m i n i s t r y o f e d u c a t i o n · 2015. 3. 9. · m i n i s t r y o f e d u c a t i o n...

M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N

TEACHING SYLLABUS FOR FANTE (SHS 1 -3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P. O. Box 2739 Accra Ghana.

Tel: 0302-683668 0302-683651

September, 2010

Republic of Ghana

ii

NHÂNMU: MFANTSE KASA NA AMAMBRA (NSANMUYI) SELABÔSO. NYIENYIM: Egyinatufo a wôyââ Adzesua Ndandanmu Fofor ho nhyehyââ selabôso no gyinaa nsâm a egyinatufo a wôyââ Adzesua Ndandanmu Fofor ho nhyehyââ dze too gua no do dzii dwuma no. Nwomasua Edwuma nkorbata CRDD na wodzii dwuma no. Hôn nsâmpôw a wôdze too gua nye dâ, ôwô dâ adzesua na adzekyerâ gyina selabôso a ôbôboa ma adzekyerâ na adzesua etum eyi ôhaw a ôwô ômamfo do efi hô. Dâm botae yi kyerâ dâ, ôwô dâ yenya selabôso a ôbôboa esuafo ma hôn adwen etu mpon na woetum ebisa ndzâmba bi ne siantsir na hônara so woehyia adzesua kwan. SIANTSIR A WÔKYERÂ GHANA KASAHOROW NA AMAMBRA. Nnyâ nkitahodzi nkotsee nye kasa no dwumadzi, na mbom ôsan yâ korabea a, amambra na kusum, nyansasua, mfir na adansi ho dwumadzi, na ndur na ayarsa ho nyimdzee nyinara ahyâ no ma. Kasa da ho ara yâ esumasâm a, kasahorow mu mbasantsen ahorow nyinara gyina do dze tsena ase, na ôno nye adze tsitsir a mbasantsen kor gyina do da hôn amambra edzi kyerâ mbasantsen fofor so. Amambra kyerâ mbrâ nkyâ nyimpakuw bi su tse, mbrâ hôn su tse sesei na mbrâ daakye bi wôbâyâ. Ghana kasahorow na amambra no sua:

i. bôboa ma esuafo hôn nyimdzee wô kasa no ho etu mpon; ii. obobue esuafo adwen mu ma wôdze nyimdzee a wobenya no kasa na amambra mu no aboa aforfor wô nwomasua mu; iii. ôbôboa ma wôaatse hôn amambra ase na woehu bo a ôsom, ama wôaahwâ no yie na wôakora do. iv. ôbôboa ma woeehu ôhaw ahorow a ôwô abrabô mu nsâm, sikasâm na amanyâsâm mu wô hôn nkurow ahorow na ôman no

nyinara mu; v. ôbâyâ ngyinado a ôbâma wôdze obu ama Ghana kasahorow na hôn amambra.

BOTAE AHOROW Wôahyehyâ adzesua yi dâ ôbôboa esuafo:

i. dâ wobohu mbrâ kasa no tse na woeetum dze edzi dwuma; ii. dâ wobenya nhumu wô kasa no mu, na wôagye kasa no ônye hôn amambra ato mu; iii. dâ wôdze obu bâma hôn kasaa abakôsâm na tsetse amambra; iv. dâ wobeyi efi hôn adwen mu dâ Ebibifo hôn biribiara nndzi mu; v. dâ wobohu dâ, ano kasadwin yâ kwan a wôfa do tsetse obi ahyâse no, anaa kwan a ôboa ma wotum gye obi to mu wô ne man mu. vi. dâ wôbôhwehwâ Akanfo kusum na amambra mu na wôayâ nsesa a ôfata.

SELABÔSO NE NHYEHYÂÂ

Wôakyekyâ afe biara selabôso no mu afa –afa 4.

Ôfa 1: Fônôlôgyi (kasa mu ndze ngyegyee ho nhyehyââ)

iii

Ôfa 2: Akenkan na ntseasee Ôfa 3: Akyerâw Ôfa 4: Kasadwin, kusum na Amambra.

Dâm nkyekyâmu ahorow yi da adzesua na nyimdzee a wôhwâ kwan dâ esuafo benya no wô Akan kasa na amambra mu no edzi.

Ôfa 1: FÔNÔLÔGYI Dâm ôfa yi fa mbrâ yesi kasa na ndzâmba bi a sâ yârekasa a osisi ho.

Ôfa 2: AKENKAN NA NTSEASEE Dâm ôfa yi fa akenkan a no mu dô a yâdze sô adwen, ônye akenkan a yâtaa dze gye hân enyi kâkâ nye kasa nkyerâase ho. No botae nye dâ ôbôboa esuafo ma wôakô hôn enyim wô akenkan nyimdzee a wôwô no dada no ho na wôaatse dza wôkenkan ase yie. Siantsir a wôdze kasa nkyerâase aka ho wô ha nye dâ, akenkan na ntseasee na ôboa ma obi tum kyerâ kasa ase ma ôtô aso mu.

Ôfa 3: AKYERÂW Dâm ôfa yi fa kasa mbra na susukyerâw ho.

Ôfa 4: KASADWIN/KUSUM NA AMAMBRA. Dâm ôfa yi fa ano kasadwin, kusum na amambra, amambu na dza ôrokô do sesei ho. Ôda buukuu a ôwô dâ asuafo kenkan edzi kyerâ hôn na ôkyerâ hôn kwan a wôbâfa do apânsapânsa mu.

ADZEKYERÂ KWAN Wôama adwenkyerâ a wôbâfa do ahyehyâ adzesua no ma ôaboa esuafo wô Adzekyerâ na Adzesua dwumadzi afa hô wô selabôso yi mu. Kwan a wôbâfa do akyerâ hôn adwen no so wôahyehyâ no dâ mbrâ ôbôboa esuafo ma woetum dze dza woesua no atoto hôn daadaa abrabô ho. Akyerâkyerâfo wô ho kwan dâ hônara so wôhwehwâ kwan a ôbôboa esuafo ma wôdze hônho agye adzesua no mu yie.

Selabôso no mu nsâm nhyehyââ.

Ôfa biara mu, wôdze botae ahorow a wôpâ dâ esuafo du ho no dzi kan. Botae ahorow no kyerâ nhumu, nyimdzee na su ahorow a ôwô dâ osuanyi no nya na ôda no edzi wô adzekyerâ no ewiei. Kenkan botae ahorow no yie ansaana ahyâ ôfa no adzekyerâ no ase. Sâ ekyerâ nkyekyâmu a ôwô ôfa no mu nyinara wie a, san wékyir kâkenkan botae ahorow no bio dâ mbrâ ôbâma enya gyedzi dâ etum akyerâ ne nyinara ewie.

Afa-afa ne nkyekyâmu. Wôdze afa-afa ne nkyekyâmu na wôdze ahyehyâ selabôso no. Afe biara mu dwumadzi no wôahyehyâ no afa-afa. Ôfa biara mu, adzesua ho nyimdzee a ôwô mu no sesâ. Ôfa biara wô nkyekyâmu. Nkyekyâmu biara mu, adzesuadze ahorow a ônye ne nyânko wô twaka wô mu ndzidzido ndzidzido.

Selabôso no wô nkyâmu ahorow enum. Tsir, Botae pôtsee, Adzesua no mu nsâm, Adzekyerâ na Adzesua dwumadzi, na Nkerii. Mbrâ woesi akyerâkyerâ adzesua no mu nsâm na odzidzi do yi:

iv

Nkyâmu 1: Tsir: Tsir asâm etsitsir a ôwô nkyâmu 1 no mu no wôahyehyâ no ndzidzido ndzidzido. Mbom sâ ihu dâ adzesuadze bi hyâ ekyir na sâ edze ba enyim a ôbôboa adzesua no a, ibotum ayâ no dâm.

Nkyâmu 2: Botae Pôtsee: Nkyâmu a ôtô do ebien dze Botae Pôtsee to gua. Botae pôtsee kyerâ nyimdzee, nhumu na ndzepa a esuafo sua adze wie a ôwô dâ wôda no edzi. Nkontaabudze a ôhyâ Botae Pôtsee ase bi nye dâ bi a, 1.3.5 anaa 2.2.4

Dzin a yâdze ma dâm nkontaabudze yi wô Borôfokasa mu nye. “Syllabus Reference Number”. Akontaabudze ahorow ebiasa no, dza odzi kan no gyina hô ma ôfa 1. Dza otsia ebien no gyina hô ma nhyekyâmu, na dza otsia ebiasa no gyina hô ma Botae Pôtsee a ôreka ho asâm. Ntsi sâ yâka dâ, 1.3.5, a, ôkyerâ dâ, adzesuadze no wô Ôfa 1 nkyekyâmu 3 na Botae Pôtsee a otsia 5.

Dâmara so na “Syllabus Reference Number 2.2.1 kyerâ Botae Pôtsee a odzi kan, wô nkyekyâmu 2 a ôwô ôfa a otsia 2 mu. Sâ yâdze ‘ Syllabus Reference Number dzi dwuma a, ôboa ma nkitahodzi kô do tôôtsen wô akyerâkyerâfo na nkrôfo binom so a nwomasua da hôn do ntamu. Ôsan so boa ma yenya botae gyina do yâ nsôhwâ. Yâmfa no dâ tsir 2 a ôwô ôfa 2 wô botae pôtsee 5: 2.2.1-2.2.5. Kyerâkyerânyi bâpâ dâ obegyina botae 2.2.3 na 2.2.4 do ayâ no nsôhwâ na ôremmfa botae ebiasa a aka no nnkâka ho. Ôba no dâm a, ôbâyâ nyiyi mu wô botae ahorow a ôwowô tsir na afa-afa no mu ahwâ dâ nsôhwâ no bâfa nyimdzee no nyinara ho a.

Ôwô dâ yâhyâ ne nsew dâ botae pôtsee no gyina osuanyi no do. Iyi kyerâ dza osuanyi botum ayâ wô dâm tsir no ewiei. Botae pôtsee biara hyâ ase dâ, “Adzesua no bôkô ewiei no, ôwô dâ osuanyi tum ...................” . Iyi kyerâ dâ, ôwô dâ inya ber ma ankorankor biara néhiadze wô adzesua mu. Ôwô dâ adzekyerâ no gyina osuanyi biara do ama esuafo no mu dodowara eetum aben wô botae ahorow a ôwô selabôso no ne nkyekyâmu no mu no.

Nkyâmu 3: Adzesua no mu nsâm: Adzesua no mu nsâm a ôwô nkyâmu ebiasa wô selabôso no mu no wô nsâm a ibehia dze akyerâ dâm tsir pôtsee no. Odu beebi a, nsâm a ôwô mu no dôôso ara yie. Ôtôfabi so a ôwô dâ ehwâ bea a ewô na ndzâmba a etwa wo ho ehyia ho na edze nsâm no bi ka ho.

Nkyâmu 4: Adzekyerâ na Adzesua Dwumadzi. Adzekyerâ na Adzesua dwumadzi hwâ dâ esuafo dze hônho bâgye adzesua no mu yie wô nkyâmu 4. Bô mbôdzen dâ ennkâma esuafo awe ndzâmba egu hôn tsir mu wô ber a wônntse ase, anaaso wôdze hôn anofamfa bâka no kâkâ. Mbom ma wômfa hônho ngye adzekyerâ na adzesua no mu na wômfa hôn adwen na nkatse nyinara mboa adzesua no. Ibotum ahyehyâ adzekyerâ na adzesua dwumadzi a wôdze ama wo no fofor anaa edze bi aka ho wô beebi a obehia ma osuanyi no adzesua ahyâ ma. Dâ mbrâ yeedzi kan aka no, botae tsitsir a yegyina do kyerâ na yesua adze nye dâ esuafo dze nyimdzee a woenya no bôbô hôn bra. Akan kasa na amambra no sua mu botae nye dâ wôdze kasa na amambra mu nyimdzee a wobenya no bedzi dwuma yie. Tsir no bi wô hô a, ôwô dâ esan hyehyâ botae pôtsee no bio ama botae a erohwehwâ no aba mu.

Nkyâmu 5: Nkerii: Adwenkyerâ na dwumadzi a wôdze ker adzesua a ôwô tsir kor biara mu no wô nkyâmu 5 no mu. Nkerii dwumadzi botum ayâ anofamfa nsâmbisa, nsôhwâ tsiaba, skuuldan mu dwumadzi, susukyerâw nsâmbisa a wôatô bo ahyehyâ, dwumadzi a ôgye mber (project work) na dza ôkeka ho. Bô mbôdzen dâ ebâma nsâmbisa na dwumadzi ahorow no bâyâ dza ôbôboa esuafo no ma wôadwen na woetu mpon wô Akan kasa na amambra mu wô dza wobosua yi ekyir. Ibotum dze nkerii dwumadzi no bi aka ho. Ibotom

v

ahwehwâ nkerii a ôbôboa esuafo ma wôakô kan kâse wô nyimdzee a ôwô botae pôtsee a wôdze ama wo wô tsir biara mu no mu. Hyâ ne nsew dâ, Selabôso no runntum nngyina adzekyerâ pon ananmu. Obehia dâ, woara ebâhyehyâ adzekyerâ pon a edze bâkyerâ tsir ahorow a ôwô Selabôso yi mu no.

ADZESUA MU NYIMDZEE AHOROW (PROFILE DIMENSIONS)

Adzesua mu nyimdzee ahorow dzii akotsen kâse wô selabôso a wôyââ fi 1998 reba no mu. Nyimdzee biara a yenya no yâ adzesua su a ôboa adzekyerâ. Sâ inya nyimdzee dodow a nna ôyâ adzesua mu nyimdzee ahorow. Yebotum dze nyâe asâm a ôkyerâ dwumadzi ayâ botae pôtsee dâ bi a, osuanyi no botum akyerâkyerâ ……….. Obi botum akyerâkyerâ biribi mu wô adzesua bi ekyir no kyerâ dâ oenya ‘nyimdzee’.

Dâmara so na sâ otum hyehyâ, dwen biribi ho, siw ôhaw bi ano na dza ôkeka ho a, ôkyerâ dâ osuanyi no botum dze adwen fofor a oenya no edzi dwuma wô kwan fofor bi do.

Botae pôtsee biara a ôwô selabôso yi mu no wô nyâe asâm a odzi dwuma, na ôkyerâ su a osuanyi botum ada no edzi wô adzekyerâ ekyir. ßyimdzee’ Dwumadzi na dza ôkeka ho nye dza ôwô dâ ôyâ adzekyerâ na adzesua ne fapem wô skuul. Awerâhosâm nye dâ, ôada edzi pefee dâ, skuul ahorow da ho ara kyerâ ndzâmba a ômma esuafo adwen mu nndô na mbom wogya dza ôbâma wôadwen enya nhumu na ntseasee no. Adzekyekyerâ dodow noara egyina nyimdzee nyae do kyân dâ nkyâ obegyina dza ôma nhumu na ôsakyer su dâ “dwumadzi”, “nhwehwâmu” na dza ôkeka ho do. Mber dodow a iyi kô do no, no nsunsuando a ôdze bâba nye dâ, esuafo botum abô mbôdzen wô ndzâmba a wôbâkaa ne nsâmbisa a onnhia adwen a no mu dô kyân dâ mbrâ wobotum dze kasa edzi dwuma wô nyimdzee mu. Mbrâ ôbâyâ a yebotum enya nsakyer wô nyimpasu a wôfa hân skuul mu no, ôwô dâ yâhyâ esuafo no nkuran ma wôdze nyimdzee a wonya no toto abrabô ho dze yâ nhyehyââ, toto ndzâmba yie, na wôkyerâ adwen fofor a yebotum dze esiw ôhaw ano.

Dâmara so na wôdze hôn nyimdzee bâfa akwan horow do akasa, akyerâw, ayâ awensâm, ôyâkyerâ na kasa dwumadzi ahorow so. Kenkan botae biara yie ama ehu nyimdzee ahorow a ôwô dâ yâkyerâ mu.

Nyimdzee ahorow a yeenya no kyerâkyerâ su a ôda edzi wô adzekyerâ, adzesua na nsôhwâ mu.

Akan kasa na amambra mu, nyimdzee ahorow ebien na dwumadzi ahorow anan na wôahyehyâ dâ yâmfa nkyerâ adze, nsua adze, na yâmfa nyâ nsôhwâ.

Nyimdzee ahorow no nye: Nyimdzee na Ntseasee - 30% Nyimdzee Dwumadzi - 70%

Dwumadzi anan no so nye:

Otsie na ntseasee (listening comprehension) - 10% Akenkan na ntseasee - 20% Kasa (Ano dwumadzi) - 30% Akyerâw - 40%

vi

Yebotum dze nyimdzee ahorow na dwumadzi ahorow no abô mu dâm:

Otsie – Nyimdzee na Ntseasee Akenkan – Nyimdzee na Ntseasee Kasa - Nyimdzee na dwumadzi Akyerâw - Nyimdzee na dwumadzi

Kasa na amambra sua kyerâ dâ, ibenya su ahorow ebien; iyinom nye ‘nyimdzee’ na ‘ntseasee’ na mbrâ yesi dze nyimdzee no dzi dwuma. Yebotum edua ‘otsie’ na ‘akenkan’ do akyerâ “nyimdzee na ntseasee”. Dâmara so na yebotum afa nyimdzee do akyerâ ‘kasa’ na ‘akyerâw’. ‘Otsie’ na akenkan’ yâ dza yâdze dzi adwen mu dwuma ‘(receptive skills) na ‘kasa’ na ‘akyerâw’ yâ mbrâ yesi dze adwen no to gua “Sâ wôwo obi to Akan kasa na amambra mu a, kasa ne tsie ho dwumadzi a onya no suar koraa nkanka esuafo a wôwô mpanyin mu nsôwdo skuul (SHS). Yâdze hân enyi bu dâ esuafo no bodu mbofra mu nsôwdo skuul (J.H.S) no na wotum bô mbôdzen wô kasa ne tsie mu a obehia adzekyerâ mber kakraabi, bâyâ dâ ôha mu nkyâmu du. (10%).

Dâm ntsi nyimdzee a ôfa “kasa”, “akenkan” na “akyerâw” ho na wosi do dua wô selabôso yi mu. Kasa na amambra biara wô nyimpadua ho mfafakuwa a ôkasa. Ôsan so wô ndze ndandanmu a, ôkyerâ kasa biara a wôka ase. Yâfrâ iyinom wô Borôfokasa mu dâ, “Kinestics” and “paralang”. Ohia dâ yâkyerâ dwumadzi a ôtsetse dâm yi bi wô “Otsie” na “Ntseasee” dwumadzi mu, nkanka wô mbofra a wosusuaree adzekyerâ mu.

Nyimdzee ahorow a ôwô dâ wonya no, ôama no ôha nkyekyâmu ahorow a ôwô dâ ôda edzi wô adzekyerâ, adzesua na nsôhwâ mu.

Nkerii ahorow a wôakyerâw wô ‘nyimdzee’ na ‘dwumadzi’ nyimfa do wô dza yâaka ho asâm dada no mu no kyerâ dza ôwô dâ kyerâkyerânyi si do dua wô n’adzekyerâ, adzesua na nsôhwâ mu.

Sâ yâkeka nyimdzee ahorow na dwumadzi ahorow enum no bobô mu wô adzekyerâ na adzesua mu a, ôbâma Akan kasasua na amambra ne kyerâ akô do tôôtsenn.

Pon a odzi do yi kyerâ nkitahodzi a ôda nyimdzee ahorow na dwumadzi ahorow no mu. Nkitahodzi a ôda Nyimdzee Ahorow na Dwumadzi mu.

Nyimdzee Ahorow a yenya Adwen mu Dwumadzi Dza yâdze to gua Otsie Akenkan Akyerâw Kasa Anoboa

Nyimdzee na Ntsease 10 20 - - 30 Nyimdzee na Dwumadzi - - 40 30 70 Anoboa 10 30 30 30 100

“Nyimdzee na Ntseasee” ker 30%. “Nyimdzee Dwumadzi” ker 70% dâ mbrâ wôakyerâ mu wô pon no do nkyâmu a odzi ewiei no mu no. Kyâpân a odzi ewiei no kyerâ nkerii anaa nsido a ôwô dâ wôdze ma dwumadzi anan no mu biara wô adzekyerâ na adzesua mu. Dza yâdze to gua no ker 70% wô ber dza yâdze dzi dwuma wô adwen mu no ker 30%. Nkasafua etsitsir na nkyerâkyerâmu ahorow a wôdze ma Nyimdzee ahorow no na odzidzi do yi.

vii

Nyimdzee na Ntseasee.

Nyimdzee nye dza otum boa hân ma yâkaa, yâdze adwen fa, yesusu ho anaa yâkyerâkyerâ mu. Otum so boa hân ma yâbobô ndzâmba edzin, yâdze biribi toto biribi ho, yâka dza ôma biribi si, kyerâ nokwasâm bi mu na yetwa biribi mfonyin wô adwen mu. Ne tsiabaa mu no, nyimdzee nye dâ ebôbô mbôdzen akaa birirbi a esua no dada. Iyi nye dza ôyâ mberâw koraa wô adzesua mu.

Dza ôboa hân ma yetum kyerâkyerâ biribi mu, bô no tôw, kyerâ ase, kyerâw no kwan fofor do, twa no tsia, ma ho mfatoho, ma ne tsitsir, dze hân enyi bu anaa yetum ka dza obesi, nye dza yâfrâ no nyimdzee.

Mpâm pii no, sâ yârekyerâ Ntseasee mu a, nna ôkyerâ dâ yenya anokasa, mfonyin anaa asânkyerâdze bi mu osuahun.

Nyimdzee Dwumadzi

Iyi nye mbrâ yesi dze nyimdzee a yenya no dzi dwuma.

Mbrâ yetum dze nyimdzee dzi dwuma dâ mbrâ wôakyerâ wô selabôso yi mu no da su ndzidzido ahorow edzi. Dâm ndzidzido yi bi nye mbrâ yâdze ndzâmba toto ho, yâpânsapânsa mu, baabaa mu na yeker. Yebotum adwendwen iyinom ho na yâafa no nkorkor akyerâ. No mu kor biara so ôwô dâ yenya ber pâpââpâr ma no.

Nyimdzee dwumadzi no bô nyimdzee ahorow anan no nyinara tôw. Hom mma yânhwâ nyimdzee ahorow anan no ne mpânsampânsamu.

Ntotoho: Yebotum dze mbra bi a yesua atoto biribi ho, ama akwankyerâ na yenya ngyinado. Dza nkorôfo aka afa ndzâmba bi ho dze edzi dwuma wô dza yenyim na dza yennyim no dada no so bâda edzi. Ôsan so kyerâ mbrâ yebesi tum ayâ biribi, esiw ôhaw bi ano, dze biribi ayâ edwuma, ayâ nhyehyââ bi dze ada biribi edzi, ahwehwâ biribi mu na dza ôkeka ho.

Mpânsampânsamu: Yebotum akyekyâ biribi mu akwaado akwaado, yâbôhwâ nsorsoree a ôda ndzâmba bi mu, yâbâda biribi edzi, yâbâkyekyâ mu, yâbôhwehwâ dza odzi mu wô biribi mu, dza wôdze adwen esusu, dza yâdze ’enyi bu dâ ôyâ nokwar na yeyiyi dza wôdwen wô nokwasâm ho.

Nkekabômu: Dâ yâdze afa-afa bi robô mu ma ayâ mu kor. Ôkyerâ mbrâ yebesi etum aka ndzâmba bi abô ho, aka aboa ano, ayâ biribi dze ahwehwâ kwan a wôfa do yâ biribi, yebosusu, yâadandan mu, yâahyehyâ, yeesiesie ayâ adze bi fofor na dza ôkeka ho.

Nkerii: Yebotum eker, yâdze ndzâmba bi atoto ho na yebu ho atsân, yâbôhwâ nsorsoree a ôda ndzâmba mu, yâbâka birirbi ho asâm, yâbâkyerâ siantsir a birirbi tse dâm, yebofua do, yebedzi ho nkômbô, yâbâgye ato mu, yâbâma adwenkyerâ na biribi a ôtsetse dâm. Nkerii kyerâ irutum egyina ndzâmba bi do aka no bo a ôsom anaa mfaso a ôwô mu. Sâ ehwâ dza yâakeka yi a, ibohu dâ nkerii nye adwen ho nyimdzee a odzi mu papaapa na ohia adwen kâse so. Iyi ntsi na esuafo na nkorôfo pii ntaa mmbô mbôdzen wô nsôhwâ a ohia adwen pii ho no. Dâ mbrâ yeedzi kan aka no, bô mbôdzen dâ edze hôn bâhyâ ase ntsâm wô nsôhwâ a ôbâma wôadwen akô ekyir ho wô ber a worusua Akan kasa yi.

viii

AKWANHOROW A ÔWÔ DÂ YÂFA DO YÂ NSÔHWÂ Ohia dâ yebegyina nyimdzee ahorow na dwumadzi ahorow no nyinara do akyerâ adze na yâayâ nsôhwâ. Sâ erehyehyâ nsôhwâ a, hwehwe botae ahorow pôtsee a ôbâma etum eker selabôso no mu botae ahorow no nyinara.

Botae pôtsee biara a ôwô selabôso no mu no yâ esusudze bi a wôpâ dâ osuanyi biara du ho. Sâ eyâ nsôhwâ na ema ehiadze anaa nsâmbisa no gyina botae ahorow a ôwô selabôso no mu nyinara do a, dzin a wôdze ma no Borôfokasa mu nye “Criterion- Referenced Test”. Mpân pii no kyerâkyerânyi nntum nnyâ nsôhwâ wô botae ahorow a ôakyerâ no bosoom ebiasa anaa afe no nyina mu no ho. Nsôhwâ ahorow a eyâ no, dâ bi a, skuuldan mu nsôhwâ, fie dwumadzi, dwumadzi a ôgye mber (project work) ne nyinara mu ôwô dâ ehwâ dâ ehiadze a akyerâ no mber bi mu no ne nyinara bi wô mu.

Mfatoho a odzi do yi yâ adwenkyerâ nsôhwâ a wôdze rema mpanyinmu nsôwdo skuul SHS 2-4. Ôyâ nsôhwâ ebien na skuuldanmu

dwumadzi. Nsôhwâ no mu kor yâ dza ôgye nyiano prâkopâr, na dza otsia ebien no yâ susukyerâw na akenkan na ntseasee. Nkyâmu a odzi ewiei no kyerâ ôha nkyâmu dodow a wôdze ma “Nyimdzee na Ntsease” na ‘Nyimdzee Dwumadzi’. Kyâpân a odzi ewiei no kyerâ ôha nkyâmu dodow a wôdze ma nsôhwâ kor biara na skuuldan mu dwumadzi. Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no wôma no 20%. Nsôhwâ a otsia ebien no wôma no 50%, na skuuldanmu dwumadzi no wôma no 30%. Ne nyinara bô mu a ôyâ 100%.

Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no sâ wôhyehyâ a ôwô dâ onya nsâmbisa anaa ndwenho nsâm 40 anaa no mboree, naaso osiandâ dâm nsôhwâ no ne nkerii yâ 20% ntsi, nsôhwâ no aba no mboano no sâ ôyâ 40, 50 anaa ôbor dâm mpo a, ôwô dâ yehuan do ma n’aba no begyina 20. Dâmara so na nsôhwâ a otsia ebien no no mboano yâ ôha a, (100) ôwô dâ yehuan do ma ôba 50, ama yeenya aba no mboano no nyinara. Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no, mbrâ woesi akyekyâ no wô nsôhwâ a odzi kan no mu nye yi. Nsâmbisa (anaa aba) 15 na wôdze ma ‘ “Nyimdzee na Ntseasee” . Wôdze nsâmbisa 5 ma Nyimdzee Dwumadzi; ebien no bô mu a ôyâ 20. Mbrâ woesi akyekyâ nsôhwâ a otsia ebien no na odzi do yi. Wôma “Nyimdzee” na “Ntseasee” aba 15. Wôma Nyimdzee dwumadzi aba 35. Nsôhwâ a otsia ebien no yâ dza wôdze adwen to gua wô mu ntsi na wôma susukyerâw a ôwô mu no aba kâse no. Siantsir a wôma no aba kyân nsôhwâ a odzi kan no na skuuldan mu dwumadzi no nye dâ, ohia adwen a no mu dô yie. Mbrâ woesi akyekyâ skuuldanmu dwumadzi wô nsôhwâ pon no do no kyerâ dâ, wôama “Nyimdzee na Ntseasee” 10%. Wôdze aba 20% ama “Nyimdzee Dwumadzi”. Ôbô mu a ôyâ aba 30%. Skuuldanmu Dwumadzi no na ôwô dâ yâdze yâ esusudze sô esuafo no hwâ wô nyimdzee ahorow anan no nyinara mu. Hyâ ne nsew dâ, WASSCE nsôhwâ no mu, nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr, akenkan na ntseasee ho nsôhwâ na susukyerâw ho nsôhwâ no nyinara yâ nsôhwâ tsitsir no ho afa-afa bi. Nsôhwâ tsitsir no wô nkyâmu ahorow ebien – Ôfa A yâ nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no ne fa bi. Ôfa B no yâ “akenkan na ntseasee” na susukyerâw ho nsâmbisa. Ôwô dâ kyerâkyerânyi a ôkyerâ SHS 4 no tum bô mbôdzen ma n‘esuafo hu mbrâ woesi ahyehyâ WASSCE nsôhwâ no na mbrâ wobesi esiesie hônho afa.

ix

AFE NKYÂMU EBIASA NSÔHWÂ Afe nkyâmu ebiasa ewiei biara wôyâ nsôhwâ. Dâm nsôhwâ yi fa dza kyerâkyerânyi no akyerâ no afe no nkyâmu ebiasa no mu no nyinara ho. Iyi na wôfrâ no Borôfokasa mu dâ, “ Summative Assessment System”. Afe no n’awiei nsôhwâ no, ôwô dâ ôfa dza wosuaa no afe no mu no nyinara ho. Ôwô dâ yâfa kwan fofor do kyekyâ aba no ma ôda afe nkyâmu ebiasa biara no mu dwumadzi edzi dâ mbrâ ôfata. Kyerâkyerânyi no botum akyekyâ mu dâ mbrâ odzidzi do yi. Dza wosuaa no nkyâmu ebiasa a odzi kan no ne dze bâfa 20%, dza otsia ebien no so ne dze bâfa 20%, na dza otsia ebiasa no so afa aba 60% a aka no. Nsôhwâ nhyehyââ a ôwô sor yi ne nkyerâase na odzi do yi. NSÔHWÂ 1: Nsôhwâ 1 no wô afa-afa anan(4) na no mu biara sô dâm adzesuadze a odzidzi do yi hwâ. Ôfa A: (aba 40) Dâm ôfa yi kitsa nsâmbisa eduanan (40) a ohia nyiano prâkopâr. Nsâmbisa no fa iyinom ho: Ano kasadwin Kusum na Amambra Kasa mbra Ôwô dâ esuafo dze sima eduonum (50 minutes) wie nsâmbisa eduanan no (40) Ôfa B: (aba 15) Ôfa B no wô nsâmbisa a wôahyehyâ enum (5). No mu kor wotwa no aba ebiasa ma ne nyinara besi aba duenum (15). Ôfa C: (aba 25) Fônôlôgyi kitsa nsâmbisa ahorow ebien (2) Osuanyi no botum afa no mu dza ôpâ na oeyi ano. Ôno so wotwa no aba eduonu enum (25). Ôfa D: (aba 20) Kasa nkyerâasee so kitsa aba eduonu (20). Nsôhwâ 1: no n’aba no nyinara ka bô mu a ôyâ 60%. Nsôhwâ 2: Nsôhwâ 2 no yâ dza ôsô esuafo nyimdzee dwumadzi hwâ. (Application of knowledge) Afa-afa ahorow no, kwan a ôwô dâ wôfa do twa na odzi do yi. Ôfa A: Dâm ôfa yi nsâmbisa fa susukyerâw, krataakyerâw, kasakyerâw na nsâm a wôkyerâw kô dawurbô nkrataa mu ho. Esuafo bâfa no mu kor biara a wôpâ. Nába yâ eduonum (50). Ôfa B: Akenkan na Ntseasee Nsâmbisa a ôwô ha no begyina akenkansâm pôtsee bi a esuafo no bâkenkan do. N’aba yâ eduonu (20). Ôfa C: Dâm ôfa yi bôsô esuafo hôn nyimdzee a woenya no wô kasadwin ahorow bi mu no ahwâ. Iyi begyina akenkansâm pôtsee bi a wôahyâ da apa do. Ne nkerii aba yâ eduasa. (30). Nsôhwâ 2 n’aba 100 no, wobohuan do aba 40. Ôwô dâ Gyinapân 4 (SHS 4) kyerâkyerânyi no bô mbôdzen kyerâkyerâ n’esuafo no mbrâ wôahyehyâ WASSCE nsôhwâ no na mbrâ hôn so besi esiesie hônho afa. Bio, ôwô dâ wohu dâ sâ wôdze dâm nsôhwâ nhyehyââ yi a ôwô sor yi dzi dwuma a, ôbôboa wésuafo ma hôn mbôdzembô wô WASSCE no mu akô enyim.

x

Nsôhwâ nhyehyââ a ôwô krataafa a ôtoa iyi do yi yâ dza wôdze reyâ mfatoho ama kyerâkyerânyi ma ôdze ahyehyâ ne afe nkyâmu ebiasa ewiei nsôhwâ. Nsôhwâ nhyehyââ Pon a ôrekyerâ Nsôhwâ nkrataa, Nyimdzee Ahorow, na Aba Nkerii. Nyimdzee Ahorow

NSÔHWÂ 1

NSÔHWÂ 2

ANOBOA

Nyimdzee Nkerii

Nyimdzee na Ntseasee Ôfa A : Nsâmbisa a ohia nyiano prâko pâr (nsâmbisa 40)

1. Ano Kasadwin 2. Kusum na Amambra 3. kasa mbra

Ôfa B: Nsâmbisa a ôahyehyâ afa kasa mbra ho. Ôfa C: Fônôlôgyi Ôfa D: Kasa Nkyerâase

100

60%

Nyimdzee Ôfa A: Susukyerâw (Aba 50) Ôfa B: Akenkan na Ntseasee (aba 20) Ôfa C: Kasadwin Mpânsampânsamu (aba 30)

1. Abasâm (Nhyâ ) 2. Ôyâkyerâ anaa Awensân (Yi mu kor)

100

40%

Anoboa 100 100 200 % nyimdzee nkerii wô nsôhwâ mu

60

40

100

100

Pon a odzi do yi kyerâ afe nkyâmu ebiasa ewiei no nsôhwâ tsitsir no ne nhyehyââ. Nhyehyââ no wô nsôhwâ tsitsir kor a ôakyâ mu afa-afa ebien, Ôfa A na ôfa B. Dâm nsôhwâ yi yâ daadaa dwumadzi a wôyâ no skuuldan mu no na wôka bô mu dze kyerâ esuafo no hôn mbôdzembô. Afe nkyâmu ebiasa ewiei nsôhwâ no, yâ nsôhwâ a ohia nyiano prâkopâr no bi ônye nsâmbisa a ôfa no akenkan na ntseasee na susukyerâw ho. Dâm nsôhwâ yi begyina “Nyimdzee na Ntseasee” na “Nyimdzee Dwumadzi” do. SHS 2:: Nsâmbisa 30 yâ sima 45 SHS 3: Nsâmbisa 40 yâ sima 60 SHS 4: Nsâmbisa 40 yâ sima 60 Ôwô dâ kyerâkyerânyi gyina esuafo mbôdzembô do na ohu nsâmbisa dodow a ôdze bâma hôn.

xi

Dza odzi do yi yâ nhwâdo ara. Ônnyâ nhyâ dâ ibedzi do. Mfatoho a odzi do yi yâ adwenkyerâ nsôhwâ a wôdze rema mpanyani mu nsôwdo skuul SHS 2-4. Ôyâ nsôhwâ ebien na skuuldanmu dwumadzi. Nsôhwâ no mu kor yâ dza ôgye nyiano prâkopâr, na dza otsia ebien no yâ susukyerâw na akenkan na ntseasee. Nkyâmu a odzi ewiei no kyerâ ôha nkyâmu dodow a wôdze ma “Nyimdzee na Ntseasee” na “Nyimdzee Dwumadzi”. Kyâpân a odzi ewiei no kyerâ ôha nkyâmu dodow a wôdze ma nsôhwâ kor biara na skuuldanmu dwumadzi. Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no wôma no 20%. Nsôhwâ a otsia ebien no wôma no 50%, na skuuldanmu dwumadzi no wôama no 30%. Ne nyinara bô mu a ôyâ 100%. Nsôhwâ nhyehyââ na ne nkerii ÔFA A

Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr

ÔFA B Nsôhwâ a ne nyiano gye mber

Skuuldanmu Dwumadzi

Anoboa

Ôha nkyâmu dodow %

Kasambra, Akyerâw na Susukyerâw

Akenkan Akyerâw na susukyerâw

Afa-Afa 4 Nyinara

Nyimdzee na Ntseasee 10 10 40 60 40 Nyimdzee Dwumadzi 10 10 60 80 60 Anoboa 20 20 100 140 Ôha nkyâmu dodow 10% 10 40 50 100 Nsôhwâ nhyehyââ mfatoho a ôwô sor ha yi fa nsôhwâ kor a ôwô afa-afa ebien ho. Nsôhwâ a ôgye nyiano prâkopâr no wô nsâmbisa 10 wô Ôfa A. Nsôhwâ a ne nyiano gye mber a ôwô ôfa B no wô nsâmbisa 20. No mu kor biara ker aba 1, na hôn anoboa yâ aba 20. Aba 20 no a ôwô Ôfa B no, ôwô dâ yâka bô ho ma yenya aba 40 na yâyâ no ôha nkyâmu dze ma Ôfa B. Skuuldanmu dwumadzi no fa selabôso afa-afa 4 no nyinara ho na wôbâma no aba 100, na woehuan do aba 50%, dâ mbrâ ôwô kyâpân a odzi ewiei no mu no. Aba biara a ôwô kyâpân a ifi do a na ereba ewiei dze no mu so wobohuan do ma ôayâ dâ dza ôwô mu no. Aba no nyinara bô mu a ôbâyâ 140, naaso yebohuan do ma ôayâ 100. Yâdze esuafo nsôhwâ nkerii no begyina aba100 do. DAADAA SKUULDANMU DWUMADZI HO AKWANKYERÂ Ofi Fankwa, 2008 rokô no, kwan a nna wôfa do ma esuafo edwuma dze hwâ hôn mbôdzembô no asesa. Ôno nye dâ, wôdze dza wôato no dzin dâ “School Based Assesssment” (SBA) no abâhyâ “Continuous Assessment” no ananmu. Sâ yâdze dâm ‘SBA’ yi yâ edwuma dâ mbrâ ôsâ wô hân adzekyerâ mu a, ôbâma esuafo no etu mpon yie. Dâm nhyehyââ fofor yi (SBA) bôboa hân skuul ahorow no ma woeedu botae a odzidzi do yi ho:

Ôbâma skuul dwumadzi a ôwô hân skuul ahorow a ôwô ôman yi mu no nyinara ayâ pâpââpâr. Ôbâma dwumadzi ahorow a yâdze ma esuafo wô adzesuadze ahorow a wosua wô skuul no no do atsew. Ôbâma akyerâkyerâfo ehu kwan a wôbâfa do ahyehyâ nsôhwâ na mbrâ wobesi asô hôn esuafo ahwâ. Wôdze esusudze bâma Gyinapân biara wô skuul ahorow nyinara mu. Wôbâma hân akwankyerâ a yâdze botwa hân nsôhwâ na yâahyehyâ hân dwumadzi ahorow. Ôbâma aba a akyerâkyerâfo dze ma no ayâ pâpââpâr a nsisi biara remmba mu. Ôbôboa akyerâkyerâfo ma woeehu beebi a esuafo tô sin na woeetum afa kwan bi do aboa hôn.

xii

Yâhwâ nkan no dze no mu a, (C.A) nna wôyâ dwumadzi 33, naaso seseiara wôatsew do aba 12 pâr. Iyi kyerâ dâ, wôatsew akyerâkyerâfo na esuafo adzesoa do 64%. Dwumadzi 12 no, wôakyekyâ mu. Iyi yâ Dwumadzi 1, Dwumadzi 2, Dwumadzi 3 na Dwumadzi 4 araa dze kesi Dwumadzi 12. Afe nkyâmu ebiasa a odzi kan no, wôyâ no mu 4 (Dwumadzi 1-4) Dza otsia ebien no so wôyâ mu 4.(Dwumadzi 5-8) na dza ôtô do ebiasa no so wôayâ mu anan (Dwumadzi 9-12) Dwumadzi a odzi kan no, wâbâyâ no afe nkyâmu ebiasa a odzi kan no no bosoom a odzi kan no ewiei, na ôyâ ankorankor nsôhwâ. Dwumadzi a odzi kan, (1) dza otsia enum (5) na akron (9) no nyinara yâ pâpââpâr. Dwumadzi a kyerâkyerânyi no hwâ a no mu yâ dzen kakra no, ôdze ma esuafo no ekuwekuw na iyi nye Dwumadzi a otsia (2). Adzesuadze no so botum ayâ dza noho hia papaapa ma esuafo no aben mu yie. Dza otsia ebien no so wôyâ no bosoom a otsia ebien no n’ewiei. Dwumadzi ebiasa (3) no so wôyâ no ankorankor nsôhwâ wô kyerâkyerânyi n’enyim wô bosoom dubiako (11) anaa duebien (12) no mu. Dwumadzi a otsia anan (4) awôtwe (8) na duebein ( 12 ) no, wobue skuul ara a na wôdze ama hôn na wôrema kwan a na wôagyegye. Ôyâ dwumadzi a ôgye mber. Wôbâma skuul biara dwumadzi ahorow akron (9). Afe nkyâmu ebiasa biara benya no mu ebiasa (3). Ôwô dâ osuanyi biara yi dâm dwumadzi yi mu kor wô afe nkyâmu ebiasa biara mu. Dwumadzi a ôwô afe nkyâmu ebiasa no mu dza otsia ebien no, wôbâyâ no ekuwekuw. Dâm dwumadzi yi botae nyedâ obekenyan esuafo ma wôdze nyimdzee a woenya no adzesua mu no apânsapânsa ndzâmba ahorow mu, anaa wôayâ nhwehwâmu ahorow. Wobotum akyerâw nkrataa a ôda nyimdzee bi edzi anaaso awensâm. Sâ yeyi SBA yi si nkyân a, dza wôrohwehwâ wô akyerâkyerâfo hô nye dâ wôdze skuuldanmu dwumadzi na fiedwumadzi bâyâ esusudze a, aber biara wôdze esuafo mbôdzembô bôtoto ho na wôaahyâ hôn nkuran ma wôaakô hôn enyim wô adzesua mu. Mbrâ Wosi Twa “SBA” Dwumadzi. Dâ mbrâ ôtse wô J.H.S. no, dâmara na yârohwehwâ wô SHS esuafo so hô dâ dwumadzi a wôdze bâhyâ hôn nsa no bâyâ dza wôbâyâ mu nhwehwâmu. Ôwô dâ nhwehwâmu no yâ dza ôbâma wôakyerâw akô ekyir. Dza odzi do yi yâ akwankyerâ a ibotum dze ayâ esusudze etwa dâm dwumadzi yi. 1. Nyienyim / Nhânmu - 20% 2. Asâm nankasa nkyerâkyerâmu, - 60% mfonyim a ôdze nam na 3. Ewiei - 20% Ôwô dâ wôkyerâ esuafo kwan a wôbâfa do ayâ mfonyin ma ônye akyerâw no anantsew. Ôwô dâ wôkyerâ hôn mbrâ wosi kyerâw nyienyim na mbrâ wosi wie no yie. Aba a wonya no dwumadzi a ôgye mber (project work) mu no, bosoom ewiei nsôhwâ na fiedwumadzi a wôahyâ da ayâ ama (SBA) no bâka abô mu ayâ no (SBA) ne fa bi a yebotwa no 60%. Hân botae nye dâ obekenyan esuafo ma woenya enyigye wô dza odzidzi do yi ne nkyerâwee mu; awensâm, ôyâkyerâ, akyerâwtsen.

xiii

Dâm ntsi, SBA no bâyâ: Nsôhwâ a wôyâ no bosoom ewiei. Fiedwumadzi (Edwuma a wôdze kô fie kâyâ) Dwumadzi a ôgye mber (Project Work)

G.E.S dze SBA nhyehyââ a ôaka no bâbrâ skuul ahorow no. Yâdze SBA aba na afe nkyâmu ebiasa mu nsôhwâ aba robô mu. SBA nhyehyââ fofor yi yâ adze a ôbôboa esuafo ma wôayâ adze wô adzesua mu. Iyi ntsi, SBA aba eduosia (60) no, wobohuan do ma wôaba eduonum (50). Dâmara so na wobohuan nsôhwâ a wôyâ no afe no mu nkyâmu ebiasa no n‘ewiei no so do ma wôaba eduonum (50) ansaana wôaka ebien no abô mu ahwâ esuafo no mbôdzembô. Dâm ntsi, SBA aba na afe nkyâmu ebiasa mu nsôhwâ aba no, wôbâyâ ne nyinara 50: 50 pâpââpâr. Dâm nkyâmu pâpââpâr yi benya nsunsuando wô skuul dwumadzi nkotsee do. Orinnya nsunsuado wô SBA aba 30% a WAEC dze hyehyâ WASSCE nsôhwâ no do. Aba Nyehyââ Kwan. Sâ irutwa w’esuafo hôn nsôhwâ a, ôwô dâ eyâ esusudze bi a ibegyina do etwa. Dâ mbrâ yenyim no, ôno na ôbôboa wo ma ehu nsâmbisa nyiano biara a erohwehwâ nye aba a ôfata dâ edze ma. Hom mma yânhwâ iyi. Sâ asâmbisa bi fata aba du na ehwâ kwan dâ obi bâma nsâmpôw ahorow anan wô hô a, ibotum ama nsâmpôw biara aba ebien anaa no mu bi. Aba a edze bâma no gyina mbrâ obesi akyerâkyerâ nsâmpôw no mu yie do. Sâ ema nsâmpôw biara aba ebien a, anan no bâka abô mu ma wôayâ awôtwe (8). Aba ebien a ôbâka no, ibotum dze ne nyinara anaa no mu bi ama kwan pa a wôafa do edzi dwuma no. Sâ ôyâ nsâmbisa a ôgye nyiano prâkopâr a, ebâhyehyâ nyiano a ôbôboa wo ma etwa nsôhwâ no ntsâm. Wôayâ no dâ wômfa dâm nhyehyââ yi ntwa nsôhwâ dâ mbrâ ôbâma pârpâryâ aba esuafo abadobô mu. A - 80 – 100% - Ayâ adze papaapa ( Excellent) B - 70 - 79% - Ayâ adze papa ( V. Good) C - 60 - 69% - Ayâ adze (Good) D - 45 - 59% - Oye (credit) E - 35 – 44% - Oye kakra ( pass) F - 5 – 34% - Onnye (fail) Abadobô nhyehyââ a ôwô sor ha yi kyerâ akyerâwmba a yâdze gyina hô ma mbôdzembô ndzidzido. Sâ edze akyerâwmba rususu esuafo nsôhwâ a, ibotum afa nkyekyâmu na nkyerâkyerâmu a wôdze ama wo sor ha yi dze ayâ. Nkyerâkyerâmu “ayâ adze papaapa”, “ayâ adze papa” no na ôkyerâ obi no mbôdzembô anaa no nkogu. Sâ yâka dâ obi ayâ adze papaapa a, nna ôkyerâ dâ onyaa aba 80 – 89. Sâ ekyerâw 80% nkotsee na annkyerâkyerâ mu a, ômma osuanyi no nntse no mbôdzembô no ase yie. Dâmara so na sâ ekyerâw “Ayâ adze papaapa” na ammfa aba no annka ho a, ôrenntse no mbôdzembô no ase yie. Dâm ntsi sâ ekyerâw aba a onyaa no a, ôwô dâ edze ne nkyerâase no so ka ho. Sâ iwie iyinom nyinara a ôwô dâ ebô mbôdzen ma esuafo hu beebi a hôn esintô wô ama nsôhwâ a ôbâba bio no wôayer hônho akô sor. Yebotum dze dâm nsâm a odzidzi do yi so aka abadobôdze no ho.

xiv

Kô do dâmara Aba sor Ibotum abô mbôdzen akyân dâm Ôbô mbôdzen yâ edwuma yie. Ômmbô noho mbôdzen wô skuuldanmu. Ohia dâ ôbâyer noho koraa. Hyâ ne nsew dâ, dâm abadobôdze a ôwô sor ha yi na wôfrâ no Borôfokasa mu dâ “grade cut-off scores”. Sâ efa esusudze bi yâ ngyinado twitwa abadobôdze do a, yâfrâ no Borôfokasa mu dâ, “criterion – referenced” abadobôdze. Sâ yâfa dâm kwan yi do a, osuanyi tum nya abadobôdze a ôfata. Iyi boa esuafo ma wôyer hônho sua adze yie nya abadobôdze a ôsô enyi. Dâm ntsi no ho hia wô nsôhwâ nyâe na n’abadobô mu.

xv

AKAN KASA NA AMAMBRA (NSANMUYI) SELABÔSO

GYINAPÂN 1 (SHS 1)

GYINAPÂN 2 (SHS 2)

GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI Tsir 1 Kasa Tsir 2 Kasa ho mfafakuwa

Tsir 3 Nsonsonee a ôda kasa ngyegyee na akyerâwmba ntamu Tsir 4 Ndze Ngyegyee (vawol) no su na ne nkyerâase Tsir 5 Ndze ngyegyee dwumadzi

ÔFA 1 : FÔNÔLÔGYI Tsir 1 Ndze ngyegyee (vawol) ntoado na nyewee Tsir 2 Anomu ngyegyee (Kônsonante) su na no dwumadzi Tsir 3 Anomu, Hwenmu na Hwembô Tsir 4 Selabol (Nsânfua mbubumu) Tsir 5 Ngyegyee (Tuon)

ÔFA 1 FÔNÔLÔGYI Tsir 1 Ndze ngyegyee (vawol) koryâ Tsir 2 Ngyegyee mmenee/anyânkoyâ Tsir 3 Anomu ngyegyee mbataho

ÔFA 2: AKENKAN NA NTSEASEE Tsir 1 Akenkan a no mu dô a. ôhar do akenkan b. Akenkan a no mu dô yie Tsir 2 Asântôw tsitsir na nsântôw nkumaa Tsir 3 Kasasu Tsir 4 Kasa Nkyerâase

ÔFA 2: AKENKAN NA NTSEASEE Tsir 1 Akenkan a no mu dô Tsir 2 Akenkan a yâtaa dze gye hân enyi Tsir 3 Kasasu Tsir 4 Kasa nkyerâase

ÔFA 2: AKENKAN NA NTSEASEE Tsir 1 Mbobôdo

a. Ôhardo akenkan dwumadzi b. Akenkan a no mu dô

Tsir 2 Tôwbô Tsir 3 Kasa nkyerâase.

ÔFA 3 Tsir 1 Nkasafua ekuwekuw Tsir 2 Asântôw Tsir 3 Asâmpruw Tsir 4 Dodow Kabea Tsir 5 Kasafua ne nyâe Tsir 6 Kasa Mpaamudze (Akyerâw mu nsânkyerâdze) Tsir 7 Susukyerâw i. Amandzââbô ii. Sukyerâ iii Nkyerâkyerâmu

ÔFA 3 AKYERÂW Tsir 1: Nyâe-Dza wôfa ôyâtsia na dza wômmfa ôyâtsia Tsir 2 Nyâe Kabea (daa/sesei /apaho) (sesei / apaho igudo reyâ) (daakye) (ayâesie) Tsir 3 Dzin Asâmfua Tsir 4 Nyâe Asâmfua Tsir 5 Nyâe-tamsi Asâmfua Tsir 6 Dzin-tamsi Asâmfua Tsir 7 Nkasafuakuw nkakraba no sua (ntseamu, nsido, dzin-bea nkitahodzi, nkabômudze n.a)

ÔFA 3: AKYERÂW Tsir 1: Asâmtôw mpaapaamu (ÔNÔ) Tsir 2 Nyâe Ntoatoado Tsir 3 Oho Kabea Tsir 4 Tseka Tsir 5 Susukyerâw

i. Amandzââbô, Sukyerâ, Anokônkôn Nkyerâkyerâmu,

ii. Bagua mu kasa iii. Krataakyerâw (Adantamu na

dza ônnyâ amanyibô) iv. Ekyingyegye v. Nkômbôdzi vi. Dawurbu nkrataa mu

nsânkyerâw

xvi

GYINAPÂN 1 (SHS 1)

GYINAPÂN 2 (SHS 2)

GYINAPÂN 3 (SHS 3)

Tsir 8 Susukyerâw

i. Amandzââbô ii. Sukyerâ iii. Nkyerâkyerâmu iv. Anokônkôn v. Krataakyerâw (Amanyibô)

ÔFA 4: KASADWIN, KUSUM NA AMAMBRA Tsir 1 Kasadwin Nyienyim

i. Nkyerâase ii. Ahorow (Akyerâw na Anomu

kasadwin) iii. Su (anomu na akyerâw) iv. Dza ôwô mu, asântsitsir, bea,

agofomba, nhyehââ kômpôbu, ntawantawa n.a.

Tsir 2 Kasasu Tsir 3 Anansesâm/Kodzisâm Tsir 4 Amandze a wôyâ pagya mbabun kô mpanyin mu Tsir 5 Suban pa na Enyidzi Akyerâw kasadwin mbuukuu: Akyerâwtsen/Abasâm, Ahwâgor na Awensâm.

ÔFA 4: KASADWIN/KUSUM NA AMAMBRA Tsir 1 Kwadwom Tsir 2 Ebisaa na Abrôme Tsir 3 Abakôsâm na Tsetsensâm Tsir 4 Ndwom – Abagyegye ndwom, Edwumayâ ndwom, Asafo ndwom Tsir 5 Ekyiwadze na Ntam Tsir 6 Asândzi Tsir 7 Tumdzi Tsir 8 Nkitahodzi

i. Kyenkasa/Ayan ii. Nsânkyerâdze na ahyânsewdze iii. Nyimpadua mfafakuwa a yâdze kasa.

Akyerâw kasadwin mbuukuu: Akyerâwtsen/Abasâm, Ahwâgor na Awensâm.

ÔFA 4 KASADWIN/KUSUM NA AMAMBRA Tsir 1: Abâbu Tsir 2 Nsagu Tsir 3 Eyiyâ Tsir 4 Adzedzi Tsir 5 Nsâm a orisisi wô mber yi mu (asetsena, ahotsew, sikasâm) Tsir 6 Awar na Awargu Akyerâw kasadwin mbuukuu: Akyerâwtsen/Abasâm, Ahwâgor na Awensâm.

1

SENIOR HIGH SCHOOL - GYINAPÂN 1

ÔFA 1

KASA NA AMAMBRA (NSANMUYI) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botae: Osuanyi no

1. benya nyimdzee wô kasa na ne mfafakuwa ho. 2. bâtse kasa mfafakuwa, ngyegyee na akyerâwmba a ôwô kasa no mu ase.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic “vowel harmony”.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM

ADZEKYERÂ NA ADZESUA

DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 KASA TSIR 2 KASA HO MFAFAKUWA

Osuanyi no botum: 1.1.1 akyerâkyerâ kasa

mu. 1.1.2 akyerâ kasa no

dwumadzi ebiasa 1.2.1 akyerâ dza wôfrâ no

kasa mfafakuwa na wôaka no mu anan

Ndze a nyimpa dze dzi nkitaho. Kasa no dwumadzi nkitahodzi Ôhyâ nyimpa nsew, ôda amambra edzi, ôkyerâ abrabôsu na suban pa. Kasa ne mfafakuwa Anofamfa, tâkyerâma, se, dadaw mu bâtâ, n.a

Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôdwendwen kasa no dwumadzi ho. Kyerâkyerânyi kyerâ mbrâ mfafakuwa no si yâ kasa no na ôma esuafo yâ anomu ngyegyee no bi. Wôkyerâ mfafakuwa a wôyâ dâm ngyegyee no. mfa: /p, b, m,s,t/ Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua bi gu kyerâwpon do. Ôma wôhwehwâ nsorsoree a ôda anomu ngyegyee na anomu akyerâwmba no ntamu.

Esuafo kyerâ kasa ase na wôkyerâw. Esuafo kyerâkyerâ kasa no dwumadzi ebiasa mu. Esuafo kyerâw nkasafua enum a dâm anomu ngyegyee a odzidzi do yi wô mu. /s,k,ts,dz,j/

2

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 3 NSONSONEE A ÔDA KASA NGYEGYEE NA NKYERÂWMBA NTAMU

Osuanyi no botum: 1.3.1 akyerâ nsonsonee

a ôda ndze ngyegyee na n’akyerâwmba ahorow no ntamu.

1.3.2 akyerâ anomu ngyegyee (kônsonante) a ôwô Mfantse kasa mu.

1.3.3 akyerâ nsnosonee a ôda anomu ngyegyee (kônsonante) a ôwô Mfantse kasa mu ne ngyegyee na n’akyerâwmba no ntamu.

Ndze ngyegyee: Ngyegyee Akyerâwmba /a/æ / a /e/I/ e /â/ â / i/ i /ô/ ô /o/ û/ o /u/ u Anomu ngyegyee /b,/d/,/f/,/g/,/h/ /s/,/m/, /å/ɲ/n.a Anomu ngyegyee ngyegyee akyerâwmba /p/ p /t/ t /s/ s /ɲ/ ny /ts/ ts /ɕ/ dz /ʨ/ ky /ʥ/ gy

Kyerânyi nye esuafo pânsapânsa nkasafua bi a no mu ndze ngyegyee n’akyerâwmba na ne ngyegyee no nyina yâ pâr mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa nkasafua a no mu ndze ngyegyee n’akyerâwmba na ne ngyegyee no nnyâ pâr mu. Kyerâkyerânyi kyerâkyerâ anomu ngyegyee (kônsonante) a ôwô Mfantse kasa mu kyerâ esuafo. Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa nkasafua a no mu anomu ngyegyee (kônsonante) ne ngyegyee na n’akyerâwmba no yâ pâr na dza ônnyâ pâr no mu.

Kyerâleyereyi kyerâw nkasafua wô akyerâwpon no do na otwitwa ndze ngyegyee akyerâwmba a ôwô mu no ase na ôama esuafo no aakyerâ ndze ngyegyee kor a akyerâwmba no gyina hô ma no. Mfatoho: nom, kyer Esuafo kyerâw nkasafua enum a ngyegyee a odzidzi do yi wô mu. /s,k,ts,dz,f/ Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua wô akyerâwpon no do na ôma esuafo kyerâw no wô ngyegyee kwan do.

3

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 4 NDZE NGYEGYEE (VAWOL) NO SU/NE NKYERÂASE TSIR 5 NDZE NGYEGYEE DWUMADZI

Osuanyi no botum: 1.4.1 akyerâ ndze ngyegyee (vawol) a ôwô Mfantse kasa mu biara ase na no su.

1.5.1 akyerâ adze a wôfrâ no ndze ngyegyee dwumadzi ase. 1.5.2 akyeâ ndze ngyegyee (vawol) ne gyinabea wô nkasafua mu.

Kasa ngyegyee a ne yâ mu no ôba waa a biribiara nnsiw mframa no kwan wô hân anomu. Ndze ngyegyee (vawol) no su: Anofamfa ne yâbea:

Kukurba na tâtâr Tâkyerâwa ne kyerbânn

gyinabew: Anomua, anomua kakra, anobue kakra, anobue

Tâkyerâma ne gyinabea: Enyim, finimfin, ekyir

Fâmm gyinabea; Kankô na annkôkan

Bea a ndze ngyegyee (vawol) tum hyâ wô kasafua mu. Beebi a ndze ngyegyee (vawol) tum hyâdâ ôyâ kasafua ahyâse finimfin ewiei

Kyerâkyerânyi boa esuafo no ma wôkyerâ ndze ngyegyee (vawol) ase Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa ndze ngyegyee (vawol) ahorow no su mu. Kyerâkyerânyi fa ôyâkyerâ kwan do boa esuafo ma wohu hoam mfafakuwa/akwaa a wôdze yâ ndze ngyegyee (vawol) ahorow Ôwô dâ kyerâkyerânyi no dzi esuafo no enyim ma wohu ndzâmba ahorow anan a wogyina do kyerâkyerâ ndze ngyegyee (vawol) no su: i. Dâ tâkyerâma no bâyâ kukurba anaa tâtâr /o,u//â,a/ ii. Dâ tâkyerâma no ba enyim anaa ôkô ekyir . iii. Tâkyerâma no ne fã a ôwô sor nye anomu nkurii no anyânkofa. iv Dâ yâyâ no tâkyerâma no enyim, finimfin anaa ekyir Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôdze ndze ngyegyee (vawol) hyehyâ ndze ngyegyyee pon do Kyerâkyerânyi kyerâ ndze ngyegyee dwumadzi wô nkeasafua mu- Ahyâse Finimfin Ewiei

Esuafo kyerâ ndze ngyegyee (vawol) a odzidzi do yi biara no su. /I,a,e,ô,u, I,

Esuafo yâ ndze ngyegyee (vawol) pon na wôdze ndze ngyegyee hyehyâ do. Ndze Ngyegyee Dwumadzi pon

Ahyâse Finimfin Ewiei

Esuafo no dze ndze ngyegyee a odzidzi do yi mu biara yâ nkasafua hyehyâ pon a ôwô sor yi mu kyerâ ndze ngyegyee dwumadzi /o,ô,i,a,e,u/

4


ÔFA 2

MFANTSE KASA NA AMAMBRA (NSANMUYI) SELABÔSO

AKENKAN NA NTSEASEE

Botae : Osuanyi no :

1. benya nyimdzee wô akenkan na ntsease ho. 2. bâkyerâ dza kasambirenyi yâ, na oetum dze edzi dwuma. 3. benya nyimdzee wô kasa nkyerâase ho.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 AKENKAN A NO MU DÔ a. Ôhardo

Akenkan b. Akenkan a

no mu dô yie TSIR 2 ASÂNTÔW TSITSIR NA NSÂNTÔW NKUMAA

Osuanyi no botum: akenkan buukuu biara

sâ ôwô mboa o, onnyi mboa o

a. ehu adwen tsitsir a ôwô dza ôkenkan no mu.

b. ayâ akenkan a no mu dô yie na oeyiyi nsâmbisa ano.

2.2.1 ahwehwâ asântôw tsirtsir wô asânsin mu.

2.2.2 ahwehwâ nsântôw

nkumaa a wôroboa asântôw tsitsir no.

Kenkan akyerâw bi, asânsin anaa buukuu. Asântôw tsirtsir na nsântôw nkumaa a wôboa no.

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wogyina tsir asâm, mfonyim na dza ôkeka ho do bô hôn tsir mu ka dza ôwô buukuu anaa akenkansâm bi mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen nkasafua, nsâmfua, kasambirenyi na kasasu ahorow a ôwô akenkansâm anaa buukuu bi mu ho. Ôma akenkan mfatoho. Kyerâkyerânyi kyerâw asânka wô kyerâwpon do. Esuafo kyerâw biribi foa do anaa wôdze tsia. Ôyâ ma ôkyâr kakra na ôkyerâ asântôw tsitsir na nsântôw nkumaa mu kyerâ esuafo.

Esuafo yiyi nsâmbiasa ano wô akenkansâm no ho. Esuafo hwehwâ asântôw tsitsir wô asânsin mu.

5

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 3 KASASU TSIR 4 KASA NKYERÂASE

Osuanyi no botum: 2.3.1 akyerâ kasasu mu,

ama mfatoho na ôdze edzi dwuma wô asântôw mu.

2.4.1 akyerâ kasa

nkyerâase ase na oenya no ho nyimdzee akyerâkyerâ nsântôw tsiaba na nsânsin ase.

Esuafo ma kasasu ho mfatoho Ôyâ kwan a wôfa do kyerâ kasa bi ase kô fofor bi mu. Kasa a wôrekyerâ ase Kasa a wôrekyerâ ase akô mu. Nyimdzee wô kasa ebien nyinara ho Kasa ebien no nyinara hôn amambra Ôwô dâ nkyerâase no da adwen tsirtsir a ôwô mu no edzi.

Kyerâkyerânyi ma kasasu mfatoho na ôkyerâkyerâ mu kyerâ esuafo. Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma hôn so ma mfatoho. Kyerâkyerânyi bisa esuafo ma wôkyerâ kasambirenyi a ônye iyinom nam. Ôhen no wu, kôhweaban no wu, anaa asâm biara ho. Kyerâkyerânyi bisa esuafo ma

wôkyerâ dzin tamsi, nyâe tamsi na nyâe fi Borôfokasa mu kô Mfantsekasa mu.

Kyerâkyerânyi nye esuafo dzi dwuma

wô kasafua, asâmfua, asântôw na asânsin nkyerâasee ho.

Esuafo kyerâw kasasui enum na wôdze yâ nsântôw. Esuafo kyerâ nsântôw na asânsin mu fi Borôfokasa mu kô Mfantsekasa mu. Wôkyerâ bi so ase fi Mfantsekasa mu kô Borôfokasa mu.

6


ÔFA 3


AKENKAN NA NTSEASE

Botae: Osuanyi no:

1. bâtse ne kasa mbra ase na ôdze edzi dwuma. 2. benya susulyerâw ho nyimdzee.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 NKASAFUA EKUWEKUW

Osuanyi no botum: 3.1.1 ehu dza wôfrâ no

kasafuakuw na ôakyerâ ase.

Nkasafuakuw: dzin, nyâe dzin-tamsi, nyâe-tamsi dzin-bea nkitahodzi, nkabômudze n.a

Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa na nyiano do boa esuafo ma wohu kasafuakuw. Mfatoho. Ebân kasafua na yâdze frâ nkurow, nyimpa, adwen bi, ndzâmba n.a? Ebân kasafua na yâdze ma ndzâmba a wôwô ankonam na dodow kabea? Ebân dzin na yâdze ma kasafua a odzi dwuma? Ôkyerâkyerâ ndzâmba mu? Ebân dzin na yâdze ma nkasafua a wôwô kabea ahorow? Ebân dzin na yâdze ma nkasafua a ôkyerâkyerâ dzin mu? Ebân dzin na yâdze ma nkasafua a otum dze bi toto bi ho?

. Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua bi dâ, dzin, nyâe, dzin –tamsi, nyâe-tamsi n.a. Esuafo kyerâw kô nkasafuakuw ahorow no mu.

7

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM

ADZEKYERÂ NA ADZESUA DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 (NSÔWDO) NKASAFUA EKUWEKUW TSIR 2 ASÂNTÔW

TSIR 3 ASÂMPRUW

Osuanyi no botum: 3.1.2 ahyehyâ

nkasafuakuw no akô etsitsir na nkumaa mu.

3.2.1 afa nhyehyââ na dwumadzi kwan do akyerâ nsântôw ahorow 3.3.1 akenkan akenkansâm pii na woenya ho nyimdzee. 3.3.2 akyerâ nsorsoree a ôda sâmpruw -tsir na asâmpruw mfemfamho mu.

Nkasafuakuw etsitsir na nkumaa. 1. Etsitsir 2. Nkumaa Dzin dzin-bea nkitahodzi Nyâe nkabômudze Nyâe-tamsi oyikyerâ. n.a Dzin-tamsi Nsântôw ahorow Nhyehyââ

i. asântôw tsiabaa ii. asântôw tsentsen iii. asântôw mbôho

i. Asânka ii. Asâmbisa iii. Nhyâ iv. Ntseamu

Asâmpruw i. asâmpruwtsir ii. asâmpruw mfemfamho

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma woyiyi nkasafuakuw etsitsir fi nkumaa mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo kaakaa hôn adwen wô asâmpruw dwumadzi no ho. Ma wôntse ase dâ asântôw tse dâ asâmpruwtsir ara pâr. Kyerâkyerânyi kyerâw asântôw no mu biara mfatoho na ôboa hôn ma wôhwehwâ ahorow no biara no dwumadzi i. Asânka, Asâmbisa, Nhyâ, Ntseamu Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa na nyiano do boa esuafo ma wohu asâmpruw ho nsântsitsir bi. i. Asâmpruw tum nya nkasafua ebien

anaa no mboree na ôwô ôyâfo na nyâe,

mfatoho. 1. Nyame nyim. 2. Anan gyee n’ahom 3. Nkataasia no rohohor nkyânse

no mu. Mfatoho a ôwô sor yi kyerâ dâ asâmpruw no no mu biara wô ôyâfo na nyâe na no mu biara so tô asowa mu.

Esuafo kyekyâ nkasafuakuw a ôwô nsântôw etsitsir na nkumaa mu. Esuafo kyerâw nsântôw tsiabaa ahorow du. Esuafo kyerâw nsântôw du wô asântôw tsentsen ho na asântôw mbôho so du. Esuafo kyerâw asâmpruwtsir na asâmpruw mfemfamho mu biara mfatoho enum.

8

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 4 DODOW KABEA TSIR 5 KASAFUA NE NYÂE TSIR 6 KASA MPAAPAAMU- DZE (AKYERÂW MU NSÂNKYE-RÂDZE) TSIR 7 SUSUKYERÂW- AMANDZÂÂBÔ

Osuanyi no botum: 3.4.1 akyerâ dza ôyâ dodow kabea mu. 3.4.2 hwehwâ nsienyim na nsiekyir a wôdze yâ dodow kabea 3.5.1 akyerâkyerâ kasafua no su mbrâ ôtse na mbrâ wosi yâ nkasafua afofor wô Mfantsekasa mu. 3.6.1 dze osiwiei, asâmbisa, osiprenu, na osisan edzi dwuma dâ mbrâ ôfata wô akyerâw mu. 3.7. 1 esuafo ka anaa wôkyerâw hôn suahun wô ndzidzido kwan do wô kabea a ôfata mu.

Ankonam : kor Dodow : ebien na no mboree Dzin bi wô hô a onnyi no dodow wô Mfantsekasa mu. a, e, m, n, yâ nsienyim nom, fo, yâ nsiekyir Kasafua ne yâ-mbataho nkasafua nkabômu, nkakuwho. n.a. Kasa Mpaapaamudze

i. asâmbisa (?) ii. osiprenu (: ) iii. osisan (,) iv. osiwiei (.)

Mbrâ wosi hyehyâ nsâm wô ndzidzido kwan do.

Kyerâkyerânyi kyerâw edzin wô ankonam na dodow kabea mu na ôboa esuafo ma wohu nsorsoree a ôwô mu. Ôkyerâ mu dâ, ankonam yâ kortsee na ôdodow no bor kor. Kyerâkyerânyi kyerâ mbrâ wosi dze dza odzidzi do yi yâ nkasafua afofor.

i. mbataho ii. nkasafua nkabômu iii. hwembô iv. ndze (Toun) v. nkakuwho

Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa na nyinano do kyerâ mbrâ wosi dze dâm kasa mpaamudze yi dzi dwuma wô kyerâwpon do. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkasa fa osuahun bi a woenya ho. Kyerâkyerânyi hwâ dâ wôyâ no ndzidzido kwan do.

Kyerâkyerânyi kyerâw edzin na ôma esuafo kyerâ hôn dodow kabea. Ôboa esuafo ma wohu edzin a wonnyi dodow kabea. Esuafo kyerâw nkasafua ebien biara a wôayâ efi mbtataho. Nkasafua nkabômu, hwembô na nkakuwho mu. Kyerâkyerânyi kyerâw asânsin ma esuafo dze kasa mpaapaamudze yâ no yie. Esuafo kyerâw susukyerâw a ôfa amandzââbô ho wô nkasafua ahaebien eduonum mu. (250)

9

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 7 (NSÔWDO) NKYERÂKYERÂMU AKWANKYERÂ (EDZIYI)

Osuanyi no botum: 3.7.2 akyerâkyerâ ndzâmba no su na nsâm bi a esisi, mu pâpââpâr. 3.7.3 dze nkasafua a ôfata akyerâ mbrâ wosi yâ biribi.

Ndzâmba na nsâm nkyerâkyerâmu Nkasafua a ôfata: dzin tamsi, na nyâe-tamsi. Mbrâ wosi yâ biribi ne nkyerâkyerâmu wô ndzidzido kwan do. Mfatoho: Mbrâ wosi yâ nkantsenkwan.

Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôkyerâkyerâ adze bi, nyimpa bi anaa asâm bi no su. n.a. Kyerâkyerânyi nye esuafo susu tsir asâm bi a ôtse dâm ho na ônye hôn fa akwan horow no mu. Ôkyerâw no kyerâwpon do. Kyerâkyerânyi nye esuafo susu tsir asâm bi ho na ônye hôn fa akwanhorow no mu. Ôkyerâw no kyerâwpon do.

Esuafo kyerâw susukyerâw wô tsir asâm a ôfa nkyerâkyerâmu ho.

Esuafo kyerâw susukyerâw wô tsir asâm a ôfa iyi ho ho. Nkasafua 350.

10


ÔFA 4


KASADWIN, KUSUM NA AMAMBRA

Botae: Osuanyi no:

1. bâtse dza wôfrâ no kasadwin ase, ehu ano kasadwin na akyerâw kasadwin na woehu no su na dza ôwô mu.

2. bâkyerâ amandze ahorow a wôyâ dze gye mbofra kô mpanyinmu wô n’apaamu. 3. bohu subampa na enyidzi no ho hia a ohia.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 KASADWIN NYIENYIM

Osuanyi no botum: 4.1.1 akyerâ kasadwin

n’adzeban anaa no su.

4.1.2 akyerâ kasadwin

ahorow ebien no.

Kasadwin: mbrâ yetum dze kasa bi dzi dwuma ma opusuw adwen. Yetum so ka dâ kwan a obi bâfa do dze kasa ayâ edwuma ma nkorôfo enyi agye ho. Ano kasadwin na akyerâw kasadwin.

Kyerâkyerânyi bu bâ na ôboa esuafo ma wohu kasasu a ôfa na mbrâ osi yâ ahomka. Mfatoho “Abotar tutu nkokwaa” Kyerâkyerânyi pânsapânsa dâm nkasafua yi mu: abotar, tutu, nkokwaa. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu kasadwin ahorow ebien no.

Esuafo bô mbôdzen dze hônara hôn nsâm kyerâkyerâ kasadwin mu. Esuafo kyerâw akyerâw kasadwin mbuukuu bi edzin wô Mfantsekasa mu.

11

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 1 (NSÔWDO) KASADWIN NYIENYIM

Osuanyi no botum: 4.1.3 akyerâw kasadwin

no su (ano na akyerâw)

4.1.4 akyerâ ano

kasadwin na akyerâw kasadwin nyinara hôn nyâbea.

Kasadwin no su Ano kasadwin

i. Onnyi ôhyehyâfo pôtsee ii. Ôsesa iii. Ôwô ôyâfo iv. Ôyâ ômamfo nyinara dze.

Akyerâw Kasadwin i. Ôwô ôkyerâwfo ii. Ônnsesa iii. Wôakyerâw ho nsâm

ato hô. iv. Onnyi ôyâfo

Nyâbea

i. Adzesuadze a ôwô mu ii. Adwen tsitsir iii. Bea iv. Agofomba v. Nhyehyââ vi. Ôhaw vii. Enyigyina viii. Nhwâekyir

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu kasadwin ahorow ebien no. Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim nye hôn dwendwen nyâbea yi ho.

Esuafo kyerâw su ebiasa wô ano kasadwin na akyerâw kasadwin ho. Esuafo hwehwâ na wôkyerâw dâm nyâbea yi wô kodzisâm bi mu; su, bea, ôhaw.

12

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 KASADWIN HO KASASU TSIR 3 KODZISÂM TSIR 4 AMANDZE A WÔYÂ PAGYA MBABUN KÔ MPANYIN MU (BRAGOR)

Osuanyi no botum: 4.2.1. akyerâ kasadwin

ho kasasu ahorow wô ano kasadwin na akyerâw kasadwin mu.

4.3.1 akyerâ kodzisâm

ase. 4.3.2 akyerâ kodzisâm

ne nhyehyââ mbrâ ôtse.

4.4.1 akyerâ mbrâ wosi

yâ bragor 4.4.2 akyerâ bragor ho

mfaso wô hân sesei asetsena mu.

Kasadwin ho Kasasu

i. Ngyinahôma ii. Ntotoho iii. Sâ nyimpa iv. Ebirabôdze

Ôyâ anansesâm a nyimpa anaa mbowa dzi mu akotsen. Wôma mbowa yâ hôn adze dâ nyimpa dze kyerâ abrabô pa anaa wôdze tu fo. Nhyehyââ

i. nyienyim ii. asâm nankasa iii. ewiei iv. mbôgu

Kyerâ bragor n’adzeban Hân amambra mu egyapadze. Ôhyâ hôn a wôyâ no nsew. Dza ôwô dâ wôsesa no wô mu.

Kyerâkyerânyi dze mfatoho kyerâkyerâ kasasu ahorow yi mu. Kyerâkyerânyi ma anansesâm na ôma esuafo so ma bi. Kyerâkyerânyi ma esuafo hu nhyehyââ kor biara mbrâ ôtse. Kyerâkyerânyi botum ato nsa afrâ obi a ôwô nyimdzee wô bragor ho ma ôabâkyerâ hôn. Kyerkyerânyi nye esuafo yâ anokônkôn wô iyi ho: “Ana bragor ho hia ndâ mber yi anaa?”

Esuafo ma kasasu ahorow yi ho mfatoho. Esuafo kyerâw anansesâm. Kyerâkyerânyi boa ma wosiesie no na wôdze femfam skuuldan mu. Esuafo yâ ôyâkyerâ wô bragor ho. Esuafo nhyehyâ hônho ndzi dwuma no.

13

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 5 SUBAMPA NA ENYIDZI

Osuanyi no botum: 4.5.1 akyerâ siantsir

ebiasa a ôwô dâ yâkyerâ subampa

4.5.2 akyerâ

akwanhorow ebiasa a yâfa do kyerâ subampa.

Akwanhorow a yâfa do kyerâ subampa na enyidzi. 1. Ano Enyidzi Erekyerâ nsâmbisa ase dâ bi a “Mepa wo kyâw” “Meserâ wo” dâ........

2. Ndzeyââ Enyidzi

i. Ebôbô wo mu adze ama, anaa agye biribi.

ii. Nyimpadua mfafakuwa asânkyerâdze iii. Kommyâ iv. Ebâyerâw w’ano Subampa i. ôkyerâ dâ wôatsetse obi yie ii. ôdze asomdwee ba iii. Ôdze enyidzi ma woara.

Kyerâkyerânyi yâ ôyâkyerâ kakrabaa bi a ôfa suban a ônnyâ ho:

a. ano subambôn b. ndzeyââ subambôn

Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôyâ ôyâkyerâ ebien no. Esuafo ma ebien no nyinara ho mfatoho.

i. ankorankor ii. obi a wôafom no iii. obi n’ebusuafo iv. ôman mu.

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen suban a ôwô dâ yâreserâ adze a yeyi kyerâ, na dza sâ obi hyâ hân ebufuw a ôwô dâ yeyi.

Esuafo kyerâw akwanhorow ebiasa a yâfa do kyerâ subampa Esuafo kyerâw nsântôw ebiasa a ôfa adzeserâdze a eremmpen do ho. Esuafo nkyerâ suban a sâ obi fom wo a ôwô dâ iyi.

14


ÔFA 1


FÔNÔLÔGYI

Botae : Osuanyi no:

1. bâkyerâ ngyegyee ahorow no hôn su (ndze na anomu) na ôakyerâ ndze ngyegyee koryâ mu. 2. bâtse dza wôfrâ no selabol ase na oehu ne nhyehyââ wô kasa mu.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 NDZE NGYEGYEE NTOADO NA NYEWEE

Osuanyi no botum: 1.1.1 akyerâ ndze

ngyegyee (vawol) ntoado ase.

1.1.2 akyerâ ndze ngyegyee ntoado a ôwô nkasafua mu na dza ôwô nkasafua ebien ntamu.

Dâ ndze ngyegyee bi dzi ndze ngyegyee fofor bi anaa nankasa ÿekyir a anomu ngyegyee (kônsonante) biara nnhyâ hôn ntamu. Mfatoho: /fie/, /bûa/

/pii/,/tsia/ /paanûû/ n.a.

Ndze ngyegyee ntoado a ôwô nkasafua mu: Mfatoho:/ntûadû/, /asaaba/beenu/,/pia/ Ndze ngyegyee ntoado a ôwô nkasafua ebien ntamu: Mfatoho:/yâ edwuma/ ôbûas I ekutu/ /nûa edziban/ /tu anamôn

Kyerâkyerânyi nam mpânsampânsamu kwan do boa esuafo ma wôkyerâ ndze ngyegyee ntoado ase. Kyerâkyerenyi nam ôyâkyerâ na dwumadzi ahorow do boa esuafo ma wohu ndze ngyegyee ntoado a ôwô nkasafua mu na dza ôwô nkasafua ebien ntamu. Kyerâkyerânyi no nye esuafo pânsapânsa ndze ngyegyee ntoado ahorow a ôwô Mfantse kasa mu mu.

Esuafo kyerâkyerâ ndze Ngyegyee ntoado mu na wôma ho mfatoho enum: Esuafo kyerâ ndze ngyegyee ntoado mu na wôma ho mfatoho du a no mu esia yâ dza ôwô nkasafua mu na anan yâ dza ôwô nkasafua ebien ntamu.

15

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 (NSÔWDO) NDZE NGYEGYEE NTOADO NA NYEWEE

Osuanyi no botum: 1.1.3 akyerâ ndze

ngyegyee nyewee ase.

1.1.4 akyerâ ber a ndze ngyegyee tum yew wô Mfantse kasa mu.

Kasa mu no, dâ yegya anaa yânnka ndze ngyegyee bi wô aber a yârobô kasafua bi dzin.

Aber a ndze ngyegyee tum yew wô Mfantse kasa mu:

Kasa mu no, sâ ‘mu’ dzi kasafua bi ekyir a, ‘u’ a ôwô mu no yew Mfatoho:

/adaka/+/mu/ /adakem/ /nsa/+/mu/ /nsem/ /nsu/+/mu/ /nsum/

Ndze ngyegyee nyewee a ôwô nkasafua ebien ntamu no, sâ ndze ngyegyee a ôtô do ebien no dze ‘o’ anaa ‘ô’ hyâ ase a ‘o,ô’ no yew.

Mfatoho: /kofi owusu /kofi wusu/ /amba owu/ /amba wu/ /aba ôbû/ /ababû/

Sâ ôdzedze dzinhyâanamu /mɪ,nɪ wû n.a./ nye dzin a ndze ngyegyee /a /anaa/e/dzi kan wô mu hyia a, ndze ngyegyee a ôwô dzinhyâananmu no mu no yew. Mfatoho: /mɪ+enyim/ /menyim/ /mɪ + atar/ /matar/ /nɪ + as ɪw/ /nas ɪw/ /wû + anû/ /wanû/

Kyerâkyerânyi nam mfatoho ahorow do nye esuafo pânsapânsa ndaze ngyegyee nyewee mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ ber a ndze ngyegyee nyewee ba wô mfantse kasa mu.

Esuafo kyerâ nkasafua na nsâmfua a ndze ngyegyee nyewee wô mu. Esuafo hwehwâ mber ahorow ebiasa a ndze ngyegyee nyewee tum ba wô Mfantse kasa mu.

16

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 ANOMU NGYEGYEE NO SU NA NO DWUMADZI

Osuanyi no botum: 1.2.1 akyerâ anomu

ngyegyee no mu biara no su.

1.2.2 akyerâ anomu

ngyegyee dwumadzi wô nkasafua mu.

Dza wogyina do kyerâ hôn su.

a. Beebi a wôka dâm ngyegyee no.

b. Mbrâ wosi ka no anaa ne nyâbea.

c. Dâ no mu piw anaa no mu mmpiw

Bea a anomu ngyeggee bi tum hyâ/dzi wô kasafua mu.

Kyerâkyerânyi gyina ôyâkyerâ do boa esuafo ma wôhyâ nyimpadua mfafakuwa ahorow a ôboa wô anomu ngyegyee yâ mu no nsew. Wôpânsapânsa beebi a wôyâ no mu biara no mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkyerâkyerâ dza odzidzi do yi mu. i. Anomu ngyegyee nyâbea dza no

mu piw na dza no mu mmpiw. ii. Sâ wôreyâ kor biara a

dwâdwââwa no ne gyinabea

Kyerâkyerânyi kyerâ anomu ngyegyee dwumadzi wô nkasafua mu.

- Ahyâse - Finimfin - Ewiei

Mfatoho: /maamɪ/ -ahyâse /anûma/ -finimfin /asâm/ -ewiei

Esuafo kyerâ kwan a wôfa do yâ anomu ngyegyee ahorow a odzidzi do yi. /b, d,f,k,m/ Ma esuafo no mfa anomu ngyegyee a odzi do yi mu kor biara nyâ nkasafua nhyehyâ pon a ôwô ase yi mu mfa nkyerâ no dwumadzi. /b,d,g,m,n,w/

Ahyâse Finimfin Ewiei

17

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 3 NGYEGYEE A YÂYÂ NO ANOMU, HWENMU NA DZA YÂBÔ HÂN HWEN

Osuanyi no botum: 1.3.1 akyerâ kwan a yâfa do yâ nygegyee a ofi hân anomu, hwen mu na dza yâbô hân hwen ka. 1.3.2 akyerâ ngyegyee a yâbô hân hwen ka.

Ngyegyee a ofi hân anomu Ne ka mu no, mframa no nam hân anomu nkotsee Mfatoho /a, e,i,p,f,s........./ Ngyegyee a ofi hân hwen mu Ne ka mu no, mframa no nam hân hwen mu nkotsee /m,n/ Hwembô Nygyegyee Ne ka mu no, mframa no nam hân anomu na hân hwen mu nyinara. / • ‰ ã ˆ / n.a Ndze ngyegyee nkotsee na yetum bô hân hwen wô mu.

Kyerâkyerânyi dua ôyâkyerâ kwan do kyerâ nsorsoree a ôda ngyegyee ebiasa no mu – Anomu, hwenmu na hwembô

i. Kyerâkyerânyi ma esuafo yâ dâ wôrobô hôn hwen aka anomu ngyegyee no bi.

Mfatoho: / s, k, f ......../

ii. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôyâ hwembô ngyegyee.

Mfatoho / a ( ã) â (›) ô (Ÿ) u (•)

Kyerâkyerânyi ma esuafo yâ nyegyee ebiasa no bi, anomu, hwenmu na hwembô. Kyerâkyerânyi ka hwenmu anaa hwembô gyegyee wô nkasafua mu ma esuafo kyerâw.

18

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 3 (NSÔWDO) NGYEGYEE A YÂYÂ NO ANOMU HWENMU NA DZA YÂBÔ HÂN HWEN

TSIR 4 SELABOL TSIR 5 TUON

Osuanyi no botum: 1.3.3 akyerâ hwembô ngyegyee no dwumadzi wô Mfantse kasa mu. 1.4.1 akyerâ selabol ne hyâbea wô kasafua mu wô Mfantse kasa mu 1.4.2 akyerâ selabol ne nhyehyââ wô Mfantse kasa mu. 1.5.1 akyerâkyerâ toun (ndze) ase. 1.5.2 akyerâ ndze ahorow a ôwô Mfantse kasa mu.

. Hwembô no dwumadzi

i. yânam do nya nkasafua afofor ii. yânam do kyerâ kasa no no

nkorbata ahorow.

Selabol ne nhyehyââ ahorow dâ bi a AN A N AAN

Ndze kyerâ sor kô anaa famu ba wô nkasafua, nsâmfua na nsântôw mu. Ndze ahorow; sor, famu, Dwumadzi:

i. Ôdze nsorsoree ba nkasafua mu.

ii. Ôdze nsorsoree ba kasa no ne nhyehyââ mbra mu

Ôdze nsorsoree ba Mfantsekasa anaa Akan kasa no nkorbata no bi mu.

Kyerâkyerânyi nye esuafo no pânsapânsa nsâm bi mu ma wôkyerâw hwembô ngyegyee no dwumadzi Kyerâkyerânyi dua nkasafua ahorow a ôakyerâw egu nkrataa do boa esuafo no ma wôbobô nkasafua no edzin. Wôhyâ selabol ahorow no nsew. Kyerâkyerânyi dze nkasafua ahorow kyerâ esuafo selabol nhyehyââ ahorow a ôwô Mfantsekasa mu. Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua a ôwô ndze ahorow na hôn akyerâw no yâ pâpââpâr na mbom hôn ntsease no nnyâ pâr. Esuafo weôn hôn aso na wotsie ndze ahorow a wôdze ka nkasafua no. Kyerâkyerânyi dua nkasafua ahorow do yâ ôyâkyerâ ma esuafo hu nsoresoree a ôda Mfantsekasa ndze ahorow ebien no ntamu: sor na famu Kyerâkyerânyi no nam nsâmbisa na mpânsampânsamu do dzi esuafo enyim ma wohu ndze dwumadzi.

Kyekyâ esuafo mu ekuwekuw ma wônhwehwâ hwembô nkasafua eduonu (20) na wônkyerâw. Esuafo ma hônara hôn nkasafua na wôkyekyâ mu kô selabol mu. Kyerâkyerânyi ma esuafo nkasafua ma wôkyekyâ mu kô selabol mu. Ma esuafo nkasafua pii ma wômbobô edzin na wonhu nsorsoree a ôda sor na famu ndze no ntamu. Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua awôtwe wô kyerâwpon do. Esuafo kyerâw gu hôn mbuukuu mu na wôdze ndze ahyânsew no toto do (sor na famu).

19


ÔFA 2


AKENKAN NA NTSEASE

Botae : Osuanyi no:

1. benya nyimdzee pii wô akenkan na ntsease ho. 2. benya nyimdzee pii wô nkyerâasee mu.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 AKENKAN A NO MU DÔ

Osuanyi no botum: 2.1.1 akenkan nsâm bi

anaa buukuu bi wô ber a obiara rommboa no

2.1.2 dze nyimdzee

ahorow a oenya no akenkan mu no akenkan mbuukuu ahorow na dwaurbô nkrataa.

Kenkan akenkansâm anaa buukuu bi. Ôbôboa esuafo ma wôafa mbuukuu a ôfata wô buukuukorabea akenkan mbuukuu afofor, dawurbô nkrataa na dza ôkeka ho.

Kyerâkyerânyi no boa esuafo no ma wogyina akenkansâm no n’etsifi asâm anaa mfonyin bi do bô hôn tsir mu ka biribi fa dza wôrebâkenkan no ho. Enye esuafo no mpânsapânsa nkasafua afofor kasambirenyi, na ndze a ôwô akenkansâm no mu no mu. Sâ obehia a, dzi kan kenkan ma esuafo no ntsie. Esuafo kenkan no wô hôn tsir mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo no ma wohu mbrâ wosi kekan buukuu.

Esuafo yiyi nsâmbisa ano wô akenkansâm no ho. Esuafo kyerâw biribi fa dza wôakenkan no ho.

20

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 AKENKAN A YÂTAA DZE GYE HÂN ENYI b. Ôhardo

Akenkan c. Akenkan a

no mu dô yie TSIR 3 KASASU TSIR 4 KASA NKYERÂASE

Osuanyi no botum: 2.1.2 akenkan buukuu biara sâ ôwô mboa o, onnyi mboa o a. ehu adwen tsitsir a ôwô dza ôkenkan no mu.

b. ayâ akenkan a no mu dô yie na oeyiyi nsâmbisa ano.

2.3.1 akyerâ kasasu mu, ama mfatoho na ôdze edzi dwuma wô asântôw mu. 2.4.1 dze nyimdzee ahorow a oenya no wô kasa nkyerâase mu no, akyerâ nsâm ase efi Borôfokasa mu akô Mfantse kasa mu, na ôdze bi so fi Mfantse kasa mu akô Borôfo kasa mu.

Kenkan akyerâw bi, asânsin anaa buukuu. Esuafo ma kasasu ho mfatoho Enye esuafo mbobô akwanhorow a wôfa do yâ nkyerâase no do, na toa do ma wônkyerâkyerâ nsâm bi ase mfi Bôrofokasa mu nkô Mfantse kasa mu, anaa Mfantse kasa mu nkô Borôfo kasa mu.

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wogyina tsir asâm, mfonyim na dza ôkeka ho do bô hôn tsir mu ka dza ôwô buukuu anaa akenkansâm bi mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen nkasafua, nsâmfua, kasambirenyi na kasasu ahorow a ôwô akenkansâm anaa buukuu bi mu ho. Ôma akenkan mfatoho. Kyerâkyerânyi ma kasasu mfatoho na ôkyerâkyerâ mu kyerâ esuafo. Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma hôn so ma mfatoho. Kyerâkyerânyi bisa esuafo ma wôkyerâ kasambirenyi a ônye iyinom nam. Ôhen no wu, kôhweaban no wu, anaa asâm biara ho. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkyerâkyerâ akenkansâm ahorow a ôbâyâ asânsin kor ase fi Borôfo kasa mu kô Mfantse kasa mu, anaa Mfantse kasa mu kô Borôfo kasa mu.

Esuafo yiyi nsâmbiasa ano wô akenkansâm no ho. Esuafo kyerâw kasasu enum na wôdze yâ nsântôw. Esuafo kyerâ Borôfo akenkansâm bi a ôyâ tsia ase kô Mfantse kasa mu.

21


ÔFA 3


AKYERÂW

Botae: Osuanyi no:

1. benya nyimdzee fofor wô Mfantse kasa mbra mu. 2. bâyâ ndam yie wô susukyerâw ahorow nkyerâwee mu.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 NYÂE A ÔFA ÔYÂTSIA NA DZA ÔMMFA ÔYÂTSIA

Osuanyi no botum: 3.1.1 akyerâ nsorsoree

a ôda nyâe a ôfa ôyâtsia na dza ômmfa ôyâtsia mu.

3.1.2 dze edzi dwuma

wô hôn kasaa na akyerâw mu.

Nyâe a ôfa ôyâtsia. Nyâe a ômmfa ôyâtsia. Dza ôfa Ôyâtsia Dza ômmfa Ôyâtsia dzi dzidzi tow wu hwe da kyerâw kô

Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa do ma esuafo da nsâm bi edzi dâ bi a……

i. Ebân edziban na idzii no ndeda ewimbir?

ii. Ebân aber na edaa ndeda? iii. Ereba skuul no ihyiaa woana? iv. Ebân kwan na efaa do baa skuul

ndâ?

Kyerâkyerânyi kyerâw esuafo nyiyiano no gu kyerâwpon do na ônye hôn baabaa mu hu nsorsoree a ôda nyâe a wôfa ôyâtsia na dza wômmfa ôyâtsia mu.

Esuafo kyerâw nsântôw ahorow enum a hôn nyâe fa ôyâtsia na enum so a nyâe a ôwô mu no mmfa ôyâtsia.

22

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 NYÂE KABEA /APAHO SESEI/IGU DO REYÂ APAHO APAHO/DAAKYE SESEI/AYÂESIE TSIR 3 DZIN ASÂMFUA

Osuanyi no botum: 3.2.1 akyerâ kabea

ahorow no biara ahyânsewdze na ôdze edzi dwuma dâ mbrâ ôsâ.

3.3.1 akyerâ dzin

asâmfua no su. 3.3.2 ehu dzin

asâmfua ne nyâbea

3.3.3 akyerâ beebi a

dzin asâmfua hyâ wô asâmpruw mu na ôakyerâ no dwumadzi

Apaho Kabea ee ii ôô ôe uu, ui igu do reyâ re-ri-ro ru Apaho/daakye / nna bâ – be – bô – bo Ayâesie – a – e Asâmfua yâ kasafua anaa kasafuakuw a wotum hyâ asâmpruw mu. Dzin asâmfua tsiaba Kofi, Esi. Dzin asâmfua tsentsen a ôwô nkasafua a ôbor kor

i. aberantsâ tsentsen no ii. me yer. n.a

Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw ahorow ebien ebien wô kyerâwpon do. Ôwô dâ no mu kor yâ sesei kabea na kor so yâ apaho kabea. Kyerâkyerânyi nye esuafo baabaa mu hwâ dza ôwô sesei kabea mu na dza ôwô apaho kabea mu. Yâ kabea ahorow a aka no so dâmara. Beebi a wohia nkyerâkyerâmu bio no yâ ma hôn. Mfatoho: Kyerâ nsorsoree a ôda apaho kabea na sesei ayâesie kabea mu. Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa do boa esuafo ma wôkyerâ asâmfua ase. Kyerâkyerânyi kyerâw mfatoho wô kyerâwpon do na obisa esuafo ma wôhwehwâ edzin a ôwô mu na wôkyerâ hôn dwumadzi wô nsântôw no mu.

i. Kofi frââ Amina ii. Banyimba no frââ m’akyerâbaa. iii. Ôhwee abofra no. iv. Yaw kyââ Ekuwa sika.

Esuafo kyerâw nsântôw ebien wô kabea ahorow biara a edze bâma hôn mu. Esuafo ma dzin asâmfua tsiabaa na tsentsen biara ho mfatoho ebiasa. Esuafo hwehwâ dzin asâmfua binom hôn dwumadzi wô asântôw ahorow mu.

23

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 4 NYÂE ASÂMFUA TSIR 5 NYÂEA-TAMSI ASÂMFUA TSIR 6 DZIN-TAMSI ASÂMFUA

Osuanyi no botum: 3.4.1 akyerâ nyâe

asâmfua no su 3.4.2 ehu nyâe

asâmfua ne nyâbea.

3.4.3 akyerâ beebi a

nyâe asâmfua hyâ wô asâmpruw mu.

3.6.1 akyerâ nyâe-

tamsi asâmfua ase

3.6.2 akyerâ nsâmfua a

wotum dzi dwuma dâ nyâe asâmfua

3.6.3 dze nyâe

asâmfua edzi dwuma dâ mbrâ ôfata.

3.6.1 akyerâ dzin-tamsi ne hyâbea. 3.6.2 ehu dzin-tamsi ahorow. 3.6.3 dze dzin-tamsi ahorow edzi dwuma dâ mbrâ ôfata.

i. nyâe asâm nkotsee ii. nyâe boafo na nyâe

Nyâe asâm: Adwoa frââ Aba Nyâe boafo na nyâe Kofi dze rokô

Nyâe-tamsi asâmfua nkotsee Nyâe asâmfua + nyâe asâmfua. Nyâe-tamsi asâmfua + nyâe-tamsi asâmfua.

Dwumadzi Dzin-tamsi kyerâkyerâ dzin mu. Hyâbea

i. Dza ôtoa dzin do pââ rekyerâ dzin mu.

ii. Dza yâdze boa nyâe asâm bi dze ka dzin ho asâm.

Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw wô kyerâwpon do na ôboa esuafo ma wôhwehwâ nyâe asâmfua a ôwô mu na wôkyerâ ne nhyehyââ na beebi a ôhyâ wô asântôw no mu. Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw wô kyerâwpon do. Ôma esuafo hwehwâ nyâe-tamsi asâmfua a ôwô mu, na wôkyerâ ne nhyehyââ, dwumadzi na ne hyâbea wô asântâw mu. Kyerâkyerânyi gyina dzin asâmfua na asâmpruw do boa esuafo ma wôhwehwâ:

i. dzin tamsi a ôtoa dzin do pââ ne hyâbea wô asântôw mu

ii. dzin-tamsi a yâdze boa nyâe asâm bi dze ka dzin ho asâm ne hyâbea wô asântôw mu.

Esuafo yâ nyâe asâmfua esia dze sosôw dzin asâmfua esia a wôyââ no dada no do ma ôyâ nsântôw a odzi mu. Esuafo yâ nyâe-tamsi asâmfua esia (6) dze sôw nyâe asâmfua esia a wôyââ no do ma odzi mu. Esuafo yâ nsântôw anan a ôwô dzin-tamsi ahorow ebien no nyinara bi.

24

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 7 NKASAFUAKUW NKUMAA MBAABAAMU (NKABÔMUDZE, NTSIMU (NSIDO) DZIN-BEA NKITAHODZI, NTSEAMU n.a TSIR 8 SUSUKYERÂW -AMANDZÂÂBÔ NKYERÂKYERÂMU EDZIYI/AKWANKYERÂ (MBOBÔDO)

Osuanyi no botum: 3.7.1 akyerâ nkasafuakuw nkumaa hôn dwumadzi. 3.8.1 akyerâ nyimdzee a ôwô no wô amandzââbô nkyerâkyerâmu na Edziyi susukyerâw ho.

Nkasafuakuw nkumaa Nkabômudze, ntsimu (nsido) ntseamu, oyikyerâ, nyâe-boafo, dzin-bea nkitahodzi n.a. Amandzââbô, nkyerâkyerâmu, edziyi (akwankyerâ)

Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw mfatoho wô kyerâwpon no do na ôboa esuafo ma wôkyerâ dâm nkasafuakuw yi biara no dwumadzi wô asântôw mu. Mfatoho: Nkabômudze ‘na’ ‘anaa’ ‘mbom’

i. na: keka nkasafua bô mu Mfatoho: Kofi na Amba

ii. kyerâ ntoado Mfatoho: Banyin no bae na ôkôree

iii. anaa: kyerâ nyiyi mu Mfatoho: tuntum anaa fufuw

iv. Mbom : kyerâ ebirabô Amba kôr aponto no ase, mbom Esi annkô.

v. dzin-bea nkitahodzi kyerâ bea a biribi wô.

Mbobôdo – (hwâ, SHS 2 ôfa 3, Tsir 6)

Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw mfatoho du wô kyerâwpon do. Otwitwa nkasafukuw nkumaa no ase. Esuafo kyerâ no mu biara no dwumadzi. Esuafo kyerâw fa tsir asâm bi ho.

25

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 8 (NSÔWDO) ANOKÔNKÔN KRATAA- KYERÂW

Osuanyi no botum:

3.8.2 akyerâ adwen wô asâm bi a wôgye to mu anaa wônngye nnto mu ho. 3.8.3 akyerâw nyânko krataa wô no kwan do pâpââpâr

Dâ wôgye to mu . Dâ wônngye nnto mu. Ômanyifo Ndze na adwen a edze kyerâw no da edzi dâ edze rekâma ômanyifo Onngyina nhehyââ pôtsee biara do.

Kyerâkyerânyi tum dze asâm bi to gua ma esuafo kyerâ hôn adwen wô ho dâ bi a, “¾basiafo enyi da famu kyân mbanyin” Ôma hôn a wôgye to mu no kyerâ hôn adwen na hôn a wônngye nnto mu so kyerâ hôn adwen. Wôfa nkasafua a ôfata dze yâ iyi. Kyereâkyerânyi boa esuafo ma wôdwendwen ômanyifo krataakyerâw nhyehyââ ho.

i. Adrââse ii. Da iii. Nkyia iv. Asâm nankasa v. Ewiei vi. Dzin/ôdabaa.

i. Esuafo hyehyâ

ngua ma anokônkôn.

ii. Kyerâkyerânyi ma

tsir asâm a ôgye anokônkôn ma esuafo kyerâw fa ho.

Esuafo kyerâw nyânko krataa wô tsir asâm bi a wôdze bâma hôn ho.

26


ÔFA 4


KASADWIN, KUSUM NA AMAMBRA

Botae : Osuanyi no:

1. bâtse amambra na amamdze bi a ôkô do wô n’apaamu ase na oehu no ho mfaso. 2. benya nyimdzee a wôdze bâpânsapânsa buukuu mu, na oehu mbuukuu a ôbâkenkan

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 KWADWOM

Osuanyi no botum: 4.1.1. akyerâ kwadwom

no su na ne nyâbea.

4.1.2. akyerâ kwadwom

ho mfaso wô hôn apaamu.

Dza wôbôdwendwen ho. 1. Kasa no kasadwin ne Kasasu i. Kasasu a wôdze edzi dwuma

mfatoho ntsimu/nsisido. ii. Anamôn tutu, mbrâ osi gyina,

no nsunsuando wô etsiefo do. Mfaso a. Wôdze hyâ ewufo enyimnyam b. Ôma ôtowfo no ne nyimdzee

wô adwontow mu kô sor. c. Ôma akaekyirmba nya

esuadze wô mu. d. Ôma amambra kô do tsena

ase. e. Ôyâ ber a wôdze ka

ndzebônyâfo enyim. f. Ôtwe eyiadzefo adwen gyina

owu do.

Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôhwehwâ siantsir a nkorôfo hyehyâ kwadwom na wôtow. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôdwendwen kwadwom bi no mu nsâm ho. (kyerâkyerânyi botum ato nsa afrâ obi a ôwô nyimdzee wô ho ma ôabâyâ)

Esuafo hyehyâ kwadwom a ôwô nsensanee bâyâ awôtwe.

27

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 EBISAA NA ABRÔME TSIR 3 ABAKÔSÂM NA ATSETSESÂM

Osuanyi no botum: 4.2.1 akyerâ nsorsoree

a ôda ebisaa na abrôme ntamu

4.2.2 akyerâ ebisaa na

abrôme ho mfaso.

4.3.1 ahyâ abakôsâm

na atsetsesâm bi nsew na woehu no ho mfaso

Ebisaa yâ ano na ano agodzi. Ôyâ agor a obue nyimpa n’adwen mu ma ohu Bôadze n’abôdze ahorow hôn suban, mbrâ wosi nyin, mbrâ wôtse hôn ndzeyââ na dza ôkeka ho.

Ne nyiano no, bi wô hô a nyansa wô mu na bi so nyansa nnyi mu. Abrôme Odzi dwuma dâ ebisaa ara pâr. Ôwô nyiano a ohia adwen papaapa ansaana obi etum eyi ano. Nhyehyââ i. Nyienyim ii. Asânka iii. Asâmbisa

Atsetsesâm Kodzisâm anaa anansesâm bi a ôfa nyimpa bi abakôsâm ho.

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ nsorsoree a ôda ebisaa na abrôme ntamu. Kyerâkyerânyi ma ebisaa ho mfatoho ma esuafo yi ano. Yâ abrôme no so dâmara. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ nsorsoree a ôwô ebisaa na abrôme mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen ebisaa na abrôme nhyehyââ ho. Kyerâkyerânyi ma mfatoho na ôfrâ esuafo ma wôka dza wonyim wô hôn kurow anaa nyimpakuw bi abakôsâm ho. Nkômbôtwetwe wô abakôsâm ne nkaa ho gynina nyimdzee do. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkyerâ abakôsâm ho mfaso.

Kyerâkyerânyi ma esuafo yâ akansi wô ebisaa na abrôme ho.

28

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 4 NDWOM (ABAGYEGYE, EDWUMA ÔKO/ASAFO)

Osuanyi no botum: 4.4.1 akyerâ ndwom

ase na ôakyerâ no ho mfaso wô hôn kurom.

Ndwom:

i. Abagyegye ndwom yâ ndwom a wôtow dze gye mbôdomaba enyi anaa wôdze deda hôn.

ii. Nkorôfo reyâ edwuma a wôtow ndwom.

iii. Ôko/Asafo ndwom Sâ ôko si anaaso esian bi ba ômamfo do a. Mfaso

i. Ôboa mbofra ma wôda ma awofo nya kwan yâ hôn adze.

ii. Okenyan hôn ma edwumayâ kô do.

iii. Okenyan asafomba ma wotum dzi ako anaa wogyina nsôhwâ bi ano.

Kyerâkyerânyi ma mfatoho na ôma esuafo so dze hôndze ba. Kyerâkyerânyin fa ndwom bi ma esuafo dwendwen ho.

Esuafo kyerâw ndwom no bi mfatoho.

29

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 5 EKYIWADZE NA NTAM

Osuanyi no botum: 4.5.1 ehu ekyiwadze

ahorow no mu bi na ôakyerâkyerâ ase.

Ndzeyââ na nsâm bi wô hô a wômmpen do wô siantsir bi ntsi. Bi wô hô a ogyina gyedzi bi do. Ekyiwadze ahorow i. Ano ekyiwadze Mfatoho: Edze wo yer anaa wo kun n’adagyaw bâhyâ no ahorba. - abofra a ôfrâ n’egya anaa ne

na anyân /ôbayifo. - Ebôbô obi ne dzin afrâ no

anafua n.a. Ndzeyââ ekyiwadze - edze edubôn bogu obi

n’edziban anaa no nsu mu. - Ebâsââ wo yer no mbukyia na

dza ônoa mu edziban - bôgyafora - Ebâyâ edwuma wô da a

wômmfa nnyâ edwuma. - Ibegya wo nan wô nsu, anaa

abosondan mu.

Kyerâkyerânyi frâ esuafo ma wôkyerâ dâm ekyiwadze ahorow yi bi. Wôkyekyâ mu kô ano ekyiwadze na ndzeyââ ekyiwadze. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendzwen mbrâ ekyiwadze sii baa ho.

Esuafo kyerâw ano ekyiwadze anan.

30

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 5 EKYIWADZE NA NTAM (NSÔWDO) NTAM


ebiasa a ôwô dâ ekyiwadze tsena hô anaa wotwa mu.

4.5.3 akyerâ ntam

ahorow na ôakyerâkyerâ mu.

4.5.4 akyerâ asotwe

ahorow a ônye ntam nam.

- Kwan a wôfa do hwâ dâ

asetsena mu nsâm kô do dwudwoodwo.

- Apôwmudzen nsâm ntsi. - Abôdze a etwa hânho ehyia ho

bambô n.a. Ntanka a ôfa bosom bi ho, asâm bi a osii, egua n.a. Wôdze kyerâ mbrâ obi pâ dâ wohu nokwar a ôwô asâm bi mu.

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen ekyiwadze ahorow ho. Wôkyekyâ ekyiwadze mu ahorow. Dza ôwô asotwe na dza onnyi asotwe . Wôdwendwen no nsunsuando ho. Kyerâkyerânyi kyerâ ekyiwadze ebien na ônye esuafo dwendwen ho yie fa ndâ mber yi abrabô ho. Kyerâkyerânyi botum so ato nsa afrâ obi a ôwô kurom na ôwô nyimdzee wô ekyiwadze ho ma ôabâkasa akyerâ esuafo no. Kyerâkyerânyi ma esuafo kyerâ ntam ahorow a ôwô kurow no mu na wôdwendwen ho. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen ntam ho ntsea anaa asotwe a ôka ho no ho. Wôdwendwen ntam ho mfaso ho.

Hom nyâ anokônkôn wô dâm tsir asâm yi ho, “Ekyiwadze ho mfaso” anaaso ibotum ama hôn ho dwumadzi ma wôakâyâ aba. Esuafo kyerâw ntam ebien a ôfa bosom bi ho, ebien a ôfa asâm bi ho, na ebien a ôfa egua bi ho.

31

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 6 ASÂNDZI TSIR 7 TUMDZI


ebiasa a ôwô dâ ekyiwadze tsena hô anaa wotwa mu.

4.6.2 akyerâ akwan

horow a yâfa do siesie basabasayâ

4.6.3 akyerâ ahemfie

asândzi ho mfaso ebiasa.

4.7.1 akyerâkyerâ

tumdzi na n’ahorow a ôwô hô mu.

Fie Kurom, Ôman mu. Kurow na Kurow ntamu Ankorankor na ôman ntamu Fie Kurom, ôman mu, n.a. Ôma nkabômu, ônnyâ kaw kâse, bea a nkorôfo sua mbrâ wosi siesie basabasayâ. Tumdzi – kwan a nkorôfo fa do dze hônho hyâ binom ase ma wodzi hôn do ama asomdwee na kankô aba. Tumdzi Ahorow i. Fie ii. Skuul iii. Kurow iv. Edwuma mu / v. ôman

mu.

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen kwan a wôfa do siw basabasayâ ahorow a ôba ôman mu ano. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen ahemfie asândzi no mu ndzepa na ne sintô ho. Kyerâkyerânyi dua nsânbisa do nye esuafo dwendwen tumdzi ho. Woana na odzi tum:

i. wô fie? ii. wô skuul? iii. Wô kurow mu? iv. Edwuma mu? v. Ôman mu?

Esuafo kyerâw ntam ebien na no ho asotwe. Esuafo kyerâw basabasayâ a osi ebusua na kurow mu wô nkorôfo ntamu. Esuafo yâ ankônkôn wô iyi ho, “Ahemfie asândzi ye sen aban mu asândzi”. Esuafo kyerâ siantsir a awofo dzi tum wô fie. Esuafo kyerâ siantsir a kyerâkyerânyipanyin dzi tum wô skuul.

32

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 7 (NSÔWDO) TUMDZI TSIR 8 NKITAHODZI

Osuanyi no botum: 4.7.2 akyerâ edwuma

ebiasa a nkorôfo a wodzi tum yâ.

4.7.3 akyerâ siantsir

enum a ôwô dâ yâbrâ hânho adze hyâ tumdzi ase.

4.8.1 ehu akwan fofor

a yâfa do dzi nkitaho a yâmmfa hân ano.

i. ama nkorôfo edzi mbra na

nhyehyââ do. ii. Wôhwâ kurow mu nsâm do

ama asomdwee na dwudwoodwoyâ aba.

iii. Ôhwâ nkorôfo nyinara eyiedzi do. n.a

- Ôdze asomdwee ba - ôdze obu ma obiara - ôma ankorankor bambôo na

eyiedzi. - Ôma obiara yâ n’asâdze - Ôma wôhwâ ôman egyapadze

yie ma ôso obiara do. - Ôhyâ banodzinyi no dzen ma

ôyâ n’edwuma yie. Nyimpadua mfafakuwa, asânkyerâdze na ahyânsewdze/kyenbô, atântâbân, mbântsia.

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen banodzifo a wôwô mbea ahorow hôn dwumadzi ho. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen siantsir a ôwô dâ wôbrâ hônho adze hyâ tumdzi ase. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ akwan horow a yâfa do dzi nkitaho a yâmmfa hân ano.

Esuafo kyerâ edwuma enum a iyinom yâ. - skuul kandzinyi - Kyerâkyerânyi

panyin - Ôhen - Aban ananmusinyi a

ôwô apaamu. - Mbrahyâ Baguanyi

n.a. Esuafo kyerâw siantsir enum a ôwô dâ esuafo dzi skuul mbra do. Kyerâ nsânkyerâdze na ahyânsewdze anan na hôn nkyerâasee.

33

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 8 (NSÔWDO) NKITAHODZI

Osuanyi no botum: 4.8.2 ayâ nsânkyerâdze

bi na ôakyerâ ase.

4.8.3 akyerâ kyen,

atântâbân na mbântsia hôn dwumadzi

Nyimpadua mfafakuwa kasa, asânkyerâdze, ahyânsewdze: erobô wo tsir adze, irinyam wo, nsa, irumuna w’enyim, edze bôdambô asân dua do, edze tam kôkôô akyekyer wo nsa. Kyen, atântâbân, mbântsia. Nyimpa da noho do. Wôdze yi ayâw, wôdze frâ nyimpa hyia mu.

Kyerâkyerânyi na esuafo yâ nsânkyerâdze ahorow no bi na wôma ne nkyerâasee. Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa na nyiano do boa esuafo ma wôhwehwâ kyen, mbântsia na atântâbân dwumadzi.

Esuafo kyerâ nsorsoree ebien a ôda abasâm na ôyâkyerâ (agordzi) ntamu.

34


ÔFA 1


FÔNÔLÔGYI

Botae: Osuanyi no:

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 NDZE NGYEGYEE KORYÂ

Osuanyi no botum: 1.1.1 akyerâkyerâ ndze ngyegyee koryâ mu. 1.1.2 ama nkasafua bi a ôkyerâ ndze ngyegyee koryâ 1.1.3 akyerâ nkasafua bi a wôto ndze ngyegyee koryâ mbra no.

ndze ngyegyee a wofi kuw kor mu wô kasafua mu. Mfatoho: s.e. sor/famu Tâtâr/korkorba.

Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôdwendwen ndze ngyegyee koryâ ho. Ôboa esuafo ma wôhwehwâ nkasafua a wôtsetse dâm. Esuafo hwehwâ nkasafua a wôto ndze ngyegyee koryâ mbra no.

Kyerâkyerânyi kyerâw nkasafua wô kyerâwpon do na ôma woyiyi dza wôwô ndze ngyegyee koryâ wô mu.

35

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 2 NGYEGYEE MMENEE (ASSIMILATION COALESCENCE) TSIR 3 ANOMU NGYEGYEE NTA

Osuanyi no botum: 1.2.1 akyerâ ber a

ngyegyee bi botum amen bi wô kasafua anaa asâmpruw mu.

1.3.1 akyerâ nkasafua

a wôwô ngyegyee nta wô mu.

Ngyegyee mmenee Iyi ba wô ber a ngyegyee bi a wôtoa do tum men ne nyânko.

Ngyegyee a ne ka mu, fofor bata ho. Mfatoho /kw, hw, tw/….n.a

i. Kyerâkyerânyi kyerâ esuafo ber a

ngyegyee bi tum men fofor bi. ii. Kyerâkyerânyi ma esuafo

hwehwâ nkasafua bi a iyi tum ba mu.

Ôtôfabi a, ngyegyee bi tum hyâ fofor ananmu. (Nnyâ kasa biara na mmenee wô mu. Bi so wô hô a ôyâ fa.)

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ ngyegyee a ôyâ nta wô nkasafua ahorow mu.

Esuafo kyerâw nkasafua enum a mmenee wô mu. Esuafo kyerâ nkasafua esia a ôwô ngyegyee nta.

36


ÔFA 2


AKENKAN NA NTSEASE

Botae : Osuanyi no:

1. bâma ne nyimdzee wô akenkan ho etsim. 2. benya nyimdzee wô tôwbô ho 3. bâma ne nyimdzee wô kasa nkyerâase ho no etsim

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 a. AKENKAN A

NO MU DÔ (MBOBÔDO)

b. AKENKAN A

YÂDZE HWEHWÂ ADZE PÔTSEE (MBOBÔDO)

TSIR 2 TÔWBÔ

Osuanyi no botum: 2.1.1 akenkan akenkansâm

pii na woenya ho nyimdzee.

2.1.2 akenkan pii na oeyi nsâmbisa ano wô mu. 2.2.1 enya nyimdzee a wôdze bô asâm tôw.

Kenkan akyerâwsâm bi anaa buukuu bi. Asântôw mu asântsitsir na nsântôw a wôboa no, ônye hôn mu biara no dwumadzi.

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkenkan asânsin kor a odzi kan no na nsensanee (ôpratsee) ebien biara a odzi asânsin nkaa no ne kan no. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkenkan akenkansâm no nyinara, na wôhwehwâ nsâm biara a ôwô mu no mu yie. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu kwan a wôfa do hwehwâ asântôw tsitsir wô asânsin mu, na mbrâ wôhwehwâ nsântôw aboafo no.

Esuafo kenkan na woyiyi nsâmbisa ano.

37

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 (NSÔWDO) TÔWBÔ TSIR 3 KASA NKYERÂASE

Osuanyi no botum: 2.2.2 edzi dwuma pii wô tôwbô mu. 2.3.1 dze nyimdzee ahorow a oenya no wô kasa nkyerâase mu no, akyerâ nsâm ase efi Borôfokasa mu akô Mfantse kasa mu, na ôdze bi so fi Mfantse kasa mu akô Borôfo kasa mu.

Enye esuafo mbobô akwanhorow a wôfa do yâ nkyerâase no do, na toa do ma wônkyerâkyerâ nsâm bi ase mfi Bôrofokasa mu nkô Mfantse kasa mu, anaa Mfantse kasa mu nkô Borôfo kasa mu.

Kyerâkyerânyi dua nsâmbisa na nyiano do kyerâ esuafo nsântôw aboafo no hôn dwumadzi. Esuafo sua mbrâ wobesi adandan nsântôw no edzi dwuma kor noara. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkyerâkyerâ akenkansâm ahorow a ôbâyâ asânsin kor ase fi Borôfo kasa mu kô Mfantse kasa mu, anaa Mfantse kasa mu kô Borôfo kasa mu.

Esuafo bô asânsin bi a wôdze bâma hôn no tôw. Esuafo kyerâ Borôfo akenkansâm bi a ôyâ tsia ase kô Mfantse kasa mu.

38


ÔFA 3


AKYERÂW

Botae : Osuanyi no:

1. benya nyimdzee wô asâmpruw na no nkorbata ho. 2. benya nyimdzee a wôdze kyerâw tseka na anomusâm 3. benya nyimdzee na kankô wô susukyerâw mu.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 1 NSÂNTÔW MPAAPAAMU NHYEHYÂÂ NA NO HO NKORBATA

Osuanyi no botum: 3.1.1 ahwehwâ asântôw no dwumadzi ahorow.

3.1.2 akyekyâ nsântôw mu akô no nkorbata ahorow mu.

Kasa Mbra Dwumadzi Ôyâfo (Ôy.) Nyâe (Ny.) Ôyâtsia (Ôyâ) Boafo (Bo.)

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu nsântôw no nkorbata na hôn dwumadzi. Mfatoho Kofi Sawee Ôy. Ny. Kofi Kum ôwô no Ôy. Ny. Ôyâtsia Ndeda ye hyiaa ômampanyin Ber Ny. Tamsi ôy. Ny. Ôyâtsia Abofra no a ôhyâ atar bruu no Ôy. (na) owiaa pân / no Ny. Ôyâ.

Kyerâkyerânyi no kyerâw nsântôw enum ma esuafo kyekyâ mu kô hôn nkorbata ahorow mu.

39

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 2 NYÂE NTOATOADO TSIR 3 OOHO KABEA TSIR 4 TSEKA

Osuanyi no botum: 3.2.1 akyerâ nyâe ntoatoado mu. 3.2.2 ahyehyâ asâmpruw a ôwô nyâe ntoatoado na ôakyerâ ne hyâbea wô asâmpruw mu. 3.3.1 akyerâ nsorsoree a

ôda nyew na ooho nsântôw mu.

3.3.2 akyerâ mbrâ wosi yâ

ooho kabea wô hôn kasaa mu.

3.4.1 akyerâ nsorsoree a ôda anomusâm na tseka mu.

Nyâe ebien anaa no mboree a wôtoa do wô asântôw mu wô ber a nkabômudze biara nnyi mu. Nyew nsântôw Ooho nsântôw mm nn Anomusâm Asâm no dâ mbrâ ôtse noara Yâdze nkatomudze anaa osiprenu hyâ ne nsew. Tseka Ôsesa kabea, dzinhyâananmu, mber na bea nyâe-tamsi Onnyi ahyânsewdze biara.

Kyerâkyerânyi kyerâw mfatoho wô kyerâwpon do. Ôboa esuafo ma wôhwehwâ nyâe ntoado a ôwô mu na hôn so wôyâ nsântôw a ôtsetse dâm. Kyerâkyerânyi kyerâw nyâe nsâm wô kabea ahorow mu na ôboa esuafo ma wôdze kô oho kabea mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ akyerâwmba a ôkyerâ ooho kabea wô nsântôw ahorow no mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôma nsântôw wô anomusâm mu.

i. Mubotu kwan ôkyena. Ôkaa dâ, “Mubotu kwan ôkyena”: ii. Ôkôm dze hân. Ôkaa dâ, “Ôkôm dze hân”

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôdandan nsântôw no fi anomusâm mu kô tseka mu.

i. Ôkaa dâ adze kye a obotu kwan. Ôkaa dâ ôkôm dze hôn.

Esuafo kyerâw nsântôw enum a nyâe ntoatoado wô mu. Esuafo sesa nsântôw fi nyew kabea mu kô ooho kabea mu. Kyerâkyerânyi kyerâw nsântôw wô anomusâm mu ma esuafo dze kô tseka mu.

40

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 5 a. SUSUKYERÂW i. AMANDZÂÂBÔ ii.NKYERÂKYERÂMU

ii. EDZIYI/ AKWANKYERÂ iv ANOKÔNKÔN b. Kasa nkyerâwee c. Krataakyerâw

Osuanyi no botum: 3.5.1 akaakaa ne

nyimdzee ahorow wô akyerâw ho amandzââbô nkyerâkyerâmu edziyi / akwankyerâ na anokônkôn susukyerâw ho.

3.5.2 ayâ nhyehyââ a

wôhwâ do kyerâw kasa.

3.5.3 akyerâw kasa a

odzi mu. 3.5.4 ayâ nhyehyââ wô

krataakyerâw a ôyâ edwuma mu dze.

Amandzââbô Nkyerâkyerâmu Edziyi/akwankyerâ Anokônkôn Ôwô dâ kasa kyerâw nya:

i. Tsir asâm ii. Nyienyim iii. Asâm nankasa iv. Ewiei

Hôn a enyidzi fata hôn mfatoho: Oguamutsenanyi Nananom, n.a Ewiei nsâm …… m’ano esi, Meda hom ase ………….

Nhyehyââ

a. Adrââse b. Da d. Nyia wôdze rekâma no n’adrââse.

Mbobôdo – Hwâ S.H.S 3 Ôfa 3,, tsir 9

Kyerâkyerânyi bisa esuafo ma wôkyerâ hôn adwen wô kasa ho. Gyina do na enye hôn nhyehyâ Kasakyerâw no. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen nsâm a ôwô kasakyerâw mu ho. Kyerâkyerânyi ma tsir asâm bi ma wôpânsapânsa mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen nhyehyââ ho hia a ohia.

Esuafo kyerâw susukyerâw wô tsir asâm bi ho. Esuafo kyerâw kasa wô tsir asâm bi ho.

41

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 5 (NSÔWDO) Ennya-annyâ edwuma mu krataa d. Ekyingyegye

Osuanyi no botum: 3.5.5 dze nkasafua a

ôfata akyerâw edwuma mu krataa.

3.5.6 akyerâw edwuma

mu krataa wô tsir asâm bi ho.

3.5.7 dze nsâm a ôfata

akyerâw ennya annyâ edwuma krataa.

3.5.8 akyerâw

ekyingyegye wô no kwan a ôfata do.

e. Nkyia f. Tsir asâm g. Asâm nankasa h. Ewiei i. Nkradzi k. Ôdabaa

l. (Dzin) Nkrataa a yâdze kâma mpanyimfo, amanyifo na nkorôfo a wômmbân hân pii. Mbuenyi + asâm a wôdze to gua. Nkorôfo a wôgye to mu na hôn a wônngye nnto mu. Enyidzi kasa.

Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa nhyehyââ, kasa na kwan a wôfa do kyerâw edwuma mu na ennya annyâ edwuma mu krataa. Kyerâkyerânyi dze tsir asâm to gua ma esuafo foa do anaa wômmfoa do.

Esuafo kyerâw krataa wô tsir asâm bi ho. Esuafo kyerâw ekyingyegye wô tsir asâm bi ho.

42

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 5 (NSÔWDO) e. Nkômbôdzi

Osuanyi no botum: 3.5.9 akyerâw

ekyingyegye wô tsir asâm biara ho.

3.5.10 akyerâ ndzâmba a

ôda edzi wô nkômbôdzi ne nkyerâwee mu na oedzi do.

3.5.11 akyerâ ndzâmba a

ôda edzi wô nsânkyerâw mu na oedzi do.

. Nsâm a wôdze wie no, ôwô dâ ôfoa dza ôda gua no do anaa otsia. Nhyehyââ Ôkasafo ne dzin Nsâm a ôkasafo no ka no pâpââpâr. Dza wôdze twa mu. Nhyehyââ Tsir asâm Asâm nankasa Ewiei Dzin na adrââse ( fon nômba) Edwuma mu kasa Enyidzi kasa

Kyerâkyerânyi ma tsebea bi na ôma esuafo beenu yâ ôyâkyerâ fa tsebea no ho. Esuafo kyerâ dza ôyâkyerâfo no kaa no pâpââpâr. Kyerâkyerânyi ma tsir asâm ma wôdwendwen ho. Wônkyekyâ asâm no mu asânsin asânsin Asânsin kor biara ngyina ôfa bi do. Ewiei no ngyina asântôw tsitsir a obue asâm no enyi no do.

Esuafo kyerâw hônara hôn nkômbôdzi Esuafo kyerâw asâm (a wôdze kô dawurbô krataa mu)

43


ÔFA 4


KASADWIN / KUSUM NA AMAMBRA

Botae : Osuanyi no:

1. benya nyimdzee wô kasadwin ho.

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 1 ABÂBU

Osuanyi no botum: 4.1.1 akyerâ bâ ase 4.1.2 akyerâ bâ no su 4.1.3 akyerâ bâ

ahorow a yâwô.

Asâm tsiabaa bi a ôda nokwar na abrabô pa edzi. BÂ

a. Ôyâ asâm tsiabaa b. Ôda nokwasâm bi edzi c. Ôwô afotusâm d. Ôwô ntsease a osuma

Botae a wogyina do pânsapânsa bâ mu.

Kyerâkyerânyi bu bâ tsiabaa na ôboa esuafo ma wôpânsapânsa mu. Kyerâkyerânyi tum bu bâ na ôma esuafo kyerâ ber a wobu dâm bâ no. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu bâ no ho ndzâmba bi. Kyerâkyerânyi ma esuafo bu bâ pii na wogyina hôn botae ahorow do pânsapânsa mu.

i. ahobrâadze ii. enyiber iii. abotar iv. ahomado

Esuafo bu bâ ebien ebien na wôkyerâ ber a wobu bâ a ôtse dâm. Esuafo kyerâw bâ ebien na wôkyerâ afotusâm a ôwô mu. Esuafo kyerâw bâ ebien wô dza odzidzi do yi biara ho. Ahobrâadze enyiber.

44

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 1 (NSÔWDO) ABÂBU TSIR 2 NSAGU (MPAAYI)

Osuanyi no botum: 4.1.4 akyerâ bâ ho

mfaso 4.2.1 akyerâ bâ ahorow

a yâwô. 4.2.2 akyerâ ber a

wogu nsa 4.2.3 akyerâ nsagu ho

mfaso

Wôboa ma: - wotwa asâm tsentsen do tsia - kasa yâ dâw - wotu fo - ôsesa suban kô papa mu - nyia obu no nya enyimpa na

enyidzi - Ôda nokwasâm edzi n.a Ôyâ tsetsefo hôn kwan a wogyina hôn gyedzi do bô mpaa. Ber a wogu nsa: awargye, abadzinto, owu na efunsie, mbusuyi, yarba, afahyâ, n.a

- Ôda obi ne gyedzi edzi - Obu hôn bem wô sunsum mu

na ôka nyimpa no bô mu. - Ber a nkorôfo binom so dze

sua yâ. n.a

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen bâ no ho mfaso ho.

Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôyâ ôyâkyerâ wô mpaayi anaa nsagu ho. Wowie a wôpânsapânsa no mu nsâm no mu. Kyerâkyerânyi bisa esuafo ma wôkyerâ ber a wogu nsa. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôdwendwen nsagu ho mfaso ho.

Esuafo kyerâ bâ ho mfaso enum (5) Esuafo kebisa hôn awofo ma wôkyerâ hôn nsagu ho nsâm bi ka ho, na wôkyerâw no mu nsâm no bi. Esuafo kyerâ ber a wogu nsa. Esuafo kyerâ nsagu ho mfaso wô ndâ mber yi mu.

45

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


NKERII

TSIR 3 EYIYÂ NA NOHO MFASO

Osuanyi no botum: 4.3.1 akyerâw siantsir ebiasa a Mfantsefo gyina do yâ eyi. 4.3.2 dze testse eyiyâ nhyehyââ toto ndâ mber yi eyiyâ ho. 4.3.3 kyerâ gyedzi a Mfantsefo wô wô owu ho mu. 4.3.4 kyerâkyerâ owu ahorow mu.

Owu ekyir asetsena ho gyedzi Ôyâ enyimnyamhyâ Ôyâ asetsana mu nhyehyââ Ôyâ asâdze. Tsetse na ndâ mber yi eyiyâ ho nhyehyââ. Dâ sunsum/ôkra fi nyimpa mu kô beebi fofor. Owu pa na atôfowu

Esuafo yâ mpânsampânsamu wô eyiyâ ho mfaso ho. Kyerâkyerânyi dzi esuafo enyim ma wôpânsapânsa tsetse na ndâ mber yi eyiyâ ho nhyehyââ mu na wôdze nhyehyââ ahorow ebien no atoto ho. Esuafo kyekyâ hôn mu ekuwekuw na wôyâ gyedzi a Mfantsefo wô wô owu ho ho mpânsampânsamu. Kuw kor biara mu mba dze dza wonyae no to gua ma esuafo no nyina yâ ho mpânsampânsamu. Kyerâyerânyi dzi esuafo no enyim ma wôyâ owu ahorow ho mpânsampânsamu. (wobotum ato nsa afrâ obi)

Kyerâkyerânyi kyâ esuafo mu ekuwekuw ma kuw kor biara hwehwâ siantsir ebien a yâyâ eyi na wogyina do kyerâw dâ wôgye to mu anaa wônngye nnto mu. Esuafo ndzi ndâ mber yi eyiyâ ho nhyehyââ na tsetse dze no ho anokônkôn. Esuafo nam ekuwekuw kwan do hwehwâ mbrâ gyedzi a yâwô wô owu ho no si nya nsunsuando wô hân abrabô mu. Esuafo nkyerâw owu pa ebien bi a wônnyâ ho eyi. Esuafo nkyerâw atôfowu ebien bi so a wôyâ ho eyi.

46

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 4 ADZEDZI

Osuanyi no botum: 4.4.1 akyerâ tsetse mber mu adzedzi ase.

4.4.2 akyerâw na ôakyerâkyerâ adzedzi ahorow eben a ôwô ôman Ghana mu mu na ôama ho mfatoho.

4.4.3 akyerâ mbrâ wosi kyâ obi a ôannyâ nsamansew na oewu n’egyapadze wô PNDC Mbra 111 mu na wôdze atoto tsetse dze no ho.

Mbrâ wosi yi (paw) odziadzefo. Mfaso na esints a ôwô tsetse adzedzi ho. Ôyâ kwan a wôfa do dze owufo bi ÿegyapadze na ÿasâdze (ÿasodzii) ma nyia obedzi ÿadze. i. Egya afa mu adzedzi an ii. En afa mu adzedzi. PNDC Mbra 111 ho mfaso na sintô.

Kyerâkyerânyi dzi esuafo emyim ma wôpânsapânsa mbrâ Mfantsefo si yi (paw) odziadzefo mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wohu mfaso na esintô a ôwô tsetse adzedzi ho. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôpânsapânsa adwen a ôfa adzedzi ho mu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôkyerâ nsonsonee a ôda egya afa mu adzedzi na enã afa mu adzedzi ntamu. Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa mfaso na sintô a ôwô mbra a yegyina do kyâ obi a ôannyâ nsamansew na oewu n’egyaadze mu. – Hwâ PNDC Mbra 111

Kyerâkyerânyi kyâ esuafo mu ekuwekuw ma wôhwehwâ mfaso na esintô a ôwô tsetse adzedzi mu na wôdze dza wobenya ba ma hôn nyinara yâ ho mpânsampânsamu. Kyerâkeyerânyi kyâ esuafo mu ekuwekuw ma wôpânsapânsa adzedzi ahorow ebien no mu. Esuafo dzi anokônkôn dâ PNDC Mbra 111 no ye kyân hân kusum adzedzi ho nhyehyââ no.

47

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 5 NSÂM A ORISISI WÔ MBER YI MU (ASETSENA, AHOTSEW, SIKASÂM)

Osuanyi no botum: 4.5.1 akyerâ ndâ mber yi nsâm a orisisi a ôfa asetsena, ahotsew na sikasâm ho. 4.5.2 akyerâ dza ôdze dâm ôhaw yi ba na no nsunsuando. 4.5.3 akyerâ kwan a yâbâfa do esiw dâm ôhaw yi ano.

Nsâm a orisisi wô asetsena, ahotsew na sika mu bi nye : - ewifo werômfo - ndubôn no nom - mbofra a wôdze hôn bô

ehuhubra - sunsum mu nsâmbôn - mbofra ndônkôyâ - nsanom - nyimpa sâe Dza ôdze dâm ôhaw ahorow yi bi aba. Mfatoho - Ohia - Edwuma a onnyi hô - Awofo a wônnhwâ hôn mba

yie - Mbofra a wôper hônho. - Anyânkobôn n.a Kwan a yâbâfa do esiw ano - awofo bôhwâ hôn mba yie - wôbâtsetse mbofra no. - wôdze nkorôfo besi hôn enyi

do ma wôayâ nhwâdo ama hôn.

Esuafo kyerâ ndzebôn ahorow a ôrokô do wô hôn apaamu. Esuafo hwehwâ dza ôdze dâm ôhaw yi aba. Esuafo tsena ekuwekuw na wôhwehwâ ôhaw ahorow no mu. Hom ndwendwen kwan a yâbâfa do esiw dâm ôhaw ahorow yi ano ho.

Boaboa esuafo ano ma wôndwendwen ôhaw ahorow no ho. Esuafo dze dza wohunii wô ôhaw yi ho no to gua. Kuw Dwumadzi Esuafo mfa ôhaw bi nsi hôn enyi do na wônhwehwâ dza ôdze ba na kwan a yâbâfa do esiw ano.

48

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 6 AWAR NA AWARGU

Osuanyi no botum: 4.6.1 akyerâ awar ase na ôakyerâ no ho mfaso. 4.6.2 akyerâ awar ahorow a ôwô hô. 4.6.3 akyerâ kwan pa a wôfa do hwehwâ ôhokafo

Awar: banyin na basia nkabômu dâ okun na yer, wô ber a ebusua ebien nyinara apen do na wôayâ ho amandze. Mfaso - ôma awo ntoatoado tsena

hô. - ôma banyin na basia nya

mpa mu nkitahodzi. - Ôhyâ enyimnyam - Ôyâ mboa - Ôma anyânkoyâ n.a.

Fie awar Kôôt awar Kristianfo/Moslemfo awar. Dza wôhwâ ho - ne mfe - nényigyedze - nyimpakuw a ofi mu. - asôr a ôkô /ne gyedzi - suban

Kyerâkyerânyi ma esuafo kyerâ banyin na basia nkitahodzi a wôgye to mu dâ awar ôwô mu wô hôn apaamu. Kyerâkyerânyi boa esuafo ma wôhwehwâ awar ahorow a ôwô hôn apaamu mu no mu. Kyerâkyerânyi nye esuafo pânsapânsa ndzâmba a wôhwâ ana wôafa ôhokanyi ho no mu.

Esuafo yâ ôyâkyerâ wô awargye ho. Esuafo kyerâw awar ahorow enum (5) a ôwô hôn apaamu. Esuafo ntsena ekuwekuw na wônhwehwâ ndzâmba enum a wôhwâ ho war.

49

TSIR

BOTAE PÔTSEE

NO MU NSÂM


DWUMADZI

NKERII

TSIR 6 (NSÔWDO) AWAR NA AWARGU

Osuanyi no botum: 4.6.4 akyerâ ndzâmba anan a ôdze awargu ba.

Ndzâmba a wotum gyina do gu awar -. nyimpa beenu a hôn suban nnsaa - Sâ obi ennyin yie a - Sikasâm mu ôhaw - gyedzi ahorow wô Nyamesom

mu. - adzewia - ôbônyin - sâ woennya enyigye wô mpa

mu a - ahomado - akâsesâm

-

Kyerâkyerânyi nye esuafo dwendwen ndzâmba a ôdze awargu ba ho.

Esuafo kyerâ akwanhorow esia a yâbâfa do ma awar egyina.

50

TSIR NSΕM BI A YEBOTUM DZE AYΕ SUSUKYER

KWAN FOFOR A YEBOTUM AFA DO ETU HÂN APÔWMUDZETU NA EDZIDZI HO MPON Tsir 1. Kwan a yεfa de nya nsu

- Esutsen - Nsutaae - Bura - Paep osu - Sunsuan

Tsir 2. Nsu ho mfaso a ankorankor na ôman nya Tsir 3. Ahomgye na Apôwmudzeå GYEDZI, NYAMESOM, ABRABô PA NA HεN MBER YI MU NSεNHIA Tsir 1. Mbabun Ndwom basabasa – Dze ôdze ba

Nsunsuando Kwan a yεbεfa de esiw ano

Tsir 2. Apôwmudzen na Ahotsew/Wansewanse yε Tsir 3. Mperwanyinsεn - Dza ôdze ba Nsunsuando

Kwan a εbεfa do esiw ano Tsir 4. Baatankor Tsir 5. Odomankoma egyapadze a yε seε no Tsir 6. Ndua duia na nduabu basabasa Tsir 7. Anomadze na edzibanaa ôdor bôr Tsir 8. Akwanhyia (kwando, po do) Tsir 9. Bamboo (edziban, nsu, asaase) Tsir 10. Mbabun afadze – Ntarhyε natamfura

m i n i s t r y o f e d u c a t i o n · 2015. 3. 9. · m i n i s t r y o f e d u c a t i o n...

Documents