kent merkezlerinde meydanlarin gelisimi sivas hukumet meydani ornegi the development of squares in...

8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent

1/102

T.C.ERCYES NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM

SVAS HKMET MEYDANI RNE

Tezi HazrlayanAye AYDIN

Tezi YnetenYrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMAN

Mimarlk Anabilim DalYksek Lisans Tezi

ubat 2006KAYSER


2/102

i


3/102

ii

TEEKKR

Tez almam srasnda bilgi ve deneyimlerini benimle paylaan danman hocam Sayn

Yrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMANa, tezimin oluumunda yardmn esirgemeyen

Sayn Prof. Dr. Zuhal ZCANa ve Sayn Prof. Dr. Gven BLSELe, her zaman byk

destekleri ve ilgileri ile yanmda olan annem, babam ve kardeime, skntlarm

paylaan ve yardmlarn esirgemeyen arkadalarma ok teekkr ederim.


4/102

iii

KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM

SVAS HKMET MEYDANI RNE

Aye AYDIN

Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits

Yksek Lisans Tezi, ubat 2006

Tez Danman: Yrd. Do.Dr. H. Sencer ERKMAN

ZET

Sivas Hkmet Meydan Sivas kenti iin, gemi tarihlerden gnmze kadarki srete

tarihi, idari, sosyal ve fiziksel ynden merkez konumundadr.

almann amac Sivas Hkmet Meydannn geirdii deiim ve dnmn

incelenmesi ve kent merkezi ve meydan kuramlar paralelinde doru anlamlandrmann

yaplabilmesidir.

almaya alt yap oluturmak iin ncelikle, ikinci ve nc blmlerde kent merkezi

ve meydan kuramlar ve bunlarn alt almlar incelenmitir. Drdnc blmde ise

Sivas kentinin tarihsel geliimiyle ilgili genel bir gzlem yapldktan sonra tarihi bir

meydan olan Sivas Hkmet Meydan zeline inilmi ve meydann, ayn zamanda kent

merkezinin geirdii fiziksel ve anlamsal deiim ve dnm incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Sivas Hkmet Meydan, Kent merkezi, Meydan.


5/102

iv

THE DEVELOPMENT OF SQUARES IN CITY CENTERS

THE SAMPLE OF SiVAS HKMET MEYDANI

(SIVAS GOVERNMENT SQUARE)

Aye AYDIN

Erciyes University, Graduate School of Nature and Applied Sciences

M. Sc. Thesis, February 2006

Thesis Supervisor: Assist. Prof. Dr. H. Sencer ERKMAN

ABSTRACT

Sivas Goverment square is the center for city of Sivas historically, socially and

physically from the past to the recent times.

The aim of the study is to investigate changes and transformations that Sivas Goverment

Square has witnessed and to understand and to state the meaning of the square through

the theoretical discourses on the city centers and squares.

In order to make an introduction to the research firstly the city center and square

theories are investigated in the second and third chapters, in the fourth chapter, aftermaking a general observation about the historical development of the city of Sivas,

Sivas Goverment Square which is a historical one, is investigated specifically. At the

same time physical and semantic changes and transformations that the city center has

survived through, is analysed.

Keywords: Sivas Government Square, City Center, Square.


6/102

v

NDEKLER

KABUL VE ONAY...i

TEEKKR..ii

ZET....iii

ABSTRACT.iv

EKLLER LSTES.......vii

1.BLM

GR.1

2.BLM

KENT MERKEZ KAVRAMI .....................3

2.1. Kent Kavram3

2.2. Kent Merkezi Kavram...............4

2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri................5

2.2.2. Tarihsel Geliimi Bak

m

ndan Kent Merkezleri.............62.2.2.1.20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi .......................................................7

2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri.............................................................................11

2.3. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel Geliimi.................................12

3. BLM

KAMUSAL ALAN OLGUSU NDE MEYDAN KAVRAMI..................................22

3.1.Kent Merkezinin Bir paras Olarak Meydan Kavram.............................................22

3.2. Mekan Kavram........................................................................................................27

3.2.1.Mekan Tanm ve zellikleri..................................................................................27

3.2.2.Kentsel Mekan........................................................................................................31

3.2.3.Kamusal Alan.........................................................................................................33

3.2.4. Kentsel Kamusal Mekan........................................................................................36

4. BLMSVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM.........................................38


7/102

vi

4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekan Oluumu.....................38

4.2. Sivas Kent Merkezinin Oluumu..........57

4.3. Sivas Hkmet Meydannn Biimlenmesi..............................................................624.4. Sivas Kent Merkezinin ve Hkmet Meydannn Oluumunda Antsal Yaplarn

Etkisi.........................................................................................................................68

4.4.1. Seluklu Dnemi Yaplar.........................................................69

4.4.1.1. ifaiye Medresesi...................................................................70

4.4.1.2. ifte Minareli Medrese...................................................................72

4.4.1.3. Buruciye Medresesi....................................................................73

4.4.2. Osmanl

Dnemi Yap

lar

..........................................................754.4.2.1. Kale Camisi............................................................................75

4.4.3. Cumhuriyet Dnemi Yaplar............................................................76

4.4.3.1. Hkmet Binas......................................................................77

4.4.3.2. Jandarma Binas......................................................................78

4.4.3.3. Kongre Binas.............................................................................80

5. BLM

SONU............82

KAYNAKLAR........86

ZGEM.....91


8/102

vii

EKLLER LSTES

ekil 2.1. Atina Agoras, M 400 ....................................................................................8

ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120.....................................................................................9

ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy......................................................................10

ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri......................................................................26

ekil 4.1. 10.yyda Sebastia.............................................................................................39

ekil 4.2. Ulu Cami.........................................................................................................40

ekil 4.3. 13.yyda Sivas.................................................................................................41

ekil 4.4. ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesinin konumlanlar...................42

ekil 4.5. Eski Tokat Caddesi Grn.........................................................................44

ekil 4.6. Sivas Kent Merkezi, 1838 yl.........................................................................48

ekil 4.7. Sivas Kenti Sur Kaplar ve Duvarlar.............................................................51

ekil 4.8. Sivas Kenti Genel Grn,..........................................................................52

ekil 4.9. Demiryollar iletmesinin alnda smet nnnn Konumas, 1930.......52

ekil 4.10. Sivas Kent Merkezi ve evresi.....................................................................54ekil 4.11. stasyon Caddesi ve Meydan, 1930 ............................................................. 55

ekil 4.12. Sivas Kent Merkezi ve Yakn evresi Uydu Fotograf ................................56

ekil 4.13. Hkmet Meydan ve evresinin Analitik Krokisi.......................................59

ekil 4.14.Kentsel Sit Alan...........................................................................................60

ekil 4.15. Sivas Hkmet Meydan...............................................................................61

ekil 4.16. Sivas Kenti Insal Kent Tipi.................................................................... 62

ekil 4.17.Jandarma Binas ve Hkmet binas, 2005...................................................64ekil 4.18.Aynal ar, 2006.........................................................................................64

ekil 4.19. stasyon ve Meydan Balayan Dz Yol Aks..............................................66

ekil 4.20. Sivas Kent Merkezinin Tarih erisindeki Geliim Halkalar.......................68

ekil 4.21.Kogre Binasnn Bahesinden Medreselerin Sileti.....................................70

ekil 4.22.ifaiye Medresesi Plan ve kesiti .................................................................72

ekil 4.23.ifte Minareli Medrese Giri Duvarlar Rlve izimi ve Medrese Plan

Restitsyonu ...............................................................................................73

ekil 4.24.Buruciye Medresesi Plan ve Grn .......................................................75

ekil 4.25.Kale Camii, 2006...........................................................................................77


9/102

viii

ekil 4.26.stasyon Caddesinden Hkmet Binasnn ve Kongre Binasnn Alglan 78

ekil 4.27.Hkmet Binas 2006 ..................................................................................78

ekil 4.28.Jandarma Binas ve Hkmet Binas 2006. ..................................................80ekil 4.29.Jandarma Binas Plan. .................................................................................81

ekil 4.30.Kongre Binas, 2006. ...................................................................................82


10/102

1.BLM

GR

Tarihe tanklk etmi olan kentlerin pek ou gnmzde tarihi kent dokusuyla bugnn

yap dzeninin, ihtiyalarnn rtmemesi sebebiyle kimliksizleme, anlam yitirme

tehlikesiyle kar karyadr. Bu durumun nne geilebilmesi iin ncelikle kentlerin

gemiten gelen ykleri doru okunmaldr ve gemiten gelecee uzanan zmler

ortaya konulmaldr.

Sivas kent tarihinin de, -yap dzeyinde eserler bulunmamakla beraber- arkeolojik

kazlarda, 1927 ylnda Chicago niversitesi bilim adamlarndan Vander Ostenin ve

1945 ylnda Trk arkeologlarn yapt kaz ve aratrmalarda M.. 2000li yllara

kadar uzand grlmektedir [1].

Sivas kent merkezinin Seluklu dneminden nceki tarihlere ilikin yapsnn tez

kapsamnda ayrntl incelenmesi ngrlmemitir. Bunun nedeni gemi dnemlerin,

kent merkezinin yaplanmas zerinde ciddi etkilerinin, izlerinin kalmam olmasdr.

Ama Sivas kentinin tarihinde dnm noktas oluturmu iki ana dnemin gnmz

kent merkezine etkilerinin, geirdikleri deiim ve dnm srecinde birbirleriyle

etkileimlerinin incelenmesi ve bunun sonucunda gnmz kent merkezi ve meydannn

analizinin yaplmasdr.

Sivasta eserleri ve izleri bugne gelebilen kentleme sreci, Trk dnemi ile

balamtr [2]. Sivas kentinin bugne kadarki biimlenme srecinde de iz brakan

dnemler ise Seluklu ve Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemleridir. Seluklu

Dnemi grkemli medrese yaplaryla, Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemi ise tekil

yaplarla olduu kadar kentin imarna ynelik etkileriyle de lkenin modernleme

srecinde istasyon ve meydann oluumuyla, kente damgasn vurmutur.


11/102

2

Gemi dnemlere ait yaplardan bugne kalanlarn kent merkezinde toplanm olmas

ve hepsinin de kamusal yaplar olmas Sivasn 13.y.yda ve 19.y.y balarnda o

dnemlerin devlet ynetiminde nde gelen ehirlerden birisi olduunun gstergesidir.

Kent merkezinin ierisinde yer alan Hkmet Meydan ise tasarlanm ynetimsel

merkezin kentteki ilk rnei olmas ynyle nemlidir. Tek tek yaplarn meydana

katt kavramsal deerin yannda, demiryollar ulam ann ve istasyonun da kentin

geliiminde etkisi byk olmutur. stasyonun almas ile meydan ve istasyonu

balayan en nemli arter olan stasyon Caddesi alm ve kentin gelimesi buna paralel

gereklemitir. stasyon Caddesi ayn

zamanda meydan, meydan

n ilerisindeki tarihiyaplar ve istasyonu birbirine balayan sembolik bir zincir grevi de stlenmitir.

Sivas Hkmet Meydan salt meydan olarak deil etrafndaki tarihi kent merkezi ile

birlikte ele alndnda doru birekilde tanmlanm olacaktr. Bu nedenle almann

kapsamn doru bir ereveye oturtabilmek iin ve doru tanmlamaya alt yap

oluturabilmesi iin kent merkezi ve meydan kuramlar incelenecektir. Bu kuramlarn

sonrasnda Sivas kentinin geirdii tarihsel srecin ele alnmas ve ana sorunsal olan

kent merkezi ve meydan zeline inilmesi ile alma tamamlanacaktr.

Sivas Hkmet Meydan tarihi, sosyal, kltrel ve idari olarak kentin merkezindedir ve

ayn zamanda toplumun her kesiminin srekli kulland, iinde yaad bir kamusal

alandr. Bu balamda Sivas Hkmet Meydan tarihsel dnemleri btnletirici bir

bak asyla tekrar ele alnmtr. Bu alma ayn zamanda kent merkezinin geirdii

kavramsal deiimin Sivas Kent Merkezi ve Hkmet Meydan btnnde

incelenmesini de salamaktad

r. Sivas Hkmet Meydan

gemiten gelen izleribarndrrken dnmn de srdrmektedir.

Bu tez hazrlanrken, kapsam gerei, kentsel merkez, meydan olgularn amlamaya

alan kuramsal literatr ve Sivas kentine ilikin her trl yazl ve grsel literatr

tarama yntemi kullanlmtr.


12/102


13/102

4

evre eleriyle ve zaman iinde oluan zgn karakteristikleriyle kendine zg

kimliini kazanm, bir toplama ve datm merkezi olan insan yerlemesidir.

2.2. Kent Merkezi Kavram

Kent merkezinin tanmlanmas, toplumsal, tarihsel, kltrel, ilevsel ve meknsal

etkileimlerin ortaya konup; aklanmasyla mmkndr. Bu nedenle kent merkezi iin

tm boyutlarn kapsayan bir tanm bulmak olduka gtr. Kent merkezinin kent

iindeki nemini vurgulamak amacyla "beyin", "kalp", "kente yaam veren organ",

"kente kimlik veren alan", gibi deyimler kullanlm ve pek ok aratrmac tarafndan

bu kavramlarda birleerek eitli tanmlar yaplmtr. Bunlardan bazlar aada

sralanmtr [7].

Kent merkezleri belli etki alan ierisinde o alanda yaayan nfusun ekonomik,

ynetim, teknik, kltr gibi gereksinimlerini karlayacak olan donatmlarn olduu

merkezdir.

Merkez alan, en yksek eriilebilirlik noktasnn etrafnda meydana gelen ve hemen

yannda eriilebilirliin avantajlarndan yararlanma derecesi en yksek olan st

dzeydeki kullanmlarn (perakende ticaret, bro hizmetleri vb.) yer ald, kentin ve alt

blgesinin odak noktasn oluturduu alanlardr [8].

Keeble, kent merkezi tanmn;"Bir ehirsel yerlemenin merkezinde en nemli ve st

dzeyde ynetimsel, kltrel ve ticari ilevlerin yer ald bir blgedir" biiminde yapar

[9].

Fransz toplum bilimcisi Claude Soucy ise; merkezin kent btn iindeki anlam ve

deerinin, ancak kentsel olgunun ilevsel, organik ve sosyo-kltrel boyutlaryla

incelenmesi ile olanakl klnabileceini savunmaktadr [10].

Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik

olarak deitirilen dinamik bir parasdr [8].


14/102

5

Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik

olarak deitirilen dinamik bir parasdr [12].

Kent merkezi yzyllar sren dnem boyunca oluan sokaklar, caddeler, yaplar ve ak

alanlarn kompleks bir biimde bir araya gelmesinden oluur [13].

Kent merkezini eitli iyerlerinin ve ilevlerin bir araya geldii bir kent mekan olarak

gren yaklamlar da vardr[11]. Ancak bu farkllk ve eitlilik birbiri ile uyumlu

olduunda biimsel ve anlamsal zenginlik yaratt gibi tersi durumlarda karmaa ve

tanmszla da neden olabilmektedir.

Merkez gen, yal, zengin, yoksul her eit insann bulutuu, ortak ilikiler kurduu

bir odaktr. Toplayc, btnletirici ve kaynatrc rolleri, onun "toplumsal katlmn

ncelikli mekn" olarak alglanmasna neden olmaktadr [5]. Kent merkezi de tpk

kentler gibi farkl zelliklere farkl kltrlere sahip insanlarn bir araya geldii

topland sosyolojik anlamlar da ieren bir kent parasdr. Kent merkezinin en nemli

zelliklerinden biri duraan olmayan yapsdr. Kent merkezleri merkez olma

zelliklerini yaayan ve deien yaplaryla salamaktadrlar. Bu zellikler ortadan

kalktnda zaman ierisinde merkezin yerinde kaymalar ve deiimler grlmektedir.

Bu tanmlarnda kent merkezini, kentlerin, ynetsel, ilevsel ve kltrel rolleri olan,

toplumsal, meknsal ve tarihsel neme sahip dinamik bir paras olarak

tanmlayabiliriz.

Kent merkezleri bugnk durumlarna tarihsel bir sre iinde ulamlardr. Kayseri,

Sivas gibi pek ok kentte, kentin merkezi konumundaki blge, zaman iinde kaplad

alanda genilemeler olsa da alt merkezler olusa da, yer olarak farkllamam ve

konumlarn eski alardan bu yana korumulardr.

2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri

Kent merkezi; Kentin, alt blgesinin ve hatta iinde yer ald lkenin sosyo-ekonomik

yapsndaki deiimlerinin kentsel mekna yansmasnn ilk gerekletii blgedir.


15/102

6

Kent merkezi ait olduu lkenin yapsna gre farkllklar gstermektedir. Kapitalist

lkelerde kent merkezlerinde i ve ticaret birimleri youn olarak yer alrken, sosyalist

lkelerde ise; ynetsel, siyasal ve kltrel etkinliklerinin younluktadr[10].

zellikle merkezi i alan (MA) olan Kent merkezlerinde ekonomik yapy ynlendiren

ynetim ve denetim birimleri ve bunlarn yannda perakende ticaret ve geleneksel

retim yapanlar yer almaktadr. Bu oluum kent merkezlerinde yksek rant deerlerinin

ortaya kmasna neden olmaktadr ve merkezde yap younluu gnden gne

artmaktadr.

Kent merkezlerinde kentin en nemli kamu ve yar kamu hizmetleri ve bu hizmetlerin

srdrld yaplar yer almaktadr. Bunun sonucu olarak kentsel yaam ile ilgili

ekonomik, sosyal, kltrel kararlar kentsel merkezde alnmaktadr.

Kentsel kullanmlarda en fazla eitliliin olduu yer kent merkezidir. Kent merkezleri

kamusall ierisinde en fazla barndran kent parasdr. Kent merkezleri meydanlar

gibi tasarlanm meknlar deildir. Kendiliinden gelien bir oluum srecine

sahiptir.Kent merkezlerinin deiiminde ve dnmnde ynetimlerin o dneminsosyal yapsnn imar politikalarnn etkisi vardr ama bu direkt bir mdahale deil bir

deiim ve dnm eklinde olmaktadr.

Sivas Kent Merkezi de yukarda belirtilen ekilde bir sre geirmitir ve geirmeye

devam etmektedir. Deien ynetimlerin, uluslarn, kltrlerin, farkl ekonomik

dzeylerin sonucu olarak genilemi ve kentin oluumundaki ilk merkezi olan Yukar

Kale blgesinden gnmzdeki Hkmet Meydan

ve evresine kadar gelmitir.

2.2.2. Tarihsel Geliimi Bakmndan Kent Merkezleri

Kent merkezlerinin tarihsel sre iinde geliimini izlemek iin, kentlerin gnmzdeki

anlamna yakn olarak ortaya kndan bu yana geen zaman, kent merkezlerinin

deiimlerini gz nne alarak incelemek gereklidir. Kent merkezleri ilk tanml

yapsna 20.yy balarnda kavumutur. Bu nedenle 20.yy bir eik olarak grlm ve

geleneksel kent biimleniinin hakim olduu 20 yya kadarki dnem ve modern kent ve


16/102

7

kent merkezine geiin balad 20.yydan sonraki kent merkezleri ayr ayr ele

alnmtr.

2.2.2.1. 20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi

Kent merkezleri ilk olarak birbirini izleyen bir sre takip ederek uygarlklarn doduu

blgelerde ortaya kmtr. Bu merkezlerin en nemlileri: Eski Msrda,

Mezopotomyada, Giritde, Hititlerde, Etrsklerde, Romallarda ve Eski

Yunanistanda doup gelimilerdir.

Yer seimini doal koullar

n, stratejik ve ekonomik etkenlerin belirledii antik Yunankentlerinin en nemli elerini akropol ve agora oluturmaktadr. Topografyann da

etkili olduu antik dnem kentlerinde akropol hakim konumda, ok yksekte eriilmesi

g, kolaylkla savunulabilen ve ilk zamanlarda krallarn oturduu yerdir. Halk

akropoln etrafnda yerlemitir. Akropol kentlerin ekirdeini oluturmaktadr.

Ekonomik ve sosyal yapnn deimesi ile birlikte akropoln kentteki arl agoraya

gemitir. Agora kentin ekonomisinin ynlendii yer olmasnn yannda ynetimin ve

sosyo-kltrel etkinliklerin de yaknnda konumlanmasyla ynetimsel ve sosyo-kltrel

merkez olma zelliini de kazanmtr[14].


17/102

8

ekil 2.1. Atina agoras, M 400 [15].

Roma uygarl

nda ise agora yerini foruma b

rakm

t

r. Forumlar halk

n topland

,pazarlarn kurulduu, kent meclislerinin ve ynetiminin yer ald, sanatsal faaliyetlerin

yapld ortak kullanm meknlardr[16].


18/102

9

ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120 [17].

Ortaa dneminde kent merkezinde en nemli e olarak kilise deerlendirilebilir.

Ortaa kentleri alan ve nfus younluu olarak deiime kapal kentlerdir. Erken

Ortaa kentinde organik bir yerleim vardr ve meydanlar geometrik biimden

uzaktrlar. Daha sonraki dnemlerde kilise ve ynetim binalarnn evreledii arlar da

kent merkezinin nemli birer esi haline gelmitir. 10. yydan sonra ise kentlerrmak

ya da deniz kenarlarnda da konumlanmaya baladka ticaret hareketlenmi ve bu

hareketliliin ve farkl blgelerde yerlemenin beraberinde Pazar Kenti, ato Kenti gibi

farkl Ortaa kent tipleri ortaya kmtr.

Rnesans kent merkezleri incelendiinde gl, ierisinde grkemli saraylar, kiliseleri,

ynetim binalarn barndran kesin geometrik formlara sahip meydanlar gze arpar.

Ynetimin gcn yanstan meydanlar yol akslarnn da birletii, kentin odak

noktasdr.


19/102

10

ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy [18].

Barok ada da nemini koruyan meydanlar Rnesans dnemindeki sakin, dengeli vekesin hatlarla tam bir ztlk oluturur. Bu dnemde yaplan dzenlemelerde ama her

bak dzleminde farkl bir etki yaratmak ,artc, gsterili, beklenmeyen ok

hareketli dzenlemeler sunarak mekansal btnl salamaktr[14].

Rokoko devrinde mimari ssleme elemanlar abartldr. Bu devirde atl araba ve fayton

kullanm artmtr ve bununla birlikte yollar genilemi ve Pazar yerleri fakir

mahallelere kaymtr. Sanayi ncesi kentlerde nfusun younlat ve ynetim veya

dinsel merkez olarak nem kazand, daha sonralar bu merkezlere ticari merkezlerin

de eklendii grlmektedir.

Kentleme hznn henz yava olduu, sanayileme ncesi dnemlerde kent merkezleri,

ynetim ve dini yaplarn bulunduu, geleneksel ilerin yer ald, zanaat tr kk

retimin ve ticaretin younlat, merkezi konumda Pazar ve alveri alanlardr.

Konut ve iyeri farkllamad iin, kent merkezinde bulunan iyerleri, ayn zamanda

ynetim, denetim ve ticaretle uraan kesimin konut alan

olmutur[19].


20/102

11

Sanayileme dneminden nce tek bir merkezde toplanan sosyal ve simgesel ilevler,

sanayi devrimi ile birlikte toplumsal yapda grlen deiimlerin kent merkezine

yansmas ve ulam olanaklarnn gelimesi sonucunda farkl mekanlarda yer almayabalamlardr[14].

Sanayi dneminde ise kent merkezleri karar verme, denetleme ve koordinasyon

ilevlerinin younlat ana noktalardr.. Kent merkezinde, tm kentin ve etki alannn

toplumsal ve ekonomik faaliyetlerinin ynetimi ve denetimi toplanmtr.

Sanayilemenin beraberinde kent merkezi ulam, iletiim, ve biliim teknolojisine bal

olarak kentsel mekanda en hzl, en youn insan, para, mal ve haber akmnn olutuu

alandr[19].

2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri

19. yy'da kent merkezlerinde balayan gelimeler, gnmzde de, hz kazanarak devam

etmektedir. Kent merkezinin etki alan daha da genilemi ve ulam ehri domutur.

Hizmet sektrnn nem kazanmas, i merkezlerini ve bu sektrde alan kii saysnarttrmtr. Merkezi alana olan youn bask gemiin izlerini de tayan merkezde

yaplarn ykselmesine neden olmu, bu da kent merkezinin ok youn kullanlmasn

gerekli klmtr.

Tarihi kent merkezlerindeki trafik tkankl ve evre kirlilii kent merkezlerinin;

ekonomik, sosyal ve fiziksel bakmdan giderek ekiciliklerini kaybetmelerine neden

olmutur. Tarihi dokunun da ypranmasna ve kent hayat ierisinde nemini giderek

yitirmesine neden olan deiim kent merkezinin grnm ve canll zerinde

olumsuz etki yapm ve karmaa yaratmtr.

Yaya ticaret akslar uygulamas bugn birok kent merkezinde grlmektedir. Kent

merkezinde sosyal faaliyetler artm, sinema, tiyatro, konser salonu, galeriler ve kltr

merkezleri gibi kiileri bir araya getiren meknlar oalmtr. Ticaret, ynetim ve

dinsel merkez olan kentlerde, baka deyile sanayi dnemi ncesi kentlerde, ie dnk

bir ekonomi sz konusudur.


21/102

12

Sanayi dnemi ncesi kent merkezlerinin ana ilevlerini ynetsel ve sosyal ilevler

olutururken ada merkezlerde bunlar yerini ticaret ve bro ilevlerine terk etmilerdir

[8]. Gnmzde ise zellikle tarihi kent merkezleri ve meydanlar ticari ve ekonomikynlerinin beraberinde sosyo-kltrel ileve de sahiptir. Bu farkl, youn ve karmak

merkez kimliklerinin bir arada tanabilmesi iin ya merkeze ynelik ok kkl tedbirler

alnmas gereklidir, ya da tarihi merkezlerde younluun bir ksm baka blgelere

tanarak karmaann nne geilmelidir.

2.3.1. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel GeliimiTrkiyede kent merkezlerinin mekansal yapsnn oluumu olduka geni bir srece

yaylmtr. Pek ok kentin gemii binlerce yl gerilere uzanmaktadr. Sivas kent

tarihinin de Topraktepede elde edilen bulgular nda M.. 2000li yllara kadar

uzand tespit edilmitir. M. . 2500 yllarna ait bulgularn olduu gz nne

alndnda Anadolu kentlerinin 4000 yllk bir gemie sahip olduu

grlmektedir[20]. Siyasal yapsnn, daha ok d etmenlerle, birok kez deimesi, yol

sisteminin ve ticaret ilikilerinin deimesi ve Yunanllar, Romallar, Trkler gibi farkl

kltrlere sahip halklarn blgeye hakim olmasyla Anadolu, kltrel dnmyaamtr. Yaanan kltrel dnm sreci kentlerin mekansal yaplarnda da nemli

izler brakmtr[21]. Dikkat ekici bir baka unsur da bir yerleme yerinin seiminde

kullanlan savunma kolayl, su kaynana yaknlk ve topluluun ihtiyac olan rn

salayacak tarma elverili topran varl olarak sralanan temel koulu salayan

yerleme saysnn olduka snrl olmas Anadoluda ayn yerleim yerinin ya ksa

aralklarla tekrar tekrar farkl topluluklar tarafndan kullanlmasna veya ayn yerleme

yerinin ya hi aral

k verilmeden veya k

sa aral

klarla yeniden oturulur durumagetirilmesine neden olmutur. Sivas kent merkezi de bu bulgular dorular nitelikte bir

tarihi sre geirmitir.

Trkler Anadolu'ya geldiklerinde Helenistik ve Roma alarnn kent merkezleri ok

gerilerde kalmtr ve artk Ortaa kent dzenlemeleri egemen olmaktadr. Bizans kent

merkezi ise kilise, manastr, ticaret yaplar ve konutlardan olumaktadr.

Bizans kenti ok paral kent ve kale kent modeli olarak iki ana gruptasnflandrlabilir. Ancak Side gibi baz kentler her iki snflandrmann dnda


22/102

13

kalmaktadr. ok paral kent antik bir kentin yerleme alan zerinde konumlanm

kk ve birbirinden kopuk yerleme nvelerinden olumaktadr. Bu nveler ky olarak

da nitelendirilebilecek zellikler tarlar. Her yerleme birimi ierisinde mezarlk kiliseve birka kk imalathane barndrmaktadr. Kentlerin asl geim kayna tarmdr.

Sart (Sardis), Priene, Bergama (Pergamon), Balat (Palatia), Efes (Ephesos) ok paral

kent modelinin kapsamna girmitir[22].

ok paral kent modeline rnek olarak Bergama kenti gsterilebilir. Kent 8.y.y da

tepedeki akropolise doru ekilmi ve antik surun evreledii alan kltlerek yeni bir

duvarla ikiye blnmtr. Ge Bizans Dneminde kent tepenin eteklerine doru

yaylm, bylelikle kentsel alana yeni bir yerleme nvesi daha eklenmitir. Sonu

olarak, kent antik yerleme alannn baz kesimleri zerinde konumlanm, neredeyse

mezarlklarla i ie durumda olan baz paralar ierir hale gelmitir[22].

Bizans kentinin dier nemli kent tipi de kale kent modelidir. Bu tr kentlerde ana

zellik yerleme alannn ok byk bir ksmnn sur iinde oluudur. Bu sur antik

dnemlerden kalm olabilecei gibi Bizans dnemine de ait olabilir. Hangi an yaps

olursa olsun, surun evreledii alan daima kktr ve genellikle bir i kalesi vardr.

kale ynetimsel ve askeri bir ilev tamaktadr. ok paral kentin aksine, kale kentte

ticaret alannn daha rgtl olduu sylenebilir. Bu da kstl bir alan ierisine skm

olmasnn getirdii bir sonutur. Kentin gelime dzeyine gre ticaret alan sur dna

kabilir. Ancak ticaret alan sur dnda ok da rgtl ekilde bir yaplanma

gstermemitir. Trklerin fethinden nce Ankara(Ankyra), Konya(konion),

Amasya(Amesia), zmir(Smyrna), Trabzon, Bursa(Prusa), Antalya(Attelia),

Kayseri(Kasseria) gibi kentler kale -kent zelliindeki kentlerdir [22].

Bizans mparatorluunun elindeki Anadolu topraklarn 11 yyn son eyreine doru

kendi snrlarnn ierisine almay baaran Seluklular ayn zamanda bu yerlerin

imarnda da nemli katklarda bulunmulardr. 12. ve 13. yylar Sivas, Konya, Kayseri

gibi kentlerin altn yllar olmutur denilebilir. Bunda Seluklularn etkisinin

beraberinde ticaret arterlerinin bu blgeden gemesi de etkili olmutur. U blgelerle

yaplan ticaret bu ticaret yolu zerinde bulunan Konya, Kayseri, Sivas gibi kentlerin bu


23/102

14

sayede nfus ve servet birikimi saladn, ayn zamanda da i ve d ticaret asndan

nemli birer pazar yeri haline geldiklerini ortaya koymutur [21].

12. ve 13. yzyllar arasnda Seluklu dnemi kentleri iin de Bizans kentleri iin

yaplan snflandrmann bir benzeri yaplmtr. Seluklu kentleri kapal kent, ak kent

ve u kenti olmak zere kategoride incelenmektedir. Yerleim alannn byk bir

kesiminin surlarla evrelendii kapal-kentlerde bir ikale bulunmaktadr. Bu surlar

Seluklular tarafndan yaplm olabilecei gibi Bizans dneminden de kalm ve

Seluklular dneminde yenilenmi olabilir. Merkez bu tr kentlerde de, sadece ticari bir

ilev ta

maktad

r. Genellikle i kalenin yak

n evresinde ilenmi rnlerin sat

n

nyapld "sk" ad verilen esnaf arlar, cami, medrese, hamam gibi sosyo-kltrel

yaplar yer almtr. Sur ierisinde merkezde kalan bu ticaret alan sur kaplarna yakn

olarak konumlanmtr ve sur iinde bo alanlar kalsa bile arnn bir ksm sur dna

tamtr. Bunun sebebi dardan gelen tccarlarn ticaretini bu alanda yapmas ve bu

sayede sur iinin daha korunakl olarak kalmasn salamaktr. Ticaret ve zanaatlarla

ilgili faaliyetler kervan yoluna en kolay balanty salayan sur kapsnn hemen dnda

ve kaleyi kervan yoluna balayan yol zerinde pazar yeri ilevi gren bir meydan

evresinde younlamtr. Bu meydan evresinde ise Cuma camisi (Ulu Camii), eme,

ticaretin gelimesinin kant olarak ortaya kan arasta, hanlar ve hamamlar ina

edilmitir. Surlarn dnda kente yeni gelenlerin oturduu mahalleler olumutur.

lenmemi tek mal trnn satld yerler olan Atpazar, Odunpazar, Samanpazar

gibi byk alan gereksinimi gsteren yerler ile tabakhaneler ise ilevleri gerei sur

dnda asl kentin evresinde yer almlardr. Mezarlklar kapal kentlerde kent

dndadr. Mezarlklarn kent dnda oluu kentleme dzeyini gelimiliini ortaya

koymaktadr.

Konya, Kastamonu, Antalya, Alanya, Erzurum, Diyarbakr, Sinop ve Malatya kapal

kent modeline rnek verilebilecek kentlerdir [21,22,14].

Ak kentleri ise, surlarla evrili olmayan yerleme alanlar oluturmaktadr. Burada

tm ak kentlerin de koruma amal bir kaleye sahip olduunu belirtmek gerekir.

Ancak kentin kalenin dnda kalan ksm kale ierisindeki ksmla yaracak

dzeydedir. Kentsel ilevler asndan arlkl kesim sur ddr. Ticaret alannn byk


24/102

15

bir blm sur dna tam ya da tmyle sur dnda rgtlenmitir. arlar merkezi

bir nve oluturmayarak, kentin dnda bulunan gebe gruplarn ve kervanlarn

konaklama noktalarna doru uzanan izgisel yaylmalar gstermitir. Sur kaplarndanbalayan bu aks, zamanla ticari ilevlerle dolarak daha youn ve yaygn ar alanlarn

oluturmutur [22,14].

U kentleri ise, Trk ncesi dneme ait bir ana nve ile onun hemen yaknnda yer alan

bir ya da birka yeni Trk yerlemesinden olumaktadr. Erken dnem Anadolu'sunda

gebelerin, youn biimde kentlemi i blgeleri tercih etmeyip, zgr hareket

olana tanyan batya doru ylmalar ile oluan u kentleri, snr eridinin kendine

zg koullar ile biimlenmitir. U kentleri dier kentlerden ayran en nemli zellii,

siyasal-etnik oluumlardr. Bu kentler henz tek bir toplum halinde btnleememi iki

toplumu bir arada barndrmtr. Konya, Kayseri ve Sivas gibi u kentlerine yakn

kentlerde Trklerle gayrimslimler arasnda bir uyum ve btnleme grlrken, u

kentlerinde bu gruplar arasnda atmalar grlmektedir. Dolaysyla bu kentlerde iki

etnik grup ayr yerlerde yaamlardr. Bu paralanma kentsel mekan biimlendiren en

nemli unsur olmutur. Bir yanda Bizans kale kentinin oluturduu nve, dier yanda

ise ondan kopuk gelien yeni Trk yerleme alan bulunmaktadr. Ticaret merkezi surla

evrili eski yerleim alan iindedir. Yaylma imkan bulamad iin daha rgtl bir

niteliktedir. Yeni yerleme alanlar ise bir cami yada mescit evresinde gruplalmas

sonucu olumutur. Ankara, Ktahya, Eskiehir birer u kentidir[22,14].

Ak kent, kapal kent ve u kent modelleri Seluklu dnemi kentlerinin sosyal yap,

fiziksel etmenler gibi sebeplerle farkllaan ynlerini belirlemek iin kullanlmtr.

Ancak bu ok kat ve kesin bir ayrm deildir yle ki; Sivas, Konya gibi baz kentler

Bizanstan Seluklu egemenliine girdiklerinde hzla birer ak kent, 13.yy ierisinde

ise kapal kent haline gelmilerdir.13.yyn sonlarnda ise sur dna tama eilimleri ile

yeniden ak kente dnmlerdir.

Seluklular dneminin en nemli rgtlenmelerinden biri ahi tekilatlardr. Btn esnaf

ve zanaatkarlarn tek bir rgt iinde toplanmas amacyla kurulan "ahi" rgtleri

Anadolu'da etkinliklerini en fazla Konya, Ankara, Denizli, Kayseri ve Sivas yrelerinde

gstermilerdir. Ahiliin Anadolu'da geliip rgtlenmesi, Trklerin gebe


25/102

16

yaamndan yerleik dzene gei srecini hzlandrmas, 13.yzyln ikinci yarsna

kadar ounlukla Trk olmayan yerli halkn tekelinde bulunan retim ve ticaret

eylemlerine Trklerin de katlmasn salamas ynnden nemlidir. Trk esnaf vezanaatkarlar aralarnda saladklar dayanma ile kent ekonomisinde sz sahibi

olmulardr. Ekonomik, dinsel ve sosyal bir kurum olan ahi rgtlerinin, Anadolu

kentlerinin Trkleme-slamlama srecinde ok nemli bir yere sahiptir [21].

Seluklular Anadolu'da ehirleraras yollar zerinde kervansaray alar

oluturmulardr. ehir merkezindeki ticaret etkinlii ile birlikte, ticaret yaplarnn da

bu ala ilgisi vardr. ehir merkezinde, dkkanlarn yannda, ehir ii hanlar hem ehir

ii hem de ehirleraras

ticaret ile ilgili idi [23].

Seluklu devri ile Osmanllarn erken devrinde Anadolu'daki kentlerin bazlar surlu

ama byk ounluu kaleye sahipti. Kent merkezi iin kaleye yakn bir yer seilir ve

burada ar kurulurdu. Liman ehirlerinde ise merkez yerinin tayininde iskeleye

yaknlk byk lde etkili olmutur. Ancak yine de merkez kurulurken, yaknnda,

gvenlik iin, sur kale gibi bir yapnn olmasna dikkat edilirdi. Trk kent merkezleri

iin belirlenecek genellemeler arasnda, hareket ynnn arya ynelik oluu

nemlidir. ehir merkezinde hareket salay p, insan eken daha ok ardr. slam

toplumunda le ve ikindi vakitlerinin i saati iinde olmas nedeniyle, ar ve cami

iice denecek kadar birbirine yakndr. Bu nedenle Trk ve slam ehirlerinde cami

merkezdeki rper noktasn oluturur. Ancak, gnlk yaamda merkeze nfus ekme

asndan ar, daha stn bir e olarak karmza kar. Bunun kent merkezine

yansmas, ikili bir merkez yaps oluturmutur. Yeni merkez ilevleri, eski merkezden

balayarak, yeni d ticaret ilevlerini denetleyen, yabanclarn ve "milletlerin" konut

alanlarna uzanan yollar zerinde yer almtr. stanbul'un Galata ve Pera's gibi [23].

Anadolu Seluklu Devletinin yklmasnn ardndan 14.yyda Anadoluda siyasal,

ekonomik ilikiler, yol sistemleri nemli deiimlere uramlardr. Seluklularn

ardndan Anadolu'da Beyliklerin etkili olduu bir dnem balamtr. 14. yyda blgede

yaanan kuraklk, Moollarn saldrlaryla savala sarslan halk ve Seluklunun nemli

kentlerinin alverite bulunduu Suriye, Msr gibi blgelerin de skntl bir srece

girmi olmalar Seluklu dneminde ticaretin arlk merkezini oluturan Konya, Sivas

gibi kentleri olumsuz ynde etkilemitir. Mevcut durumdan bu kentler olumsuz


26/102

17

etkilenirken u kentleri Bizans ile ticarete devam etmitir. Bylece Bizansla komu

olan Osman Beyliinin gc her geen gn artmtr [21]. Ancak genel olarak

Beylikler Dnemi iin belirgin bir kent niteliinden bahsetmek mmkn deildir. Budnemde etnik ayrlk daha belirginletii iin yerleme alanlar paralanmtr. 14.yy

iinde Trkleen bir Beylik kentinde ticaret alan Seluklu dneminde grld gibi

uzmanlam sokaklara ayrlarak rgtlenememitir. Aynekilde arnn da belirli bir

kesimde younlat grlmemektedir [22]. Kapal Seluklu kenti, bu dnemde sur

dna taarak evreye yaylmtr. Kentlerde cami, medrese, mescit ve trbe yaplarnn

yannda, ehir ii konaklama ve ticaret fonksiyonu olan hanlar ortaya kmtr. Bu

yap

lar merkezi planl

ve avluludur. Cami, medrese, han, kervansaray gibi yap

lar kapal

avlular etrafnda planlanmtr. Bu dnemde gelien avlulu yaam biimi, Osmanl

anlaynn temelini oluturmutur [14].

Bizans ve Seluklu dneminde korunma endiesinden dolay kentler surlar iinde

gelimitir. Osmanl dneminde (15. yy) tm Anadolu kentleri ynetimin gl bir

yapya sahip olmas nedeniyle sur dna taarak gelime gstermi ve bu yap kentlerin

fiziksel biimlenmesinde etkili olmutur.bu dnemlerde kale dnda yaplan ok

saydaki cami ve mescit de bu oluumun gstergesi niteliindedir. 13. ve 14. yy'da

surlarla evrili kentlerde, ticaret ve zanaat faaliyetleri, surlarn kervan yoluyla en iyi

balantsnn saland kent kapsnn hemen dnda ya da kaleyi kervan yoluna

balayan yol zerinde ve bir meydan evresinde younlamtr. Kalenin dnda ise

pazarlar vb. yerleik olmayan ticari faaliyetler bulunmaktadr. Kent dndaki bu

kesimde yolcularn konaklamas iin kervansaraylar ve kentten kopuk olan ve tarmla

uraanlarn yaad yerler ile tekke ve zaviyeler yer almtr [23]. Daha sonralar ticari

faaliyetler, kent iinde camiye yakn yerlerde bulunan byk ticari merkez evresinde

konumlanmtr. nceleri kentin kale kaplar nnde kurulan pazarlarn, daha sonralar

da tm ticari faaliyetlerin merkezlerde yer almas tm Trk kentlerinde grlen bir

gelimedir [20]. Bu dnemde bir yandan Osmanl kentlerindeki nfus art dier

yandan dnya ticaretinde gezgin tccarlarn nemini kaybedip yerleik tccarlarn

ortaya k kentin mekansal yapsnda da bir dnm yaanmasna neden

olmutur[14].


27/102

18

15. yyda Osmanl kentlerinde iki ticari eylem sz konusudur. Bunlardan ilki, zanaat

rnlerinin alveriinin yapld, depolama iin kullanlan ve iinde yaplan ie gre

adlandrlan hanlar ve kent yaantsnn yeni oda olan bedestenlerdir. Dieri ise,yiyecek maddelerinin satld pazar yerleridir. Baz durumlarda bu iki ticaret alan bir

arada bulunabilecei gibi ounlukla ayrdr. Kent ile ky ve gebeler arasndaki

ilikilerin somutlat alanlar olan geici pazar yerleri, byk kentlerde faaliyetin

trne gre tahl pazar, hayvan pazar gibi farkllk gstermitir. retime ynelik

ilevlerin youn olduu arlar farkl zanaatlara gre blmlere ayrlm, ar iindeki

sokaklar bakrclk, dokumaclk vb. gibi zel kollara tahsis edilmitir. arlarn byle

dzenli bir yap

ya sahip olmas

, esnaf loncalar

n

n kk ok eskiye dayananrgtlemesinin bir ifadesi olarak grlmektedir [14,20].

16.yyda hem krsal alanda hem de kentlerde nfus %40-%50 orannda art

gstermitir.16. yy balarnda Osmanl Anadolusunda az olan kentlerin says 16.yyn

ileriki dnemlerinde artmtr. 17.yyda ise Anadolu kentleri en geni snrlarna ulam

ve 19.yy sonlarna kadar bu snr ierisinde kalmtr. Bu dnemde kentsel dalmda

yaanan deimenin beraberinde kent formunda da deiiklikler grlmektedir.

kalenin kart olan ve yeni bir prestij alan olan bedestenin ortaya k kent formunda

da deiiklie neden olmutur. Cuma camisi ve bedestenin evresinde gelien ticaret

merkezini belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanlaan

sokaklar oluturmutur. Cami ve dkkan birliktelii arnn ticari kimliinin yannda

sosyo-kltrel adan da bir yaama mekan olmasnda en nemli etken olmutur [23].

Bu dnemde kentlerde nemli lde yaplama olmutur. Bu yaplama devlet

tarafndan yaptrlan yaplar, vakflar eliyle yaptrlan yaplar ve halkn kendi ihtiyalar

dorultusunda yapt yaplar olarak snfta incelenebilir. Tarihi sre ierisinde

nemli grlen bir nokta, bu dnemde kentin bymesini bir plana gre dzenlemek

amal olmasa da, tek tek yaplarn belli bir kurala uymasn salamaya ynelik

denetimlerin yaplyor olmasdr. Osmanl merkezi ynetimi konar-ger halk yerleik

hale getirmek iin bu dnemde sistemli bir yerletirme politikas uygulamtr. Ayrca

gemiten gelen yaplarn tahrip edilme yoluna gidilmeyerek kullanlmas, kent

dokusunda bir kltrel srekliliin gereklemesini salamtr.


28/102

19

19.yy Osmanl imparatorluunda hem nfusun hem de kentlemenin artt bir dnem

olmutur.kaybedilen topraklar ve nfus art hzndaki oalma nfus artnn

sebepleridir. lkenin darya almas ve ulam teknolojilerindeki gelimeler dahayksek oranda kentlemeye olanak salamtr. Kentleme orannn artmas, kentlerin

alansal bymesi yannda bu dnemde mekansal dalmda da deimeler olmu ve

yerleme sisteminde meydana gelen dnm kentin formunu da etkilemitir. 19.

yzylda iine girilen yeni kapitalist i ilikilerinin, 16. yzylda oluan bedestenlerde

gerekletirilememesi sonucunda eski merkezin dnda, yeni i ilikilerinin gerektirdii

yeni bir merkez olumu ve bylece Osmanl kentinin merkezi iki odakl bir yap

kazanm

t

r[23]. Bu dnemde ynetici merkez kentin yeni bir esi olarak ortayakmaktadr. Ynetici merkezin de odak noktas hkmet konadr. Yeni yap

trlerinin ortaya kmas, kan yangnlar sonucu eski dokunun byk lde tahrip

olmas, ulam sistemindeki deiiklikler yol sisteminin ve dolaysyla kent planlarnn

yeniden yorumlanmasn ve ekillendirilmesini gerekli klmtr. 19. yyn ikinci

yarsndan sonra planlama ve imar almalar balamtr. 19. yyn son dnemlerinde

Anadolu kenti modernleme srecine girmitir[21,23]. 19.yyda Osmanlda ulam

alannda grlen en nemli yenilikler buharl gemi ve demiryolu tamacldr. D

lkelerle ticaret ve haberleme alannda kullanlan bu ulam sistemleri beraberinde

merkezde yeni istasyon binalar, yeni postane binalar, rhtmlar yaplmasn salamtr.

Bu ilevler kentte ilk kez 19.yyda yer almtr[24].

Osmanl imparatorluunun zayflamas ve ardndan gelen Kurtulu Sava sonrasnda

Cumhuriyet kurulmutur. Yaplan nfus deiimleri ile lkedeki etnik ve dini

kompozisyon byk lde homojenlemitir. Etnik kimliin ayrmas ve sava

sonrasndaki oluum dnemdeki en nemli akm ulusalclk olarak ortaya

karmtr[24].

II. Dnya savana kadar ana izgileri deimeden uygulanan da dnk politika

sonucunda bir liman kenti olan stanbul terk edilerek bakent lkenin ortasna,

Ankaraya tanmtr. Aa dallar biiminde hizmet ettii blgeyi lkenin i

pazarndan ok darya balayan demiryolu hatlar deitirilerek, lkenin i pazarn

btnletiren a biimindeki demiryolu emasna geilmitir. Devlet eliyle giriilen

sanayilemede sanayi kurulular yeni demiryollar stndeki kk Anadolu kentlerine


29/102

20

yaylmtr[24]. Bu sayede kalknmann geri planda kalm Anadolu kentlerine

yaylmas salanmaya allmtr. Anadolu kentlerinde kent merkezinin oluumunda

da etkili olan demiryollar ve istasyonlar kentlerin merkezden yaylm ynnbelirlemitir.

Cumhuriyet dneminde de pek ok kentte geleneksel merkez ve yeni merkez olmak

zere ikili merkez yaps grlmektedir. Yeni merkez ynetim merkezi kimliindedir.

Yeni merkez hkmet kona, belediye binas, adliye binas gibi eler iermektedir.

Yeni merkez ayn zamanda yeni tr hizmetler, bankalar, oteller, dkkanlar iinde bir

ekim merkezi niteliindedir. Geleneksel merkez ise, yeni gelien ynetim ilevleri ve

bunlara ynelik hizmetler ile geleneksel trde faaliyetlerin youn olduu tarihsel

merkezdir. Geleneksel kent merkezleri hanlar ve arlar blgesinde yerlemi, zanaat

tr retime dayal iyerlerinin, toptan ve perakende ticaretin yer ald alanlardr.

Kentin tarihi dokusu iindeki konut alanlarndan ksmen farkllamtr, fakat yine de

onlarn organik uzantsdr [19]. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ortaya kan farkl bir

oluum da halkevleridir.halkevleri yeni kltrn yaylmasn salamada etkin rol

oynamtr. 1930lu yllarda belediye ve yap yollarla ilgili kanun karlarak kentlerde

yaygn birekilde imar plan yaplmaya balanmtr[23].

1950'li yllarda sanayilemenin hzlanmas ve krsal alanlardan kentlere gn

balamasyla kent nfusunun ar art gstermesi kentlerin mekansal bymesine

neden olmutur. Bu dnemde ticari faaliyetlerin eitlenmesi ve oalmas , ulam

imkanlarnn gelimesi ile birlikte kent merkezinin ulalabilirliinin kolaylamas,

tarihi merkezlerde insan ve yap younluunu arttrmtr. 1960'l yllardan sonra

zellikle Be Y

ll

k KaIk

nma Plan

dnemlerinde, kk retim faaliyetleri, kentleringeleneksel merkezlerinde ve merkez evresinde younlamtr. zellikle metropoliten

kentlerde, tarihi kent merkezlerinde younlaan kk retim faaliyetleri evrelerindeki

eski dokuyu tahrip ederek ve yok sayarak gelimitir. 1970'li yllarn banda ise toplu

iyerlerinin ve sanayi sitelerinin kurulmas ile kk retim faaliyetlerinin tarihi kent

merkezinden uzaklamas merkezin retim ilevinin payn drm ancak denetim ve

ona bal olarak toptan ve perakende ticaretin payn arttrmtr. Tarihi kent

merkezlerin ynetimsel ve ticari merkez niteliini de tamalar merkezlerde genileme

eilimi oluturmutur ve kent merkezleri yatayda ve dikeyde byme gstermitir[14].


30/102

21

Sivas Kent Merkezi de, Seluklu, Osmanl ve Erken Cumhuriyet dnemlerinin izlerini

tayan bir yerlemedir. Cumhuriyet dneminde tm Anadolu kentlerinde olduu gibi

burada da sanayilemenin ve hzl kentlemenin neden olduu ilevsel ve mekansaldnm sreci yaanmtr. Tarihi kent merkezi fiziksel genileme ve niteliksel

deiim ve dnmn yaamaktadr.


31/102

3. BLM

KAMUSAL ALAN OLGUSU ERSNDE MEYDAN KAVRAMI

Kent merkezleri kentlerin srekli deien yenilenen dinamik paralardr. Kentlerin en

youn kullanlan blgeleri olan kent merkezlerinin daha tanml hale gelmesinde

meydan olgusunun ok nemli bir rol vardr. Avrupada meydanlar sosyal bir

oluumun gerei olarak ortaya km olmasna karn Anadoluda meydanlar dzenli

ve planl bir ekilde, modern batl kentler oluturma abasnn sonucu olarak devlet

eliyle yaplandrlmtr. Sivas kentinde tarihi niteliiyle n plana kan kent merkezi ve

meydan btnlemitir. Geirdii tarihsel srete kamusalln korumu olan kent

merkezi ve meydan bugn farkl bir kamusal anlam tamaktadr. Hkmet Meydann

tarihi kent merkezinden bamsz dnmek mmkn olmad gibi kent merkezi de

Hkmet Meydan ile birlikte ele alnmadan doru okumann yaplabilmesi olanakl

deildir. Bu nedenle kent merkezi kavramnn ardndan meydan ve mekan ile bu

kavramlarn bileenleri ele alnmtr.

3.1. Kent Merkezinin Bir Paras Olarak Meydan

Kentlerin oluumundaki en nemli elerden biri meydandr. Meydan ana cadde ve

yollarn kesitii yerlerde gelien ve kent merkezinde bulunan, kentli insanlarn pek ok

sosyal ihtiyacn karlayan ak mekandr.

Bir meydann canl olabilmesi iin devinim halinde olmas gerekir. Bu canlln

salanabilmesi iin de meydann grsel ekicilii olmaldr. Vitruvius meydann

tanmlamasn yaparken ne kullanan insanlarn ihtiyalarna cevap veremeyecek kadar

kk ne de insanlarn kendisini iinde kaybolmu hissedecei kadar byk olmaldr

demektedir. Rnesans dneminde Vitruviusun dncelerine paralel bir ekilde

meydanlarn lleri bytlmtr[25]. Alberti ise meydanlarn kullanlacaklar ilevegre farkllamas gerei zerinde durmutur[26]. Rnesans meydanlar hem grsel


32/102

23

zenginlii ve canll hem de ileyi yeteneini bnyelerinde barndrabilmi baarl

meydanlardr. Gnmzde kentler her ynden zengin meydanlardan yoksundurlar.

Ancak burada yaplmas gereken kendi koullarna gre yaplanm Rnesans ya daAntik Dnem meydanlarn taklit etmek deil, gnmzn beklentilerine cevap veren

zgn mekanlar, meydanlar oluturmaktr[27].

Meydanlar bulunduklar lkenin ve kentin zelliklerine gre ekillenmektedirler.

rnein talyada gsterili, zengin meydanlarn olumasnda Akdeniz ikliminin,

insanlarn dar kltrnn olmasnn, gezmeye elenceye dkn bir toplum olmasnn

etkisi byktr. Florence gibi kentlerde resmi geit trenleri ve benzeri halk etkinlikleri

meydanlarn ve sokaklarn tasarmndaki gelimede etkendir. ngiltere gibi iklim olarak

daha souk olan kuzey blgelerinde ise kapal atriumlar, arkatlar, caddeler ve resmi

yaplar nemlidir[27]. nemli olan meydanlarn bir yerlerdeki rneklere benzer olmas

deil kendi i dinamikleriyle oluan, meydan olgusunu yanstan zgn meydanlar

olmasdr.

Kentte bir ok ilevin yerine getirildii meydanlar varken sadece bazlarnn sembolik

anlam ve deeri vardr. St Mark Meydan, St Peter Meydan, Venice Meydan gibimeydanlar oluturduklar kentsel kompozisyonla, evreleyen binalarla sekin

rneklerdir. Gnmzde ise mimari ve kent planlamasnda son dnemlerde yaygnlaan

kendi ierisinde kapal site anlay, topluma ak kamusal alan anlayna zarar

vermektedir. Meydanlarn ve kentsel buluma alanlarnn amac farkl insanlarn bir

araya geldii, ounluun kulland ve kendini ait hissettii mekanlar oluturmaktr.

Yukarda belirtilen trde izole mekanlar yaratldnda ise gn ierisindeki kullanm

ihtiyac

tamamland

nda akam saatlerinde bu alanlar yasak ve kullan

lamayan blgehaline gelmektedir[27]. Bir mekana ya da meydana kar aidiyet duygusunun olumas,

toplumsal bellekte yer edinmesi o mekann yere dnmesini ve srekliliini

salamaktadr.

Kentlerdeki elerin en nemli zellii onlara yklenen sembolik anlamlardr.Mekana

yklenen sembolik anlam doal bir sre sonucu insanlarn ykledii anlam olabilecei

gibi bizzat tasarlanm da olabilir.


33/102

24

Merkezin ierii, kent tasarmndaki en nemli amatr ve bu nem anlalmadan

kente yaplan mdahaleler kente zarar verebilir.Pek ok kentte de merkez bir meydan n

tanmlad blge ve evresidir. Mekan her insan iin sadece o insana zg anlamlarbarndrr.

Merkez ve meydan kavramlar yorumlanrken Lynch ve Alexandern gelitirdii

kuramlar dikkat ekmektedir. Lynch The Image of the City adl eserinde kentin doru

olarak anlalabilmesi ve tannabilmesi iin dm noktalarnn nemli olduunu

belirtmektedir; dm noktalar bir gzlemcinin iine girdii kentteki stratejik

noktalardr; veya baka bir deyile dmler kentlerimizdeki kavramsal balant

noktalardr. [28] Alexander da benzer bir ifade kullanr: Her btn kendi iinde bir

merkeze sahip olmaldr ve merkez etrafnda sistemi oluturmaldr. Merkezlerin tpk

insan vcudunun sahip olduu simetri gibi simetrik dzenlemeye eilimleri vardr.

Alexandera gre merkezin formu kendi kendine, sadece doal etkilerle oluma

eilimindedir. Lynch de benzer grler ne srer ancak dncelerinin Alexandern

grnden ayrlan yn Lynche gre dm noktalarnn geliimi doal oluumlar

kadar duvarlarn kalitesiyle, yerle, detayla, klandrmayla, topografyayla

desteklenmektedir.

Herhangi bir kompozisyonda belli noktalarn n planda dierlerinin daha geri planda

olmas gereklidir. Unwinin dedii gibi "kent planlamasnn en iyi yolu belirli

noktalarn olmasdr". Sadece bu yolla kent tasarmnn deiik blmleri arasnda

balant ve orant kurulabilir. Geliigzel datlm olan binalarn kent grnmnde

btnletirici bir etkisi olmaz. Bu yaplarn belirli bir merkez etrafnda evrelenmesiyle

kent btncl bir grnme sahip olur ve tan

ml

meydanlar ortaya

kar. Zaten herkentte belli bir yada birka tane bu zelliklere sahip meydan bulunur[30].

Meydan kentin en dikkat ekici , ihtiaml yeridir. Dier yerlerden farkl olarak kentin

anlamn iinde tar. Meydan sosyal hayatn merkezidir ve byk apl etkinliklerin

yapld yerdir.

Ev iin avlu ne anlam ifade ediyorsa kent iin de meydan odur. St Peters Meydan

Roma kenti iin ok nemli bir merkezdir. Buras kentsel yapnn dm olmann


34/102

25

tesinde sembolik bir anlam tamaktadr. St Peters Meydan formuyla hem mekansal

olarak dominant bir etki yaratm hem de sembolik anlamn glendirmitir.

Kentlerde bir dier nemli nokta ise bir eit kap grevi gren meydanlarn darya

almalarn salayan yollardr. Yabanc bir kente girildiinde ilk izlenim nemlidir. lk

izlenimin olumasnda meydanlarn ok byk etkisi vardr.

Meydanlarn snflandrlmas farkl kent bilimciler, mimarlar tarafndan pek ok farkl

ekillerde yaplmtr. Ancak bunlardan en nemlileri Paul Zucker ve Camillo Sitte

tarafndan yaplanlardr. Zucker meydanlarn tanmlamasn mimari elemanlar

tarafndan snrlar belirlenmi, toplumsal ilevi olan ve belli birehir dokusuna entegre

olmu kent paras olarak yapmtr ve meydanlar be ana balk altnda

snflandrmtr. Bunlar mekann kendiliinden olutuu kapal meydanlar, odak

noktasnn belirgin bir bina olduu baskn meydanlar, mekann bir merkez etrafnda

konumland merkezi meydanlar, farkl yaplarn bir araya gelerek oluturduu

gruplanm meydanlar ve mekann snrlarnn kesin hatlarla belli olmad amorf

meydanlardr. Sitte ise bir mekann meydan nitelii tayabilmesi iin zaten kapal

olmas gerektiini ve bunun ayrca snflandrmaya gerek olmayan meydann oluumartlarndan biri olduunu belirtmitir[39].

Sivas Hkmet Meydan Zuckerin gruplanm meydan snflamasna girebilir.

nk Hkmet Meydannda tek bir yapdan deil meydan tanmlayan pek ok

yapdan sz etmek mmkndr[32].

Zucker ile Sitte mimariye kapal meydan kavramn getirmitir. Kapal meydann asl

zellii kelerin ilevsel kullanmdr. Bunun derecesi meydann kalitesini ve onu

evreleyen binalarn durumunu etkiler[27]. nsan zerinde iyi ve rahatlatc bir etki

brakacak meydann mutlaka kapal, btncl bir mekan olma zelliini tamas

gerekir; burada atnn eksiklii gkyznn renkleriyle giderilir. Baarl bir meydann

olumasnda en nemli faktrlerin banda meydann profili gelmektedir. Kukusuz

meydann oluumunu ve profilini etkileyen birok bileenden sz edilebilir.

Meydanlarn plandaki lleri ile onu evreleyen yap yksekliklerinin oran bu

bileenlerin balcasdr. Baka trden sanat eserlerinde olduu gibi bu oran iin dekesin bir forml sunmak olanakszdr[33]. Zucker alglanabilir gkyz yksekliinin


35/102

26

en yksek binann 3-4 kat kadar olmas gerektiini iddia eder. Essex ehir komisyonu

una karar vermitir; Binann ykseklii ile mekanlar birbiriyle uyumlu olmaldr.

Hegemann, Preets ve Spreirgen u sonuca varr; Bir binann detaylar en iyi binann engeni boyutuna eit mesafeden gzlemlenebilir. Kapal mekanlara sahip binalar devaml

bir yzey oluturur ve izleyiciye mimari bir yap hissi verirler. Mkemmel bir meydan

kavram ve bu kavram karlayan bir tasarm forml sunmak mmkn deildir[80].

Ancak nitelikli meydanlar da oktur ve bu meydanlardaki ortak zellikler; meydan

oluturan elemanlar arasndaki oranlar, meydann zgnl ve kentte yaayan insanlar

toplayc etkiye sahip olmasdr.

ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri[33].

Kentsel mekanlarn hafzadaki yeri ve dierlerinden ayrt edilebilirliine ilikin temel

zellik, mekann kimlii ve barndrd canllktr. Belleklerde, tek bir soka ile

zdeleen, ya da bir meydann z kendisinden nemli olan kentler vardr. Kentsel

yaamn sahnelendii bu mekanlar eitli fiziksel ve sosyal zellikler

barndrmaktadr[34].

Meydanlarn tarihsel sre ierisindeki geliimi toplumlarn kltrel ve sosyal

yaamlaryla paralellik gstermektedir. Bat tarihine bakldnda antik Yunan andan

gnmze kadar meydanlarn varl sregelmitir. Antik Yunan kentlerinde agora


36/102

27

ilevsel amaca ynelikken, Ortaa Roma dneminde forumlarda heykeller de

sergilenmeye balanm, Rnesans Dneminde ise dzen ve dengenin n planda olduu

meydanlar kat simetriye sahip, kentin baskn eleridir ve yaya nceliklidirler.Gnmzde ise modern dnemin artan ara younluuna cevap vermeye alan ve ring

noktas konumunda olan algda glk ekilen meydanlar ortaya kmtr.

Bat uygarlnda meydanlarn geliimi sreklilik arz eden bir sre yaamken, slam

toplumlarnda meydan nceden varolmayan ancak Avrupaya almla birlikte kentlerin

ierisine doal yoldan deil de genelde devlet eliyle sokulan bir yapya sahiptir. Bu da

geleneksel dokunun gridal dokuyla ve bu dokuya gre oluturulmu meydanlarla uyumsorununu beraberinde getirmitir.slam dinine sahip topluluklarn sonradan ele geirdii

Antik Yunan ve Roma ann izlerini tayan bir takm kentlerde meydanlarn oluumu

Cumhuriyet dnemine kadar kesintiye uramtr. Ancak cami avlular meydan grevini

ksmen stlenmitir.

Gnmze gelindiinde ise meydanlar artk daha hzl alglanmak zorunda olan

mekanlardr. Ancak bu, meydanlarn kent ierisindeki kullanm ve anlam bakmndan

nemini azaltmam tersine kentlere katt anlamsal deer ve farkl ilevlerin kesime

noktas olmas ynyle kentlerin merkezi olmay srdrmtr. Tarihi nitelii bulunan

ve olutuu dnemde bu youn trafie gre tasarlanmayan meydanlar ise gnmzdeki

deiimin olumsuz etkilerini yaamaktadr.

3.2. Mekn Kavram

Mekan kavram pek ok kavramn alt yapsn oluturmaktadr. Meydan da bunlardan

birisidir. Meydann doru oluturulabilmesi iin nitelikli mekanlardan olumu olmas

gereklidir. Bu balamda mekan, kentsel mekan, kamusal alan ve kentsel kamusal mekan

kavramlar incelenecektir.

3.2.1. Mekan Tanm ve zellikleri

Mimarlk szlnde mekn, insan evreden belli bir lde ayran ve iinde

eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk olarak tanmlanmtr [35]. Oxford

szlnn mekn tanmnda, ierisinde nesnelerin var olduu ve srekli hareket

edebildii alan; bu srekli alann belli bir ama iin snrlandrlm veya koparlm bir


37/102

28

paras; noktalar veya nesneler arasndaki uzaklk olarak gemektedir. Mekn; insan

evreden belli bir lde ayran ve iindeki eylemlerini srdrmesine elverili olan

boluk. Mimari bir mekn yaratmak, geni anlamdaki doadan veya peyzaj meknndaninsann kavrayabilecei bir blm snrlamaktr [36]. Zevi ye gre i mekn, kentsel

mekn, ekonomik, toplumsal, entelektel, teknik, ilevsel, meknsal dekoratif deerleri

ile coku ve hayranlk yaratan yap, mimarlk yaptdr. Bacona gre meknn

olumas iin kesin snrlamalarn gereklilii yannda, yalnzca belli noktalarla verilecek

bir snrlama hissi, insan alglamas iin yeterli olacaktr. J. Joedicke Alglanabilecek

snrlayc elerin yokluu sz konusu olduunda mekann yerini boluk, buna karn

s

n

rlay

c

elerin aral

klar

alg

lanamayacaklar

kadar kkse mekan

n yerini cisimalr; dolaysyla boluk ve cisim mekann alt ve st snrlayclar olarak dnlebilir

demektedir.

Mekn kavramnn tanm, tarih boyunca eitli felsefeciler, bilim adamlar ve dier

disiplinler tarafndan yaplmsa da, kesin bir tanmlama yaplamamtr. Mekn

kavramnn tanmn ilk olarak Aristotle tarafndan yaplmtr. Ona gre mekn; tm

yn ve zellikleri ieren yerlerden oluan dinamik bir alandr.

Mekn genel bir yaklamla insann, insan ilikilerinin ve bu ilikilerin getirdii

donatlarn iinde yer ald; snrlar, kapsad rgtlenmenin yap ve karakterine gre

belirlenen bir hacim olarak tanmlanabilir. Mekn; evre, yer, egemenlik alan gibi

kavramlardan farkldr. evre, insan olmadan da varolan fiziksel ve insani glerden

ve byk boyutlu insani eserlerden oluur. klim, topografya, yerlemeler, ulam

sistemleri ve hatta kltr ve sanat gibi tm st oluumlar, evre tanm ierisinde yer

alabilir. Yer kii veya gruplar

n kendisine mal ettii s

n

rland

r

lm

meknparacklardr. Sivas tarihi kent merkezi ve Hkmet Meydan artk mekann tesinde

zellemi ve toplumun kendini ait hissettii bir yerdir. Egemenlik alan ise kii ve

gruplarn denetimleri altnda tutmak istedikleri, eriilebilirlii kendi tasarruflarnda olan

yerlerdir. Egemenlik alan, askeri ve zoolojik yan anlamlar da olan bir kalptr.

Konum meknn bir alt kmesidir. nsann en kk davran ise onu saran meknsal

paralarn ayrlmaz organik btnln anlatr [37].

Lynch baarl bir mekan yi bir mekan kiiye ve onun kltrne uygun olan, kendi

iinde yaad toplumun gemiinin, hayat iindeki yeri ve tm bunlar kapsayan


38/102

29

zaman mekan evreninin farknda olmasn salayan mekandr. diye

tanmlamaktadr[38].

nsan ilk zamanlardan beri mekn yalnzca alglamak, iinde yaay p onun tanmn

dnmekle kalmayp, kendi yaants iin yaratmtr ayn zamanda. Bu da; karmza

mimari mekn kavramn karr. nsan mekn kendi ihtiyalar, konforu

dorultusunda ekillendirip ayn zamanda onunla etkileim kurduu iin, mimari

mekn, varolusal meknn somutlam ekli olarak da tanmlanabilir [36]. Zevi ise

meknla boluu e anlaml kullanlr. Ona gre meknn, yani boluun, mimarinin

ncl olmas son derece doaldr [39]. Kubana gre mimari, iinde yaanan, insan

doal evreden ayran bir zel boluun ortaya kmas ile balar. Mekn diye

adlandrdmz bu zel boluk, mimariyi dier yap eylemlerinden ayrmaktadr.

Rasmussen, Mekn kelimesini iki boyuttaki zemin kavramnn boyuttaki karl

olarak, boluk kelimesini de mimari anlamda biimlendirilmi mekn anlamnda

kullanmtr [40]. Sonu olarak; belli bir amala insan eylemlerine dnk olarak

dzenlenmi olan evreye mekn denir. Mekn, kullanm amalar ve teknolojik verilere

gre farkl biim ve boyutlarda tutulabilir. Mimari mekn, iinde yaayan kullanclarn

fizyolojik, psikolojik ve toplumsal gereksinimlerini karlayan bir uzay parasdr [41].

...biz yaplarmz biimlendiririz ve daha sonra onlar bizi biimlendirir...

Winston Churcill

Mekn meknszlktan ayran en nemli zellik meknn llebilir, alglanabilir,

snrlarla evrili, kapal statik ve kesin oluudur [42].

J.Piaget kitabnda, mekn algsnn salt fiziksel duvarlarla deil, ayn zamanda

evreden gelen sosyal ve kltrel deerlerle, insann kendi alglamasnn etkileiminden

olutuunu vurgulamaktadr [43]. C.Norberg-Schulz bu olguyu varolusal (existential)

mekn olarak adlandrr [41]. Varolusal mekan herhangi bir plan paralelinde deil,

koullarla ilintili olarak olumu ve alglanmtr.

Daha ak bir tanmda Relph yer ve yersizlii konu alan almasnda varolusal

mekn; insann her an iinde yaad, etkinliklerini yapt, evresiyle iletiim


39/102

30

salad ve bu iletiimin etkisiyle de her an yenilenen, biimlenen yaayan mekn

olarak yorumlamaktadr[44].

Mekn kavram sosyal etkileri ve mahremiyet olgular dikkate alnarak incelendiinde;

meknlarn genelde, zel, yar zel ve kamusal olarak gruba ayrld

grlmektedir.Kamusal mekanlar sosyal iletiimin fazla olduu mlkiyeti bir kiiye ait

olmayan kamunun kullanabilecei mekanlardr. Bu meknlar sosyal bir boyut tad

iin bu ekilde dzenlenmektedir. ou kez bir mekn yaratma endiesinin altnda

insanlarn sosyal iletiimlerinin artaca, komuluklarn arkadalklarn oalp dzenli

olaca; yani genelde uygun sosyal bir dzenin gelecei varsaym yatmaktadr. Binalar

bir avlu, otopark, meydan vb. ak bir alan etrafnda gruplatrmann, gizli kalan sosyal

hedefin gereklemesine ne kadar katk yapt aratrma konusudur.

Mekn deiik kriterlere gre farklekillerde de snflandrlabilir. Mekn bulunduu

konum itibaryla, i ve d mekn; niteliine gre doal ve yapay mekn olarak

snflandrlabilir. Moholy- Nagy, mekn duygusal anlamda, nesnel (objektif) ve znel

(sbjektif) olarak ikiye ayrmaktadr. nesnel mekn, geometrik anlamda boyutuyla

llebilir bir gerekliktir. znel mekn ise ayn anda llemeyen, boyutlar ilevarsaylabilir, duygularla kavranabilir bir boyuttur [37]. Moholy- Nagynin yapm

olduu nesnel mekn-znel mekn ayrmn Roth, fiziksel mekn ve algsal mekn

olarak adlandrmaktadr [45].

Grn Piagetden (1948) aktard ekli ile sensori-motor mekn ve temsili mekn,

nesnel ve znel mekn ile benzerlik gstermektedir [37]. Sensori-motor mekn be

duyu ile kavranan mekn temsili mekn ise bili zerine den mekn temsil

etmektedir. Lynchin imge haritalarnda ortaya koyduu varsaymlar, Piagetnin temsili,

meknlar tanmlamasndan yola karak hazrlanmtr [28].

Fiziksel dzeninin derecelenmesine gre mekn;esnek, yar esnek, kat olarak

nitelendirilebilir. Bu nitelendirme mekn bileenlerinin dik al ve sert kelerle bir

araya geldii fiziksel dzenlerle ya da yumuak, erisel, doal oluumlarla ve elerle

olutuu fiziksel dzenin derecelenmesiyle ilgilidir [37].

Mekan kavramnn mimari mekan dzeyinde ele alnmasyla kent mekan dzeyinde ele

alnmas, znde ayn olan tanmlamalara bir takm farkllklar getirmitir. Kentsel


40/102

31

mekan kavram Sivas Hkmet Meydan rnei paralelinde daha ayrntl olarak ele

alnacaktr.

3.2.2. Kentsel Mekn

Kentsel meknlar, her kentin kendine zg karakterini zenginletiren ve aa vuran

oluturan veya tanmlayan gsterge alanlardr. Bu oluumda farkl kltrel ya da yerel

kodlar ve zaman iinde toplumsal yaamn srd izler etkin olmutur. Kentsel mekn,

fiziksel ve kltrel oluumlarla ve bunlar belirleyen deerlerin karlkl etkileimi

dikkate alnarak tanmlanmaktadr. stanbul Habitat Etkinlikleri kapsamnda dzenlenen

nsan Dayanma Formunda da kentler ile ilgili ortak sonuca varlmtr. Kentler

yalnzca kalabalk insan topluluklarn bir araya getiren fiziksel ortamlar deil, ortak

deerlerin, ortak hedeflerin paylald toplumsal meknlar olarak belirlenmitir. Bu

balamda kent mekn bnyesinde barndrm olduu toplumsal eylemlerle birlikte ok

boyutlu bir yer olarak tanmlanabilir [38].

Mekn sadece bir yer olmadna gre, aktivitelerin ve olaylarn mekn oluturduu

bilinmektedir. Bu balamda, kentsel meknn var olma nedeni, kentsel bir aktivite

ve/veya eylemdir. Baka bir deyile bu kavramn tanmlanmasnda farkl grler,

ltler olmasna karn aktivite ortak olan paydadr. Kentsel mekn ise aktivite,

anlam ve fiziksel zelliklerin arakesitinde konumlanmaktadr. Bir baka deyile

aktivitenin mekn tanmladn ve aktivitelerin bileimi ile anlamnda ne kt

grlmektedir [38].

Kentsel meknn formunu belirlemede, Puntere gre, fonksiyonlar-aktiviteler, kltrel

birlik, anlam, imaj, kalite, kullanm deerleri, toplumsal ve kltrel yarglar, kamunun

belirleyici zellii, vb. etkindir. Ancak katlm bu etkenleri balayc, ncelikli bir

olgudur. Dolaysyla kullancnn mekna ykledii anlam ve alglama biimi, kentsel

meknn tanmlanmasnda ya da retilmesinde nemli bir dier lttr. Bu noktada

katlm sade kullanc olarak deil, zellikle ortak kullanm alanlarnn

dzenlenmesinde/var edilmesinde genellikle etkin bir taraf olarak rol alan kamunun

katlm olarak deerlendirmek, bir planlama ilkesi olarak kabul edilebilir.


41/102

32

Kentsel mekn, mlkiyet durumuna gre zel meknlar ve kamusal meknlar

olarak ikiye ayrlabilir. Mlkiyeti ahsa ait olanlar zel, kamuya ait olanlar kamusal

mekn olarak adlandrlmaktadr. Ayrca bu meknlar, kendi ilerinde yaplanmmeknlar ve yaplanmam meknlar olarak gruplandrlabilir. Yaplanmam olan

alanlar, kentsel d meknlar; yani yol, sokak, cadde, meydan, park, bahe, arsa, arazi,

vb. tarif eder. Yaplanm d meknlar ise kamu binalar, ticari faaliyet srdren

kurumlar, sanayi, salk, eitim, elence, dinlenme, vb. donatlardan oluur. Bunlara bir

dier deyile kentsel yaplar da diyebiliriz. Kentteki bu d meknlar Ashihara,

atsz mimari olarak adlandrmtr [46].

Robert Kriere gre kentsel mekn, z anlam ile kentin binalarla tanmlanan, ancak

binalarn dnda kalan blmleridir. Bu alanlar topluma ait ortak meknlardr. Bu,

meknn, estetik ve geometrik kalitesi gz ard edilerek yaplan bir tanmlamadr[47].

Bu dnceye paralel olarak Salingaros, modernist planclarn tamacla ncelik

vererek, yayay ikincil bir konuma ittiinden bahsetmi ve bu anlayn kentsel meknda

tanmsz birok mekn rettiinden sz etmitir. Bu da kentsel meknn yer olma

niteliini kaybetme orannn yksek olduu bir durumdur. Salingaros ayrca kentselmeknlarn bireyler ve toplum tarafndan daha iyi kabullenmelerinin birart olarak; bu

meknlarn, fiziksel olarak dbkey yzeylerden olumas ve bu yzeylerin, bilgilenme

alan (information field) grevi tamalar gerekliliinden bahsetmitir. Salingarosun

zerinde durduu bir baka konu ise, kentsel mekn besleyen en nemli kaynak olan

yollar ve bu yollarn kamusal meknla kurduu ilikilerdir. nk yollarn (yaya

ve/veya ara) kurduu bu ilikinin derecesi, kentsel meknn ibirliini tayin eder[48].

Avrupa ve Amerikada endstri ncesi dnemi kentsel mekanlarn tanmlamada

bavurulan geleneksel sfat batya paralel sre geirmemi olan lkemizde genellikle

cumhuriyet ncesi dnemleri ifade etmektedir. Sevgi Aktreye gre bin yl akn

bir yerleme geleneine sahip Anadoluda, bugn iinde yaadmz kentlerin

mekansal yaplarnn temel ilkelerini belirleyen dnem Osmanl Dnemidir. Osmanl

mparatorluu kuruluunun tamamland ve en parlak dneminin yaand 15.yy.dan,

kmeye yz tuttuu 19.yy.n ortalarna kadar ok uzun bir dnem toplumun

farkllam yapsna karn kentlerin duraan yaps niteliini devam ettirmitir.19.yy.la

beraber Avrupadaki deiimden etkilenen Trkiyede de geleneksel kentsel mekanda


42/102

33

deiim sreci yava da olsa balamtr. Ancak asl kkl deiim 1950li yllardan

sonra gereklemitir.[36]

Geleneksel kentsel mekanlarda meydan ya da sokak hatlar nceden belirlenip onun

arkasndan mekanda doluluk yaratan eler konumlandrlmamtr. Yaplarn ve doal

oluumlarn gemiten gnmze oluturduklar btnlk ve bunlarn arasnda kalan bu

yaplarla tanmlanan ak alan kentsel d mekanlar oluturmaktadr. Burada nemli

olan bir baka nokta da bu mekanlar oluturan yaplarn bu d mekann dier

unsurlaryla beraber, tek tek sahip olduklar anlamn tesinde bir anlam tamalardr.

3.2.3. Kamusal Alan

Trk Dil Kurumunun Trke szlne gre; kamu (public), bir lkedeki halkn

btn, halk, amme ve dier bir anlam olarak da; hep btn demektir. Yani halk,

toplum veya herkes anlamnda kullanlmaktadr. Kamusal terimi ise halka, topluma ait

olan demektir. Kamu ifadesi halka ait olan anlamnda da kullanlmaya balanmtr.

Kamuoyu, kamu menfaati, kamu zgrlkleri gibi terimler; bireyi ve genelde halkn

dnce, fayda ve haklarn ifade eden kavramlar iken; kamu davas, kamu mal, kamu

personeli gibi kavramlar, devlet literatrne ait kavramlar olarak kullanlmtr.

Akdoan, kavramn ieriindeki bu deiiklie neden olarak; felsefi olarak bireyin bir

takm hak ve yetkilerinin devlete devredilmesi veya devlet eliyle kullanlmas

eklindeki vekaleti anlayn da bir sonucu olarak grmektedir [49].

Kamusalln, bir dier deyile kamusal ilikilerin sz konusu olduu yerlerde,

yukardaki kavram eitlenmesine paralel olarak, yarar boyutunda da bir eitlenme ve

iliki sz konusudur. Buna gre kamusal ilikilerin gerekletii yerlerde kamu yarar

ve toplum yarar birbirini gdmler. Kamu yarar, toplumdaki dzenin korunmas iin,

kamunun elinde bulundurduu kaynak ve yetkileri; halkn iyilii ve toplumun refah

adna, halkn iyelik haklar ve snrlar da gzetilerek ve gvenceye alnarak

kullanmasdr. Toplum yarar toplumun tm fertlerinin ortak kar kmesidir. Bu

erevede kamusal ilikilerin n plana kt kamusal alanda kamu yarar ve toplum

yarar birbiri ile elimemelidir.


43/102

34

Kamusal Alan (public realm): Herkesin ortaklaa sahip olduu alan demektir. Bu konu

hakkndaki aklamalar yapldktan sonra, kamusal alana ilikin daha kapsaml ve

snrlar daha iyi izilmi tanmlama yaplabilir.

zel Alan (private realm): Sadece bireyin ve ailenin sahibi olduu ve mahremiyet

olgusunun n plana kt alan iaret etmektedir. zel alan bireyin veya ailenin

kendini ilgilendirir. Bireyin inanlar, ailesi ile ilgili davranlar, yeme, ime ve

giyinme gibi tercihleri tamamen zel alann konusudur [50].

Sivil Alan (civilian realm):Sivil toplum ve cemaatleri iine almaktadr. nsanlarn toplu

olarak yaadklar tm meknlarda (ky, kasaba, ehir, okul, fabrika, ibadethane, vb.)

sosyal ve kltrel ihtiyalarna gre oluturduklar organizasyonlarn alandr. Medya,

dernek, vakf, sendika, kooperatif, meslek odalar, klpler, loncalar, tarikat ve cemaatler

sivil alan olutururlar. Bu kurulular ynetime (siyasete) dorudan mdahil olmamakla

birlikte, etkileme ve ynlendirme yoluyla nemli roller stlenirler [50].

ok cemaatli bir toplum; ok dinli, ok mezhepli, ok kltrl ok hukuklu bir toplum

demektir. Devlet kamusal alann bir blmn dzenlemelidir. Bu dzenlenecek alan

ise farkl etnik ve dini yaplar ile cemaatlerin birbirinden ayrlmasnn mmkn

olmad alanlardr. Tana gre bu ortak alandaki hukuk, yani kamusal hukuk da

toplumu oluturan btn kesimlerin konsenssyle oluturulmaldr [50]. Dier yandan

Ak,farkl inan gruplarn barndran bir lkede, her topluluun sadece kendi hukukuyla

yaamasn imknsz grmektedir [51].

Siyasal Alan (political real): Modern ulus-devlet anlayn savunan siyaset bilimcilere

gre, devletle zdeletirilmi, hatta aynlatrlmtr. Ancak modernist ulus-devleti

yaklamn aksine devlet, kamusal alann kendisi olarak deil, sadece bir paras olarak

ele alnmaldr.

Kamusal alan (public realm); sivil alan ve siyasal alann btnnden meydana gelen

alandr [50]. Yani kamusal alan hem devleti siyasal alan iinde barndran, hem de sivil

alann kendi bnyesindeki veya devletle arsndaki giriim, potansiyel ve ilikileri iinde

barndran bir olgudur.


44/102

35

Dolaysyla bu nedenlere bal olarak, 20.yydaki kamusal alan anlay geleneksel

dnyadakinden ok farkldr. zel alan bu dnemde giderek daralm, kamusal alan da

giderek genilemitir. Gemiten farkl olarak devlet ve aile dnda kalan sivil toplumalan da kamusal alan iine dhil olmutur. Kamu ile zel alan arasndaki kartl

modern toplumlara zg bir yap olarak niteleyen Poole, modern kamusal alann piyasa,

kapitalist retim ve brokratik idare dnyas tarafndan oluturulduunu belirtmektedir.

Rexe gre ise modern toplumlarda ekonomi, siyaset ve hukuk kamusal alana, aile ve

akrabalk ilikilerinin de zel alana dahil olduunu sylemektedir [42].

Weberin de iaret ettii gibi modern brokratik yaamda esas olan amasal

aklclktr, ki bu bir anlamda amaca ulamak iin her yolun geerli bulunduu

Makyevalizm trnden bir yaklam olarak tanmlanabilir. Geleneksel dnemde ise

deersel aklclk n plandadr. Burada da, akl amalara ulamak iin, toplumda

geerli olan deer ve normlar dikkate alarak, bir sonuca ular. Webere gre

modernleme, deersel aklclktan amasal aklcla gei srecidir ve bu sre

tahripkr bir sretir [52].

Modern dnyadaki kamusal alan ve zel alan ilikilerinin nitelii ise u ekildedir:Kamusal alandaki ahlak, grev ahlakeklindedir. Bu dnyada kurulan ilikiler, kamu

alannda ilikilerini dzenleyen ruhsuz, duyarsz, bencil ve rekabeti insan tipini ortaya

karmaktadr. Aile ortamnda ise, eler ve ocuklar ilerini, bir grev ahlaknn tesinde

bir erdemle yerine getirirler. Kamusal alanda ve zel alandaki bu farkl anlaylar ise

farkl davranan ve dnen tipler ortaya karr.

ok kltrl lkelerde ise kamusal alanda tekilci ve asimilasyona ynelik tutumlarn

sorun oluturduu bilinmektedir. Bu sre, etnik veya dinsel gruplarn zamanla

siyasalla p, ayrlk hareketlere terre dnmesine kadar uzanmaktadr. Liberal

dnrler ise, Batl ada demokrasilerde devleti mmkn olduunca zel yaama

mdahale eden bir konuma srklemitir [52, 53]. Devletin varl iin, toplumun

varln tehdit eder bir konuma brnm kamusal yaant, resmi bir ykmlle

dnmtr [52].

3.2.4. Kentsel Kamusal Mekn


45/102

36

Tarihsel ve toplumsal k noktasndan ele alnacak olursa, kent; kendi kendini yneten

ve bir arada oturan bir topluluun igal ettii, bu igalden tr iskn ettii ve buna

bal olarak, rgtledii bir mekndr. Bu nedenle, toplu yaam biiminin ortayakard kiisel ve ortak gereksinimler nedeniyle kent; bir kamusal nesnedir ve bu

kamusallk kendi mahremiyetlerinin dnda hemeri olmann bilincini rettikleri

meknlarnn varln zorunlu klmaktadr.

Kamusal terimi, bir toplulua, devlete ya da millete mensup herkes iin; ya, cinsiyet,

etnik yap, fiziksel zr veya dier zelliklerin hibirine bal kalmadan, girilebilir

(kullanlabilir/mdahil olunabilir) olduunu artrr. Bu bakmdan kamusallk,

mlkiyetle olmaktan ok kullanmla ilgili bir kavramdr. Kimi zel mlkiyete ait

meknlar kamusal kullanma akken, dier yandan kimi kamusal meknlar, kamusal

kullanma kapaldr. Kentlerdeki en belirgin kamusal araziler, sokak, cadde, oyun alan,

park ve en nemlisi de meydan olarak karmza kar. Dolaysyla kent planlamann

dorudan ilgili alann oluturmaktadr [38].

Kamusal mekn, toplumda deiik ve farkl gruplardan bireylerin bir araya geldikleri

mekndr. Kamusal yer ise, kamusal meknn sadece bir kesiridir. Bu kesir kendinehas bir takm zellikler tayan, kitlelerce benimsenmi, onlar iin bir anlam ifade eden

ve Rossinin tabiri ile toplumsal bellein (collective memory) srdrld meknlardr

[53]. New Yorktaki Times Square, Londradaki Hyde Park, vb. gibi kent paralar

kitlelerce benimsenmi ve kullanclar tarafndan belli anlamlar atfedilmi tanml

meknlardr ve yer olma kriterlerini salarlar [54].

Kamusal mekn ve kamusal yer ayrm, kentsel bir alanda da gerekleebilecei gibi

kentsel olmayan bir alanda da gerekleebilir.

Kamu alan ile kamu mekn arasnda bir ayrm yapldnda; kamu alann genel

tanm iinde toplum iin planlanan, dzenlenen veya kendiliinden olumu, toplumun

yararland alandr. Kamu meknlar ise zel yaamn aksine toplu yaamn tm

etkilerinin sregeldii; her ya, cins ve meslek grubunun (baz durumlarda denetimli

olarak) yararlanmasna ak, kent strktr iinde yer alan meknlardr. Buna gre

kamu alan boyutlu, kamusal mekn ise iindeki beeri eylemleriyle (sosyal, kltrel,politik, dini, ticari, eitsel gibi ) ok boyutlu olarak grlmelidir [55].


46/102

37


47/102

38

4. BLM

SVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM

4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekn Oluumu

Sivas kentinin yerleme tarihi neolitik dnemle balamaktadr [1]. Ancak bu dnemlere

ait bulgular son derece yetersizdir. .. 2000 .. 1200 arasnda Hititler Orta

Anadoluda olduka gelimi bir uygarlk kurmulardr. Bugnk kale blgesinin iinde

yer ald Topraktepede bulunan Hitit anak mlei Hitit kltrnn yaylma alannn

Sivas da kapsadn gstermektedir. Topraktepede dolma toprak kalntsnn altnda,

kalnl iki metreye erien bir Hitit kat tespit edilmitir. Bu kat oluumu akll kumlu

olan sar renkli ana toprak zerinde kurulmutur. Bu toprak tipi blgenin .. 2000 de

iskn edildiini belgelendirmektedir. Aslnda Topraktepe ( Sivasn yukar kalesi) doal

bir oluumdur. lk olarak Hititler ..2000 yllarnda doal olarak olumu olan bu

alandan yararlanmlardr. Bundan sonra Seluklulara kadar tepenin uzun sre iskn

edildii grlmektedir [56]. .. 6. yy ortalarnda Sivas tm Anadoluyla birlikte Pers

egemenliine girmi ve Kapadokyada Pers kltr yaygnlamtr. Gelimemi birblge olan Kapadokyada Helenistik dnem kltr etkili olmamtr. Yeni kltr, Pers

kltr ile beraber etkisini srdrmtr [56].

Eski alarda Sebastia ve Kabira isimleriyle anlan Sivas, kaynaklarda Hellenistik

dnemde Kappadokia snrlar iinde gsterilmitir [57]. Uzak tarihini hakknda

aydnlatc bilgi bulunmayan Sivas kenti Roma mparatoru iin byk stratejik ve ticari

nem tamtr. Sur izleri hala grlen kent birinci Ermenistann merkezidir[56]. Kent

H.712de geici olarak Araplar tarafndan igal edilmitir ancak bu dneme ait yap

izine rastlanmamaktadr. Roma mparatorluunun blnmesiyle kent Bizans

mparatorluunun ynetimine girmitir. Amasyal corafyac Strabona gre, Penpeuso

dnemdeki ad Kabira olan Sivasa Diospolis (Zeusun kenti) adn vermitir.

Pythodoris sonradan buray gelitirerek adn Sebaste olarak deitirmitir. Bizans

dneminde Sivas ve evresi tmyle Hristiyanlamtr[57]. Danimentliler Beylii

tarafndan Bizansllardan alnan Sivas daha sonra Anadolu Seluklu Sultan II.

Klarslan tarafndan Seluklu imparatorluunun topraklarna katlm ve Klarslann

olu Kutbeddin Melikahn ynetimine gemitir[56].


48/102

39

Sivasn kurulmasnda, yerinin eitli ynlere giden yollarn kesime noktas olmas ve

bu yollarn birletii yerde kale kurmaya elverili dik yamal bir tepe bulunmas rol

oynamtr.

ekil 4.1. 10.yyda Sebastia [22].

Malazgirt Savandan sonra Sivasn Anadolunun byk bir blmyle beraber Trk

egemenliine girdii grlmektedir. Bizans kenti Sebastiadan arta kalan yap kalnts

yoktur. Ancak sur kalntlarndan anlaldna gre Trk ncesi dnemde de kent

surlara sahiptir.Malazgirt Savana giderken, Romanos Diogenes Sebasteia kale-kentini

tahrip edip buradaki Ermeni egemenliini krmtr. Bundan tr, kent Trklerin eline

getiinde nemli ve zengin bir yerleme olmaktan uzakt

r[22]. Urfal

Mateos da, 1059tarihinde Sivasa yaplan Trk aknndan bahsederken gebelerin surlar olmayan Sivas

kentine hcum ederek bu ehri tahrip ettiklerini belirtir. Bu bilgiden kente Trklerin

geldii srada Sivas surlarnn yklm olduu gerei ortaya kmaktadr. Kentin en

kolay savunabilir yeri olan Topraktepede sur kalntlarnn dnda hibir Trk-ncesi


49/102

40

dnem izine rastlanmayn bile, Sebasteiann Bizans dneminde nemsizliiyle

balantl dnmek olanakldr.

Trklerin Sivasta gerekletirdii bilinen ilk yap 1197 tarihli Sivas Ulucamisidir[22].

(ekil4.2) Danimentliler dnemine ait olan yap o dnemin zelliklerini yanstan en

nemli eserdir. Yapnn yeri gz nne alndnda, kentin sur dnda zellikle douya

doru geniledii anlalma

kent merkezlerinde meydanlarin gelisimi sivas hukumet meydani ornegi the development of squares in...

Documents