adequate respond

they provided for the requirements of metropolis life for which time is

an essential concept. These centers provide controlled spaces and

climated with the use of modern technology and also present spaces

for social and cultural interaction and propose a new pattern of urban

life. Within the context of this thesis the place of mixed-use centers in

urban landscape, their land use decisions, architectural programs, and

their effects on daily life is discussed and examples from all over the

world is analyzed. In the case study examples of mixed-use centers

established in Istanbul as a metropolitan city are documented and


7/152

vii

analyzed within the conceptual framework of these theses. In the

conclusion the examples are evaluated and interpreted.

Science Code : 802.1.099Key Words : Mixed-use center, metropolization, consumption

behaviors, leisure time, public space

Number of Pages :134Thesis Supervisor : Asst. Prof. Dr. Zeynep ULUDA


8/152

viii

TEEKKR

almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam

Yrd. Do. Dr. Zeynep ULUDAa, stanbulda yaptm aratrmalar

sresince deerli bilgilerini benden esirgemeyen Finans Yatrm Menkul

Deerler Teknik Koordinatr Atila ZKANa, Kanyon Satve Pazarlama

Uzman Asl BAHARa, Tabanlolu Mimarlk ve Danmanlk Limited

irketinden Mimar Salih YILGRRe, Yksel Yap Yatrmdan Mimar

Name SARIOLUna, Tekeli-Sisa Mimarlk ve Danmanlk Limited

irketiden Mimar Dilgn SAKLARa, Metrocity Ofis Bloklar BYS Bina

Ynetim Genel Mdr Muzaffer ALATa, Gayrimenkul Yatrm Ortakl

Uygulama ve Kontrol Grubu Koordinatr Yardmcs Blent OTUZa,

Kanyon teknik ofisten Hdai KURTKALEye, manevi destekleriyle beni

hibir zaman yalnz brakmayan ok deerli annem, babam, aabeyim ve

tm aileme, arkadalarm Fsun YILMAZ, Glin SOYUPEK, Serap BAKTIR,

Gzde KARAGZ, Seval SOYSAL, A.Ouz SNMEZ ve Berrin MALLIya,

alma arkadalarm ve patronlarma, teekkr bir bor bilirim.


9/152

ix

NDEKLER

Sayfa

ZET ............................................................................................................. iv

ABSTRACT.................................................................................................... vi

TEEKKR.................................................................................................. viii

NDEKLER ................................................................................................ ix

ZELGELERN LSTES...............................................................................xi

EKLLERN LSTES ................................................................................... xii

RESMLERN LSTES................................................................................. xiv

HARTALARIN LSTES .............................................................................. xvii

1. GR ..........................................................................................................1

2. KARMA KULLANIMLI MERKEZLER...........................................................5

2.1. Karma kullanmlmerkez kavram........................................................5

3. KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN OLUUM VE GELMSRECNETKLEYEN FAKTRLER......................................................10

3.1. Metropolleme ve kreselleme sreci ve mekansal etkileri ............ 10

3.2. Tketim alkanlklarnda yaanan deiimler ................................. 18

3.2.1. Tketim kltr ve deien tketim alkanlklar .................... 18

3.2.2. Tketimin artna etki eden faktrler....................................... 25

3.2.3. Tketim mekanlar ................................................................... 28

3.2.4. Gsterive sembolik tketimin artmasve mekansaletkileri ...................................................................................... 37

3.3. Serbest zaman etkinlikleri ve gndelik yaantnn deiimi ............. 45

3.4. Kamusal mekanlardaki deiimler ................................................... 47


10/152

x

Sayfa

4. KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN ORTAYA IKII VETARHSEL GELM................................................................................51

4.1. Kentlerde karma kullanm fikrinin ortaya k...................................51

4.1.1. Blgeleme Kavram ................................................................. 53

4.1.2. Blgelemenin sakncalarve blgeleme kartyaklamlar .... 58

4.2. Karma kullanmlmerkezlerin geliimi................................................60

4.3. Dnyada kentsel yenileme ve tek yaperevesinde gelienkarma kullanmlmerkez rnekleri .................................................... 73

5. TRKYEDE KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN GELMSRECVE RNEKLER ZERNDEN DEERLENDRLMES .............73

5.1. Trkiyede karma kullanmlmerkezlerin geliim sreci .....................80

5.2. stanbuldan rnekler..........................................................................80

5.2.1. Akmerkez ................................................................................ 805.2.2. Metrocity.................................................................................. 90

5.2.3. Kanyon...................................................................................104

6. SONU VE DEERLENDRME.............................................................121

KAYNAKLAR ..............................................................................................127

ZGEM.................................................................................................134


11/152

xi

ZELGELERN LSTES

izelge Sayfa

izelge 5.1. Kent merkezinde gelien lks konut alanlar .............................76


12/152

xii

EKLLERN LSTES

ekil Sayfa

ekil 4.1. CIAM kongresinde kararlatrlan drt ana ilev............................53

ekil 4.2. Team 10nin ngrd dey sokaklar........................................54

ekil 4.3. Berlin Hauptstadtyarmas1957-1958 Alison veP.Smithson....................................................................................54

ekil 4.4. Leon Krierin nerdii kent emas ................................................55

ekil 4.5. Ebenezer Howard bahe kent teorisi a.) Yeil bant-GrandAvenue b.)bahe kentler ve kent merkezi .....................................57

ekil 4.6. Peter Cookun Plug-in-City projesi.................................................57

ekil 4.7. John Hancock Center kesit ..........................................................69

ekil 4.8. 900 North Michigan Avenue kesit..................................................70

ekil 5.1. Akmerkez zemin (ar

) kat plan

..................................................86ekil 5.2. Akmerkez teras kat(food court) plan...........................................86

ekil 5.3. Akmerkez bahe katplan ............................................................87

ekil 5.4. Akmerkez kesit.............................................................................87

ekil 5.5. Metrocity vaziyet plan...................................................................90

ekil 5.6. Kohn Pederson Fox nerisi...........................................................92

ekil 5.7. Skidmore, Owings & Merrill nerisi................................................93

ekil 5.8. Metrocity Millenium kat plan .........................................................98

ekil 5.9. Metrocity Millenium farklbyklkte dairelere ait katplanlar ........................................................................................98

ekil 5.10. Metrocity bro kat plan ...............................................................99

ekil 5.11. Metrocity otopark kat plan ........................................................100


13/152

xiii

ekil Sayfa

ekil 5.12. Metrocity 3. bodrum kat plan ....................................................100

ekil 5.13. Metrocity 2. bodrum kat plan ....................................................100

ekil 5.14. Metrocity zemin kat plan...........................................................101

ekil 5.15. Metrocity kesit ...........................................................................101

ekil 5.16. Kanyon vaziyet plan, Metrocity ile ilikisi..................................105

ekil 5.17. Kevin Roche, John Dinkeloo & Associates ortaklnn

nerdii 48 ve 41 katlimerkezi projesi ...............................108

ekil 5.18. Kanyon konut tipleri...................................................................113

ekil 5.19. Kanyon ofis kat plan .................................................................114

ekil 5.20. Kanyon Alverimerkezi 1.bodrum kat plan ..........................115

ekil 5.21. Kanyon Alverimerkezi 2.bodrum kat plan ..........................115

ekil 5.22. Kanyon Al

verimerkezi zemin kat plan

................................115ekil 5.23. Kanyon Alverimerkezi 1.kat plan .......................................116

ekil 5.24. Kanyon boy kesit ......................................................................116

ekil 5.25. Kanyon en kesit ........................................................................117


14/152

xiv

RESMLERN LSTES

Resim Sayfa

Resim 3.1. New York Manhattan merkezi ialan.........................................13

Resim 3.2. Londra merkezi ialan...............................................................14

Resim 3.3. retimin denetlendii fabrikalar...................................................30

Resim 3.4. Tketimin rgtlendii tketim mekanlar....................................30

Resim 3.5. Eski Cami, Bedesten ve Kervansaray.........................................31

Resim 3.6. Paristeki pasajlardan rnek........................................................34

Resim 3.7. Mall of America alverimerkezinde iindeki parktangrnm.....................................................................................49

Resim 4.1. Houston Galleria dve i mekan grnm ..............................59

Resim 4.2. London Dockland blgesi(1996) .................................................62

Resim 4.3. London Dockland 1980li yllarda kapanan liman tesisleri...........63

Resim 4.4. London Dockland (1984).............................................................63

Resim 4.5. Battery Park City yaplmadan nceki durum ...............................64

Resim 4.6. Battery Park City yapldktan sonraki grnm...........................64

Resim 4.7. Battery Park City kbahesinden grnm...............................65

Resim 4.8. Postdamer meydan,1930 ve 1946 yllar....................................66

Resim 4.9. Yenileme almalarndan sonra Postdamer meydan................67

Resim 4.10. Sony Center havadan grnm................................................67

Resim 4.11.Sony Center meydandan grnm ............................................68

Resim 4.12.John Hancock Center ...............................................................69

Resim 4.13. John Hancock Center kent iindeki grnm..........................70


15/152

xv

Resim Sayfa

Resim 4.14. 900 North Michigan Avenue......................................................70

Resim 4.15. Aurora havadan grnm .........................................................71

Resim 4.16. Kompleksin konumlandmerkezi ialanndan grnm .......72

Resim 5.1. stanbul siletinde rezidans yaplarnn grnm......................75

Resim 5.2. Elit Residence.............................................................................76

Resim 5.3. Polat Residence..........................................................................76

Resim 5.4. Levent-Maslak merkezi ialanblgesi gece grnm ............78

Resim 5.5. Levent-Maslak merkezi ialanblgesi ......................................78

Resim 5.6. Kanyon ve Metrocitynin Bykdere Caddesindeki konumu ......79

Resim 5.7. Kanyon, Metrocity ve Akmerkez..................................................80

Resim 5.8. Akmerkez genel grnm...........................................................80

Resim 5.9. Akmerkez ve Etiler blgesi hava fotoraf...................................81

Resim 5.10. Akmerkez kent iindeki konumu................................................82

Resim 5.11. Akmerkezden Levent ve Bykdere Caddesine bak ............83

Resim 5.12. Akmerkez Residence lobi .........................................................83

Resim 5.13. Akmerkez Residence girii........................................................84

Resim 5.14. Akmerkez alveriblou girii..................................................84

Resim 5.15. Akmerkez arkatlarve peyzaj eleri...................................85

Resim 5.16. Akmerkez arblou ats, yeil alan kullanm.....................85

Resim 5.17. Akmerkez otopark girii gvenlik nlemleri ..............................88

Resim 5.18. le saatlerinde younluun arttAkmerkez fastfoodkat ...........................................................................................89

Resim 5.19. Metrocitynin Bykdere Caddesindeki konumu.......................90


16/152

xvi

Resim Sayfa

Resim 5.20. Metrocity ofis kulelerinden Bykdere Caddesine bak ..........91

Resim 5.21. Metrocity ofis kulelerinden kente bak .....................................92

Resim 5.22. Metrocity Millenium konutlarve Gltepe blgesi......................94

Resim 5.23. Metrocity ofis ve konut blou girii ............................................94

Resim 5.24. Metrocity konut blou ve sosyal alanlar ....................................95

Resim 5.25. Metrocity alveriblou atsyeil alan ve spor alanlar.........96

Resim 5.26. Metrocity nndeki girimeydan..............................................96

Resim 5.27. Metrocity alverimerkezi i mekan ........................................99

Resim 5.28. Metrocity ofis blou girii gvenlik kontrol.............................103

Resim 5.29. Metrocity alveriblou girii gvenlik kontrol .....................103

Resim 5.30. Metrocity meydannda gvenlik grevlileri ..............................104

Resim 5.31. Kanyon genel grnm...........................................................104

Resim 5.32. Kanyon hava fotoraf.............................................................105

Resim 5.33. Kanyon ofis bloundan kente bak ........................................106

Resim 5.34. Kanyon ofis bloundan kente bak ........................................106

Resim 5.35. Kanyon alverimerkezi iinden metroya balant ................106

Resim 5.36. Kanyonun arsasnda yer alan Eczacbaila fabrikas .........107

Resim 5.37. Kanyon Ecza sokak girii ........................................................109

Resim 5.38. Kanyon Ecza sokak giriini zemin kata balayan meydan......109

Resim 5.39. Kanyon Bykdere caddesi girii ve meydan .........................110

Resim 5.40. Kanyonda alverimaazalarve peyzaj eleri ..................110

Resim 5.41. Kanyon alveri, ofis ve konut bloklar ...................................111


17/152

xvii

Resim Sayfa

Resim 5.42. Kanyonda alverimaazalar ..............................................111

Resim 5.44. Kanyon rezidanslara girive Bykdere caddesinebalants................................................................................112

Resim 5.45. Kanyon yeil alan kullanm.....................................................114

Resim 5.46. Kanyonda yeralan Mcdonalds...............................................118

Resim 5.47. Kanyon otoparka girite yer alan gvenlik nlemleri...............119

Resim 5.48. Kanyon alverimerkezi giriinde yer alan gvenliknlemleri ................................................................................119


18/152

xviii

HARTALARIN LSTES

Harita Sayfa

Harita 5.1. Akmerkez kent iindeki konumu ..................................................81

Harita 5.2. Metrocity ulam plan..................................................................91


19/152

1

1.GR

Srekli artan nfus ve gelien teknoloji, kentleme srecini hzlandrmakta ve

kentlerde yaayanlarn yaam biimlerini de ayn hzda etkilemektedir.

Deien yaam tarzlar ve farkllaan anlaylardan; yerleim, alma,

dinlenme ve tketim alkanlklar etkilenmekte ve var olan olumsuz

yaplanma karsnda yeni araylar gndeme gelmektedir.

1970li yllarda toplumsal yapda grlen deiimin temeli, toplumun tketim

odakl bir duruma gelmesidir. Tketimin gndelik hayatmzda bu denli etkili

olmas endstri devrimi ile balamaktadr. Endstri devrimi ncesi tketim

gsterive rekabet arac iken, endstri devrimi ile seri retime geilmi, mal

ve hizmetler daha nce bunlara ulaamayan kesimlere ulam ve tketim

genikitlelere yaylmtr. Esnek birikim srecine geilmesi ile de yaantnn

her an tketme srecinin bir paras haline gelmitir. Gndelik yaam

pratiklerinde ve tketim alkanlklarnda yaanan deiimler, serbest zaman

etkinliklerinin niteliini, niceliini ve gerekletii mekn da dnmeuratmtr. 20. yzyln sonlarna doru teknolojik geliimlerin de etkisiyle

tketim meknlarnn saysnda art grlm ve mimari programlar

deimitir. Alverimerkezleri, tketimi arttrmak amacyla bnyelerine her

geen gn farkl fonksiyon gruplarn eklemilerdir. Kentlerin ak kamusal

meknlarnda gerekleen faaliyetlerin daha iyi bir mekansal organizasyonla

tasarlanm, iklimlendirilmi, kontroll ve gvenli bir ortamda yaplmasnn

salanmasyla, gnmz kentlerinin olumsuzluklarndan kaan bireylerintercihi, serbest zamanlarn alveri merkezlerinde geirmek olmutur. Bu

nedenle alveri merkezleri, sadece alveri eyleminin yapld meknlar

olmaktan karak, bireylerin serbest zamanlarn deerlendirebilecekleri

birok aktiviteyi de ieren ok fonksiyonlu meknlar haline dnmektedir.

Gnmz tketim kltr, fonksiyonel tketimden sembolik tketime

ynelile ifade edilebilen bir tketim anlaydr. Tketilen rnlerin sembolikdeeri, toplumsal snf lt olarak deerlendirilmektedir. Sembolik tketim


20/152

2

alma, barnma, sosyal ve kltrel etkinlik mekanlar seimlerinde de etkili

olmaktadr. Kent dnda yer alan lks konut siteleri sembolik tketimin

gzlendii lks tketim mekanlardr.

1950li yllarda Amerika Birleik Devletlerinde balayan, sonraki yllarda

dnyann birok kentinde grlen banliyleme hareketi, nfusun artmasyla

oluan, farkl sosyal ve kltrel snflarn birlikteliinden doan sorunlardan

kaan st gelir grubunun, kent dnda evresine kapal ve kontroll lks

sitelere tanmalaryla olumutur. Fakat zamanla bu blgelerde younluk

art gzlenmi, trafik skkl domu, kent merkezine ulamda

problemler grlm ve ev ile i arasnda uzaklk ve ulam zorluundan

doan zaman kayb gndelik hayat olumsuz etkilemeye balamtr.

Metropol yaantsna ayak uydurmaya alan metropol insannn, belli bir

zaman dilimi iinde yapaca iler artmve zamann verimli kullanlabilecei

kent dndaki lks siteler niteliinde ve kalitesinde mekanlara gereksinim

duyulmutur.

Sanayi devrimiyle grlen kentlerde blgeleme fikri kentsel mekan farkl

ilevlere gre blgelere ayrm ve farkl zaman dilimlerinde kullanlan

mekanlara dntrmtr. Gnn belli saatlerinde youn, belirli saatlerinde

ise tenha kalan bu mekanlar birbirinden kopuk ve gvensiz alanlar

oluturmutur. zellikle metropollerin kent merkezleri konutlara az rastlanlan

i blgelerine dnmtr. Kent merkezinden kopuk ve uzak olan konut

blgeleri ise insanlar kent merkezindeki canl yaamdan izole etmektedir.

Kent d yerlemelerin artmasyla merkez alanlarda ve yakn blgelerde hem

mekansal hem de sosyal kalitenin dt knt blgelerinin olutuu

gzlemlenmektedir. Bu blgelerin sosyal ve ekonomik planlarla yenilenerek

gnn her saati yaayan, mekansal ve sosyal kalitenin arand, kent

kltrnn srdrlebilirliine olanak tanyan mekanlar olarak kente

kazandrlmas amalanmtr. Gnmz metropollerinde nfusun artmas ve

hzl kentlemenin etkisiyle arsa bulmak giderek zorlamtr. zelliklemerkezi i alanlarnda arsalarn deerlenmesiyle arsa fiyatlar ykselmi ve


21/152

3

yatrmclar en ekonomik zm arayna girmilerdir. Tek fonksiyonlu

zmler yerine birbirini destekleyen ve kar marjn ykseltecek birimler

ieren ok fonksiyonlu yaplama, hem arsa kullanm deerini artrmakta hem

de yap iletmesi asndan karl bir zm olmaktadr.

Bu almann amac; yukarda saylan gelimeler dorultusunda, gnmz

metropollerinde yaanan kentsel problemlerden dolay tercih edilmeye

balanan karma kullanml merkezlerin oluum ve geliim srecini etkileyen

faktrleri ortaya koymak, kent ve gnlk yaam ierisindeki yerini

stanbuldaki rnekler zerinde deerlendirmektir. Deerlendirmenin

yaplabilmesi iin karma kullanml merkezlerin tanmlar erevesinde;

programlar, mekansal organizasyonu, kentsel mekan zerindeki etkileri ve

kentsel kullanm kararlar incelenmi, sosyal yaant zerindeki etkileri

tketim alkanlklar ve bozaman kavram zerinden tartlmtr. alma

oluturulurken konuyla ilgili olan tezler incelenmi, makaleler, dergi ve

kitaplar ile aratrma desteklenmitir. Tketim alkanlklarndaki deiimler

tartlm, dnya metropollerinde uygulanan rnekler aratrlm ve

kavramsal blm oluturulmutur. Karma kullanml merkezlerin Trkiyedeki

geliimi incelenirken rneklerin stanbulda yer ald saptanm ve yaplan

alan almas tezin kavramsal erevesi ierisinde ortaya konan kriterler

dorultusunda oluturulmutur. Yaplan gzlemler plan, kesit, grn ve

fotoraflarla desteklenmive yetkililer ile yaplan szl grmeler sayesinde

aratrma derinletirilmitir.

ngilizce mixed-use teriminin Trke karl literatrde karma kullanm,

oklu kullanm, karma gelitirme, karma fonksiyonlu ve ok fonksiyonlu

olarak kullanld grlmektedir. Bu alma kapsamnda mixed use

teriminin karl karma kullanm, mixed use center teriminin karl da

karma kullanml merkezler olarak kullanlmtr.

alma zet, giri, sonu ve kaynaka blmleri dnda drt ana blmdenolumaktadr. kinci blmde; karma kullanm tanm yaplarak bu kavramn


22/152

4

mimarlk alannda kullanm aklanmakta, tez kapsamnda incelenen

alveri, elenme, konut ve ofis birimlerinden oluan karma kullanml

merkezlerin mimari programlar analiz edilmektedir.

nc blmde; karma kullanml merkez geliimine etki eden faktrler

incelenmektedir. Bu blmde, metropol ve kent yaantsnn akland

metropolleme ve kreselleme sreleri ve mekansal etkileri tartlmtr.

Deien sosyal yaant, tketim ve tketim kltr tanmlar, deien tketim

alkanlklar ile birlikte ele alnmtr. Tketimin artna etki eden faktrler,

tketim mekanlar, gsteri ve sembolik tketimin anlatld tketim

alkanlklarndaki deiimler, serbest zaman etkinlikleri ve gndelik

yaantnn deiimi ve bu deiimlerin kentsel kamusal mekandaki

yansmalar tartlmaktadr.

Drdnc blmde; karma kullanml merkezlerin ortaya k ve tarihsel

geliimi rneklerle aklanmaktadr.

Beinci blmde ise; Trkiyede karma kullanml merkezlerin geliim sreci

ve stanbuldaki rnekler kentsel kullanm kararlar, geliim srelerine etki

eden ekonomik ve sosyal faktrler, mimari programlar ve gndelik yaama

katklar, kullanclarn bu merkezi tercih etme sebepleri, pazarlama ve

iletme deeri asndan farkl fonksiyonlarn bir arada bulunmasnn deeri

balamnda incelenmitir.

Sonu blmnde ise beinci blmde incelenen rnekler zerinden

karlatrma yaplmakta, karma kullanml merkezlerin kent ve gnlk yaam

ierisindeki yeri, kentteki konumlar, mimari programlar ve sunduklar yaam

biimleri deerlendirilerek sorgulanmaktadr.


23/152

5

2. KARMA KULLANIMLI MERKEZLER

2.1. Karma Kullanml Merkez Kavram

Karma kullanm, birden ok programn birbirleriyle ilikili ve bir btn

oluturacak ekilde bir arada kullanlmasn ifade eder. Mimarlk alannda

karma kullanm, eitli fonksiyon gruplarnn bir yap program oluturmak

zere bir araya getirilmesi anlamnda kullanlmaktadr.

Karma kullanml merkezler; deiik amalara hizmet eden ve birbirlerini

destekleyen mimari programlarn (alveri, elence, ofis, konut, otel, kltrel

birimler, rekreasyon alanlar, vb.) ayn at altnda topland yaplardr. Bu

kullanmlar bir araya geli biimleri, yapl amalar, evre faktrleri ve

hedeflenen program dorultusunda farkllk gsterirler. Burada nemli olan

farkl mimari programlarn tek bir yap program ierisinde kurgulanmas,

organizasyon ve denetimin yap bnyesinde yaplmasdr. Son zamanlarda;

konaklama, alma, alveri gibi esas bileenlerin yannda pek ok arabileenin birliktelii ile oluan karma kullanml merkezler, ounlukla

metropollerde ve byk kentlerde grlen fiziksel, sosyal ve ekonomik

problemleri zmeye ynelik olarak sunulan mimari programlardr.

Kent merkezlerinde arsa deerlerinin artmas karma kullanml merkez

oluumlarn etkileyen nemli bir faktrdr. Nfusun demografik olarak

artmasyla kent merkezlerinde youn yaplama grlm, bu da kentinmekansal ve sosyal yapsn etkilemitir. Kent ii arsa fiyatlarnn artmasyla,

kent merkezlerinde kar elde etmek ve kullanm younluunu artrmak

amacyla karma kullanml yaplamaya gidilmitir. Bu rneklerin mimari

programlar oluturulurken dikkat edilmesi gereken, birlikte kullanlan

ilevlerin birbirlerini destekler nitelikte tasarlanmalardr.

Blgeleme sonucu kent merkezlerindeki ve merkez d yerleim blgelerindeoluan gece ve gndz kullanm younluk farkllklar, tenha ya da ok


24/152

6

kalabalk blgelerin olumasna neden olmaktadr. Karma kullanml

merkezler, farkl zaman dilimlerinde younluk yaanan merkezlere kart

gnn 24 saati kullanlan yap adalar oluturmaktadr.

Bu tez kapsamnda ana bileen olarak alverimerkezi, konut-otel ve ofis

birimlerinin ve ek bileenlerin bir arada bulunmas ile olumu, kentsel

yenileme ve tek yap erevesinde gelien karma kullanml merkezler

incelenecektir. Kentsel yenileme almalar, ilk olarak Amerikada ve daha

sonraki yllarda Avrupada ki metropol kentlerde 1960l yllarn sonuna doru

nem kazanmaya balamtr. Blgeleme kart yaklamlarn etkisiyle, kent

merkezlerinde yer alan ilevini yitirmi sanayi blgelerinde ilk rnekler

gelitirilmi ve bu blgeler iin karma kullanml zmler nerilmitir. Arsa

kullanmnn kstl ve maliyetli olduu merkezi i alanlarnda, ofis ve ticaret

birimleri gibi donanmlarn eksik olduu yerleim blgelerinde karma

kullanml merkezler en ekonomik zm olarak dnlen yap program

olmutur.

Karma kullanml merkezler, tketim ve serbest zaman etkinliklerinin deiimi

ile dnen beklentilerin ve beenilerin ortaya kard, aranan sosyal

prestijin karl olarak tanmlanan bir yap programdr. Lks terimi, temel

ihtiya gereksinimlerinin standart hizmetlerin dnda daha yksek fayda

salayan hizmetlerle karlanmasdr. Bunlar, tketicinin estetiine,

konforuna, rnn kalitesine, maddi deerine gre retilen rn ve

hizmetlerdir. Bireylerin lks tercih etmesi gnmz tketim anlayna gre

bir snf gstergesi olmaktadr. Lks bir yerde oturmak, almak, alveri

yapmak ve zaman geirmek belli bir snfa ait olmann gstergesi olmutur.

Bunlarn nedeni gsteri ve sembolik tketimin artmasyla rnlerin meta

haline gelmesi, sosyal snf ve imaj gstergeleri olmalardr.

Nfus artyla kentler kalabalklam, farkl kltrlerin ve sosyal gruplarn

birliktelii insanlar daha st ve prestijli bir sosyal ve meknsal oluuma


25/152

7

ynlendirmitir. Ama, sosyal peyzajda aranan kimlik araylar ve

dierlerinden farkl olmak istemiyle oluan meknlar yaratmaktr.

Deien yaam tarzlaryla ve tketim alkanlklaryla birlikte serbest zaman

etkinliklerinin dnm de karma kullanml merkez tasarmlarnda etkili

olmaktadr. Serbest zaman, tketmeye dayal bir zaman dilimi olarak

nitelendirilmekte, ada tketim meknlar olan alveri merkezlerinin

nemi gn getike artmaktadr. Da kapal alveri merkezleri,

iklimlendirilmi, konforlu ve gvenli bir alveri ortam salarlar. Bu

merkezler, kltrel, sosyal ve rekreasyon faaliyetlerini iermeleriyle bireylerin

serbest zamanlarn da deerlendirebilecekleri mekanlar olmulardr.

Teknolojik olanaklarn artmas, ofis yaplarnn mekansal rgtlenmesini

deitirmi, yeterli otopark alanlarna ve salam altyap sistemlerine sahip

yeni ofis binalarnn yaplmasn salamtr. Ayn zamanda merkezi i

alanlarnda yer alan ikuleleri metropol kentin prestijini arttran yaplar olarak

grlmektedir. Tapana gre byk saraylarn, katedrallerin yaplma amac

gibi yksek yaplarn yaplmasndaki amalardan biri; ekonomik, ynetimsel

gc dile getirmek, teknolojinin, sermayenin, emein ve topran bir bilekesi

olan ekonomik gc ve egemenlii simgelemektir [Tapan,1989]. ener

yapnn yksekliinin ve eklinin kapitalizm tarafndan sembolik bir deere

dntrldn dile getirmitir. Kapitalizm kentin zellikle i merkezlerini

g, prestij ve zenginlik gstergelerini kar artrc bir unsur olarak grmektedir

[ener,1996]. Bu kulelerde bulunmak firma ve kurulular iin prestij ve g

gstergesi olmutur.

Karma kullanml merkezlerin geliimini etkileyen en nemli faktrlerden biri

zaman faktrdr. Gnmzde, zaman ve para kaybn nleyecek, insanlarn

en ksa zamanda ilerini halledebilecekleri kentsel blgelere ihtiya

duyulmutur. Bu tip merkezler metropol yaantsnn olumsuzluklarna aranan

bir cevap niteliindedir. Kent merkezinden uzak yerleim blgelerinden kentiine ulam iin otomobil kullanmnn gereklilii, ie geli gidilerde trafik


26/152

8

skklna neden olmaktadr. Bu durumdan olduka rahatsz olan kent d

yerleim sakinleri, kent merkezinde ya da kent merkezine yakn alt

merkezlerde, her trl donanma sahip lks siteleri tercih etmektedirler.

Karma kullanml merkez yaplarnda yer alan konut birimlerinde, farkl yaam

tarzna sahip kullanclar iin farkl boyutlarda lks konutlar bulunmaktadr.

Karma kullanml merkezlerde konut birimlerinin yan sra rezidanslar da yer

almaktadr. Rezidansta sunulan imkanlar normal konut birimlerinden daha

farkldr. ngilizce karl residence olan rezidanslarn tanmn Bali u

ekilde yapmaktadr:

Bu konutlarda yaayanlara aynen birinci snf bir otelde olduu gibisekreterlik, yemek, ikram, daire ii temizlik ve amar ykama hizmetlerisunulmaktadr. Rezidanslarn hedef kitlesi zaman kstl, gelir dzeyleriyksek serbest meslek sahipleri, st dzey yneticiler, yalnzyaayanlar[Bali,2002].

Tanmdan da anlald gibi rezidanslar otel hizmeti veren lks konutlardr.

Kullanclarn alacaklar hizmet iletmeyle hangi koullarda anlatklarnabaldr. Bali, stanbuldaki rezidanslar stanbul dnda yaayan, fakat sk

sk stanbula gelip burada kalmak zorunda olan kiilerin tercih ettiini

belirtmektedir [Bali,2002]. Bununla beraber Amerika ve Avrupa

metropollerinde kent d yerleimlerde oturup ayn zamanda kent iindeki i

balantlarn kolaylkla yrtmek isteyen bireyler kent merkezinde veya

merkeze yakn yerlerde bulunan rezidanslardan kiralamakta ya da satn

almaktadrlar. Karma kullanml merkezler, sadece lks konut hizmeti veren

rezidans yaplarndan farkl olarak konut sahiplerine spor, rekreasyon,

elence, salk ve alveri gibi gnlk gereksinimlerini karlayabilecekleri

ek olanaklar da salarlar.

Karma kullanml merkez tasarmnda nemli olan farkl fonksiyonlarn

birbirlerine ekonomik ve ilevsel katk salayabilecek ekilde

tasarlanmalardr. Bu merkezler konumlandklar blgenin durumuna gre,

farkl fonksiyon gruplar ayr kitlelerde yatayda ilikilendirilerek


27/152

9

zmlenebilecei gibi, tek yapda deyde ilikilendirilerek de

tasarlanmaktadrlar.


28/152

10

3. KARMA KULLANIMLI MERKEZLERN OLUUM VE GELM

SRECNETKLEYEN FAKTRLER

3.1. Metropolleme ve Kreselleme Sreci ve Meknsal Etkileri

Gnmzde metropollerin lke ve dnya apnda nemleri artmaktadr.

Metropoller devletlerin ve onlarn biimlendirdikleri dnyann enerji

merkezleridir. Kent bamsz bir organizma deil, halkla ve kendisini

evreleyen ekonomi sayesinde uygar dnya ile birlikte bymekte ve

balantsn srdrmektedir [Hilberseimer,2002]. Kreselleme, lkeler

arasnda sosyal, kltrel, ekonomik ve siyasi ilikileri arttrmak amal gelien

bir sretir. lkeler, kente dair sosyal niteliklerin farkllat kreselleme

srecine eklemlenme aamasnda kentlerini, dier metropollere benzer

niteliklerde, fiziksel deiime sokmaktadr. Hzla metropolleen kentlerde

gelien iletiim ve ulam teknolojileri sayesinde bilgi ak kolaylamakta, bu

da kentlerin birbirleriyle balantl olarak gelimesini salamaktadr. Kentlerin

nem kazanmas kent merkezlerinin yenilenmesini gndeme getirmi, yeni

yaplacak yaplarda da metropol kent yapsna uygun zmler aranmtr.

Karma kullanml merkezler bu gelimelere bal olarak tercih edilen kentsel

meknlar olmulardr.

Metropol yaants

Modern hayat teknolojik ve ticari gelimelerle yeniden tanmlanmtr.

Endstri devrimiyle birlikte retim modelleri deimive gndelik yaam ivme

kazanmtr. Metropol yaants, her gn yzlerce aktivitenin yaplp

sonlandrld bir ilikiler btndr. Belirli bir zaman dilimi iinde yaplmas

gereken ilerin says artmtr. Teknoloji sayesinde birok alanda yenilik

kaydedilmesine ramen, teknolojinin hzna ayak uydurmak gn getike

zorlamaktadr [akar,2006]. Kltrel deiim, televizyon, bilgisayar ve

kiisel iletiim aralar araclyla enformasyon toplum srecine geilmitir[Allmendinger,2001]. Teknik bulular ve teknolojik gelimelerle, bilgi


29/152

11

retiminin ve nitelikli insan faktrnn nem kazand bir dnem olan

enformasyon anda metropol insan her ann bilgiyi paylamak,

almalarn planlamak ve aratrmalarn gelitirmekle geirmektedir.

Simmele gre 18. yzylda birey kendini kstlayc balar (politik, dinsel,

ynetimsel) iinde bulmaktadr. Bunlar adil olmayan, eitsizlik dayatan

snrlamalardr. 19. yzyl ise daha fazla zgrlkle beraber sosyal yaamda

ve almalarda daha farkl uzmanlama talep etmektedir. Tm balarndan

serbest kalm bireyler, imdi de kendilerini birbirinden ayrt etmek

istemektedir. Kii, sosyal evrenin bir biimde dikkatini ekebilmek iin, nitel

farkllamaya tutunur. Bu mcadelenin arenas ise metropollerdir

[Simmel,1996].

Metropol yaants ykseltilmi bir kavray ve akln stnln n plana

karmaktadr. Para btn deerlerin ortak adlandrcs haline gelmektedir.

Nitel deerler nicel deerlere indirgenmitir. Metropoller her saniye bilgi

aknn saland, sosyal ve alma yaamnda da hzn etkin bir kavram

olduu kentlerdir [Simmel,1996]. Bu sebeplerden dolay metropol insan

zaman ve para kaybn nlemek iin dakik olmak ve zamann verimli

kullanmak zorundadr.

Metropol kentlerde artan su oranlar, metropol insannn yaantsn olumsuz

etkilemektedir. Bu durum insanlar dier insanlara kar gvenli ve dikkatli

olmay gerekli klmtr. Bu nedenle kentte yer alan birok yap gerekli

gvenlik nlemlerini alarak bireylere denetimli bir ortam sunmaya

almaktadrlar.

Simmele gre metropol kentler en st dzeyde iblmnn saland

meknlardr. Bu nedenle hizmet eitlilii salayan kentsel evreler nerirler

[Simmel,1996]. Metropoller, finansal merkezler olmann yannda turizm,

sanat ve elence dnyasnn da merkezleridir. Bylelikle bu kentler farkl


30/152

12

sosyal ve kltrel etkinliklerin ve farkl yaantlarn kesitii bir alan

olmaktadrlar.

Bu nedenlerden dolay karma kullanml merkezler metropollerde uygulanan

bir yap tipidir. Karma kullanml merkezler, metropol kent yaamnn hzna

yetimeye alan metropol insannn gnlk gereksinimlerine zaman

kaybetmeden ulaabilecei ekilde programlanm, gvenlik sistemleriyle

donatlmyaplardr.

Metropol kent

Kapitalizmin tarihsel geliimine bakldnda toplumsal ilikileri ve kenti

srekli deiime soktuu gzlenmektedir. Kapitalizm, retimin krsal

blgelerden koparak kentte younlamasn salam, toplumsal rgtlenme

kentsel ilikilerle yeniden belirlenmitir.

Sermaye, mekn kendi gereklilikleri dorultusunda yeniden dzenleyip,

meknn dier corafi blgeler ile olan farklln kendi karll zerinden,

ekonomik kriterler temelinde yeniden tanmlamaktadr [Yrtc,2002].

Kreselleme sosyal yaamla birlikte kentlerin grnmnde de kkl

deiikliklere neden olmaktadr. Birbirleriyle srekli rekabet halindeki kentler

belirli karakteristik zellikler tarlar. iviye gre;

Bilgi ve grnt meknlarnn yeniden yapland ve yeni iletiimbiimlerinin ortaya kt kreselleme srecinde zellikle zaman ve meknkavramlarnda yaanan deiimin etkisiyle mekna dair referanslar deiimeuramtr. Bu balamda kresellemenin n plana kard kent algsulamn, enerjinin, ekonominin, otoyollarn, gkdelenlerin yerald ve sreklideien imajlarn kesitii bir kent dokusu iinde hz kavramnn etkisiyle yenibir boyut kazanmtr [ivi,2002].

Kentlerin geliiminde ekonominin nemi byktr. Kentlerde tarmsal

retimden fabrikasyon retim dzeyine gei ve uzmanlama ekonomikolgularla tanmlanmaktadr.


31/152

13

Sanayileme ncesinde kent merkezleri geleneksel ilerin yer ald, zanaat

tr kk retimin ve ticaretin younlat; ynetim, denetim ve ticaretle

uraan kesimin konutlarnn da yer ald bir yerdir. Sanayi toplumlarnda

kent merkezleri kentin beyni olarak tanmlanmaktadr. Burada, karar verme

gcn elinde bulunduran kurum ve kurulularn binalar ve bunlara bal yan

ilerin, servislerin ve gnlk ihtiyaca cevap veren faaliyet trleri

bulunmaktadr. evrede yeni banliylerin oluumuyla kent merkezinde bir

arada bulunan ilevler ayrmaya balamtr. Sanayilemeye paralel olarak

retim, ulam ve haberleme teknolojisindeki etkin aama, kentlerde

niteliksel ve niceliksel deiim ve dnmlere yol am, metropoliten kent

olgusunun ortaya kn gerekletirmitir. Bu olgu zellikle 20. yzyln

ortalarndan itibaren Avrupa kentlerini nemli lde etkilemi, kentsel

btnde oluturduu deiimlerle birlikte kent merkezlerinde, Amerika

Birleik Devletlerinin merkezi i alanlarna benzer bir yap oluturmaya

balad gzlenmitir [Osmay,1998] [Gke,2000].

Resim 3.1. New York Manhattan merkezi ialan[http://it.wikipedia.org/wiki/New_York]

Metropoliten kent; bir lkenin ya da blgenin evresindeki tm kentsel ve

krsal topluluklara ekonomik, toplumsal ynlerden egemen olan ve genelliklelkenin baka lkelerle olan ilikilerinin de saland, bykkent olaraktanmlanmaktadr [Gke,2000].


32/152

14

Resim 3.2. Londra merkezi ialan [http://en.wikipedia.org/wiki/London]

Merkezi ialanlarnda younlaan sorunlar Amerikada 19. yzyln sonlarna

doru, Avrupada da 1960l yllara doru alt kentlerin olumasna neden

olmutur. Henz motorlu aralarn yaygn olarak kullanlmaya balanmad

dnemlerde merkezdeki sorunlardan kurtularak, krla i ie yaamak

isteyenler, demiryolu gzerghlar ve banliy istasyonlar boyunca

yaylmlardr. 20. yzyln balarnda, sanayileme hareketlerinin hz

kazand Amerika Birleik Devletlerinde, savatan daha az zarar

grmesiyle, ekonomideki hareketlilik artm, ara sahipliliinde de art

grlmtr. Bu durum, yerleim alanlarnn yaylmas ve alt merkezlerin

(suburb) gelimesini hzlandrmtr [Gke, 2000].

Hzla byyen kentlerin merkezlerine ulam giderek zorlam; alt

merkezlerde, gndelik gereksinimlerin karlanmas iin merkeze inmek

istemeyen nfusa ynelik, yakn mesafede geni otoparklara sahip ticaret

merkezleri olumutur. Birbirlerine duyduklar gereksinimden dolay ayn

merkezde toplanma ve mekansal iliki ierisinde olma gerei duyan

iletmeler, iletiim, haberleme ve ulam teknolojilerinin gelimesiyle


33/152

15

birbirinden kopuk, prestijli, kendi otoparkna sahip ve ulam kolay

merkezlerde yer almlardr.

Banliyleme sonucu oluan alt merkezlerin ekonomik ve sosyal adan

gelimesi merkez alanlarn eski niteliklerini kaybetmeye balamasna neden

olmutur. ehir planclar, kent merkezlerinin yeniden canlandrlmasn;

sosyologlar, sosyal ve kltrel kaynamann arttrlmasn; ekonomistler,

tketim potansiyelinin ykseltilmesini; salk uzmanlar, daha salkl evre

koullarnn salanmasn amalayan bir anlayla soruna yaklamlardr.

20. yzyln sonlarna doru kent merkezlerinden kent dna tanan endstri

yaplarnn ve baz kurumsal yaplarn boaltt alanlar, uygun olmayan

kullanmlara yada kayp alanlara dnm ve bu blgelere marjinal

gruplarla alt gelir gruplarnn yerletii saptanmtr. Kaynak salanmas ve

kullanm srecinin olumlu olarak artmas, kentlerde merkez blgelerin

nemini arttrm, metropol olma niteliklerini belirleyen ehir imajnn yeniden

gerekletirilmesi yolunda nemli gelimeler yaanmtr [Ergun, 1995].

Metropoliten kentlerde ehrin merkezi; i, ticaret, sosyal ve kltrel

etkinliklerinin younlat, teknolojiyle ulam ve biliim imknlarnn

etkinletii, para, mal ve haber akmnn olutuu alanlardr. Bu nedenlerle

bankaclk ve finans ilevleri merkezde younlamaktadr. Bununla beraber

kamu hizmetleri, yan kamu hizmetleri reten kurulular, uzmanlam ve

eitlenmi hizmetler, oteller, elence yerleri, kiisel hizmetler, perakende

ticaret, byk-zincir maazalar, merkezi i alannda yer almaktadr. Ayn

zamanda merkezi i alanlar arazi fiyatlarnn en yksek olduu yerlerdir.

Merkez alanlarda artan arsa deerini Ergun u ekilde aklamaktadr:

Metropolitenleme srecinde arazi kullanm ve maliyetleriyle ilgili olarakfarkllamalar ve sorunlar da ortaya kmaktadr. Buna bal olarakmetropoliten merkezlerde grlen yeni ilevsel ilikiler ve deiimlerle, arazi

kullanm ve tahsislerinde, yeniden retim olana olmayan topran kullanmmaliyetleri artmaktadr [Ergun,1995].


34/152

16

Postfordist retimle birlikte kapitalizmin corafi yaplanmasnda nemli

deiiklikler olmutur. Kentlerin birbirleriyle olan ilikisi farkllam, metropol

kentlerin nemi artmtr. Bunun en nemli nedeni teknolojik gelimelerin

getirisi olarak elektronik ve bilgisayar sistemlerinin iletiim teknolojisindeki

ilerlemeye katksdr. Bilsel bu durumu u ekilde aklamaktadr:

Uluslararas sermayenin akkanl karsnda ulus-devlet snrlarnnnemini yitirdii bu yenidnya dzeninde, kresel ya da blgesel lekteekonomik etkinliin ve karar verme mekanizmalarnn merkezi olan kentler nplana karak kresel eklemlenme srecinin etkin aktrleri konumuna

yerlemi bulunuyorlar. Kresel lekte serbest pazar ekonomisininbelirledii rekabet koullar ierisinde kent ynetimleri kentsel altyaplarnyenileyerek byk lekli kentsel projeler yoluyla uluslararas sermayeyiekebilmek iin birbirleriyle yaryorlar [Bilsel,2006].

Kentler sermayeyi zerine ekmek iin dier kentlerden farkllama abalar

iine girmilerdir. Bu farkllama evrensel dzeyde olduu kadar, kentlerin

iindeki farkl meknlarn olumasna, rekabete girmelerine de neden

olmutur.

Kent, gerek meknsal olarak, gerekse ekonomik ve sosyal ilikiler asndanzlmekte, ebekesel bir yaplanma iinde yeni bir rnt oluturmaktadr.Metropol alanlar, ebekesel, ok merkezli, gevek, deiken ve esnek biryapya sahiptirler. Bu gevek yap, metropol alanlarda sermayeninyounlama ve dalma srecini kolaylatrmaktadr [Yrtc,2002].

Kresel sermaye gerek corafya zerinde kendi karll dorultusunda yeni

bir corafya yaratr. Sermayenin corafyas olarak adlandrlan bucorafyann zaman ve mekn anlay soyuttur. Bu corafyann kresel

dzlemde gridal bir aoluturduu sylenebilir. Gridal aiindeki her bir grid-

alan bir merkez gibi davranr. Kendini evreden soyutlar ve her birim kendi

iini yaratr. Bu durumu meknsal deiim ve dnmde grmek

mmkndr. Konut alanlarnn ayrm yerine gnmzde konutlar farkl

ilevlerin st ste yld tek bir yap iinde yer almaktadrlar. Bir yapda

konut-bro-iyeri-salk merkezi st ste konumlanabilmekte ve sermayedaha da bydke bu kullanmlara oyun-elence vb. farkl kullanmlar


35/152

17

eklenebilmektedir. levsel farkllklarn st ste ve yan yana yllar

sermayenin talepleri dorultusunda gereklemektedir [Yldrm,2000].

Kent merkezlerinde ofis binalarnn artmasyla kent d konut yerleimlerine

talep artmtr. Bundan dolay kent merkezleri alma saatlerinde youn,

geceleri ise kullanlmayan meknlar olarak tanmlayabileceimiz alanlar

olarak karmza kmaktadr. Bu problemi ortadan kaldrmak ancak kent

merkezlerini gnn her saati kullanlan blgelere evirmekle zlebilir.

Bunun yolu merkezi i blgeleri iine farkl fonksiyonlar ilave etmektir.

Gltekin bu blgeleri baarl mekn olarak nitelendirmekte ve kentsel

srdrlebilirlik ynnden bu meknlarn yaratlmasnda aktivite ve katlmn

nemini u ekilde tarif etmektedir:

Baarl kentsel meknlarn, strktrel bir yaps ve dinamik bir aktivitesiolmaldr. Aktivite, kentsel meknda kaliteyi hem reten hem de yanstan biredir. zellikle baarl meknlarn tasarmnda, meknn sadece bir yerolmad, aktivitelerin ve olaylarn, mekn oluturduu bilinmelidir. Punter

ise, meknn oluturulmasnda, kentsel form bileenlerinin (fonksiyonlar-aktiviteler, kltrel birlik, strktr, anlam, imaj, kalite, kullanm deerleri,sosyal ve kltrel yarglar vb.)belirlenmesi gerektiini ve zellikle katlmnsalanmasnn ncelikli olduunu vurgular [Gltekin,1999].

Karma kullanml kentsel blgeler, metropol kentlerde youn olarak kullanlan

ve nitelikli mekanlar yaratmak iin uygulanan kentsel yenileme ve

soylulatrma projeleridir. Kreselleme anda metropollerini gelitirmeye

alan lkeler kentsel yenileme projelerine ynelmilerdir. Bu srete karma

kullanml merkezlerin metropol kent yaantsna eklemlenme biimi ile

bulunduu kentin sosyal ve kltrel deerini arttrma ynndeki katksyla

metropol kentlerde nemi gittike artmaktadr. zellikle kent merkezi ve

merkezi i alanlarnda konumlanan karma kullanml merkezler, yeniden

yaplanma srecinde bu blgelerde gereksinim duyulan nitelikli konut, ofis,

alverive rekreasyon birimlerini iermeleri ve bu ilevlerin hepsini ayn at

altnda bulundurmalaryla metropol yaantsnn gereksinimlerine cevap

veren yaplar olmulardr.


36/152

18

3.2. Tketim Alkanlklarnda Yaanan Deiimler

Tketim insanolu var olduundan beri sregelen, toplumsal alanda sosyal

ilikileri etkileyen, fiziki ve kltrel evreyi dntren bir faaliyettir. Tketim

alkanlklarnda yaanan deiimler ayn zamanda tketimin yaplaca

meknlar da deitirmitir.

3.2.1. Tketim kltr ve deien tketim alkanlklar

Tketim olgusu doumdan lme kadar sregelen yaamsal bir eylemdir.

Tketim, gnlk yaantmzn ayrlmaz bir parasdr ve tanm yaplrken bu

balamda aklanmas gerekmektedir. Odaba tketimi u ekilde

tanmlamaktadr:

Belirli ihtiyalarmz tatmin etmek iin bir rn ya da hizmeti araypbulmak, satn almak, kullanmak ya da yok etmek [Odaba,2006].

Tketim insanolunun var olmasyla, ihtiyalar sonucu oluan basit bir olgu

iken zamanla ihtiyalarn tatmininden uzaklam; toplumsal staty, sosyal

ilikileri belirleyen, kltr temellendiren karmak bir yapya brnmtr.

Baudrillard bunu u ekilde aklamaktadr:

Tketim yalnzca nesnelerle deil, toplumla ve dnyayla ilikinin aktif birformudur; sistematik bir etkinlik biimi ve tm kltrel sistemimizi kurankresel bir tepkidir [Baudrillard,2002].

Gnmzde tketim anlay ihtiya kavram yerine isteklerin ve beenilerin

n plana kt bir durumu ifade etmektedir. htiya ve istek kavramlar

birbirine karmtr. Satn alnan rnn ilevsel deerinden ok sembolik

deeri daha n plana kmtr. Odaba bu durumu u ekilde aklamtr:

Tketim tanmnda en nemli unsur ihtiyacn tatminidir. ok z biimde

ihtiya, bir eksikliin fark edilmesi olarak tanmlanabilir. zellikle istekkavram, ihtiya ile kartrlmakta ve ihtiya kavramnn yerinekullanlmaktadr. [Odaba,2006]


37/152

19

Gnmz toplumu tketim toplumu olarak deerlendirilmektedir. Tketim

kltr ise tketim toplumunun kltrnn tanmdr. Odaba ise tketim

kltrn u ekilde tanmlamaktadr:

Tketim kltr, tketicilerin ounluunun yararc olamayan stat arama,ilgi uyandrma, yenilik arama gibi zelliklerle ne kan rn ve hizmetleriarzuladklar hatta peine dp, edinip sergiledikleri bir kltrn tanmdr[Odaba,2006].

Featherstonea gre ise tketim kltr terimini kullanmak; maddi rnlerin

sadece fayda deil ayn zamanda iletiim vastalar olarak kullanmna ve

hayat tarzlar, kltrel rnler ve metalar alan ierisinde ileyen arz, talep,

sermaye birikimi, rekabet ve tekelleme gibi piyasa ilkelerine odaklanmay

ierir [Featherstone,2005].

Tketim ve tketim alkanlklarnda yaanan deiim sreci incelenirken

retim srelerinde yaanan gelimeleri incelemek gerekmektedir. Endstri

devrimi kapitalist piyasa ekonomisinin balangc olarak kabul edilmektedir.Endstri devriminden nce kendi rettii nesneleri kullanan insan,

sonrasnda kendisine hazr olarak sunulan, nitelik ve nicelik olarak eitlenen

nesneleri kullanan bir kii olma durumunda kalmtr. Tarm toplumunda

temel ihtiyalara ynelik yaplan tketim davranlar endstri devrimi ile

toplum yapsnn deimesiyle farkl bir durum ierisine girmitir

[Yrtc,2005]. Yn retim ve tketimin gerekletii fordizm ise modern

tketim toplumunun douunu simgelemektedir. Fordizmin katlklar esnekbirikim modeli olarak tanmlanan yeni bir sermaye birikim tarznn, postfordist

retim biiminin ortaya kmasna neden olmutur.

Tketim alkanlklarndaki deiimler, toplumsal yap kadar tketim

meknlarnda da deiim ve dnme neden olmaktadr. Farkl snflarn

olumas ve bu snfsal ayrmann en iyi gstergesi, tketim aralar ve

meknlar araclyla olmutur.


38/152

20

Endstri Devrimi ve Tketim

Sanayileme ncesi ev ve iyeri ayrm sz konusu deildir. Kent merkezi

karmak olmayan mekansal ilikiler ierisinde, pazar ve konut evresinde

ekillenmektedir. Endstri devrimiyle birlikte yeni enerji kaynaklarndan

yararlanlarak retim, yap ve ulam teknolojilerinde yenilikler yaanmtr.

Endstri devrimiyle birlikte retim modelleri ve teknolojilerinde yaanan

ilerlemeler sayesinde evde yaplan retim braklarak makinelemi kitlesel

retime geilmitir. retilen ok sayda ve eitli rn tketimin ivmesini

hzlandrc bir etken olmutur. Bunlarla beraber altyap ve ulam

teknolojilerinin gelimesiyle demiryolu a kurulmu, dnya sergileri ve fuarlar

alm, retilen mallarn sunumu ve satlar ulusal apta salanmaya

allmtr.

Endstri devrimiyle birlikte yeni snflar belirmitir. Tketim ise, toplumu

oluturan snflar arasnda eitsiz bir tarzda gereklemektedir. retilen

tketim mallarna talep yoksul ii snfndan ok yeni zengin burjuva

snfndan gelmektedir. Bu burjuva snf, maddi temel ihtiyalarn karlamak

dnda birbirleriyle rekabete girmek iin kullanrlar [Bier,2002]. Veblene

gre aylak snf, varlk ve zenginliini gsterii tketim yoluyla sergilemekten

yana hareket eder [Ayta,2002].

Bocock endstri devrimiyle oluan snf farkllklarn u eklide belirtmitir:

retim sreci 1770ler ile 1870ler arasnda nemli deiiklikler ve gelimeleryaad. Fabrikasyon imalatn yeni metodlar, ilk kapitalist retim modelleriniyaratan ve yeni fikirleriyle yepyeni bir snf oluturan kapitalist giriimcilertarafndan piyasaya tantld. Ar sanayide, imalat sektrnde ve mal datmalanlarnda alan endstri iilerinden oluan bir snf ve endstri devrimidiye adlandrlan bu dnemde kurulan ve yeni giriimlerin kapitalistsahiplerinden oluan burjuvazi snf gibi baka yeni snflar da geliti

[Bocock,2005].


39/152

21

Kentsel retim modelleri deiimi sonucunda kentsel mekan yeni yaplar ve

mimari programlarla yeniden biimlenmitir. Bu dnemde ortaya kan

pasajlar yeni bir alveri anlayn balatm ve bununla beraber burjuva

snfnn zenginliklerini gsterdikleri, birbirlerini izledikleri seyirlik mekanlar

olmulardr.

19. yzyln ikinci yarsnda grlen tketim ve geleneksel alveri

kltrndeki hzl deiim pasajlardan sonra byk maazalarn olumasna

neden olmu, kentler ise bu yeni snfn lks tketimini karlayacak yeni

meknlarla ekillenmeye balamtr. Bu dnem geleneksel olarak retime

ynelik toplumun tketime ynelik topluma dnmesini simgelemektedir

[Dkmeci,1995].

Dkmeci byk maazalarn 18601914 yllar arasnda baarl olarak hzla

gelimesini nedene balamaktadr:

19. yzyl ortalarna kadar evlerine kapanmak zorunda olan orta snf

kadnlarna, byk maazalar hoa vakit geirecekleri ortam hazrlayarak,

ev hayatnn monotonluundan kama frsat vermitir.

Byk maazalar lks tketimin saray gibi gelimeye balamve gittike

byyen orta snf iin prestij simgesi olmutur.

Byk maazalar ulusal orta snf kltrnn yaratlmasnda rol oynayan

bir ortam hazrlamlardr ve insanlara nasl giyineceklerini, evlerini nasl

deyeceklerini ve bovakitlerini nasl deerlendireceklerini tanmlamlardr

[Dkmeci,1995].

18. yzyldaki maazalarn tketim alkanllarn hzla deitirebilmesi,

retimin nitelik ve nicelik ynnden artmasna, kentlerdeki nfus artna ve

ulamda salanan kolaylklara baldr. nsanlarn alveri yapabilecekleri

ve toplanabilecekleri kapal ve korunakl yerlere ihtiya duyulmutur.

Kentlerde konut blgelerinde yaayan insanlar bu merkezlere ekmek iin


40/152

22

ulamda grlen gelimelerden yararlanlmtr. Modern maazay, seri

retim, bunlar idare eden genibir brokrasi ve hzla byyen tketici kitlesi

mmkn klmtr [Yrtc,2002].

Bococka gre modern tketim kalplar ehir ve banliylerinde oluan

metropol yaants sonucu ortaya kmaktadr. Kentlerdeki meydan ve

bulvarlarn gezintiye kan flanrlerin giysilerini sergileyip, vitrinleri

seyredebilecekleri yerler haline geldiini belirtmektedir. Kent yaamnn

tketime etkisini ise u ekilde tarif etmektedir:

Bu durum Simmelin de belirttii gibi, kendisini ele geirmeye alantoplumsal gler karsnda, varlnn zerkliini ve bireyselliinikoruyabilme endiesi iinde olan ve sosyo-teknolojik bir meknizma yanimetropol-tarafndan sradanlatrp, ypratlmaktan kanma gereksinimiduyan, yeni bir eit bireyin domasna neden olmutur. ehir yaam, birtarza sahip olma bilincini, yani hem belli bir gruba has zellikleri hem debireysel seimleri yanstabilecek bir alan iinde tketme gereksinimini arttrr.ehirdeki birey daha ok, bir kimlik duygusu yaratabilmek, kim olarak arzuettiini belirtebilmek amacyla tketmektedir. Bir bireyin kendisini dierbireylerden farkl klabilmek iin kulland giyim kuam tarznn, dier bireylertarafndan da anlalp yorumlanabilmesi gerekir. O halde bir birey kendisiniancak dierleri ile ortak birtakm kltrel sembolleri paylaabildii ldefarkl klabilir [Bocock,2005].

Tketim, sosyal stat gstergesi olmu, bu da toplumsal ilikileri etkilemitir.

Dkmeci, byk ehirlerdeki sosyal ilikinin en egemen eklinin bakmak ve

baklmak olduunu sylemitir. nsanlarn k giyinerek yabanclar zerinde

olduundan daha yksek bir snf etkisi yapmak istemeleri moda mallar satanmaazalarn nemini bir kez daha vurgulamaktadr [Dkmeci,1995].

Fordist dzen ve kitlesel tketim (1930-1970)

Endstri srecinin banda, makineleme ncesi retimin zorluklarn ve

zaman kaybn nlemek iin Taylor i blm kavramn gelitirmitir.

blm, alma zamannn daha disiplinli ve verimli gemesini salamtr[Vural,2003]. Taylor, emek srecinin ayr ayr hareketlere ayrtrlmas ve bu


41/152

23

zaman-hareket ayrtrmasnn kat standartlara uyularak yaplmas halinde

emek retkenliini arttrc bir yol olacan sylemitir [Harvey,2003].

1930lu yllara gelindiinde bilimsel iletmeciliin retim srelerine uygulanp

endstriyel gelimenin younlamasyla geleneksel retim yntemleri

deimi ve Fordizm olarak adlandrlan kitlesel retim srecine geilmitir

[Odaba,2006].

Harvey, iilerin kitle retim rnlerini tketmek iin yeterli bir gelire ve bo

zamana sahip olmalarn salamay hedefleyen Fordizmin Taylorizmden

farkn u ekilde aklamaktadr:

Kitle retiminin kitle tketimi, emek gcnn yeniden retiminde yeni birsistem, emein denetiminde ve ynetiminde yeni bir politika, yeni bir estetikve psikoloji, ksacas rasyonelletirilmi, modernist, poplist tr bir demokratiktoplum olduunu aka grmesi [Harvey,2003].

Fordist retim sistemi rnlerin standartlamasn salarken varolan tketimkalplarn da deitirmitir. Daha nceki dnemlerde st snf tketim

kalplarna gre retim yaplrken, fordizmle birlikte dier sosyal snflar da

tketime ynlendirilmitir. Bocock, bu seri retim ve toplu tketim dneminde

yeni tketici gruplar trediini ve bu gruplarn satn aldklar eylerde bir

seim yapmaya baladklarn belirtmektedir [Bocock,2005].

Kitlesel tketimin n plana k, kentin retime dayal yapsn tketimedayal bir yapya dntrmtr. Kentte ilevsel ayrmn n plana kmasyla

kent evresinde banliyler yaygnlam, kent merkezinde yer alan retim ve

depolama ile ilikili birimler kent merkezi dna tanm, onlarn yerini

alverimeknlar; dkkan ve maazalar almtr. Her sosyal snftan bireye

gre tketimin hedeflenmesi kent iinde bu farkl sosyo-ekonomik gruplara

hizmet veren, farkl nitelikte ve nicelikte yeni alveri mekanlarnn

olumasna neden olmutur [Yakar, 1999].


42/152

24

Postfordist dzen ve esnek birikim (1970 ve sonras)

Fordist retim sisteminde tketiciye aralarnda eitlilik olmayan mallar

sunulmakta, sadece varolan yaam biimlerine ynelik pazarlama

yaplmaktadr. Bireysel tercihlerin art ve deiken tketici taleplerinin

basksyla tketicilere tek tip rnlerden uzak farkl rnler sunulmaya

balanmtr [Erben, 2002]. Esnek birikim sreci olarak nitelendirilen

postfordizm, fordizmin katlklarn amak amacyla gelimi, teknolojik

gelimeler dorultusunda kendini gelitirmitir. Esnek birikim sreci; emek

sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esneklie

dayanr. Temel zelliklerinden biri, retim sektrnde ve finans hizmetlerinde

yepyeni yntemlerin ve piyasalarn ortaya kmas; ticari, teknolojik ve

rgtsel yeniliklerin temposunun byk lde hzlanm olmasdr. Yeni

elektronik denetim teknolojileriyle retimde devir sresi ksalm, just-in time

(tam zamannda) teslimat sistemiyle stoklarn azaltlmas salanm,

tketimde de hzlandrmay gerekli klmtr [Harvey, 2003].

Bilgisayar ve otomasyonun gelitirilmesiyle birlikte nitelii az olan igcne

deil, nitelike yksek igcne ihtiya duyulmaktadr. Niteliin artmas birey

kavramnn nem kazanmasna ve rekabetin artmasna neden olmutur.

Rekabetin nem kazanmas, bireysel kimliklerin gelitirilmesine verilen nemi

de beraberinde getirmi, bu nemin tketim rgtlenmesine yansmas ise

gelip geicilik, moda gibi kavramlarn nem kazanmasna neden olmutur

[Vural,2003].

Postfordist dzende mal ve hizmetler bir gsterge niteliine brnmtr.

Yaama, alma, elenme, tketim ve serbest zaman deerlendirme

biimleri insanlarn yaam tarznn sembol olmutur. Satn alnan bir rnn

ilevselliinden ok, markas, kalitesi gibi niteliksel deeri n plandadr.

Odabana gre tketim sreci bireyin sadece fiziksel ihtiyalarn deil,

iinde yaanlan sosyal, kltrel ve sembolik dnyadaki ihtiyalarn da tatmin


43/152

25

etmektedir [Odaba,2004]. Bu durumu Sayar ve Ser u ekilde

aklamaktadr:

Fordist sistemden postfordist sisteme gei srecinde, tketim giderekegemen duruma gelmi, kitlesel olmayan retim/tketim biimleri lehine artantercihler bireysel tketimi tetiklemi, tketimin daha az ilevsel olmas vedaha fazla estetize edilmesi durumunu ortaya karmtr [Sayar veSer,2001].

Postmodern kltrn etkisiyle rnler sadece fonksiyonel zelliklerine gre

deil sembolik zelliklerine gre de deerlendirilmektedirler. Semboller,nesne yada fikir gibi bir eyin yerine geen iaretler olarak aklanmaktadr

[Odaba, 2004]. Baudrillard postfordist dzen ierisinde rnlerin meta

haline geldiini u ekilde aklamaktadr:

Bilgi, kltr, duygular, ihtiyalar-ksacas tm insani yetiler-retimin dzeniiinde metalar olarak maddesel form alrlar, benzer biimde bugn tmarzular, projeler, istekler, tm tutku ve ilikiler, satn alnan ve tketilennesneler ve iaretler olarak soyutlanyor ya da maddeletiriliyor[Baudrillard,2002].

Postmodern tketim kltr srekli tketmeye kar rgtlenmitir. Ya,

cinsiyet, mevki gibi ayrmlar yaplmakszn her birey birer tketici olarak

deerlendirilmektedir. Tketimin bu denli artmas da tketim meknlarnn

neminin artmasna neden olmaktadr. Alveri merkezleri de insanlar

tketime tevik etmek ve cezbetmek iin bnyelerine alveri dnda

elence ve rekreasyon faaliyetlerini de katmlardr. Tketimin bu denliartmasnn tketim meknlar kadar birok faktrn etkisi vardr.

3.2.2. Tketimin artna etki eden faktrler

Tketim olgusu ekonomik, toplumsal, meknsal bileenlere sahip karmak

bir kavramdr. Bu nedenle bu deerlerin geliiminin tketim zerinde

dntrc bir etkisi vardr. Tketim artna etki eden faktrler, ekonomikyapdaki gelimeler, teknolojik geliim ve medyadr.


44/152

26

Ekonomik yapdaki gelimeler

Tketimin bu denli artmasnn en nemli sebebi birok insann ellerinde

bulunan kaynaklarn byk ksmn kiisel tketime harcamak istemeleridir.

Hzla byyen ekonomi, zellikle borsada 1990l yllardaki ykseli ok

sayda insan benzeri grlmemi bir gelir sahibi yapmtr. Ayn zamanda

daha ok insan gelirini harcayacak zamana sahip olmutur [Ritzer,2000].

Byyen ekonomi sayesinde ithalat ve ihracat artm, bu sayede rn

eitlilii ve bolluu meydana gelmitir. Bu durum ihtiyaca ynelik ve ihtiya

d tketimin artmasna neden olmutur.

Bankaclk sistemlerinin gelimesi kredi kartlar ve bireysel tketici kredilerinin

olumasna neden olmutur. Bu kolaylklar rahat ve gvenli alverie olanak

salayan gelimelerdir. Bali ye gre piyasalardaki mali ilemlerdeki

kstlamalarn kaldrlmas, yurtdna klarn serbest braklmas ve dviz

transferlerinde denetimin kalkmas sonucunda kredi kartlar ve yeni

bankaclk hizmetleri her insann kolaylkla ulaabilecei bir hizmet olmutur

[Bali,2002]. Bankalarn kredi kart sahibi olma konusunda tand olanaklar

sayesinde tketim arac olarak para yerine kartlarn kullanlmas artmtr.

Kredi kartlar sayesinde tketiciler her geen gn artan rn eitliliinin

hzna daha kolay yetiebilmektedirler. Firmalarn tketimi tevik iin kredi

kart kullanclarna ynelik gelitirdikleri taksitlendirmeler de kredi kart

kullanmn zendiren bir dier faktrdr. Bu sayede nakit paras olmayan

birok insan kredi kartlar ve tketici kredileri sayesinde diledii rn

almakta serbest braklmtr.

Teknolojik geliim

Teknolojide yaanan geliim ve deiimler tketimin artmasnn en nemli

nedenidir. zellikle bilgisayar sisteminin hayatn her alannda olduu gibitketim meknlarnda da kolaylatrc etkisi byktr [Ritzer,2000].


45/152

27

Bilgisayar ve iletiim teknolojisindeki gelimeler alveriin hzn da

arttrmaktadr. Barkod sistemi, yazar kasa ve optik okuyucular sayesinde

byk tketici kitleleri alverilerini ok ksa srede sonlandrabilmektedirler.

Bu gelimeler daha ksa srede daha fazla tketicinin rnlere ulamn

arttrmaktadr.

Haberleme sistemlerinde grlen yenilikler sayesinde internet kullanm

yaygnlamtr. Bu sayede dnyadaki gelimeler kolaylkla takip edilmekte

ve dnyann dier ucunda kan yeni bir rnden annda haberdar

olunabilmektedir. nternet kullanmnn artmas sanal alveri sitelerinin

olumasna neden olmutur. Ulam ve haberleme sistemlerinde yaanan

yenilikler sayesinde de tamaclk sektr gelimi, dolaysyla rnlere

ulamak ok kolaylamtr. Tm bu gelimeler sayesinde farkl rn ve mal

hizmetlerine ulamak kolaylamve tketim artmtr. Artan oto sahiplilii de

mobiliteyi arttrarak tketim meknlarna ulam kolaylatrmtr.

Medya

1920lerde insanlar sadece kontrol altnda tutarak tketime sevk etmenin

yeterli olmadnn grlmesi nedeniyle modern reklmclk domutur.

Tketicilerin kendi balarna karar vermelerine izin verilmemi ve karar

almalarnda reklmlar araclyla ynlendirme uygulanmtr [Ritzer,2000].

Reklmlar, filmler, diziler ve dier televizyon programlar kadar yenian

iletiim arac internet de lkemizdeki ve dnyadaki gelimelerden haberdar

olmamz salamaktadr.

1970li yllarn bandan beri kullanlmaya balanan uydu iletiim sistemleri,

iletiimin birim maliyetini ve zaman mesafeden bamsz hale getirmitir.

Byk kitlelerin televizyon sahibi olmas imajlarn annda yaanmasna ve

benimsenmesine neden olmaktadr. Moda, sadece giyimde, aksesuarda vedekorasyonda deil, ayn zamanda hayat tarzlarn ve dinlenme faaliyetlerini


46/152

28

de kapsayan geni bir alanda tketimin temposunu hzlandrr. Mal

tketiminden hizmet tketimine doru bir gei yaanmakta, bu sadece

kiisel ve ticari hizmetlerde, eitimde ve salkta deil ayn zamanda

elence, gsteri ve hobiler gibi alanlarda da geerli olmaktadr. [Harvey,

2003].

Kapitalizm tketimi arttrmak iin teknolojiyi ve medyay rgtledii gibi retim

ve tketim meknlarn da rgtlemektedir. Kapitalizm tketimi cezbetmek ve

tketimi arttrmak iin tketim mekanlarn kendi kar dorultusunda

dnme sokmaktadr.

3.2.3. Tketim mekanlar

Yrtc; her retim tarznn ayn zamanda belirli bir etik, estetik, kltrel,

sosyal ve politik deerler btnn temsil ettiini belirtmektedir. [Yrtc,2005].

retim ve mekn ilikisi tarihsel srete incelendiinde her retim tarznn

mekn kendine gre ekillendirdii ve yeni koullara gre yeniden

rgtlenmesine neden olduu grlmtr. Glalp e gre retim ve mekn

ilikisi u ekilde tanmlanmaktadr;

retim, znde doadaki nesneleri insan emei ile ihtiyalar karlayacakbir biime dntrme eylemidir. Bu ise, insann doada almas.doadanalmas ve sonunda doay bilinli olarak dntrmesi anlamna gelir.Tarih boyunca her toplum retimini, retim gleri ve retim ilikilerinin

gelime dzeyi erevesinde rgtlediine gre, buna kout olarak doadanyararlanma biimi ve kullanlan alan zerindeki yerleim ekli de farkllkgsterir. Bir baka deyile, retimin farkl rgtlenme biimleri, farklmeknsal rgtlenmeleri de beraberinde getirir [Glalp,1983].

Kapitalizm, dinamik ve srekli deiken yaps gerei hem kendini yeni

koullara gre dntrr hem de evresindeki tm etkenleri kendi karllna

gre bu dnme sokar. Yrtc ya gre; retim iin gerekli hammadde,

retim makineleri ve retime ynelik meknsal organizasyonlar (fabrika,


47/152

29

atlye v.b.) kapitalist ekonomide dnm ve deiime urayan aralar

olmulardr [Yrtc,2005]. Ik bunu u ekilde aklamaktadr:

Kapitalist retim srecinin retim iin retim, birikim iin birikim olarakzetlenebilecek isel gerekleri, karllk aray iindeki sermayenin hemkesimler arasnda hem de meknda hareketliliini gerekli klar. te buhareketlilikten dolay da kapitalist birikim sreci kendine zg bir corafyayaratr [Ik,1994].

Kapitalizm retim biimlerini de kendi karlln arttrc bir unsur olarak grr

ve yeni retim aralarn mekn dntrc bir etken olarak kullanr. Budnm o meknn gndelik yaantsn etkiledii gibi meknsal

biimlenilerini de etkilemektedir. Bunu Yrtc u ekilde aklamaktadr:

Mekn retimi ve tketimi toplumsal bir rgtlenme ve bu rgtlenmeninsosyo-ekonomik ve politik kriterleri erevesinde gerekleir. Burada meknretimi ifadesi ile anlatlmak istenen, kapitalist ekonominin gerektirdii belirlitoplumsal ilikiler ve rgtlenmeler dahilinde, mekna ait toplumsal bilgininnasl olutuu, bu rgtlenme tarznn mekn nasl etkiledii ve

dntrddr [Yrtc,2005].

Kapitalizmin mekn zerindeki dntrc etkisi fordist retim biiminde

retimi denetleyen fabrikalar ile postfordist retimdeki tketimi rgtleyen

tketim meknlarnda grlmektedir. rnn retildikten ksa srede

tketilmesini amalayan postfordist retim, mekn da bu sreyi ksaltc

ekilde rgtlemektedir. Ama sermayenin dolam sresini azaltmaktr.

[Yrtc, 2002]

Kapitalizm fabrikada retimi, tketim meknlarnda da tketimi arttrmak iin

mekn ve zaman rgtler. Fabrikalar retimin denetlendii, zaman ve

mekn kontrolnn yapld, disiplin ve gzetimin kapitalistler tarafndan

gerekletirildii yerlerdir. Tketim meknlar ise sermaye tarafndan

rgtlenen ve tketim ilikilerinin daha kolaylat alanlar olarak

tanmlanmaktadr. Gnmzde her kentsel evre varlklarn srdrebilmek


48/152

30

iin tketim alanlarna dnmekte ya da tketim ilikileri erevesinde

yeniden yaplanmaktadr [Yrtc, 2002].

Resim 3.3. retimin denetlendii Resim 3.4. Tketimin rgtlendiifabrikalar[Yrtc, 2002] tketim mekanlar

[Yrtc, 2002]

Ritzer yeni tketim aralar kapsamnda maaza ve alveri merkezleri

dnda konulu parklar, kumarhaneler ve yolcu gemileri ile kendi deyimiyle

yeni tketim aralarna artc derecede benzemeye balayan spor

merkezleri, stadyumlar, eitim ortamlar, hastaneler, lks konut siteleri ve

mzeler gibi meknlar deerlendirmektedir. Bu meknlarn gitgide alveri

merkezlerine benzediini, bunu da Louvre mzesinde pahal butiklerin

bulunduu yeralt alverimerkezini rnekleyerek vurgulamaktadr. Ritzer,

bir dier rnek olarak Las Vegas kumarhane-otellerini ele almaktadr.

nsanlarn kumar masalarndan ve para makinelerinden yalnzca bir asansr

uzaklktaki otel odalarnda kalabilmeleri, mal ve hizmetlerin hzl ve kolayca

tketilebilmesini salar [Ritzer,1999].

Tketimin Mekansal rgtlenmesinin deolojisi adl yazsndan Yrtcnn

aktarmyla Koolhaasa gre, mzelerin sat yaplan blmlerinin toplam

mze alan iindeki yeri srekli artmakta, havaalanlar birer alverimerkezigrnm kazanmakta, eski kentsel dokular varlklarn srdrebilmek iin


49/152

31

turistik tketim alanlarna dnmekte ve en genel ekliyle insan yaama

kltrnn son noktas olan metropol kent tketim ilikilerinin ve

sermayenin akkanlnn kolaylat alanlar olarak biimlenmektedir

[Yrtc,2002].

Karma kullanm merkez tasarmnda alveri merkezlerinin yeri ve nemi

byktr. Tketimin serbest zaman kavramnda yaratt deiiklikler

nedeniyle kapal kamusal meknlarn nemi artmtr. Ayn komplekste

bulunan alveri merkezi, hem konut sahiplerine hem de ofis alanlarna

gn ii ihtiyalarn (alveri, elence, spor, rekreasyon, vb.) giderebilme

imkan salamaktadr. Zengelin belirttii gibi alveri meknlarnn karma

kullanml merkezlerin vazgeilmez bir paras olmas arastalarn klliyelerle,

bedestenlerin de kervansaraylarla birlikte kullanmndan anlalabilir

[Zengel,2001].

Osmanl dnemine ait ticaret birimleri arasta ve bedestenlerdir. Arastalar, bir

sokak etrafna dizilmi dkknlardan oluan ticaret niteleridir. Bedesten,kuma, mcevher ve eitli kymetli eyalarn alm satmnn yapld, eit

byklkte kubbelerle rtl, bir eit kapal ardr. Bu yaplar genellikle

cami, klliye ve kervanlarn ticaret yollar zerindeki konak yeri olan

kervansaraylarn yanlarnda yer almaktadr.

Resim 3.5. Eski Cami, Bedesten ve Kervansaray[http://www.trakya.edu.tr/Eng/edirne/9b.htm]


50/152

32

Osmanl dnemindeki ticaret meknlarnn sosyal ve ekonomik etkisini Eren

u ekilde aklamaktadr:

Osmanlda cami, medrese, imaret v.b. masraf gerektiren vakf binalarnnyanna vakfn gelir getirmeyen trdeki blmlerini beslemek iin han,bedesten, dkknlar gibi ticari nitelikli yaplar eklenirdi [Eren,2000].

Kervansaraylarda ticaret birimlerinin yan sra konaklayan iin salk birimleri,

cami, yatakhaneler ve buna benzer gnlk gereksinimlerini karlayacak

birimler yer almaktadr. Kervansaraylar da tpk karma kullanml merkezler

gibi bnyelerinde farkl fonksiyonlar bulundurmaktadrlar. Ukan

kervansaraylarn nemini u ekilde aklamaktadr:

Dounun dillere destan kervansaraylar, kimi zaman kente dnecek biryerleimin kurulmas iin ilk kvlcm olmulardr. Kervansaraylar, kimi zamanbugnn banliylerindeki blgesel alverimerkezlerine benzer bir biimde,kentlerin hemen dna yerleerek, giderek bedestenlere, arastalaradnerek, kendilerinden alan yollarla ok merkezli kentlerin oluumunanclk etmilerdir [Ukan,1999].

Ticaret meknlar antik alardan gnmze kadar bulunduklar kentlerin

ticari ve sosyal yaants asndan nemli meknlardr. Antik alardaki

forum ve agoralar o dnemdeki kentlerin ok amal ticari meknlardr.

Agora Antik Yunanda, ehrin btn eleri ve yaam merkezleri ile birlikte

bir btn oluturan ekirdek konumundadr. lk planl ticari mekn olan

agoralar siyasi, ticari ve toplumsal iler iin toplanlan bir merkez olarak

deerlendirilmektedir [Eren,2000]. inde kapal ofisler ve dkknlar bulunan

stoalardan oluan agoralar, Antik Roma dneminde ise biraz daha

geniletilmi olarak evresi tamamen kapal formda ve standart nitelerin

sralanmasyla forum ad altnda yeniden tanmlanmtr [Zengel,2001].

Avrupada kent meydanlarna kurulan pazaryerleri zamanla yerini birbirine

bitiik tek sral dkknlara brakmtr. Yaplarn altnda oluan bu dkkanlar

arkadlarla sokaktan ayrlmtr. Bu alveri caddeleri zamanla nfusun ve


51/152

33

dolaysyla ticaretin de artmasyla ekil deitirmi; eklenen yaama

meknlar ve depolama birimleriyle ok fonksiyonlu hale gelmilerdir.

Endstri devrimi ile tketici nfusu artm, bu tketici kitlesine hizmet veren

geleneksel alveri dkkanlarna ek olarak yeni kapal tketim meknlar

olumutur. Bu geliimi Abal u ekilde aklamaktadr:

Endstri devriminin sonularndan olarak, daha ok tketim yapabilecekdzeye gelen kitlelerin gereksinimine yant vermesi gereken ve bu sre

iinde devleen ticaret sermayesi, ulam ve mal koruma teknolojisindekigelimelerin de yardmyla, byk maazalar (department store veya bonmarch)yaratt [Abal,1990].

Bocock ilk alan byk marketlerin gnlk hayattaki nemini belirterek,

ulamn ve altyapnn gelimesinin bu marketlere etkisini u ekilde

belirtmektedir:

Veblen ve Simmel, bat toplumlarndaki yeni yaam tarzlar ile ilgilialmalarna byk ehirlerin merkezlerinde ilk byk marketlerin aldsralarda balamlard. Bu marketler alveriyapanlara tek bir at altndaerzaktan mobilyaya, anak-mlekten giysilere, mutfak ara gerelerindenyeni elektrik aletlere kadar, toplu tketim iin imal edilmiher eyi bulabilmeolana sunmaktayd. ehirleri evreleyen banliylerde yaayan insanlarehir merkezlerine tayabilecek tramvaylar, troleybsler ve trenleroaldka marketler daha da geliti [Bocock,2005].

Ukan alverite en temel kopmann 18. yzyln ortasnda baladn

belirtmitir. Yeni zenginlerin kendileri iin bir gsterge yeri olarak yeni lkstketim meknlarn setiklerini sylemitir. pek ticareti moda, halclk ve

tahta oymacl i dekorasyon; Doudan yaplan egzotik nesne ve parfm

ticareti de lks tketim maddeleri kavramlarn dourmu ve yeni tketim

pazarlar kurulmutur [Ukan,1990].

Benjamin, byk maazalarn ncs olan pasajlarn oluma nedeni olarak

tekstil ticaretinde grlen younlama ve yaplarda demir konstrksiyonunkullanlmaya balanmas olarak aklamaktadr. Pasajlar, lks eya ticaretinin


52/152

34

merkezlerinden biri olmutur. Endstriyel lksn yeni bir buluu olan pasajlar,

stleri cam kapl, mermer duvarl geitlerdir. I yukardan alan bu geitlerin

iki yannda en k dkkanlar uzanmaktadr. Bu nedenle byle bir pasaj kk

bir kent, hatta kk bir dnyadr. Kent tarihini sosyolojik olarak anlatan,

eitimli, zengin fakat aylak olan flanr (flaneur), o dnemde evre

izlenimleriyle kent yaants hakknda dnce reten nemli bir figrdr.

Pasajlar flanre kendisini evinde hissedebilecei bir mekan sunar. Pasajlar

gibi kapal ticaret merkezleri yaplmasayd flanr gibi dolamann nem

kazanmas ok g grlmektedir. Bunun nedeni o dnem Paris

sokaklarnda grlen rahata yrmeyi engelleyen almalardr. Pasajlar

byle bir durumda rahata dolalabilen, insanlarn birbirlerini grebildikleri ve

izleyebildikleri lks ticari mekanlardr [Benjamin,2004].

Resim 3.6. Paristeki pasajlardan rnek[http://usfinparis.arts.usf.edu/pargallery2c.html]

Pasajlardan sonra alan byk maazalarn Avrupadaki ilk rnei Pariste

1852 ylnda yaplan Bon Marchedir. kinci Dnya Savana kadar tek

geliim birok firmann maaza zincirleri kurmas ve farkl blgelere

yaylmasdr [Zengel,2001].


53/152

35

Kent d yerleimlerde alveri merkezi oluumlar ilk olarak Amerikada

1950li yllarda gereklemitir. Kentlerdeki artan nfusa ve otomobil

sahipliliinin artmasna bal olarak merkezlerde altyap ve ulam

sistemlerinin yeterli olamamas, bata konut alanlar ve daha sonra alveri

meknlarn kent dna yneltmitir. Kent merkezlerindeki alveri eylemi

ise belli firmalarn marka rnlerini tehir ettikleri bu

karma kullanimli merkezlerin kent ve gnlk yaam ierisindeki yeri stanbul dan rnekler the place of...

Documents