kurdibinasin

8/3/2019 kurdibinasin

1/16

Em Ziman Kurd Binasin

1

EM ZIMAN KURD BINASIN

Destpk

Li Rojhilata Navn kurd di bin serweriya ar dewletan de dijn, ev dewlet j Tirkiye,

ran, Irak Sriye ne. Ziman ferm y van dewletan tirk, ereb faris ye.Ziman tirk ji malbata ziman ural-altay, ereb ji ya Semtk faris j, ji ya ndo-

ewrop ye. Ji van zimanan ten kurd faris ji heman koma ziman ne. L bel li vir titekseyr heye. Hem rveberiya ereb hem j ya fars hebna kurdan wek kurd ziman wan jwek zimanek serbixwe dipejirnin. L nrna ferm ya rveberiya Tirkiyey, v yek red dike dibje ku kurd bi binyada xwe ve tirk in.

Ev raman bi taybet pit damezrana komar serdest bye wek brdoza ferm hatiye parastin. Em dizanin ku, beriya komar, kurd wek qewmek cih ziman wan j wekzimanek serbixwe dihate dtin. Ji bo nimne, Evliya elebi di berhema xwe ya navdarSeyahatnamey de behsa ziman kurd zaravay w dike. Evliya elebi, dide xuyakirin

ku ziman kurd zimanek drin ango qedm e ji zimann mna faris, dr br cuda ye.Her wiha, emsettin Sami, di Kamusl Alma xwe de Ziya Gkalp j di gotar,

daxuyan berhema xwe ya bi nav Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler de,amaje dikin ku kurd bi tu away naibe zimann din kurd zimanek dewlemend serbixweye.

L pit avakirina komar, nemaze bi qanna bingehn a sala 1924an, hebna kurdan tredkirin, her kes li Tirkiyey dij mna tirk t pejirandin. Peyvn mna kurd, kurd Kurdstan, ku di gelek belgeyn ferm yn Osman Tirkiyey de dihatin bikarann, tneqedexekirin.

Hem zanyarn ku li ser ziman kurd lkolnn zanist kirine didin xuyakirin ku, kurdzimanek serbixwe ye tu tkil pwendiya w ne bi tirk ne j bi ereb re heye. Li hladin, kurd ar ne ew farisan lzimn hev in, zimann wan j, ji heman koma zimn e. L heryek j zimanek serbixwe ye.

Ji mj ve kurdan bi ziman xwe perwerde hndekariy dikirin. Li medreseyan li sermijarn wek matematk, mantik, gramer, fiqih hwd. perwerdeh bi ziman kurd erebdib. Ev medrese pit avakirina komar hatin qedexekirin. Her wiha ligel v yek, wean nivsandina bi kurd j hatin qedexekirin.

ro, rew piek guheriye, Wek ber bi tund nkara kurdan ziman kurd nay kirin.Hejmara kesn ku v yek dikin, hindik e. Kesn statukoparz, hebna ziman kurd qebl

dikin, ancax ziman kurd wek zimanek pavemay cgeh (mehel) bi nav dikin hebnazarava devokn di ziman kurd de j wek asteng li piya perwerde, hndekar weandidine nandan.


2/16


2

Rast e, di kurd de zarava devok hene. Ev rew, ne ten xweser ziman kurd ye. Dihem zimanan de zarava devok hene. Standardbn ten di ziman nivsk de heye, ne di ydevk de. Kjan gel an netewe dikare biangitne (dea bike) ku hem ziman wan devk hem j y nivsk zimanek hevgirt standard e!...

Rewa ziman standard bi rewa dewlet-netewe, dewleta modern ve tkildar e.

Dibjin ziman kurd, zimanek tkilhev col e. Tu kes bi awayek zanist nikare bibjeku filan ziman xwer sade ye. Di hem zimanan de peyvn biyan hene. Ji bo v rew emnimneyeke balk li vir bidin. Di ziman hem gel neteweyn misilman de serdest

bandora ziman ereb berbiav e. Her wiha di ziman geln sew de j mirov rast hkar bandora ziman latn t. Ev rewa han ji ber ol dn e. Ji ber ku ziman mizgeft Quranereb y dr j latn ye.

Ji bil v yek, hem geln crann hev ji ber sedemn cih, ji aliy zimn ve j bandorli hev kirine peyv dane hev ji hev stendine.

ro em bi awayek zelal di ziman tirk, kurd faris de rast peyvn ereb tn, her wihavan her ar zimanan ji hev din peyv standine dane hev. Ji ber ku wjeya faris demekgeln wek kurd, ereb tirk ji xwe re hijmetkar hitiye lewma j peyvn w ziman ketine navziman van gelan. Ev j titek asay sirut ye.

Kurd, gelek drin n v herm (Mezopotamyay) ne xwed aristaniyeke zengn in.Ji piyn kurdan pir bermay mane, ku hinek j berhemn nivsk ne. Ji belgeyn ku bi destketine, em p dihesin ku kurdan ji ber de nivs bi kar anne.

Bel, ev kitbok ne li d akerakirin peyitandina wan titan e ku li chan gelekpispor mirovn sade j p dizanin. L ji ber ku di van demn dawn de, li ser mijara zimankurd kurdan gelek genge hewln berevajkirina rastiyan pk hatin di van gengeiyande ne pisporn mijar yn kurd ne j saziyn wek ensttuy hebn, ji lew re me pwst dt kuem bi awayek puxtey ji mijarn li ser ziman kurd behs bikin. Em xwed w baweriy neku, ev kitbok d bi kr b da ku genge nqa li ser zemneke rast bn kirin.

Alfabeyn ku kurdan bi kar anne

Palpit belgeyn di dest me de, bi me bidin zann ku kurdan bi dirjiya drok re gelekalfabe bi kar anne. L bel em p nizanin b kurdan ser pn kjan alfabe bi kar aniye keng dest bi nivsandina nivs kiriye. Ji bil alfabeyn ku em d li jr bidin, kurdan xetnaram, suryan grek j bi kar anne.

Alfabeyn ku heta niha kurdan bi kar anne ev in:

1) Nivsa mix: Medan e (6) tpn din j bi ser ve kirine hejmara tpn v alfabey jis ean (36) derxisitine il duduyan (42). Ev alfabe ji ep ber bi rast ve t nivsandin.

2) Alfabeya Avesta: Ev alfabe ji il ar (44) tpan pk t ji hla rast ber bi hlaep ve t nivsandin. Hin avkan destnan dikin ku, il het (48) tpn alfabeya Avestahene.

3) Alfabeya Aram: Belgeyn her kevn n kurd bi v alfabey hatine nivsandin, evbelge li ikeftn herma Hewreman hatine dtin. Her wiha t gotin ku nivsarn Kurd bhtirbi v alfabey ne. Belgeyn hatine dtin, ku nivs li ser erm xezalan e, ji nav wan n her

kevn ji saln 88-87 n beriya zayn ne.


3/16


3

4) Alfabeya Ber ya Pehlew. Bi v alfabey, bi nav Dnkerd pirtkek bi zaravaysoran hatiye nivsandin.

5) Alfabeya Mas Sorat: Drokzan Ereb Ibn Wehiye, di pirtka xwe ya ku di sala

855 zayn de qedandiye, dibje kurdan ev alfabe (Mas Sorat) bi kar aniye s (3)berhemn ku bi v alfabey hatine nivsandin j dtine. Ev alfabe s e (36) tp bne, lkurdan e (6) tpn din j l zde kirine.

6) Alfabeya ku Kurdn zd bi kar tnin: Bi sedan sal e ev alfabe ji aliy kurdan ve tbikarann ji s yek (31) tpan pk t. Ji mil rast ber bi mil ep ve t nivsandin. Hinekkes ji v alfabey re Alfabeya Sir (ango Huruful el Sr) j dibjin. Pirtka ol ya proz azdiyan Mushefa Re Clwe bi v alfabey hatine nivsandin.

7) Alfabeya Ereb ya Kurd

8) Alfabeya Latn ya Kurd

9) Alfabeya Kirl ya KurdJi bil van alfabeyan, li Hrma Zw ya Rojhilat Kurdistan, av bi cureyeke nivs

hatiye ketin ku li ser tepsiyeke zvn e. Li gor lkolneran, ev nivs ji beriya zayn (beriyamlad) ji sedsala 8an maye ev nivs ad medan e. Ji bil v belgey, li cihek din kes rastheman curey nivs nehatiye.1

Di nav ziman chan de ziman kurd

Ziman kurd, her wek ku gelek zimanzan kurdzanan j destnan kiriye, ji malbataziman ndo-ewrop ye. Di nav v malbat de kurd, ji koma ziman ran ye. Ji nav koma

ziman ran j, li mil bakur rojava dikeve. Niha em navn hin zimann ku di koma zimanran de cih digirin bidin:

Faris, kurd, belc, oset, yexnb, petoy, pamir hwd.

Ji bo ku cih ziman kurd xwe diyar zelal bibe, em bala xwe berdin ser senifandinazimanan. Zimanzan, wek adet zimanan ji du aliyan ve disenifnin v yek li gor we

binyad dikin.2

a) Ji aliy wey ve ziman

Zimanzan ji aliy wey (morfolojiy) ve zimanan li s koman parve dikin:

1) Zimann yek-ktey: Zimann n tbet git bi v reng ne.

2) Zimann pvek: Tirk macar pvek ne.

3) Zimann tewangbar: Zimann ndo-ewrop samiy tewangbar in.

Ji ber ku ziman kurd j, zimanek tewangbar e3 div em li ser tewangbariy end titanbibjin. Zimanzan tewangbariy wiha rave dikin: Tewang di dema kiandin de guhernarayek (qurm, kok), bi taybet j guherna dengdrn rayeka lker ye. 4

1 Ji bo agahiya berfireh binrin Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, Stenbol1997 & eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Kovara Ensttuya Kurd ya StenbolZend, hejmar 2, sal 1994.2

Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurum Yaynlar, Ankara 19873 Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger;Krte Dilbilgisi, Weann Doz , apa pncemn Stenbol 2000.4 Aksan, Doan; berhema navbor.


4/16


4

Ji bo zimann tewangbar mnaka her navdar ereb ye. Di ereb de dengdar (konsenant,bdeng) wek xwe dimnin bi dengdrn (vokal, bideng) ku tne ser dikevine nava peyv, bje pk tn. Mnak, ktp s dengdar in bjeyn ktap, mektep, katp, hwd. bi guhernadengdran pk t. Dsa chls dengdar in, her wiha bi guherna dengdran peyvn mna, cahl,

cehele, dibin.Di kurd de cureyn peyv yn guherbar ditewin ango li gor peywira ku digirin ser xwe

diguherin. Ev yek heta bigihe rayeka lker j diguhere. Ji bo nimne lkera kirin, di demaniha de dibe/di-k-im/, li v der ji lker ten tpa/k/y dimne. Em nimneyeke din j bidin,lkeraparastin. Em v lker bi dor, li gor deman bikinin. P li gor dema niha.

ez di-parz-im

ez, cnavka kes yekemn yekejimar (ji desteya cnavkn netewand, xwer)

di, qertafa dema niha

parz, qurm lker (ya ferman)im, j qertafa kes yekemn yekejimar

Niha j em li gor dema bor bikinin:

min parast

min, cnavka kes yekemn yekejimar (ji desteya cnavkn tewand)

parast, qurm lker (ya dema bor)

Wek ku ji mnakan j xuya dibe, di kurd de ne ten dengdr her wisa dengdar jdiguhere. awa ji lkera parastin xuya dibe, di ax kana dema niha de, de qurm lker(parz) de, /a/ bye // /s/ j bye /z/.

Li aliy din, di tirk de tu car di dema kan de rayeka lker naguhere, her tim wekxwe dimne. awa ku rayek naguhere her wisa dengdar dengdrn w j li deng dinnaguherin. Mnak, lkera n gitmek e, koka w /git/ e, mirov dikare gelek qertafnkiandin daritin bne dawiya w, wekgittim, gidildi, gidecet, gitmilerdi hw.

b) Ji aliy binyad ve ziman

Ji aliy binyad ve zimanan li pnc komn sereke lkve dikin:

1) ndo-Ewrop (ngilz, fransiz, kurd, faris)

2) Semtk (ereb, bran, akad)

3) Bant (zimann bar naverasta Afrkay)

4) Zimann n (zimann n tbet)

5) ral-Altay (fn, macar, ygr, tirk, moxol)

awa ku me li jor j dab xuyakirin, ziman kurd zimanek ndo-ewrop ye. Demamirov bala xwe dide zimann ndo-ewrop mirov rast gelek peyvn nz hev t. Ew rewahan ji bo hem ziman ku di heman malbat kom de ne, wisan e. Niha j ji bo v yek emtabloya jrn derp bikin.


5/16


5

Kurd ngilz Alman Fransiz Faris Grek

Str star stern astre sitare astron

kurt short kurz court - -

lv lip lippe levre leb -

jen - - geneou - -

dilop drop tropfen - - -

nav name name nom name -

no/na no nein non - -

tu - du tu/te - -

n/niwe new neu neu - -

neh nine neun neuf - -dot douther - - - -

bira brother - - brader -

Li ser v mijar Minorsky5 wiha dibje: Kurd j wek faris yek ji zimann rojavayran ye. Her wek Andreas, Salamann, O. Mann, Meillet, Lent, T. Tedesco j gotiye, zimanrojavay ran dibin du bir, bakur bar, ew her du bir tev hev bne. Digel v yek j, di

zimann royn de gelek titn ji hev re biyan hene, kurd faris ji gelek aliyan ve xwediyntaybetiyn serbixwe ne. Ango ziman kurd dikeve bir bakur rojavay ziman ran.

Gelek kes, ji ber ku ziman kurd faris xwediy gelek peyvn hevpar in, zimankurd wek zaravayek faris bi nav dikin, l zimanzann ku li ser kurd xebat kirine v yekred dikin. Ligel v yek em dsan dixwazin cudahiyn di navbera kurd faris de bidinexuyakirin.

Cudahiyn di navbera kurd faris de

Ziman Kurd faris ji ber ku di heman kom de ne, ji hin aliyan ve nz hev in. Ji berv yek, hin dewletn ku li ser kurdan serwer in, hebna kurdan napejirnin ziman wanwek zimanek col (tkilhev) xeraby y faris bi nav dikin. P namnin v yek ji

baweriyn xwe yn siyas perspektfn xwe yn paqijkirina etnk re dikin kerese(malzeme). Ev stismara han, ji awira zanist gelek dr e. Lewma em pwist dibnin kucudahiyn van her du zimanan bi awayek serk be j, li ber avan raxin. end ku ev her duziman nz hev bin, ew qas j, ji hev cih ne her yek ji wan zimanek serbixwe ye.

Kurd zimanek zayend ye, ango nr mt t de heye, l ev yek di faris de tune. Dikurd de (di kurmanc kirmanck/zazak de) du kom cnavk hene, l di faris de em rasttitek wiha nayn. Ev her du komn cnavkn di kurd de, di lkern gerguhz de ji hev cudatne bikarann, ango ziman kurd zimanek ergatv e. Mnak ji bo zaravay kurmanc:

5 Minorsky, Vladimir; Krtler, Koral Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1992.


6/16


6

Min nan xwar.

Ez nn (nan) dixwim.

Mnak ji bo zaravay kirmanck:

Min nan werd

Ez nan wena

Her wiha di ziman kurd de nr mt di cnavkn kesn nandan de j heye, lbel di faris de titek wiha nn e. Ji bil v yek, di kurd de du kom cnavkn nandanhene, faris ne xwed taybetiyeke wiha ye.

Em dikarin gelek cihtiyn van her du zimanan destnan amaje bikin. L bel ya baew e ku em gotin bidin Vladimir Minorsky b ka ew der bar van her du zimanan de idibje. Kurdnas V. Minorsky dide xuyakirin ku, ziman kurd faris ji hev cih ne yer yek

ji wan, zimanek serbixwe ye. Mnorsky akera dike ku di navbera kurd faris de pnc

cudahiyn girng hene6:1) Dengan: Denganiya (fonetka) kurd ji ya faris cih ye.

2) Guherna dengan: Peyvn ku ji heman kok tn j, ji aliy deng ve guhernekemezin di wan de bye.

3) Cudahiya eklan: Ji cnavkan bigire heta bi kan evana lkeran, ji qertafncnavkn xwedaniy bigire heta bi qedaneka navdran hwd cudah heye.

4) Cudahiya peyvsaziy.

5) Cudahiya peyvan.

Zaravayn kurd

Li ser mijara zaravayn kurd gelek nrnn ji hev cih hene. Nemaze hin kesn kunaxwazin hebna kurdan ziman wan bipejirnin, hem devokn kurd wek zarava nandidin hin caran zarava j wek ziman didine xuyakirin. L ev ke areya han, ji mj ve

ji hla zimanzan kurdnasan ve hatiye ronkirin.

H di sedsala 16an de erefxan Bedls di berhema xwe ya navdarerefnamey7de zaravayn kurd wiha rz dike:

1) Kurmanc

2) Lor

3) Kelhr

4) Goran.

Li gor G. Girvinli ku di saln 1836-37an de li ser etnografiya kurd hinek lkolnkirine, ziman kurd dibe du be: kurdiya jrn kurdiya jorn.

Peter Lerch (1857-58) kurd li pnc zaravayan dabe dike: zaza, kurmanc, kelhr,gran lr...

6

Minorsky, Vladimir; berhema navbor.7erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1998.


7/16


7

Oscar Mann, kurd wek kurdiya rojava, rojhilat bar dike s be. Mann, goran zazak wek kurd napejirne.

E. B. Soane, di berhema xwe ya bi nav Grammar of Kurmanji or KurdishLangauge (1913) de, kurd li s bean parve dike: kurmanciya jorn, kurmanciya jrn, lor-zaza (hewram goran).8

Ziya Gkalp, di xebata xwe ya bi nav Krt Airetleri Hakknda SosyolojikTetkiklerde9, kurd wek pnc zarava hildaye dest: kurmanc, zaza, soran, goran lor. Gkalpdaye zann ku, ev git zarava ji kurdiya qedm derne.

Dr. Mac Kenzie, kurd dike s kom: koma bakur, koma navn koma bar. Cemal Nebez j kurd dike ar be: kurdiya bakur, kurdiya navn, kurdiya bar,

goran-zazay.

Alaedn Secad, di berhema xwe ya bi navDestr Ferheng Ziman Kurd, Ereb Farisde, ziman kurd dike du be: kurmanciya behdn soran.

Li gor Dr. Kemal Fuad ziman kurd ar zarava ne: 1) kurdiya rojava (jorn) 2)kurdiya rojhilat (jrn) 3) kurdiya bar 4) kurdiya zazak-goran.

Fuat Heme Xurd, di berhema xwe ya bi nav Ziman Kurd, DabebnCografyay Dyalktekany de, ziman kurd wiha dabe dike: 1) kurmanciya bakur 2)kurmanciya navn 3) kurmanciya bar 4) goran.

Emr Hesenpr10, di xebata xwe ya bi nav National and Language In Kurdistan(1918-1985) ziman kurd dike dike ar zarava: kurmanc, koran, hewram, krmanan.

Ji xebatn van zimanzan j diyar dibe ku, bi piran ew xwediy w raman hizr ne, ku

di kurd de ar zarava hene:1) kurmanc (kirdask)

2) kurmanciyanaverast (soran)

3) kirmanck (kirdk, zazak-goran)

4) loran.

Kurmanciya bakur (kurmanc) kurmanciya bar (soran) du zaravayn sereke ne. Evher du zarava wek zaravayn ku xwediy wjeyeke nivsk ne, tne pejirandin. Van demndawn, zaravay kirmanck (dimilk-zazak) j hd hd ber bi nivskbn ve gavan diavje.

Di nav zaravayn kurd de zaravay ku her zde p t axaftin kurmanc ye. Kurmanc lihem devern ku kurd l dijn p t axaftin.

Li Tirkiyey bi ten Kurmanc zazak hene. Ji bil end devern mna AnatoliyaNavn Qerejdax, ku xbizin l dijn. Ev j devoka soran ye.

Tevliheviya di war zaravayan de pir caran j, ji ber navlkirin t. Wek nimne, ji bokurmanciya bakur, li bar behdn li rojhilat j ikak t gotin. Her wiha ji bo zaravaykurmanciya jrn j, kurmanciya xwar, soran t gotin. Heman tevlihev di war dimilk de j

8 Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, apa Yekemn,Swd 1992.9

Gkalp, Ziya;Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, apa Yekemn, Stenbol 1992.10 Hesenpr, Emr;Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada1992.


8/16


8

bal dikine. Navn wek kirdk, kirmanck, dimil, drsimk, sob hwd. tne bikarann. Ji bohewram j nav goran t bikarann.

Wek ji mnakn jorn j xuya dibe, navn ku hem lkolner li ser li hev dikin, navn

mna kurd, kurmanc, kirmanck kirdk ne. Navn din tev navn herm l eran in.

Devokn zaravayn kurd

Kesn ku naxwazin ziman kurd wek zimanek serbixwe bipejirnin, axaftina herbajar, heta ya her gund wek devok, heta hin caran j wek zarava bi nav dikin. awa ku dihem zimanan de zarava devok hene, wisa di ziman kurd de j hene. Em ji br nekin kustandard di ziman nivsk de heye, l di ziman devk de. By mudaxele statya siyas,ziman standard pk nay.

Ehmed Xan (sedsala 17an), di berhema xwe ya navdar Mem Zn de11 zaravay

kurmanc li ser s devokn bingehn pareve kiriye. Em v peyt tespta w bi malikeke jiahesera w nan bidin:

Boht mehmed silv

Hin lal hinik ji zr zv.

Mirov dikare v gotina Ehmed Xan ji bo devok kurmanc wek bingeh bigire. Biawayek git lkolner, devokn zaravayn din j wiha rz dikin:

Kurmanciya naverast (soran): silman, mukr, siney.

Kirmanck (zazak): devoka Drsim devoka Siwreg.

Hevoksaz

Hevoksaz, bi me dide zann b curey peyvan di kjan devera hevok de cih digirin awa bi hev ve tne girdan. Ango hevoksaz, rewa peyvan celeb peyvan a li hember hev din e. Di kurd de, di navbera peyvan de pwend girdan wiha pk t:

Di kurd de peyv, bi alkariya veqetandekan (harf tarf) bi hev ve tne girdayn.Veqetandekn di kurd de du ed in; diyar nediyar. P em ji bo veqetandekn diyarmnakan bidin.

mala mezin (navdr-rengdr)

mast we (navdr-cnavk)ken bedew (navdr-rengdr)

Ji bo veqetandekn nediyar j mirov dikare van wekokan bide.

maleke mezin

mastek tir

keine bedew

Her wek ji mnakan j xuya dike, pevgirdana peyvan di kurd de dijber ya tirk ye.Mnak:

11 Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, apa Syemn, Stenbol 1990.


9/16


9

mala min

Heke em v terkb bi tirk binivsin, d wiha be:

Benim evim

Di v mnak de akera dibe ku hem veqetandekn her zimanan hem j cih hmananji hev cih ne. Di kurd de veqetandek bi navdr ve dibe l bi cnavk ve nabe. Di tirk decar veqetandek bi cnavk ve dibe, l bi navdr ve nabe.

Hevoksaziya kurd, her wiha ji gelek aliyan ve ji hevoksaziya faris j vediqete. Der bar v yek de em guh bidin peyitandinn V. Minorsky: Sentaksa kurd ji aliy peyvnhevedudan lkern gerguhz ve her du (kurd faris) ziman ji hev cuda dibin.12

Di ziman kurd de rza hmann hevok ji yn tirk faris cuda ye. Di hevokn tirkyn sererast de pveber tim li dawiya hevok ye. Mnak:

Ben Dn Ankaraya gittim. (kirde + trker + pveber.)

Em v hevok bi kurd saz bikin:

Ez duh m Enqerey. (kirde + trker + pveber + trker.)

Ji bo ku hevokek b sazkirin, du hmann bingehn divn. Ew hman, kirde pveberin. Em bi nimneyan ji sivikiy ber bi giraniy hevokan tev hmanan bidin:

ez m

kirde pveber

Bi ten pveber j dikare hevokek pk bne. Her wek ji mnaka li jor j diyar dibe, kumirov cnavka kes yekemn a yekejimar /(ez/ biavje, /m/ bi ser xwe j hevokek pk

tne. Di hevokn sanah de, kirde t ser pveber t dawiy. Hevoksaziya lkern gerguhz negerguhz ji hev cuda ye. Bi kurtas, li gor kompleksbna hevok, cih hmann wdiguhere.

Hmann hevok wiha li d hev rz dibin.

1) Kirde + trker + pveber

Tu li ser iyay Span dij.

kirde trker pveber

2) kirde+bireser+trker+pveber

ivn nan xwe dereng xwar.kirde bireser trker pveber

3) Kirde+trker+pveber+trker

Hn d tu caran nein Gever

kirde trker pveber trker

Di kurd kirpandina kjan hman b xwestin, ew hman nzk pveber dibe. Mnak:

12 Minorsky, Vladimir; berhema navbor.


10/16


10

Ez kevirek bi tevo biiknim.

(3) (2) (1)

Ez bi tevo kevirek biiknim.

(3) (2) (1)

Kevirek bi tevo ez biiknim.

(3) (2) (1)

Bi tevo kevirek ez biiknim.

(3) (2) (1)

Mirov di kurd de rast hevokn ikest j t. Ev hevok bhtir di helbest, axaftin gotaran de tne dtin.

Pit ku roja me b [pveber] tar, mirin xwetir e [kirde]ji amber (Ehmed Xan).

Taybetiyeke balk a ziman kurd, ergatvbna w ye. Hevokn ku bi lkerngerguhz tne sazkirin, ji yn negerguhz cuda ne. Ji ber v yek j di kurd du kom cnavkhene, her wiha lker j hin caran li gor kirdey, hin caran j li gor bireser tne kiandin.Mnak:

Ez te dibnim.

Min tu dt.

Di hevoka yekemn de lker li gor kirdey (ez), di ya duyem de j li gor bireser (tu)hatiye kiandin. Ligel v taybetiya ku me li jor daba kir, di lkern gerguhz de mjeranavdr di demn bor de, di lker de diyar dibe. Mnak:

Min sv xwar.

Min sv xwarin.

Di mnaka yekem de /sv/ yekejimar e di hevoka duyem de j /sv/ pirejimar e.

Di demn b niha de, pirejimar ji bireser diyar dibe. Nimne:

Ez sv dixwim.

Ez svan dixwim.

ZayendKurd zimanek zayend ye hem peyv an nr in, an j m ne. Ji bil heybern candar,

heybern necandar j xwediy zayend ne, l ev zayendbn titek rziman ye. Zayendapeyvan bi du awayan, bi veqetandek qertafn tewang diyar dibe. Peyv bi ser xwe ntar in.Mnak:

kev, av, pns, giyan...

Zayenda bi veqetandek:

av n

pnsa zir


11/16


11

Di vir de veqetandeka /a/y mtiy veqetandeka //y nrtiya peyv nan dide.

Zayenda bi tewang:

siya dar

nikul dik

Li v der j, qertafa //y zayenda m, qertafa //y j zayenda nr nan dide.

Veqetandek

Di ziman kurd de, terkb bi veqetandekan tn kirin. Ev veqetandek j nr m ne.Her wiha veqetandekn di kurd de du cure ne; diyar ne diyar. Ji ber ku di ziman kurd derewa navdran nn e, bi veqetandek qertafn tewang terkb tn sazkirin.

- : yekejimar, nr diyar

-a : yekejimar, m diyar

-n : pirejimar, diyar (ji bo her du zayendan)

-ek : yekejimar, nr nediyar

-eke : yekejimar, nr nediyar

-ine : pirejimar, nediyar (ji bo her du zayendan)

Tewang

Yek ji taybetiya ziman kurd j tewangbar ye. Di ziman kurd de, hinek ben hevokli gor erka ku digirin ser xwe diguherin, hinek qertafan digirin; ji v yek re tewang t gotin.Di kurd de ben hevok yn guherbar (lker, navdr, cnavk, veqetandek, jimarnav)ditewin. Di kurmanc de, pirjmariya navdr cnavkn xwer bi alkariya veqetandek lker diyar dibin, l di kirmanck (dimilk) de pirejimariya navdrn xwer bi alkariyaqertafa /-/y diyar dibe. Wek mnak:

Kurmanc:Min pns bir (yekejimar binavkir)

Min pns birin (pirejimar binavkir)

Min pnsek bir (yekejimar nebinavkir)

Min pnsin birin (pirejimar nebinavkir)

Kirmanck:

Min say werd

Min say werd

Tewanga navdrn nr:


12/16


12

Di kurmanc de tewanga navdrn nr bi du awayan pk t.

a) Qertafa //y t dawiya peyv.

b) Heke t de deng /a/ an j /e/ hebe, ew deng dibe //. Mnak:

Xwer Tewand

ivan gopal ivan/ivn

nan nn/nan bne

bajar Zlan Ronah ji a/ t.

nvskar Nivskr/nivskar xwe nivsiye

gotn gotin ez andim

Tewanga navdrn m:

Dengdra //y t dawiya peyv tewanga w ya mtiy pk t; mnak:

meha bihar

por jinik

Ji ber ku kurd zimanek tewangbar e, cnavkn kesn du cure ne. Yek j tewand ye, ydin xwer ye.

n xwer n tewand

ez min

tu te

ew w/w

em me

hn we

ew wan

Ne: Dema ku daekek bikeve ber cure peyvn guherbar wan ditewne.

Peyvsaz

Kurd, zimanek wisa ye ku ji p, pa nav ve qertafan digire. Ev qertafn kirin jdi nav xwe de dibin du bir. Yek j ew qertaf in ku ten bi wan ji lkeran, lkern kir tn

bidestxistin. Qertafn din j, ten bi wan navdr rengdr tn kirin. Her wiha carinan dibastra (bunyeya) peyv de guhernek t pkann j navdr t peydekirin. Nemaze ev rew,di raweya lkera ferman de dibe (ji bo hal negerguhz lker). Nimne bi+ewit+e, /bi/raweya ferman, /ewit/ qurm lkera ferman, /e/ j qertafa kes duyemn a yekejimariy ye.Em ten qurm lkera ferman hildidin dest /i/ya di kteya duduyan de dikine /a/ navdr

bi dest dixin: ewit, ewat /i/ b /a/ bi v away ewit b ewat.


13/16


13

Ji bil v yek, ji qurm lkera ferman j qertafn kirdenavan bi dest t xistin, nimne:Ji lkera kutin bi-kuj-e, /bi/ /e/ b avtin dimne |kuj/, em w bnin deynin ber peyva/agir/ w peyveke wiha b himat: agirkuj.

Em bi berfireh behs ji qertafan nekin, hema ji bo ku mijar zelal bibe daba bfmkirin em d li ser wan rawestin. P ji bo lkeran em qertafan bidin.

a) Qertafn lkerker

ber+dan = berdan

da+dan = dadan

der+ann = derann

hil+kirin = hilkirin

ra+ kirin = rakirinro+ kirin = rokirin

ve+xwarin = vexwarin

v+xistin = vxistin

wer+girtin = wergirtin

t+kon = tkon

Niha j em end qertafn ku tn paiya navdr rengdran bi wan lkern sade tn

kirin bidin:

andin, isandin, ijandin:

Bi van qertafan li jor lkern gerguhz tn bidestxistin. Nimne:

saz+andin = sazandin

nerm+ijandin = nermijandin

rep+isandin = repisandin

n, isn, ijn:

Bi van qertaf han j, lkern negerguhz tn kirin.

rep+isn = repisn

saz+n = sazn

nerm+ijn = nermijn

b) Qertafn ji bo daratina navdr rengdran

Pit van, car em bn ser qertafn ku bi wan navdr rengdr tn kirin. Ev navdr jdibin du bir; kirdenav (ism fail) titenav (ism meful). Ev qertaf hem tn piya peyv


14/16


14

hem j tn paiya peyv. Ji bo wan j em end nimneyan bidin: P parkt (pagir), di pey reprkt (pgir) dawiy j em navktan (navgiran) bi nimneyan derp bikin.

Bi parktan daratina peyvan:kar+ker = karker

ber+ek = berek

dar+ik = darik

ser+ok = serok

a+van = avan

rim+baz = rimbaz

guh+ar = guhar

mal+dar = maldar

teng+as = tengas

kirv+ at = kirvat

xwn+ = xwn

er+oy = eroy

yekt+t = yekt

Bi prktan daratina peyvan:a+jin = ajin

ber+av = berav

ser+dest = serdest

ne+yar = neyar

tele+bext = telebext

hem+pa = hempa

hev+kar = hevkar

kele+gir = kelegir

zir+ke = zirke

bi+kuj = bikuj

bele+guh = beleguh

g+sterk = gstrk


15/16


15

Bi navktan daratina peyvan:

ser+an+ser = seranser

dest+e+bira = destebira

ad++man = adman

r+bi+r = rbir

Encam

Her ziman xwed r rzikan e taybet qalibn w hene. Ligel v yek, hin rziknku ji bo zimanan pikdar in, j hene. Ev rzikn hevpik (muterek), bi git di navberazimann ku ji heman malbat ne de, tne dtin. Ji lew re, pir titek asay sirut ye ku hinziman ji hin aliyan ve biibin hev hln wan hevpar hebin.

Digel v qas, ji van mijarn ku em li jor yeko yeko li ser rawestiyan, xuya dibe kuziman kurd ji gelek aliyan ve hem ji ereb, hem ji faris hem j, ji tirk cuda ye. Bi taybetem dixwazin bal bikinin ser cihtiyn di navbera kurd tirk de. Ji ber ku, hin zimanzan,siyasetmedar kesn ji peyn cuda yn tirk dia dikin da ku ziman kurd ne tu ziman e kurd bi esl xwe j tirk in. Ji bo ku der bar ziman kurd tirk de hizr ramaneke zelal jikes meraqdar re be, em d bi end xaln berbiav cihtiya van her du zimanan bidinxuyakirin.

Kurd ji malbata ziman ndo-ewrop, tirk ji ya ural-altay ye. Kurd zimanek tewangbar e, tirk zimanek pvek ye. Kurd zimanek zayend ye, tirk ne wisan e. Di kurd de du kom cnavkn kesn nandan hene, di tirk de ev yek nn e. Di kurd tirk de awayn kirina terkban dijber hev in. Ziman kurd, ji p, pa nav ve qertafan digire, l di tirk de qertaf ten tn

paiya peyv.

Di kurd de peyv bi du s dengdaran j dest p dike, l d tirk de peyv ten bidengdarek dest p dike.

Bi kurt, rzimana kurd ya tirk qet naibe hev, denganiya wan, hevoksaziya wan peyvsaziya wan gelek dr hev in.

Em bn ser angatn der bar zarava devokn ziman kurd de. awa ku di zimanndin de j t dtin, di ziman kurd de j devok zarava hene. Ev zarava ev in:

1) kurmanc (kirdask)

2) kurmanciya naverast (soran)

3) kirmanck (kirdk, dimil, zazak)

4) loran.

Ji van zaravayan ten li Tirkiyey kurmanc kirmanck hene.


16/16


16

Di zaravay kurmanc de s devokn bingehn hene: bot, silv mehmed. ji van,devoka bot ji bo ziman nivsk y kurmanc wek bingeh hatiye pejirandin. Rziman, vekt ferheng li gor v yek hatine amadekirin.

Du devokn him yn zaravay kirmanck hene: drsim swreg.Ziman kurd ji mj ve wek ziman perwerde hndekariy hatiye bikarann.

Medreseyn kurdan palpit delln v yek ne. Di van medreseyan de ji bil kurd zimanereb j hatiye bikarann.

Gotina daw:

Ziman kurd tra xwe heye, ji bo ku kurd bi ziman xwe karibin perwerde bibin hndekariy pk bnin, ji hla zimn ve asteng pir km in. Ji bo hem zimanan i astengnziman hebin pir hindik ew ji bo ziman kurd j hene. Ji bo ku perwerde hndekar bi kurd

b kirin astengn her girng astengn qann yn Tirkiyey ne.

avkan:

1) Ji bo agahiya berfireh binrin Varl, Abdullah;Droka Dugeln Kurdan, Derp 1,Weann Span, Stenbol 1997 & eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku KurdanBikaranne, Kovara Ensttuya Kurd ya Stenbol Zend, hejmar 2, sal 1994.

2) Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil KurumYaynlar, Ankara 1987.

3) Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Weann Doz , apapncemn Stenbol 2000.

4) Minorsky, Vladimir; Krtler, Koral Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1992.5) erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1998.6) Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann

Jna N, apa Yekemn, Swd 1992.

7) Gkalp, Ziya;Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, apaYekemn, Stenbol 1992.

8) Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen ResearchUniversity Press, Kanada1992.

9) Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, apa Syemn, Stenbol 1990.

kurdibinasin

Documents