m o ii binde mezopotamya anadolu siyasi munasebetleri b c 2000 mia and anatolia political rel eat...

8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions

1/146

T.C.

GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ESKA TARH ANA BLM DALI

M.. II. BNDE MEZOPOTAMYAANADOLU SYAS

MNASEBETLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Selim ERSOY

Tez Danman

Yrd. Do. Dr. L. Grkan GKEK

ANKARA 2008


2/146


3/146

ii

NSZ

Uygar toplumun douunda ve gelimesinde pek ok unsurun kkeni

Antik Yakndounun kalbi Mezopotamyaya dayanmaktadr.

Uygar toplumun ortaya kp yerlemesinden sonra, uygar toplum

biimi Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya balamtr.

Yaylma ticar ve dnsel etkilemeyle, sava ve retim teknolojilerindeki

gelimelerle gereklemitir. Bu mnasebetler siyas ilikilerin artmas

sonucunu beraberinde getirmitir. zellikle de yakn corafyada yer alan

byk blgesel glerin birbirleriyle olan temaslar younlamtr.

Bu aratrmann amac; adndan da anlalaca zere, Mezopotamya

ve Anadolu corafyasnda yer alan byk glerin mnasebetlerini siyas

temelleri zerinde, M.. II. bin yl zaman dilimi ierisinde ele almak ve

incelemektir.

Konumuz gerei, almamz bu dnem ierisindeki siyas ilikiler

zerinde temellendirdik. Sz konusu almay yaparken, ele alnan dnemin

bin yllk gibi uzun bir zaman dilimini kapsamas nedeniyle phesiz bir takmglklerle karlatk. Bu nedenle aratrmamzda birok boluklar ve

yantlanmam sorular olabilir. almamzn amac, bu blgelerin kesin bir

tarihini yazmak deil, sz konusu dnemin siyas olaylarn genel hatlaryla

ortaya koymaktr. Bu dorultuda konunun daha iyi anlalabilmesi iin

almamzn sonuna birka harita ve resim koymay uygun grdk.


4/146

ii

Aratrmalarm esnasnda ufuk ac ynlendirmeleriyle yardmlarn

esirgemeyen danman hocam, Sayn Yrd. Do.Dr. L.Grkan GKEKe,

teekkr etmekten mutluluk duyuyorum. Ayrca, gerektii yerde yardmlarn

esirgemeyen deerli hocam, Sayn Prof. Dr. lhami DURMUa en iten

teekkrlerimi sunmay bir grev kabul ederim. Son olarak, Eski a tarihi

zerinde almam iin beni ynlendiren ve desteini esirgemeyen deerli

hocam, Sayn Prof. Dr. Salim KOCA ya yardmlar iin yrekten minnettarm.

Selim ERSOY

Ankara - 2008


5/146

iii

NDEKLER

NSZ.............................................................................................................. i

NDEKLER................................................................................................... iii

KISALTMALAR................................................................................................. vi

GR................................................................................................................. 1

BRNC BLM

CORAF MEKN

A CORAF MEKN ....................................................................... 7

B ANADOLU CORAFYASI ............................................................ 9

C MEZOPOTAMYA CORAFYASI ................................................. 11

KNC BLM

II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE

GENEL BR BAKI

A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA

MNASEBETLER ........................................................................ 16

a) Neolitik Dnemde Anadolu-Mezopotamya

Mnasebetleri ........................................................................... 19

b) Kalkolitik ve Eski Tun anda Anadolu-Mezopotamya

Mnasebetleri ........................................................................... 23


6/146

iv

B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU

SEFERLER

a) Akadl Sargonun (M.. 2334 2279)

Anadolu Seferi .......................................................................... 26

b) Naram-Sinin (M.. 2254 2218)

Anadolu Seferi .......................................................................... 32

NC BLM

HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

A) I. Hattuili Dneminde (M.. 1650 1620) Anadolu - Mezopotamya

Siyasi Mnasebetleri ....................................................................... 36

B) I. Murilinin (M.. 1620 - 1590 ) Babil Seferi .................................. 40

C) uppiluliumann (M.. 1370 - 1340) Mezopotamya Politikas ......... 44D) II. Murili Dneminde (M.. 1339 1310) Mezopotamya ile Olan

Siyas Mnasebetleri .................................................................... 50

E) III. Hattuili Dneminde (M.. 1280 1250) Hitit Devletinin

Mezopotamya Siyaseti ...................................................................... 55

F) IV. Tuthaliyann (M.. 1250 1225) Orta Asur Devleti ile Olan

Siyas Mnasebetleri ......................................................................... 62

DRDNC BLM

HURR-MTANN DEVLETNN ORTAYA IKII VE BU DEVLETN HTT

DEVLETLE OLAN SYAS MNASEBETLER

A) Hurri-Mitanni Devletinin Ortaya k ............................................... 68


7/146

v

B) Hurri-Mitanni Devletinin Hitit Devleti ile Olan

Siyas Mnasebetleri.... 75

BENC BLM

ORTA ASUR DEVLETNN HURR-MTANN DEVLETLE OLAN

MNASEBETLER

A) Orta Asur Devletinin Ortaya k .................................................... 81

B) Orta Asur Devletinin Hurri-Mitanni Devleti le Olan

Siyas Mnasebetleri......................................................................... 87

ALTINCI BLM

ORTA ASUR DEVLETNN URARTU DEVLETLE OLAN

MNASEBETLER

A) I.Salmanassarn (M.. 1274 1245) Anadolu Politikas ve

Urartu Devletinin Ortaya k ....................................................... 90

B) I.Tukulti-Ninurtann (M.. 1244 1208)

Anadolu Politikas ........................................................................... 97

C) I.Tiglatpileserin (M.. 1114 1074) Anadolu Politikas ve

Urartu Devleti ile Olan Mnasebetleri ............................................ 101

SONU....................................................................................................... 107

KAYNAKA .............................................................................................. 111

HARTALAR VE RESMLER ..................................................................... 125

ZET .......................................................................................................... 137

ABSTRACT ...............................................................................................138


8/146

vi

KISALTMALAR

A : Ankara niversitesi

ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

DTCF : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi

bkz : Baknz

E : Ege niversitesi

EEF : Ege niversitesi Eitim Fakltesi

: stanbul niversitesi

EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

S : Seluk niversitesi

TTK : Trk Tarih Kurumu


9/146

1

GR

Tarmn, kentlerin, devletlerin, yaznn, yasalarn ve ileri bir uygarlkla

zdeletirdiimiz dier pek ok unsurun kkeni Yakndou ve

Mezopotamyaya dayanmaktadr.1lk tapnaklar ve kentler, ilk maden iilii,

ilkyaz, ilk krallklar ve ilk imparatorluklar burada grlmtr.2 Bu blge

ktann kesime noktasnda yer aldndan, birbirinden farkl saysz halka ait

uygulama ve kavramlar burada birlemi, birbirlerini esinlendirip tamamlam

ve blge sakinleri tarafndan yaadklar evreyi deitirmekte kullanlmtr.

Bu halklar evreye uymaktan ok, kendi evrelerini yaratmlardr. Yzyllar,

hatta binyllar ierisinde, hem yava hem ani geliimlerle, gidiat

deiimleriyle ve hatal balanglarla dolu sreler sonunda nemli

gelimeler salanmtr. Deiik zamanlarda eitli Mezopotamya

krallklarnn gcnn alak dzlklerden ok telere uzanmas ve komu

blgelerle iliki kurulmas da Antik Yakndou uygarlna nemli katklarda

bulunmutur(Harita 1).

Tarihte kesin sonlara ender rastlanmaktadr. Devletler tmyle yok

edildiklerinde bile, arkalarnda sresi tarihin siyasi, ekonomik, kltrel ya da

dier ynlerden hangisine bakldna gre deien bir iz brakmlardr.

Yakndounun antik tarihi, kaynaklarn bize gsterdii, bazlar dierlerindendaha parlak olan ayr ayr k noktalarnn bulunduu karanlk bir odaya

benzetilebilir. Kimi yer ve dnemlerde zellikle parlaktr bu klar, ama bazen

de dier pek ok eyi karanlkta brakmlardr.3 Bilinmeyen ve bilinemeyecek

olan byk alanlar vardr. Yine de Antik Yakndou konusunda bol miktarda

1

Mieroop, 2006: 10.2 Roaf, 1996: 10.3 Mieroop, 2006: 1819.


10/146

2

bilgiye sahibiz ve bu bilgi bolluu gemiin dier pek ok kltrne kyasla

burada ok daha fazla ey grebilmemizi salamaktadr.

Tarihi yapan insandr,4 insann doay denetim altna almas ve bunun

toplumsal etkileri adm adm olumu ve gelimitir. nsanlk tarihi, ilk byk

dnm noktasna, yiyecek retimine geilmesiyle ulamtr. Bu olay

insanlarn saysnda ok byk bir art olana salayarak uygarlklarn

zerinde ykselebilecei temelleri atmtr. iftilie ve obanla geiin en

erken ve en nemli rneklerinden biri, M.. 85007000 dolaylarnda

Ortadouda gereklemitir.5 Neolitik Devrim ya da lk Devrim olarak da

nitelendirilen bu olay, insann besin kaynana egemen oluuyla, dolaysyla

toplumsal ekonominin btnyle deimesiyle gereklemitir. Daha ak

anlatmla, insanlarn iftilik yapmaya, sebze ve meyve yetitirmeye ve

hayvanlar evcilletirmeye balamasyla olumutur. Ksacas, ilk devrim,

gebe topluluklarn zaman ierisinde yerleik toplumlara dnmesi ve

bylece insann alkanlklarnda ve geleneklerinde meydana gelen kkl

deiimdir.6

nsanlk tarihinin ikinci dnm noktasna uygar toplum denilen

becerikli ve karmak toplumlarn ortaya kyla ulalmtr. Zamann ak

ierisinde varsllaan, nfusu artan ve zellikle corafyas elverili olan kyler

kentlemitir. Bu kentleme olgusu da Kentsel Devrim ya da kinci Devrim

terimiyle adlandrlabilir.7 te bu noktada Ortadounun ncelii tartma

gtrmez bir hal almaktadr. nsanln en eski uygarlklar, Dicle-Frat ve Nilvadilerinde, M.. 35003000 dolaylarnda gelimitir. ok sayda kimseyi

kapsayan toplumsal rgtlenme alkanlyla birlikte, uzmanlar besleyecek

bir tarmsal art rn ancak Ortadounun bu en byk rmaklarnn takn

alan olan ovalarnda ortaya kabilirdi. ok sonraki tarihlere dek, baka bir

4 Tanilli, 1999a: 37 (Tanilli, Tarihin tanmn yaparken en temel unsurun insan olduuna dikkatekmektedir).5

Mc Neill, 2001: 19.6 Gndz, 2002: 3.7 Gndz, 2002: 3.


11/146

3

yerde, byle bir toplumsal rgtlenme ve tarmsal art yaratlamamtr.8 Bu

gelimeler giderek arpc bir sonuca, kentlemeye ulam ve Gney

Mezopotamyada M.. drdnc binylda gerekleen bu dnm ada

toplumlarn temelini oluturmutur.9

Bilim, teknoloji, sanat ve toplumsal yap uygarln olduu ortamda

domu ve gelimilerdir. Uygarlk kavram, ancak tarih de dhil btn insan

bilimlerinin bir araya getirilip alan aydnlatmalar halinde tanmlanabilir.10

Uygarln ortaya k, insanln evriminin belli bir aamasnda olumutur.

Barbarlktan sonraki bir aama olarak uygarlk, bir anlamda kent yaam,

devlet, yaz, kanun, matematik eklinde kendini gstermektedir.11

Uygarln balamasnn ncelikli temel koulu ise, yerleik yaamdr.

Uygarlklarn gerekliklerinin esas blm, onlarn corafi yerleimlerinin

zorlama ve avantajlarna bamldr.12 Nitekim uygarlk ve dolaysyla kentsel

yaam, devlet, yaz, yasalar ve matematik; tarihte ilk kez Ortadouda Nil,

Dicle, Frat ve daha douda ndus gibi byk rmaklarn vadilerinde ortaya

kmtr.

Hibir uygarlk homojen deildir. Komularyla olan mbadeleler ve

oklarla zenginleirler.13 Onlar tayan, onlara gerilimleri ve gelimeleriyle

hareket veren toplumlar olmakszn, uygarlklar olmaz. Bu sorunlu ve uzun bir

arada yaama dnemleri, tavizler, uzlamalar, nemli ve bazen de yararl

kltrel alntlarla birlikte srmektedir. Demek ki bir uygarla, ancak uzunzamanda, uzun srede, ucu bir trl gelmeyen bir ipin ban yakalayarak

ulalabilmektedir; aslnda ulalan ey, hareketli, ou zamanda frtnal bir

tarih boyunca, bir insan grubunun muhafaza ettii ve en deerli eyi olarak

8 Mc Neill, 2001: 20.9 Roaf, 1996: 42.

10 Braudel, 2006: 39.11

Tanilli, 1999b: 11.12 Braudel, 2006: 39.13 Tanilli, 1999b: 17.


12/146

4

kuaktan kuaa aktarddr. Uygarlk bu balamda uzun tarihlerin en uzunu

olarak da tanmlanabilir. 14

Uygarlklar domak, yerletikleri yeri dzenlemek ve sramak iin

sonsuz bir zaman harcamaktadrlar.15 Dnyann en eski uygarl, Dicle ve

Frat rmaklarnn aa kvrmlar boyunca Basra Krfezine kadar dayanan

dz alvyon ovas zerinde uzanan Sumer lkesinde domutur.16 Uygarlk,

Sumerdeki ilk kaynanda kk saldktan sonra, drt bir yana tohumlarn

saan, elverili ortamlara den tohumlar filizlenen bir ulu nar

andrrcasna, Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya

balamtr. Bu yaylma etkisini, ticari ve dnsel etkilemeyle, sava ve

retim teknolojilerindeki gelimelerle birlikte dier alanlara tamtr. 17

Yerleik toplumlara dnm ve kentlerin kurulmas siyasi

mnasebetleri beraberinde getirmitir. Basit ve ak bir tanmnn yaplmas

zor olsa da, kent kavram belli zelliklerle zdeletirilmitir. Bunlarn

banda, birbirine yakn oturan ve tarm d iler de dhil olmak zere pek

ok meslekleri olan ok sayda insann yaad yerlemeler akla

gelmektedir. Neye kent denebileceini ve neye denemeyeceini byk

oranda tarihsel artlar belirlemektedir. Yaayan kii says mutlak bir lt

deildir. rnein, gnmz dnyasnda 30.000 kii bir kasaba anlamna gelir,

klasik Yunanistandaysa bu say byk bir kent demektir. Bir yerlemenin

bykl kent olarak stat asndan nemli bir gstergedir; sakinleri

arasndaki igc uzmanlamas dzeyi iin de ayn durum geerlidir. Kenttebirey ya da bireysel olarak aile kendi kendine yetemez; belli mallar ve

hizmetler iin bakalarna bamldr. Ama sunulan hizmetler ayn

yerlemenin sakinleriyle snrl deildir ve bu da belki de, kent tanmnn en

nemli kriteridir. Kent hem kendi snrlar iinde hem de evresindeki kalc ya

da mevsimlik yerlemelerde yaayan insanlar arasnda arac ilevi grr;

14 Braudel, 2006: 4469.15

Braudel, 2006: 75.16 Mc Neill, 2001: 34.17enel, 1997: 4547.


13/146

5

mallarn toplanma ve yeniden datlma noktasdr ve baz merkezi hizmetleri

sunmaktadr. Kent, kendi corafi ortam ierisinde bir merkez, hem kendi

sakinleri hem de krsal kesimde yaayanlar iinde bir odak noktas

durumundadr. 18

Bamsz siyasal birimler olan kent devletleri aralarndaki rekabetten

dolay sk sk kar karya gelmilerdir. Gerek anlamda sava, kentler ya da

uluslar arasnda olumutur. Balca nedeni ekonomik kar salamak olan

savalar, bu alanda yetenekleri olan kiilerin kendilerini gstermelerine frsat

vermitir. Savalarda baarya ulaanlar toplumda saygnlk grerek, otorite

sahibi, kentin ya da lkenin nderi ve giderek kral olmulardr. Zamanla

monari kurumsallamtr.19 Bunun sonucunda, kent devletlerinden blgesel

devlete, blgesel devletten imparatorlua geilmitir. Msrda, Anadoluda ve

Kuzey Mezopotamyada gelien uygar imparatorluk, Ortadouda

stnl ele geirmek iin birbirleriyle yarmlardr.20 Bu devletlerin asker

hkmdarlar iktidar iin birbirleriyle atm, srekli deien ittifaklara

katlm ve birbirlerine dman olmulardr. Bitmez tkenmez siyasal ve

askeri kargaalar ile sk sk gerilemek zorunda kalmalarna karn, geni

topraklar zerinde yerlemi siyasal imparatorluklar yava yava birlik ve

kararlk kazanmtr.

Burada ksaca zetlenen, tarihsel sre ierisindeki gelimeler,

sonraki Yakndou tarihinin pek ok kltrel ynnn ok uzun sreler

ierisinde gelimi olduunu gstermektedir. nk blge tarihinin anadnemlerini farkl tarihlerde farkl kavimler belirlemitir. Biz bu almada

ncelikli olarak birinci blmde blge corafyas ve corafyann siyasi yaam

zerindeki etkilerine deineceiz. kinci blmde ise n bilgi niteliinde

ncelikli olarak M.. II. binyla kadar geen uzun sre ierisindeki Anadolu-

Mezopotamya ilikilerine ksaca deindikten sonra dier blmlerde asl

18 Mieroop, 2006: 41.19

Gndz, 2002: 6.20 Mc Neill, 2001: 21.


14/146

6

konumuz olan M.. II. binylda Mezopotamya ve Anadoluda yerlemi byk

glerin siyas mnasebetlerini ele alacak ve bu dnem olaylarna k

tutmaya alacaz.


15/146

7

BRNC BLM

CORAF MEKN

A CORAF MEKN

nsan topluluunun dnya zerinde igal ettii yere corafi mekn ad

verilmektedir. nsan yerlemelerinin temel koulu olan besin kaynaklar,

evreye ve yerel corafyaya bamldr. Bilindii zere, tarihi meydana

getiren ana unsurdan21 biri de corafi mekndr. Bir kavmin tarihi,

zerinde yaad topraklarn corafi durumuna baldr.22 Her tarihi olayn

cereyan ettii bir mekn vardr ve her medeniyet bir zemin zerinde

kurulmutur. Zeminin doal artlar, zerinde kurulan medeniyetin yaylpgenilemesinde veya dalp yok olmasnda en nemli rol oynamaktadr.

Dier bir ifade ile bir lkenin corafi unsurlarn oluturan iklimi, bitki rts,

yeralt ve yerst zenginlikleri, rmak ve glleri; lke zerinde yaayan

insanlarn sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve hatta dini yaantlarn

mutlak surette etkilemilerdir.23 klimi elverili, topraklar verimli, akarsular

bol, yeralt kaynaklar son derece zengin bir corafi sahada kurulan herhangi

bir siyasi teekkln, bu imknlardan mahrum olan rakiplerine kar

dahaavantajl bir konumda olaca muhakkaktr.

Ayn zamanda, zerinde yaanlan meknn imknlar ve de

imknszlklar, toplumlarn ekonomik yapsnda olduu gibi, baka

topluluklarla olan ilikilerinde de en temel unsurlar olmulardr. O halde

21 Tarihin deimeyen eleman vardr. Bunlar; 1. Zaman, 2. Mekn ve 3. nsan unsurlardr. Bu

elemanlardan biri olmad takdirde tarihten de sz etmek imknszdr.22 Memi, 2002: 3.23 Memi, 1990: 9.


16/146

8

toplumlarn geliimini ve dier toplumlarla olan ilikilerin iyi anlayabilmek iin

zerinde yaadklar corafyann zelliklerini iyi bilmek gerekmektedir.24

Tarihin en eski devirlerinden itibaren insan topluluklar, yerleim

merkezi olarak genellikle byk akarsu ve gl kenarlarn tercih etmilerdir.

rnein bir Mezopotamya medeniyeti Dicle ve Frat nehirlerinin hayat verdii

sahada yeerirken, Msr medeniyeti mevcudiyetini Nil nehrine borludur.

Yine ayn ekilde, M.. 2. bin ylda Anadoluya hkim olan Hitit devleti,

Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeyi tercih ederken, Dou

Anadoluda, M.. 9. ve 6. yzyllar arasnda ortaya kan Urartu Krall da

Van Gl ile Urmiye gl arasndaki blgeyi kendine yurt olarak semitir.

Tarihte ilk madeni paray basarak dnya ekonomisine byk katkda bulunan

Lidya devleti ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin

sulam olduu sahada kurulmutur. 25

Ksacas, corafya ve buna bal olarak corafi faktrler tarihin en eski

devirlerinden itibaren insan topluluklarn ve bu topluluklarn sosyal, siyasal,

ekonomik, dini ve kltrel yaantlarn deiik ekillerde etkilemilerdir.

Baka bir tabirle, corafi faktrler, tarihin geliimine yn vermilerdir. Buna

bal olarak da Mezopotamya ve Anadolunun birbirine zt olan corafi

artlar, bu iki corafya arasndaki ilikilerde en belirleyici rol stlenmilerdir.

Mezopotamyada bulunmayan birok kaynan hemen yakndaki Anadoluda

bol miktarda bulunmas, Mezopotamyada kurulan ve kendini gl hisseden

her devletin, Anadoluya ynelik yaylmac bir politika izlemesine sebepolmutur. Bu nedenlerden dolay, tarihi olaylar incelerken, corafi faktrlerin

etkilerini gz nnde tutmak ve buna gre deerlendirme yapmak

gerekmektedir.

24 Demirciolu, 1987: 1.25 Memi, 1997: 3637.


17/146


18/146

10

ok kavimler gne ve istilalarna sahne olmutur. Bu kavimler, Anadolunun

siyasal ve kltrel bnyesi zerinde az ya da ok etki etmiler ve deiiklik

yapmlardr.30 Bylece buras, birok medeniyete beiklik etmi, dou-bat

kltrlerinin karp kaynat bir blge olmutur.

Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar da Anadolu

tarihinin meydana gelmesinde byk lde rol oynamlardr. Anadoludaki

yerleme merkezleri, dnyann her tarafnda olduu gibi byk akarsu ve gl

kenarlarna kurulmutur. Ayrca, Anadolunun kuzeyden ve gneyden yksek

sra dalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi, bu ynlerden

yaplacak olan bir kavimler gne imkn tanmazken, Bat Anadolu

blgesindeki dalarn denize dik olarak uzanmas, pek ok istilacnn, bu da

oluklarndan geit bularak, Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn

mmkn klmtr. Gney ve kuzey ynlerinde denize paralel olarak uzanan

sra dalar, Orta Anadoluda yerleen kavimlerin, bu dalarn arkasnda

oturan kavimlerle kltrel mnasebetlerini de engellemitir.

Anadolu insannn sosyal ve ekonomik yaants zerinde iklim

faktrnn de byk etkileri olmutur. klim artlar Anadolu insanna ne

yapmas gerektii hususunda bir yn tayin etmitir. Bu nedenle Anadoluda

yerleen siyasal topluluklar, genellikle tarma dayanmak mecburiyetinde

kalmtr. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma

yollar bilinmemektedir. Fakat Anadoludaki ziraat ekonomisini Msr ve

Mezopotamya ile bir tutmak doru deildir. nk Anadolu nehirlerinin hibirisi, Msrn can damar saylan Nilin yaptn yapamamtr. Ayrca

Mezopotamyada olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle

sulamak da arzal bir durum arz eden Anadolu topraklar iin sz konusu

deildir. Bu yzden, Anadolu sakinlerinin ziraata dayanan ekonomik

hayatlar, bir yer de yalara baldr. Havalar iyi gittii takdirde bol rn

alnyor, bunun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya kalnyordu. Bu

30 Memi, 1986: 59.


19/146

11

sebeplerden dolaydr ki, Hitit krallar, devaml olarak sefer etmek ve zellikle

Mnbit Hilal blgesinden31 saladklar ganimetlerle geinmek yolunu

tutmulardr.32 Anadolunun ziraata elverili olmayan dalk blgelerinde ise

halk, hayvanclkla geimini temin etmeye almtr.

Anadolunun Eski Yakndouya ve Batya olan yaknl ve farkl

topografik zellikleri dolaysyla sradan bir yurt ve vatan olma ilevi dnda

bakaca zellikleri de bulunmaktadr.33 Anadolu bir tarih sahnesidir, bu

sahneye kan, burada oyun sergileyen kavimler hep tarihe gemitir. Baka

bir tabirle Anadolu yle bir uygarlk ortamyd ki, oraya gelip yerleenler, ister

istemez uygarlamlardr.34 Ksacas Anadoluya yerleen kavimler, hem

blgedeki uygarlklarn birbirleriyle iletiimine araclk etmiler hem de

kendilerine zg ve yksek bir uygarlk meydana getirmilerdir.

C MEZOPOTAMYA CORAFYASI

Mezopotamya, Antik yazarlarn Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda

kalan, gnmzdeki Irak topraklarnn bir blmn tanmlamak iin, mesos

(orta) vepotamos (rmak) szcklerini birletirerek trettikleri bir addr.35 Eski

Dounun byk medeniyet merkezinden biri olan Mezopotamya,

Yunancada ki nehir aras anlamna gelmektedir. Eski Msrllar da buraya

ayn anlama gelen Naharina ismini vermilerdir. slami devirlerde ise Fratve Dicle arasnda kalan blgeye ada anlamna gelen Ceziredenilmitir.

Eskia tarihinde son derece nemli bir yer igal eden ve Frat ile

Dicle arasndaki verimli ovalardan oluan Mezopotamya, iki yksek da

31 Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit Hilal blgesi ad verilir.32 Memi, 2002: 36.33

nal, 2002: 8.34 Ohri, 1987: 26.35 Krolu, 2006: 12.


20/146

12

zinciri ile evrilmitir. Bunlardan birisi, batda blgeyi Kuzey Suriyeden ayran

Amanos dalar, dieri ise douda ran snrndan balayarak uzanan Zagros

dalardr. Kuzeyden gneye hafif bir meyille uzanan ve dik dalarla

birbirinden ayrlan blgenin ortas, tuzlu gller ve llerden olumaktadr.36

Denizden ykseklii genelde 180 metredir; 300 metreyi aan kesimlerine ok

ender rastlanr. Blgenin, Dicle ve Frat rmaklarnn birbirine en fazla

yaklat Badat yresine dek olan kuzey blm Kuzey Mezopotamya ve

bu kesimin gneyinde kalan blm Gney Mezopotamya terimiyle

adlandrlr. Baka bir anlatmla, Dou Akdeniz kylarndan Dicle-Frat

Vadisine uzanan ve Basra Krfezine ulaan, verimli olduu ve hilale

benzedii iin Verimli Hilal ad verilen alann bir blmn kapsamaktadr.37

Bu suretle Mezopotamya taraf dalarla evrilmi, yalnz gneyden sonsuz

gibi grnen Suriye ve Arabistan llerine ak muazzam bir dzlktr. Byk

bir blm bugnk Irakn snrlar iinde kalan blge, tarihte birok

uygarln beii olmutur.

Balangta blgenin tek bir ad yoktur; gney blm Sumer ve

sonrasnda nl Babil kentinden dolay Babilonya, kuzeyi ise Asur lkesi

olarak isimlendirilmitir. Mezopotamya topraklar ok verimli olduu iin sk

sk istilalara uramaktadr. Bu yzden sakinlerin zamanla yer deimesiyle

yer adlar da deimitir. Mesala, Sumerler zamannda Subartu denilen

Diclenin dou kesimine, I. Babil slalesi zamanndan itibaren Asur

denilmeye balanmtr. I. Babil slalesinin yerini alan Kaslar ise Babile

Karaduniaadn vermilerdir.38

Bylece tarihin uzun seyri iinde zaman zaman sakinleriyle beraber

topraklarnn isimleri de deien Mezopotamyann snrlar zaman ierisinde

blgede ortaya kan kltrlerin yaylm alanlarna paralel olarak olduka

genilemitir. Gnmzde ise Mezopotamya ad, kuzeyde Toros dalar,

36

Contenau, 1934: 12.37 Gndz, 2002: 7.38 Knal, 1983: 9. ; Memi, 2007: 8.


21/146

13

gneyde Basra Krfezi, douda Zagros Dalar, batda da Suriye l

tarafndan evrelenen alan iin kullanlmaktadr.

Mezopotamya genel bir bak asyla, Toroslar ve Zagros dalarnn

etekleriyle Suriye l arasnda, Frat ve Dicle nehirlerinin sulad bereketli

topraklar olarak grlse de, temel yaam koullar bakmndan birbirinden

farkl blgelere ayrlmaktadr. Blge yeryz ekilleri bakmndan da kuzeyde

ve gneyde farkl bir yap gstermektedir. Kuzey Mezopotamyann dalk

olmasna karn, Gney Mezopotamya dz bir ova manzaras arz etmektedir.

Ancak burada alt izilmesi gereken nokta, Dicle ve Frat nehirlerinin bu

blgeden geiyor olmalardr. Bu nehirler olmasayd, Gney

Mezopotamyann Suriye lnn bir devam olaca aikrdr.

Mezopotamyay yaamaya elverili klan bir dier etkende burada klarn

ksa ve yazlarn uzun srd bir iklimin hkm srmesidir.39 En eski

devirlerden beri, blgede youn ekilde yerleim grlmesinde, phesiz bu

elverili iklim artlar da etkili olmutur.

Dicle ve Frat nehirleri, yan az ve dzensiz olduu Mezopotamya

ovasnn can damarlardr. Bu iki nehir ve Balk, Habur, Byk ve Kk Zap,

Diyala, Kerha ve Karun adl kollar, yamur ve kar sularyla beslendikleri ran

ve Trkiye dalarndan doarlar. Bugnk Trkiye hudutlarndan ktktan

sonra gneydou istikametinde yaklak olarak 700 kilometrelik bir yol kat

ederek Basra Krfezine dklrler. Mezopotamyann eski sakinlerinin

Purattu dedikleri Frat nehri ile diglat ismini verdikleri Dicle nehri, bublgedeki en byk akarsulardr.40 Kalc nehirler olduklarndan, dikkatli bir

ynetimle ve zel tekniklere bavurularak sulamada kullanlabilirler.

Dier taraftan Mezopotamyadaki jeolojik olgular, depremler,

yanarda patlamalar ve ayrca rzgrn, yamurun ve sularn etkileri byk

eitlilik ieren bir blge yaratmtr. Ortadounun genellikle dz ve monoton

39 Knal, 1983: 11. ; Memi, 2007: 9.40 Memi, 1997: 112.


22/146

14

bir alan sanlmasna karn doal snrlarn, az sayda ve zel teknoloji

yardmyla da olsa alabilen dalar, denizler ve ller oluturmaktadr.

Zagros ve Toros dalar Mezopotamya devletleri iin devasa engeller

anlamna gelmektedir ve buralara da yanlzca nehir vadilerinden

girilebilmektedir. Dalar ayn zamanda, blgedeki devletlerin snrlarn sk sk

ihlal eden ve zapt edilmesi olanaksz gruplarn adeta barna durumundadr.

Deniz ise ok farkl bir snr tr oluturur ve bunlar da Akdeniz ile Basra

Krfezidir. Sz konusu engeller bir snr yaratmakta ve bu snrlar bir kez

aldndaysa ok uzaklardaki blgelere gei yolu oluturmaktadrlar. Tpk

dalar gibi l de yerleik halklarn korktuu ve nefret ettii gruplarn, yaam

tarzlar kmsenen ve ynetilmeleri olanaksz olan gebelerin yurdu

durumundayd. l aabilmelerine karn, Yakndou devletleri bu

gebeleri tam olarak kontrol altna alamamlardr.

Mezopotamyann bu corafi artlar, burada kurulan devletlerin siyasi

hayat zerinde de etkili olmutur. Snrlarn alabilirlii blge halklarnn

darya kmalarna izin vermekle kalmayp, dardan gelen halklarn

blgeye girebilmelerine de olanak salyordu. Erken tarih ncesi

dnemlerden bugne dek Afrikal, Avrupal ve Asyal halklar bu blgeye

gelmi, etkileime girmi, teknoloji alveriini balatm ve doal kaynaklar

zerindeki basky arttrmlardr.41 Bylece blgede bir yandan bir devletin

uzun soluklu ve kararl hkimiyeti kurulamazken dier yandan blgenin rk

yaps da yeni yeni rklarn katlp kaynamas ile devaml bir melezleme

yaamtr.42 Bylece doal snrlar olmayan Mezopotamya; hem deiikkavimlerin hkm srd hem de Msra gre daha karma bir kltrn

gelitii alan olmutur.

Mezopotamya iin zerinde durulmas gereken bir dier nokta ise bu

blgenin kendi kendine yeterliliinin az olmasdr. ki byk rman arasnda

tasz ve aasz, kumsal bir ova binlerce kilometrelik bir uzunlukta kuzeyden

41 Mieroop, 2006: 2628.42 zelik, 2004: 31.


23/146

15

gneye doru uzanmaktadr. Blgenin yukar ksmlarnda, yaplarda

kullanlmaya elverili bir eit yumuak kalker ta vardr. Ancak basit alet ve

edevatn yaplmasnda rol oynayan akmak ta bu blgenin hibir tarafnda

yoktur.43 Bu nedenle Mezopotamyaya yerlemi olan topluluklar komu

lkelerden iyi cins ta, akmak ta, madenlerden ise zellikle bakr getirtmek

zorunda kalmlardr. Bu ekonomik ballk nedeniyle en eski zamanlardan

itibaren blgede ticaret ve sanayi hzl bir gelime gstermitir.

Sonu olarak, Mezopotamyada birbirine yakn ama ok eitli doal

alanlar bulunmas, deiik yaam biimlerinin ve kltrel yaplarn srekli

olarak birbirleriyle olumlu ya da olumsuz ama karlkl bir iliki iinde var

olmasna olanak vermitir. Bu ok ynl mnasebetler, karlkl fikir

alveriine yol aan bir etken olarak, Antik Yakndounun arpc teknolojik,

bilimsel ve toplumsal ilerlemelerini hzlandrmlardr.44

43

Mansel, 1945: 36.44 Roaf, 1996: 19.


24/146

16

KNC BLM

II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE

GENEL BR BAKI

A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA

MNASEBETLER

Avclk, toplayclk ve le yiyerek yaadklar milyonlarca yl boyunca

insanlar byk teknolojik ve kltrel ilerlemeler salamlardr. M.. 20.000

ylna gelinmeden btn ktalarda insan topluluklar ortaya kmtr. nsann

gittike artan evresini denetleyebilme yetenei, akmakta ileme

tekniklerinin geliip incelmesinde, yerlemelerin kalclamasnda ve trensel

l gmme ayinlerinde ve maara resimleri gibi daha karmak toplumsal

davranlarda kendini gstermektedir.45 nsanlar, nceleri gerekli ihtiyalarn

corafi koullarn daha uygun olduu blgelerde kendiliinden yetien kkler,

meyveler, eitli bitkiler ve avladklar hayvanlardan karlamlardr. Gruplar

halinde, uzun sre bir yere bal kalmadan yaayan insan topluluklar doada

bulduklar malzemelerle yetinmek zorunda kalmlardr. Kaya oyuklar,

maaralar veya bunlarn yokluunda ise, saz ve dallardan ibaret geicikamplarda yaamak zorunda kalmlardr.

Gnlk yaamda kullanlan aletler iin ana malzeme tatr. Bunlarn

iinde en yaygn olarak kullanlan ise akmaktadr. Bunun dnda bir tr

volkanik cam olan obsidyen, bazalt ve ay tandan da alet yaplmtr.

nasyada ilk kylerin kuruluundan itibaren, kesici ve delici alet yapmak iin

45 Roaf, 1996: 25.


25/146

17

Dou Anadolu ve Orta Anadoludaki volkanik dalarn evresinden elde

edilen obsidyen kullanlmtr.46 Bu nedenle, nasyada insanolunun uzak

gemii genellikle retilen ta aletlere gre Paleolitik (Eski Ta), Mezolitik

(Orta Ta), ve Neolitik (Yeni Ta) a olarak adlandrlmtr.

Yakndouda avc toplayclktan iftilie geiin en ak grld

yer Levant (Akdenizin dou sahili) ve Filistindir. Buralardaki ilk yerleme

sahalar, maaralar, geici ak hava kamplar ya da atlyelerdir.47

Mezopotamyada Musul yaknlarnda Paleolitik dnemin balarnda yapld

tahmin edilen ta aletler bulunmutur. Kuzey Irakta kk Zap blgesindeki

Barda-Balka ve Byk Zap rma vadisinde bulunan anidar Maaras uzun

bir zaman dilimince iskn edilmitir. Anadolunun en eski Paleolitik dnem

yerlemesi, stanbulda Kkekmece Glnn kuzey ucunda yer alan ve

M.. 400.000 yl ncesine ait insan ve hayvan fosilleri bulunmu olan

Yarmburgaz Maarasdr.48 Anadoluda Yarmburgazdan hemen sonraya ait

en nemli yerleme yeri ise Antalyann 27 km. kuzeybatsnda M. 50.000

15.000 yllar arasna tarihlenen Karain Maarasdr. Paleolitik dnemde

Mezopotamyada yaplan aletler ile Suriye-Filistin, Anadolu ve randa

retilenler arasnda az da olsa bir benzerlik olduu grlmektedir.49 Filistinde

yaklak olarak M.. 18.000den 11.000e kadar sren Kebara Dnemi50

insanlarnn kullanm olduu bilinen akmakta iiliine Trkiye ve Zagros

dalarndaki ada kltrlerde de rastlanmtr. Buna dayanarak bu dnem

insanlarnn kapal bir yaam srmediklerini ve komu blgelerle ilikide

olduklar anlalmaktadr.

Yaklak M.. 11.000 ile 9300 yllar arasnda yaayan Natuf kltr

Kebaraya gre daha yaygndr. Tm Filistin ve Levant boyunca yaylan bu

kltrle balantl merkezler Suriyede Fratta ve daha douda bulunmutur.

46 Krolu, 2006: 38.47 Roaf, 1996: 27.48

Sevin, 1991: 89. ; Memi, 2002: 714.49 Krolu, 2006: 39.50 Roaf, 1996: 27.


26/146

18

Bu dnemde tahllar insan beslenmesinin temel elerinden biri haline

gelmitir. Levantta Natufu izleyen dnem, Proto-Neolitik dnem olarak

adlandrlmaktadr. Bu dneme ait en etkileyici kalntlar rdn Vadisinde

Erihada (Jericho) bulunmutur. Burada M.. 9000 dolaynda bol sulu bir

kaynan kysnda bir yerleme kurulmutur. Eriha, bilindii kadaryla

oturulan bir krsal blgenin merkezi olmad gibi bir yerleimler takmnn da

merkezi deildir. Eriha kendisine bal yerleimler bulunmayan bir rmak

vahasdr.51 Burada insanlar 5 metre apnda yuvarlak kulbelerde

yayordu. Bu yerleme yerlerinin duvarlarnda kerpi kullanlmtr. Yap

malzemesi olarak kerpiin kullanlmasnn bilinen ilk rneine burada

rastlanmaktadr. Zamanla yklan bir yapdaki kerpi yeniden kullanlamazd.

Yaplarn bulunduu alan dzlenerek stne yeni bir yap ina edilirdi. Yap

yapy izledike oluan tepecikler Yakndounun tipik arkeolojik kaz yerlerini

oluturmulardr. Arapada buna tel, Farsada tepe, Trkede ise hyk

veya ren yeri ad verilmektedir.

M.. 8500lerde ise, anak mleksiz Neolitik dnemde saylar artan

ve byyen yerlemeler, daha geni bir alana yaylmlardr. Mezopotamya

dnda Anadolu ve ran yaylalarnda ve tm Yakndou boyunca tahl

ekimine ve evcil hayvanlara dayal yerleik ifti kyleri bulunuyordu. anak

mlek ncesi Neolitik dnemde blgede farkl l gmme yntemleri de

grlmektedir. ou kez basz cesetler (bazen alt ene hala iskelete

baldr) evlerin tabanna gmlrd. Kafataslar da gruplar halinde baka

yere konulurdu. anak mlek ncesi Neolitik dnemde Filistin veLevanttaki birok alanda yaygn olarak grlen bu yntemin, Anadolu

yaylasndaki Haclar ve Diclenin kayna yaknndaki aynne kadar uzak

yerlerde dahi uyguland grlmtr. Bu durum, Mezopotamya ile Anadolu

mnasebetlerinin en azndan daha bu dnemde olutuunu gstermesi

asndan olduka nemli bir delildir.

51 Nissen, 2004: 44. ; Roaf, 1996: 32.


27/146

19

Anlaldna gre blgeler arasndaki ticaret ya da en azndan mal

ithalat, Neolitik dnemden ok nce balamtr. Kesici alet yaplan bir tr

volkanik cam olan obsidiyen kullanmna balanmasyla anak mleksiz

Neolitik dnemde uzun mesafeli ticarete ilikin kantlar belirginlemektedir.

Geleneksel alet yapm malzemeleri olan rt ve akmak tana imdi

obsidiyen eklenmitir. Obsidiyen kaynaklarnn bilimsel almalar sonucunda

saptanmasyla yaygn bir ticaret ann varl ortaya konmutur.

Yakndouda kullanlan ilk obsidiyenlerin ou Dou ya da Orta Anadoludan

kaynaklanmaktadr.52 Bununla birlikte bu madenin ve dier malzemelerin

nasl tandna dair net bilgilerimiz bulunmamaktadr. Bu ticari rnlerin

tccarlar tarafndan m tand, kyden kye mi aktarld ya da ana

merkezden gnderilen ticaret heyetlerince mi getirildii bugn iin

bilinememektedir. Fakat kesin olan bir ey varki; o da Mezopotamya ile

Anadolu mnasebetlerinin Mezopotamyada ilk isknn kurulmasndan

itibaren balam olmasdr.

a) NEOLTK DNEMDE ANADOLU-MEZOPOTAMYA

MNASEBETLER

nsanlk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri ve belki de en

nemlisi, avclk ve toplayclktan sonra reticilik evresine geitir. retim

aamasnn yannda koyun, kei, sr gibi hayvanlarn evcilletirilmi, anakmlek yapm gnlk yaama girmitir. Bu byk dnm Neolitik Devrim

olarak adlandrlmaktadr53. Bu dnemin ilk tarmsal yerlemeleri yksek

blgelerde ve vahalarda konumlanmtr. Yerleim yerleri olarak genellikle

rmak boylar, gl ya da deniz kylar tercih edilmitir.

52 Roaf, 1996: 2735.53 Childe, 2006: 6384.


28/146

20

anak mleksiz Neolitik dnemin ardndan kentlemenin

balangcna kadar sren gelimeler, anak mlekli (ya da Ge) Neolitik ile

Erken ve Orta Kalkolitik dnemleri kapsamaktadr. Neolitik ve Kalkolitik

dnemler geleneksel olarak birbirlerinden Neolitik insanlarn kulland

yontma ve cilal ta aletlere ek olarak Kalkolitik dnem insanlarnn bakr ve

tun aletler kullanmasyla ayrt edilmektedir. Neolitik dnemde anak mlek

olduka yaygnlamtr. Bu nedenle yerel kltrler tanmlanrken kullanlan

anak mlek trlerine gre snflandrmaya gidilmitir.

anak mlek ncesi Neolitik dnemde, Yakndounun verimli

blgelerinde da yamalarn evreleyen yerlemeler dnda Trkiye ve ran

yaylalarnn kaynaklarndan yararlanan birka yerleme olumutur. Baz

yerlemelerde Mezopotamyann rmak vadileri boyunca konumlanmtr.54

Mezopotamyada Neolitik dnemin en nl yerlemelerinden biri Kuzey

Iraktaki Cermodur (Jarmo).55

Anadoluda M.. 8.0005.000 yllar arasna tarihlenen Neolitik devrin

en nemli yerleim yerleri Burdur-Haclar, Konya-atalhyk, Mersin-

Ymktepe, Tarsus-Gzlkule, Diyarbakr-ayn, Malatya-Caferhyk,

Beyehir-Suberde, Gaziantep-Sakagz ve Tokat-Erbaa hykleridir.56

Neolitik devirlerdeki yerleim merkezlerinin etrafnda sur yoktur. Fakat evler,

aralk braklmadan yan yana ina edilerek sur yerini tutacak bir savunma

dizgesi meydana getirilmitir.57 Burada atalhykn nemi zerinde

zellikle durmak gerekir. nk buras insanolunun ilk ehir yerlemesiolarak kabul edilmektedir. Bunun yannda dier yerleim yerlerinin hi biri

kendilerinden ok daha byk ve ok daha iyi korunmu atalhykle boy

lemezler. Dier yandan ada Neolitik kltrlerin aksine atalhykte,

tamamen gelimi bir Neolitik toplum iin arkaik saylabilecek baz gelenekler

korunmutur. Duvar resimleri; kilden veya sva katmanlar kesilerek

54 Roaf, 1996: 42.55

Childe, 2006: 67. ; Roaf, 1996: 33.56 zelik, 2004: 51.57 Naumann, 1975: 247.


29/146

21

biimlendirilen kabartmalar ve figrler; hayvan, insan veya tanrsal varlklarn

natralist figrleri; parmak baskl desenler; geometrik ve sembolik

bezemelerin mhrler zerine kaznarak veya yeni bir ara olan dokumalar

yoluyla gelikin biimde kullanlmas; av ritellerinde yaralanan hayvanlarn

biimlendirilmesi; krmz a boyal gm uygulamas; baz ta aletler ve son

olarak taklarda tarakl yumuaka kabuklarnn tercih edilmesi bir st

Paleolitik mirasn korunmu kalntlardr (Resim 1234) . Benzer arkaik

zellikler belirli llerde, Filistindeki Natuf gibi baka Paleolitik sonras

kltrlerde de grlmektedir. Fakat hibir yerde Neolitik, atalhykte

olduklar kadar belirgin deillerdir.58 atalhykte anak mleksiz Neolitik

dneme de henz ulalmad kesin olarak sylenilebilir. atalhykller

erken bir boya bezemeli anak mlek tr gelitirememilerdir. Bu sanatsal

faaliyet duvar resimleri ve heykelcikler zerinde boyama ile snrl kalmtr.

Tm Neolitik dnem boyunca anak mlein atalhykteki rol yalnzca

ilevsel olmutur.59 atalhyk yedinci binyln sonuna doru terk edilmitir.

Anadoluda bu dnemi izleyen kltrlerin ayrt edici zellii Haclar ve Can

Hasan II gibi alanlarda grlen zarif boya bezemeli keramiklerdir. Fakat bu iki

merkezde M.. 5700 yl dolaynda terk edilmilerdir.

M.. 6000 ylna gelindiinde ky, tm Yakndouda yerlemi bir

olgu olmutur.60 Kltrlerin gelierek ky yaamndan kente geii temsil

eden gelimelerin yaand Hassuna dneminin balca ayrt edici zellii

Hassuna seramii denen standart mallardr. Bu slup Gneydou Anadolu,

Suriye ve Filistine kadar geni bir alana yaylmtr. Samarra mallar olarakadlandrlan yeni bir anak mlek tr zamanla eskilerinin yerini alarak

kuzeyde Diyarbakr blgesine kadar yaylmtr. Halaf dneminde moda olan

anak mlek ise mimari etkilerin ulaamad daha uzak blgelere dek

yaylmtr. Bu kltrn yaylm alan, Zagros Dalar ile Akdeniz arasndaki

btn Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluyu kapsamaktadr.

58

Mellaart, 2003: 176.59 Mellaart, 2003: 188.60 Roaf, 1996: 47.


30/146

22

Bu dneme ilikin merkezler arasnda Yarm Tepe, Arpaciye, Tel Halaf, Tel

Brak, agar Bazar, Griki Hacyan, Samsat, Kahramanmara-Domuztepe ve

anlurfa-Kazane saylabilir. Dnemin moda olan anak mlei, kltrel

ilikiler sonucu Toroslarn kuzeyinde, Elaz, Malatya ve Van blgesinde de

kullanlmtr.61 Bu kltre has boyal ve nakl keramiklere daha kuzeyde,

Van evresinde Tilkitepede rastlanm olunmas kkleri Orta Asyaya

dayanan bu kltrn Dou Anadolunun dalk blgesinden gneye inmi

olmasn muhtemel klmaktadr.62 Bu kltrn etkilerinin douda Zaroslar

ap rana, batda da Mersin-Yumuktepeye kadar ulat anlalmaktadr.

Gney Mezopotamyada kuzeydeki Halaf kltrne paralel gelien

Ubeyd kltr, kuzeye doru yaylarak M.. 6. binyln sonlarna doru Halaf

kltrnn yerini almtr. Ubeyd kltr kuzeye yaylrken yerel unsurlarla

gler, ticari ilikiler ve uzun bir sre sonucunda kaynamtr. Gney

Mezopotamyada ortaya kan Ubeyd kltrne, Halaf kltrnn yayld

tm sahalarda rastlanmaktadr. Toroslarn kuzeyinde Elaz-Malatya

blgesindeki Arslantepe, Deirmentepe, Tlintepe, batda Amuk Ovas ve

Mersin-Yumuktepe gibi merkezler bunlardan birkan temsil etmektedirler.

Bu dnemde ticaret olduka gelimitir. Deirmentepe yerlemesindeki

dnemin temsilcisi olan damga mhrler ve mhr basklar (bullalar) bu

ticari ilikiyi gstermektedirler.63 zellikle Gney Mezopotamyada sulu tarm

olanaklarnn gelimesiyle byk apl retim art yaanmtr. Bu artla

birlikte kentlerde refah seviyesi ykselmi, nfus artlar yaanmtr.

Kentlerin bymesiyle birlikte hammadde ihtiyalar ba gstermitir.zellikle blgede yokluu hissedilen kereste, deerli talar ve madenlere

sahip olmak amacyla bunlar temin edebilecekleri uzak blgelere ulamak ve

ticaret kolonileri kurmak zorunda kalmlardr. Bylelikle bu dnemde uzak

blgeler arasnda ticari faaliyetler hz kazanmtr.

61

Krolu, 2006: 4245.62 Mansel, 1945: 38.63 Krolu, 2006: 48.


31/146

23

Netice itibariyle gerek mimari adan gerekse buluntular asndan

Neolitik dnem, Anadolu-Mezopotamya ilikilerinin giderek canlandn

btn aklyla gstermektedir. Bu akln asl nedeninin,

Mezopotamyann hzla artan nfusunun ihtiyalarn karlamak iin bir

zaruret haline gelen ticaret anlay olduu muhakkaktr.

b) KALKOLTK VE ESK TUN AINDA ANADOLU-MEZOPOTAMYA

MNASEBETLER

Anadoluda Neolitik devirden sonra balayan ve ta aletler yannda az

miktarda madenin de kullanld devre Kalkolitik devir denilmektedir (M..

50003000). Bu devrin en nemli zellii, ta aletlerin yaygn bir ekilde

kullanlmasnn yannda madenlerinde kullanlmaya balanmasdr. Bu

devirde, yaygn olmamakla birlikte en ok kullanlan maden olarak bakr

dikkat ekmektedir. 64

Kalkolitik devirde, Neolitik devre gre ok nemli deiimler grlmese

de baz gelimeler gze arpmaktadr. Bu dnemde tarmsal faaliyetler

artm, kullanlan aralar daha da gelimitir. Yine bu dnemde yerleim

yerleri giderek bym ve etraflar surlarla evrilmitir. Anadoluda, Denizli-

Beycesultan, Burdur-Haclar, Karaman-Canhasan, Sivrihisar-Yazr, stanbul-

Fikirtepe, orum-Alacahyk, Yozgat-Aliar, Tarsus-Gzlkule, Mersin-Ymktepe, Van-Tilkitepe yerleimleri Kalkolitik devrin en dikkat eken

yerleim yerleridir.

Kalkolitik devirden sonra Anadoluda Tun devri balamaktadr. Tun

devirleri, kazlarda bulunan anak mlein ve retimde kullanlan

madenlerin niteliklerine, yerlemelerin sosyo-ekonomik yaplarna gre,

64 Memi, 2002: 10.


32/146

24

evreye ayrlmaktadr. Bu evreler, Eski Tun, Orta Tun ve Yeni Tun devirleri

olarak M.. 30001200 yllar65 arasna tarihlendirilmektedir. Bu evrenin

balarnda, Kalkolitik dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir.

Bronz alet kullanm, henz yaygn deildir. Bu dnemin en byk teknolojik

buluu, kan tipi, drt tekerlekli arabadr. Bu evrede, Anadolu'da, yaplan

arkeolojik kazlarda ortaya karlan en nemli yerleim yerleri; Troya I,

Demircihyk, Kusura, Semayk, Beyce-sultan, Tarsus, Aliar, Alaca Hyk,

Karaolan, Arslantepe, Noruntepe, Pulur, kiztepe ve Kkerbaba'dr. 66

Anadolu, uzun bir duraklamadan sonra, M.. 3. binyln ortalarnda,

ekonomik adan, yeniden parlak bir dnem yaamtr. Yaznn kullanm

henz bilinmemekle birlikte, blgeleraras ticaret gelimi ve bronz aletlerin

kullanm yaygnlamtr. Tun a'nn en nemli teknolojik aamalarndan

biri olan mleki arknn kullanlmas67 bu dnemde retim hacminin

bydnn gstergesidir. Bu bulu, ekonomik gelime aamasnda, pazar

iin retimin ilk adm saylabilir. retimde ve ticaretteki gelimeler sonucu,

yeni bir sosyal rgtlenme dzeyine ulalm ve bu dnemde, Anadolu'nun

ilk kent-devletleri kurulmutur. Bunlarn ilki, kuzeybat Anadolu'da, Troya Iin

ykntlar zerine kurulan, Troya Il'dir.68 Bu yerleim yerinin byk lde

kent olma zelliklerini tad anlalmaktadr.

Anadolu-Mezopotamya mnasebetlerinin bu zamandaki ilk izleri,

Aliar Kalkolitik ve Eski Tun alar ile Troyada I. ve II. tabakalar arasnda

bulunan silindir mhrlerinde grnmektedir.69 Baz bilim adamlar, yaznn

ve silindir mhrlerin ilk defa ortaya kt, Uruk devrine ait IV. tabakay

65 Memi, 2002: 12.66 Sevin, 1991: 3562.67 Akurgal, 1993: 27.68 Aktre, 1997: 98.69 Mansel, 1945: 70de Troyada I. ve II. tabakalar arasnda bulunan eitli silindir mhrlerindeMezopotamya izleri olduunu ve zerindeki bir takm iaretleri yaz olmasa dahi yazy andran

sembolik manas olan ve baz eyler ima eden piktorafik iaretler tadn kabul etmektedir.Aliardan karlan silindir mhrlerin ise byk bir ihtimal ile doudan ithal arkeolojik malzemelerolduunu belirtir. Ayrca silindir mhrler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Roaf, 1996: 7273.


33/146

25

M.. 3100lere tarihlemilerdir.70 Bu grten hareket edilirse, Anadoluda

bulunan ve Anadolu-Mezopotamya ilikilerini daha belirgin bir ekilde

gsteren bu silindir mhrler de M.. III. binin balarna konulabilmektedir.

Daha sonra M.. 25002300 yllarna konulan Alacahyk buluntularnn,

Gney Mezopotamyadaki Ur mezar buluntular, bilhassa kk kymetli

eyalarla benzerlik gstermesi, Anadolu-Mezopotamya ilikilerine birer delil

olarak gsterilmilerdir.

Yine bu dnemde, Anadolunun, Mezopotamyal

lar taraf

ndan, Hattilkesi ad ile anld bilinmektedir. M.. 25002000 tarihleri arasnda, Orta

ve Gneydou Anadolu'da Hattiler de, en aa M.. 3. binyln ortalarndan

sonra, kk krallklar, beylikler halinde ynetiliyorlard.71 Aliar ve

Alacahyk'n yan sra, Kani (Kltepe) IV ve III de Orta Anadolu'da, bu

dnemin en nemli yerlemeleri arasnda yer almaktadrlar.

Anadolu'da, M.. 3. binyln ortalarndan balayan ve 500 yldr sren

bar ortam, M.. 2000 yllarna doru, dardan gelen byk bir g

dalgasyla son bulmutur. Orta Tun a (M.. 19001400) balarnda,

Anadolu'da, etraf surlarla evrili ok sayda yerleme ortaya kmtr. Bunun

temel nedeni ise youn gler ve istilalardr. Kent devletleri niteliindeki bu

yerlemeler arasnda, balangta, bir birlik yoktur, ancak her birinin askerleri

ve ordular bulunmaktadr. Yine ad geen bu dnemde sosyal tabakalama

ve uzmanlama ortaya kmtr. Zanaatkrlar, seramikten ve bronzdan kap

kaak, silahlar, ok ular, balta ve topuzlar, damga mhrleri retiyorlard.

Tarm ve dokumaclk da olduka gelimitir.72 Btn bu gelimelerin yan

sra belki de en nemli gelime, Anadolu'da, M.. 2000li yllarnda, yaznn

kullanlmaya balanmas, bylece de tarih dnemlerine girilmi olunmasdr.

Anadolu'da, ilk yazl belgeler Orta Anadolu'da Orta Tun a'nn en nemli

yerlemesi olan Kani Karum'da (Kltepe'de) bulunmutur. Kilden yaplm

70

Landsberger, 1943: 8996. , 1944: 419429.71 Akurgal, 1993: 31.72 Aktre, 1997: 99.


34/146

26

Kltepe tabletleri, Asurlu tccarlarla ilgili ticari ve hukuksal konular

iermektedir. Bu yazl belgelerden, M.. + - 20001750 yllar arasndaki

dnemde73, Anadolu kentleriyle Mezopotamya kentleri arasnda, uzun

mesafe ticaret ilikilerinin ok gelimi olduu anlalmaktadr. Bu dnem,

ayn zamanda, Anadolu'daki kent devletleri arasnda youn bir g

mcadelesinin yaand dneme denk gelmektedir. Sonunda, M..

1600'lerde, Hattua bakent olmak zere, bir kent devletleri federasyonu

olan Hitit mparatorluu kurulmutur. Anadolu'nun Yeni Tun Devri ise, Hitit

mparatorluunun M.. 1200 ylnda batdan gelen yeni bir g dalgas ile

yklmasna kadar srmtr.

B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU SEFERLER

a) AKADLI SARGONUN (M.. 2334 2279) ANADOLU SEFER

M.. 4000lerde Akadlarn mensup olduu Dou Samilerinden ilk

kavimler, Arabistandan karak Orta Mezopotamyaya gelip yerletiler.

Sonraki yllarda bunlar baka gruplar takip etmitir. Sumer blgesine szan

bu Sami kavimleri, yzyllarca yar gebe birekilde yaarken bir yandan da

Sumer kltrn benimsemi ama kendi kltrlerini de tamamen terketmemilerdir. Zaman ierisinde giderek sadece Samilerden oluan kentler

oluturdular. M.. 2350lerde ise kendi kltrleriyle ortaya karak

Mezopotamyaya hkim oldular (Harita 2). Yaklak 200 yl kadar Akadlar

adnda tarih sahnesinde kalarak, n Asyada site devletinden imparatorlua

geii salayacak nemli bir balang yaptlar.74 Bu yeni devletin

73

Son yaplan almalarla Asur Ticaret Kolonileri a olarak adlandrlan bu dnemin M.. 19751723 yllarn kapsad anlalmtr. Bkz. Veenhof, 2003.74 zelik, 2004: 36.


35/146

27

krallarndan zellikle Sargon (M.. 23342279) ve torunu Naram-Sin (M..

22542218), bu srete nemli rol oynamtr.

Akad devletini kuran ve onu hemen btn n Asyay kaplayan bir

imparatorluk haline getiren Sargondur (Resim 5). Sumer kral listesinde

lkesini 56 sene ynettii yazl olan Sargonun (Akadca arru-kn=Gerek

kral) gemii mitolojik bir ekilde anlatlmaktadr.75 Sargon, Babilonyada

siyasi birlii saladktan sonra, kendisini Ki Kral (Byk Kral) ilan etmi76 ve

ksa zamanda adn lmszletirecek bir dizi eyleme girimitir.

Sargon ynetim merkezini yepyeni bir kent, ya da daha nceden

grece nemsiz bir yer olan Agadeye tamtr. Sargonun yeni bakenti

Agadeyi ne zaman kurduu bilinmemektedir ama hanedan, konutuu dil ve

yaad lke adn kesinlikle bu kentten almtr.77 Agadenin yeri

bilinmemekle birlikte, Babilin olduka kuzeyinde olduu kesindir. Belkide

gnmzdeki Badatn altnda yer almaktadr. Bu corafi konum, hanedann

iki amacn yanstmaktadr. Bunlardan birincisi Babilin ekirdek blgesinde

tam hkimiyet, ikinci olarak da tm Yakndouda youn bir varlk

hedeflenmitir.78

Sargon, belirlenen amalara ulaabilmek iin youn ve iddetli bir fetih

politikas takip etmitir. Bu politikann temel unsuru ise daimi hale getirilen

ordudur. Akad devleti, nemini bu askeri kudreti sayesinde kazanmtr.

Sargon, kralln ilan edip bakentini kurduktan sonra, 56 yllk uzun saltanat

boyunca kaytlara geen en az 34 sava yapmtr. Muzaffer Sargonunsadece Akad deil,Aa Denize kadar btn Sumer lkesini kontrol altna

ald ve bu deniz de silahlarn ykayarak zaferlerini kutlad aktarlmaktadr.

75 Krolu, 2006: 76. , Gnbatt, 1997: 131132. Frat kysndaki Azupiranu (bugnk Safran)ehrinde domu olan Sargonu bir rahibe olan annesi, ziftle kaplanm bir sepete koyarak, (tpkMusa hikyesinde olduu gibi) nehre brakmtr. Nehirde srklenen bebei bir bahvan (Akki)kurtararak kendi ocuu gibi bytmtr. Tanra tarn tevecch ile IV. Ki hanedankrallarndan Ur-Zababann hizmetine giren ve ksa zamanda sakilik (Vezir) rtbesine ulaan Sargon,daha sonra kralna isyan ederek, bir saray ayaklanmas sonucunda taht ele geirmitir.76

Knal, 1983: 76.77 Oates, 2004: 33.78 Mieroop, 2006: 86.


36/146

28

Sargon, Sumer lkesinden sonra uzun seferlere uygun sava

gereleriyle donatt ordusuyla fetih hareketlerine balamtr. Bir yaztnda

kendisi iin, huzurunda her gn 5400 adam yemek yerdidiye yazlmtr. Bu

ifadenin kalc dzenli bir orduyla ilgili olduu dnlmektedir. Akadl

Sargon, kent devletlerini birletiren blgesel devleti byk bir srekli ordu

kurarak gerekletirebilmitir.79 Tarihte ilk defa daimi orduyu kurmu olan

Sargon, bu ordular sayesinde hemen btn n Asyay istila etmitir.80

Ancak, ok sayda birlie yetecek kadar mal tek bir yerde toplanamad iin,

srekli bir ordunun bakmnda ok byk glklerle kar karya kalnmtr.

Silahl adamlarn lkenin yiyecek bulunabilecek yerlerine yaylmas ise,

merkezi gcn dalmas tehlikesini dourmutur. Sargon bu ikilemi,

ordusunu ele geirdii lkeleri srekli yamalamakla besleyerek zmeye

almtr.81 Bu srekli ordu sayesinde Sargon, douda Elama, kuzeydeki

da kavimlerine, Suriyeye ve Lbnana, Anadoluda Toroslara kadar uzanan

eitli blgelere seferler dzenlemitir. Bu seferlerde toprak kazanmlarnn

yan sra Akad lkesinin ihtiya duyduu ender mallar, sert talar, aa,

kereste ya da gm elde ediliyordu. Elde edilen ganimetler Babile

gtrlyordu. Bu aknlarn dier bir amac da ticaret yollarna ulamn

tekelletirilmesi dncesidir. Zira Basra Krfezindeki ticaretin ah damarnn

Frat nehri olduunu ksa srede fark eden Sargon, bu yol zerindeki balca

kervan menzillerini srasyla zapt etme siyaseti gtmtr. 82

Sargon dnemi olaylarn anlatan belgelerin bir blm, AkadKrallnn snrlar dnda bulunan ve sonraki dnemlerde yaplm olan

kopyalardr. Savan Kral (ar tamhari) olarak adlandrlan ve nsha

halinde Mezopotamyada Babilde, Msrda Tel El-Amarnada, Orta

Anadoluda Kltepe ve Boazkyde (Hattua) ele geen bu belgeler de,

efsanevi kraln Amanos dalarn ap Anadolu ilerine girdiini hatta

79enel, 1997: 54.80

Knal, 1983: 81.81 Mc Neill, 2001: 100.82 Knal, 1983: 77.


37/146

29

Akdenizde Kbrs (Alaia) ve Girite kadar ulat aktarlmaktadr.83 Ayrca

Sargonun Kuzey Suriyeye, en azndan Eblaya kadar seferler yaptphe

gtrmemektedir. Son zamanlarda Tel Brakda bulunan kantlar Habura

kadar sefer yapm olabileceine iaret etmektedir.84

Sargon ve torunu Naram-Sinin Anadoludaki askeri hareketlerinin

anlatld ar tamhari adl bu metinler, Anadolunun protohistorik dnemine

ilikin bilgi bulunan en eski kaynaklardr. Bunlardan, Sargonun Asur Ticaret

Kolonileri dneminde (M.. + - 19751723) nemli bir krallk merkezi olarak

karmza kan Puruhandaya85 yapt baarl seferin anlatld

tabletlerden Tel El-Amarnada bulunmu olan ve bunun Hitite yazlm

Boazky nshas 14. yzyla aittirler.86 Sargonun Anadoluya seferini konu

alan metinde anlatlanlar zet olarak yledir: ncelikle krala Puruhanda ya

dein yolun zorluklar, geilmez olduu, zahmetli olduu anlatlmaktadr.

Daha sonra tccarlarn kraln huzuruna karak, sava olmadklarn

belirterek Sargondan yardm istemeleri vardr. Bu tccarlar Anadoludaki

Puruhanda ehrinden olmal ve ikyetlerinin konusu da Anadolulu yerli bir

kral olan Nur-daggal olmaldr. Sargonun sormas zerine tekrar Puruhanda

ya dein yolun glklerinden bahsedilmektedir. Metnin arka yznn ilk

blmnde Anadolulu kral Nur-daggaln ve onun hitap ettii savalarn

Sargona meydan okur tarzdaki ifadeleri yer almaktadr. Hemen arkasndan

da Sargonun Nur-daggaln ehrini ele geirdii anlatlr. Sargon, metinden

anlaldna gre ehrin surlarn ykm ve ciddi bir direnmeyle

karlamakszn buray ele geirmitir. Nur-daggal yakalanarak Sargonunhuzuruna getirilmi ve Sargondan merhamet dilemitir.87

Sargonun Anadolunun ilerine dek sefer yaptna dair bir baka

tablet, Asur Ticaret Kolonileri dnemine ait olmak zere 1958 yl Kltepe

83 Krolu, 2006: 78.84 Oates, 2004: 34.85 Son tespitlerle bu yer ad daha ok Konya-Karahyk ile lokalize edilmektedir. Bkz. Kuzolu,

2007: 5253.86 Gnbatt, 1997: 132.87 Yiit, 2000a: 21.


38/146

30

kazlarnda Ah-alim adl Asurlu tccarn arivinde bulunmutur (Resim 6).

Bata Sargon olmak zere, Akad krallarna ait metinlerin ou sonraki

devirlerde yaplm kopyalardr. Bu nedenle, Eski Asurca yazlm bir Sargon

metninin bulunmasnn artc bir yan yoktur. Ancak ilgin olan, bu tabletin

zel bir arivde ele gemi olmasdr.88 Ele geirilen bu Sargon metni, Eski

Asur lehesi ve bu devire mahsus ivi yazs ile yazlm bir hikyedir.89 Bu

metinde Kaniten bahsedilmekte, Hattumlularn (Hatti) cezalandrld

anlatlmaktadr. Sargon'dan yaklak 400 yl sonra yazlan bu metin, dier

ou Sargon metinlerinin aksine, tek nsha olmas itibariyle de ayrca nem-

lidir.

Sargon metninin banda, Akad kral, drt cihann kral ve kudretli

kral szleriyle kendisini takdim ettikten sonra, kazand askeri baarlar

anlatlmaktadr. Burada, doudan batya kadar btn lkeleri zaptettiini; bir

gnde yetmi ehri yendiini, onlarn krallarn yakaladn ve ehirlerini

mahvettiini belirtmektedir. Bu arada, yukar ve aa lkeyi de zaptettiini

sylemektedir. Akad kral Sargon'un, ele geirdii lkelerin krallarn ve

halklarn, imdiye kadar baka yerlerde grmediimiz bir biimde, ok

deiik yntemlerle cezalandrdn da bu metinden renmekteyiz. Bunlar

arasnda, bir posta sarmak; balarn bir kadn gibi rtmek veya bir srmla

balamak; kafalarn tra etmek gibi birtakm ikence veya aalama

yntemleri uygulanmaktadr. Metindeki nemli bir bilgi de, Amanos

Dalar'n ikiye bldn ve orada bir kazk gibi heykelini diktiini

sylemesidir. Sargon, sk ormanla kapl Amanos Dalan'nda ordusunun iler-lemesi ve kamp kurmas iin, herhalde belli yerlerde aalar kestirmi ve

bylece da adeta ikiye ayrmtr. Burada uygun bir yere de heykelini

diktirmi olmaldr. Sargon, bir kronik ve onun versiyonu olan fal metninde

Bat Seferi olarak adlandrlan askeri hareketi srasnda, Bat'da tasvirlerini

diktiini bildirmektedir. Anlald kadar ile onun Amanos Dalan'nda

88 Gnbatt, 2004: 16.89 Gnbatt, 1997: 131.


39/146

31

diktirdiini syledii tasviri bunlardan birisidir.90 Tablette bat iran'dan

Akdeniz'e ve Anadolu ilerine kadar uzanan geni bir corafyadaki birok

yerin ismi gemektedir. Bir yerde Alaia'y bir kadn gibi balarn rttm

cmlesi yer almaktadr. Buradaki alaiam kelimesinin Alaia yani Kbrs ile

ilgili olduu anlalmaktadr. Bat Seferinin anlatld fal metninde, Sargon'un

batda denizi (Akdeniz) getii, dolaysyla Kbrs'a ulat kabul edilir. ar

tamhari'deki pheli bir yer dikkate alnmazsa, Sargon'un metinlerinde Kani

ve Hatti ilk defa burada gemektedir.

Sargonun Anadoluya olan ilgisinin ilgin bir kant da Hitit kral I.

Hattuili nin yllklarndadr. Burada Hattuili, kendisinden nce Mala nehrini

sadece Sargonun getiini ve Hahhann askerleriyle savatn

anlatmaktadr.91 Sargonun Anadolu ile yakndan ilgilenmesinin temelinde

ekonomik sebeplerin olduu aktr. Eski Asur devrinde Asurlular'n

Anadolu'da kurmu olduklar geni ticaret a ok ksa bir zamanda ger-

ekletirilmemitir. Karum ve Wabartum'larn ilk rnekleri Sargon

zamanndan itibaren oluturulmaya balanmtr.

Sargon, 56 senelik uzun hkmdarl sresince, Mezopotamyann

birbirleriyle uraan ehirleri zerinde ynetimini zorla kabul ettirmekle

kalmam, ayn zamanda, skenderden Napolyona kadar tannan tm

fatihlerin n rnei olarak, geni bir imparatorluk yaratm ilk kraldr.92 Onun

asl merkez olan Mezopotamya ve Mezopotamyann karlarn korumak ve

srdrmek adna evre alanlara yapt seferleri, bar teminat altna almakiin yaplm emperyalist bir yaylma olarak deerlendirilmitir.93 Her blgenin

gelirinin bir ksmnn toplanarak bakente yolland ya da yerel Akad

idaresini desteklemekte kullanld yeni bir vergi sistemide gelitirilmitir. Bu

yolla kraliyet ekonomik kaynaklarn pek ounu kendisine aktarlmtr.

nceden kent hkmdarlarna ait olan mlkler Akad krallarnca muhtemelen

90 Gnbatt, 2004: 16.91

Yiit, 2000a: 22.92 Childe, 2006: 157.93 zelik, 2004: 37.


40/146

32

istimlk edilmitir. Dini alanda Sargon, mevcut dini klt yerel bir klt

olmaktan karp blgeselletirmeye almtr.94deolojik adan da Babilin

birlemesi amalanmtr.

Sargonun, byk nvann hak ettii kesindir. Fakat birok byk

adamlar gibi, o da zamannda takdir edilmemi, lmnden sonra da

efsaneletirilmitir. Sargonun akbetini bir Babil kroniinden reniyoruz.

Buna gre Sargon, son senelerinde tanrnn gazabna uram ve bu yzden

ktlk, isyan gibi trl musibetlere uramtr. En sonunda da bir suikasta

kurban gittii rivayet edilmektedir.95

b) NARAM-SNN (M.. 2254 2218) ANADOLU SEFER

Sargondan sonra tahta geen olu Rimu (M.. 22782270) ,

babasnn askeri politikalarn srdrmtr. ncelikle lkedeki dzen ve

istikrar salamaya almtr. Sumer ve Akaddaki ayaklanmalar bastrm,

Elam ve Marhaiyi (Barahi)96 ele geirerek, Sargon imparatorluunun

byk bir blmn tekrar bir araya getirmitir. Rimuun ksa saltanat

kardei Manitiunun da katld bir saray entrikasyla son bulmutur.

Manitiutu da bir saray ayaklanmasyla ldrlm ve yerine geen olu

Naram-Sin (M.. 22542218), Sargona yakr bir torun olarak, dedesinin

siyasetini devam ettirmitir.

Naram-Sinin 37 yllk ynetimi Akad imparatorluunun doruk

noktasn simgelemektedir. Halefleri gibi Naram-Sinde iktidarn koruyup

geniletebilmek iin savamtr. Bu dnemde Akad devleti fetihlerle Batran

ve Arabistan ilerine, batda Kbrs adasna kadar genilemitir. Dnemindeki

94

Mieroop, 2006: 87-88.95 Knal, 1983: 78.96ran dalarnda bir prenslik, bkz. Roaf, 1996: 97.


41/146

33

belgelerde Naram-Sinin Anadoluda 17 kralla savat belirtilirken bu

belgeler ayn zamanda Anadolu tarihine de k tutmaktadr.

Dier yandan Naram-Sin, kralln niteliinde de bir deiiklik yapm,

tanrlarn temsilcisi olarak ynetmek yerine kendisi tanr olmutur.97 Daha

Sargon dneminde geleneksel Ki Kral nvan dnyann kral anlamna

gelmeye balamtr. Naram-Sin bu yceltmeyi en ar ucuna dek

gtrmtr. ncelikle, yeni bir unvan getirmitir: drt cihann kral. Askeri

baarlar daha da yce bir stat iddiasnda bulunabilmesini salamtr. Tm

Babili saran byk bir ayaklanmay bastrdktan sonra, Mezopotamya

tarihinde daha nce hi rastlanmam bir adm atarak kendini tanr ilan

etmitir.98 Bu yolla Mezopotamyada krala tanr-tanr kral niteliinin verilmesi

ilk kez ortaya kmtr.

Akad lkesindeki taht deiiklii zerine, aralarnda Mari Ensisi, Migir-

Dagann da bulunduu gneydeki btn Sumerehirleri (Ur, Uruk, Nippur,

Umma) Ki ehrinde ona kar bir koalisyon kurmulardr. Bu vesikay,

Naram-Sin zamannda Laga Ensisi olan Lugal Uamgalinsin belgesi de

dorulamaktadr. Dier taraftan bu devirde Anadolu ehirleri de

ayaklanmlardr. Hatti Kral Pampann bakanlnda 17 kraldan oluan

koalisyona Puruhanda, Kani (Kltepe) ve Kursaura (Konya Aksaray) ehir

devletleri girmilerdir. Boazkyde bulunan ar-tamhari metninde anlatlan

bu olaylar, Urda bulunan ve Naram-Sinin Subartuya ve Yksek Memlekete

(Anadoluya) yapt seferleri anlatan baka bir Ur vesikas ile tasdikedilmitir. Ele geirilen bu metinlerde Naram-Sin, isyan eden 17 kraldan

oluan koalisyonun hepsiyle birden savatn ve onlar yendiini

anlatmaktadr.

Naram-Sinin icraatn konu alan ve Boazky arivinde ele geirilmi

olan metinde, kral Enlil mabedini ina ettirdiini belirttikten sonra kendisine

97 Roaf, 1996: 98.98 Mieroop, 2006: 91.


42/146

34

kar isyan eden ehirleri krallaryla birlikte sayar. Bu ehirler ve krallar

arasnda, daha sonraki dnemlere ait ierikli metinler vastasyla Anadoluda

olduklarn bildiimiz yerler vardr. Hatti kral Pampa, Kani kral Zipani,

Amurru kral Huwaruwa, Sedir dalar kral Isqippu, Kursaura kral Tisbinki,

bilinenler arasnda yer almaktadrlar. Bunlardan Amurru Suriyede

bulunmaktadr. Sedir dalaryla kastedilmek istenen yer ise Amanoslardr.

Dier Hatti, Kani ve Kursaura, Anadoluda yer almaktadrlar.99

Bu yazl vesikalarn yannda, Naram-Sinin Anadolu seferlerinin

arkeolojik delilleri de bulunmutur. Tel Brak kazlarnda duvarlar 11 metre

kalnlktaki kalenin temellerinde, zerlerinde Naram-Sin yazl tulalar ve

Truva II tabakasnn tipik maskeli kaplarndan bulunmutur. Bundan baka

Diyarbakr civarndaki Pir Hseyin kynde Naram-Sine ait bir stelin paras

bulunmutur.100 zerinde kraln figr de olan bu dikme tatan, Naram-Sinin

Trkiyenin gneyinde etkin olduunu anlalmaktadr.101 Buraya yaplan

seferin baarsn kutlamak iin dikilen stel, bugn stanbul Eski ark Eserleri

Mzesinde sergilenmektedir(Resim 7).

Sargon ve torunu Naram-Sin'in Anadolu ile yakndan ilgilenmelerinin

temelinde ekonomik sebeplerin olduu aktr. Naram-Sin dnemini anlatan

baz yaztlar, onun da dedesi gibi Anadolu ilerine kadar ilerlediine

deinmektedir. Akad Kral, daha nce hibir kraln gemedii yoldan

Anadoluya, daha sonra Kapadokyal tccarlarn ilerini kurduklar Talhatuma

gittiini de iddia etmitir.102 Bu tr vg yaztlarnn satr aralarnda, gerekseferlerin yansmalarnn olduu varsaylsa bile, sz konusu eylemlerin ksa

sreli sindirme ve ganimet elde etmekten te kalc bir yanlarnn olduunu

kabul etmek olanakszdr. Ayn blgenin hem Sargon ve hem de Naram-Sin

99 Yiit, 2000a: 23.100 Knal, 1983: 79.101 Stelde Kral, Sumer heykellerinde olduu gibi sa omuzu akta brakan bir giysi iindegsterilmitir. Yukar Dicle blgesi, Akad ve Asur krallar iin stratejik bir blgedir. Mezopotamyaya

hayat veren iki nehirden biri olan Diclenin kaynak blgesinin bu krallklar iin kutsal bir anlamtad anlalmaktadr.102 Oates, 2004: 35.


43/146

35

tarafndan tekrar tekrar feth edilmesine ilikin kaytlar, bu deerlendirmeyi

dorular niteliktedir. 103

103

Krolu, 2006: 81.


44/146

36

NC BLM

HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

A - I. HATTUL DNEMNDE (M.. 1650 1620) ANADOLU -

MEZOPOTAMYA SYAS MNASEBETLER

M.. 2000li yllara kadar Anadoluya gelip yerleen kavimler arasnda

Hurriler, Luviler, Asurlular104, kendilerini Neallar diye adlandran Hititler ve

Anadolunun yerli kavmi olan Hattiler vardr. Btn bu kavimler kk ve

birbirinden bamsz birer kent devleti eklinde yayorlard.

M.. II. binin balarnda Anadoluya gelip nce Yeilrmak boylarna

yerleen Hititlerin Anadolunun yerli halkm, yoksa baka yerlerden mi oraya

ulatklar, eer yleyse hangi yoldan geldikleri sorunu uzun bir zamandan bu

yana aratrclar arasnda tartma konusu olmu, hl herkesin katld bir

zme ulamamtr.105 Ancak bu kavmin dili, Hint-Avrupa dil ailesinin en

eski temsilcisidir.

Anadoluya gelen Hititler ksa srede Kzlrmak kavisi iineyerletikleri gibi blgedeki Hatti ehirlerini ele geirmiler veya yeni ehirler

kurmulardr. Daha sonra o gne kadar kk krallklar biiminde ynetilen

Anadoluda bu beylikleri bir otorite altnda birletirme gayreti de yine ilk

dnem Hititlerden olan Nea Kral Pithana ile onun olu Kuara Kral Anitta

tarafndan gerekletirilmitir.

104

Asurlularn Anadoludaki varl M.. II. Bin yl balarnda ticari faaliyetler neticesinde meydanagelmitir. Bu mevcudiyet siyasal olarak deil, ekonomik olarak kendini gstermektedir.105 De Martino, 2003: 33.


45/146

37

Hitit krallarnn atalar olarak kabul ettikleri Kuara krallarndan sonra,

Hitit tahtna Puarumma slalesinden gelen krallar geerler. Bu slale

hakknda bilgi veren en eski vesikalardan biri, Hattua arivinde bulunan

I.Hattuilinin vasiyetnamesidir. Bu vesika aracl ile Hattuili zamanndan

nceki olaylar renmek mmkn olmaktadr.106 Bu dnemde anlald

kadaryla en azndan Hitit Krallarnn Orta Anadoluda siyasal birlii

saladklarn ve olduka gl bir devlet haline geldiklerini sylemek

mmkndr.

Hattua ivi yazl devlet arivinde bize resmi yazl belge brakan ve

Hitit devletinin kurucusu olarak kabul edilen ilk kral Hatti dilinde hkmdar

anlamna gelen Labarna/Tabarna nvann da tayan I.Hattuilidir.107

Boazkyde 1957 ylnda yaplan kazlarda ele geen iki dilli bir metinden,

Hattuada kurulan Eski Krallk hanedannn ilk hkmdarnn I.Hattuili

olduu anlalmaktadr. Bu metnin asl Akadca olup yle balamaktadr:

Byk Kral Tabarna, Tavannanann erkek kardeinin olu Hattuada

krald. Onun Hitite evirisinde ise yle demektedir: Byk Kral, Hattua

Kral, Kuaral adam, Tabarna Hattuili, Hattua lkesinde krald.

denmektedir.108 Kendinden nceki krallarn varl ise tamamen kukuludur.

Hattuili, Pithana ve Anitta hkmdarlarna balanm bir kent olan

Kuara hanedanndandr.109 Saltanatnn ilk yllarn Orta Anadolunun

gneydousuna den bir yerde bulunan Kuarada110 geirmitir. Sonralar jeopolitik nedenlerden tr bakentini eski bir Hatti kenti olan Hattua

tam, burann adn Hattua olarak deitirmi ve kendisi de Hattual

(adam) anlamna gelen Hattuili adn almtr.111 Hattuili, ayrca kralln

Hitit ve Hatti olan iki etnik ve kltrel esini daha yakndan kaynatrmaya

106 Memi, 2002: 80.107 nal, 2002: 66.108 Akurgal, 1998: 55.109

De Martino, 2003: 37.110 Kentin lokalizasyon almalar ile ilgili olarak bkz. Garstang ve Gurney, 1959: 63.111 nal, 2002: 66.


46/146

38

girierek Hatti geleneine en ok bal bu yeni kente ncelik tanmtr.

Sonraki hkmdarlardan bazlarnn bakenti geici olarak daha gneye

tam olmalarna karn, Hitit devleti ortadan kalkana dek Hattua bu

devletin siyasi ve dini merkezi olarak kalmaya devam etmitir.

I. Hattuili zamannda, Hitit devleti bir takm i sarsntlar geirmi

olmasna ramen, Hattuili duruma abucak hkim olmu, daha sonra

Anadoluda ve Kuzey Suriyede birok seferlere girimitir.112 Bu hkmdara

ait en nemli iki belge, her ikisi de Hitite ve Akadca olan Vasiyet ve

Yllklardr. lki i dzenle ilgili sorunlarla, ikincisi ise hkmdar tarafndan

srdrlen askeri seferlerle ilgilidir. Ylklarda sz edilen ilk askeri sefer,

Orta Anadolunun kuzeyinde nemli bir kent olan anahuittaya kar

yaplmtr.113 Daha sonra Hattuili, gneye doru yaylma srecini

balatmtr.

Hattuili, tm askeri seferlerinde Mezopotamyann bir parasn

oluturan Kuzey Suriyeye ok nem vermitir. Anadolu tarm alanlar kstl

nehir vadilerine blnm olduundan, Kuzey Suriyenin kontroln ele

geirme abasnn ardndaki itici g, geni tahl tarlalarna ulama

gereksinimidir.114 Bylece btn aba bereketli topraklara, denize ve Suriye

ile Mezopotamyann uygarlk dnyasna ulama amacna ynelmitir.

Hattuann egemen gleri bir an nce denize ve gneyin byk

merkezlerine ulamak, onlarn zenginliklerinden, yksek uygarlklarndan

yararlanmak istemilerdir.115 Ayrca, Eski Dounun borsas o zamanlar,Kuzey Suriye limanlarnda ve ticaret merkezlerinde muamele gryordu.

Hattuili, yapt Arzava ve Halep seferleri ile Hitit Devletinin Akdeniz

ticaretine fiilen katlmasn salam ve bu sayede devletin ekonomisi epeyce

gelimitir. Arzava memleketlerinden Valmann (Antalya-Elmal) zapt ile Hitit

Devleti Akdenizde bir k yeri elde ettii gibi, Akdeniz ticaretini Basra

112 Memi, 2002: 83.113

De Martino, 2003: 38.114 Mieroop, 2006: 148.115 Akurgal, 1993: 56.


47/146

39

krfezine balayan Frat kervan yolunun Suriyedeki ksmna hkim olan

Halep Kralln zapt etmekle de Kuzey Suriyedeki canl ticarete

katlmtr.116

Hitit ordusu btn bu amalarna ulamak iin ncelikli hedef olarak

Alalah semitir. Alalah, bakenti Halep olan Yamhad Krallna balyd ve

Anadoluyu Suriyeye balayan ulam yollarndan birine egemen

durumdayd. Annallere gre, Hattuilinin 5. idare ylnda yapt Halep

seferinin izleri Alalah kazlarnda bulunduu gibi, Halep kralnn komutan

Zukrainin ad da hem Boazky hem de Alalah vesikalarnda gemektedir.

I.Hattuili bu seferini Halep kral III. Yarm-Lim zamannda yapm ve sava,

Hitit kralnn zaferi ile sonulanmtr.117 Alalah aldktan sonra Hattuili,

Gneydou Anadoluda yer alan Ursu kentine doru ilerledi. Ertesi yl batya

doru yola karak Arzava blgesine yani Bat Anadoluya yneldi. Hitit

ordusunun Hattinin kalbinden uzak oluunu frsat bilen Hurriler, Hitit

Krallnn ilerine nfuz etmilerdir. Bu nedenle Hattuili, yitirilen topraklar

yeniden ele geirmek iin etin savalar vermek zorunda kalmtr.

Hatti topran bir kez bara kavuturduktan sonra, Hattuili,

Gneydou Anadolu ve Suriyeye yeniden askeri giriimlerde bulunmutur.

Hau kentini fethetmeyi baarr ve zengin bir sava ganimeti ele geirir.

Tm Kuzeybat Suriyede tapnlan nemli bir tanr olan Halep frtna

tanrsnn heykeli de Hattuaya getirilmitir. Hitit ordular, bunun ardndan,

Hahhuma118 ynelerek buray da ele geirmilerdir.

Hattuilinin askeri baarlar sadece siyasi ve ekonomik dzeyde

deil, kltrel dzeyde de gl yansmalara neden olmutur. Bu seferleri

srasnda Orta, Gneydou Anadolu ve Suriyenin belli bal kentlerini igal

ederek, yakm ykm ve ok sayda sava ganimetini Hatti lkesine

116 Memi, 2002: 82.117

Knal, 1967: 201.118 Burann gnmzde Frat kysnda amsat yaknlarnda olduu saptanmtr. Bkz.De Martino,2003: 39.


48/146

40

tamtr. Koruyucu Tanras Arinna kenti, Gne Tanrasnn tapnan

altn ve gm hediyelerle doldurur. Tpk Mezopotamya krallar gibi kendisi

de heykellerini yaptrmaya, kahramanlklarn yazya dkmeye balar.

Getirilen ganimetler arasnda ok sayda kaliteli usta ve iilerde vardr. te

asl Mezopotamya uygarlnn verilerini Hattuaya tayan insanlar

bunlardr.119 Bu yolla Hitit dnyas kltr ve sanat alanlarnda

Mezopotamyann varlklarndan etkilenmilerdir. Ayrca, Alalah, Ursu, Hau

ve Hahhum gibi nemli merkezlerin ele geirilmesiyle, Hititler, Suriye yaz ve

yazn geleneiyle dorudan temas kurmulardr.120 Hititler kullandklar

Akadl ivi yazsn bu dnemde Kuzey Suriyeli bir yaz okulundan

almlardr. Bu yaz tipi form bakmndan Eski Babilden nce kullanlan bir

eittir.121

B - I. MURLNN (M.. 1620 1590 ) BABL SEFER

Eski krallk hanedannn ilk hkmdar I. Hattuili, hkmdarlk

dneminin sonuna yaklarken byk bir devlet yaratmtr. Ama devletin i

ileri tam bir kargaa iindeydi. Hattuili, daha salnda pek gvendii

yeeni gen Muriliyi evlatlk edinmi ve onu saltanat koltuuna

hazrlamtr. Pimpira denen ve bir Hurrili olmas muhtemel yal bir bey, bu

ocuk yataki krala vesayetlik ediyordu. Hattuili, bir vasiyetinde Kuzey

Suriyenin igalini Muriliye miras olarak devretmitir. Adeta bu kkocuun beynini ykarcasna inanlmaz telkinlerde bulunmu; (Yalnzca)

benim szlerimi ve nasihatlerimi kalbinin iine yerletireceksin! demitir. 122

Hattuili vasiyetnamesinin dnda, Kral Telipinu (M.. 15351510) metninde

de I. Murili hakknda u bilgilere rastlyoruz:

119 nal, 2002: 68.120

De Martino, 2003: 40.121 Akurgal, 1993: 57.122 nal, 2002: 69.


49/146

41

Murili, Hattuada egemen olduu srece onun ocuklar, kardeleri,

akrabas, kendi kanndan olanlar ve askerleri evresinde toplanmlard ve o

dman lkesini gl bir kolla dizginledi. Kendi lkesini denizin komusu

yapt.

Ve o Halpa (Halep) zerine yrd ve Halpay yakp ykt. Halpadan

ald tutsaklar ve onlarn mallarn Hattuaya getirdi. Ondan sonra Babile

yrd ve Babili yakp ykt. Hurrilerede saldrd ve Babilden ald

tutsaklarla onlarn mallarn Hattuaya gtrd.

Ve Hantili (sarayda) iki sunucu ba idi. Kars Harapili Murilinin

kzkardei idi. Zidanta Hantiliye yanat ve bunlar kt bir i yaptlar.

Muriliyi ldrdler ve bylece kan akttlar.123

I. Murili, tahta geince ncelikle ayrlan beylikleri yeniden itaat altna

alp Anadoluda birlii ve dzeni salamtr. Hattuilinin miras olarak

kendisine brakt Kuzey Suriyeyi ele geirme politikasn bilinli olarak

srdrerek genileme siyasetine devam etmitir. Amurrularn elindeki Halpa

(Halep)ya saldrarak buray ele geirmitir. Bundan sonra Halep artk Hitit

devletinin ayrlmaz bir paras olacaktr. Murilinin Kuzey Suriyeyi ele

geirmesi hem ticaret yollarn ele geirmesine yaram hem de blgedeki

kk krallklar kendine balayarak Mezopotamya (Babil Devleti) karsnda

siyasi g dengesini kendi lehine deitirmitir. Bylece kendisine Babil yolu

almtr.124 Hitit hkmdar, Anadoludan fazlasyla uzakta olan bu topraklarboyunduruk altna almak istememitir ancak Babile kar dzenlenen sefer,

her eyden ok kantlayc bir anlam tamaktadr. Burada Hatti krallnn

Yakndou dnyas iinde stlendii siyasi roln dorulanmas sz konusu

olmaktadr.125

123

Akurgal, 1993: 61.124 zelik, 2004: 55.125 De Martino, 2003: 4041.


50/146

42

M.. 17. ve 16. yzyllar, Bat Asyada byk politik deiikliklerin

yaand bir dnemdir ve Kassitler, zayflamakta olan Babil kenti krallna

kuzeyden bask yapmaya balayan, Samice konumayan halklardan sadece

biridir. Dierleri ise Hurriler ve Hititlerdir. Birinci Babil slalesinin son krallar,

hem toprak hem prestij ynnden gittike klen bir kralln bandaydlar.

Babil kenti hla Uruk, sin ve Larsay kontrol altnda tutmaktadr. Bu

dnemden elimize ulaan edebi ve ekonomik metinlerden anlaldna gre,

halk, ekonomik ve kltrel adan gelimi bir yaant srdrmektedir.

Yaklaan felaketle ilgili hibir ipucu yoktur. ldrc darbe de zaten, her

zaman sorun karan Deniz Slalesi veya Kassitlerden deil, daha kuzeydeki

Hititlerden gelmitir. Babilli amu-ditanann (M.. 16261595) ada olan

I.Murili, bakent Hattuadan gelerek kuzeybat Suriyeye saldrm ve sonra

da, grne gre herhangi bir direnile karlamadan, Babil kentine doru

Frat boyundan ilerlemitir. Hibir eyden kukulanmayan amu-ditana,

Murili tarafndan gafil avlanmtr. Savan sonucunda, Babil yamalanm,

tanrlar soyulmu ve nl Birinci Slale sona ermitir (M.. 1595).126

Babilin igali Hititleri medeni Mezopotamya dnyas iine sokan

nemli elerden biri olmutur. Hititlerin Babile girmeleriyle, Mezopotamya

medeniyetinin kaplar Anadoluya almtr. Babil kltr, Hititler zerinde

ylesine byk bir tesir yapmt ki, Murili, Anadoluya dnerken bu yksek

kltr Anadoluya alatmak iin pek ok bilim adam, sanatkr, ktip ve

mimar beraberinde Hattuaa getirmitir.

I. Murilinin Babili fethi, o zamanki nasya dnyasnda byk

yanklara yol amt. Fetih bizzat Babillileri de artm olmal ki, Babil

kronik yazarlar, Hattili adam geldi, Babili ald diye yazmlardr. Babilin

zapt ile Hitit devletinin gney hududu Basra krfezine dayanmamakla

beraber, Akdeniz ticaretini bu krfeze balayan Frat kervan yolunun nemli

126 Oates, 2004: 8889.


51/146

43

bir ksmnn kontrol, Hitit kralnn eline gemitir.127 Hititlerin bakentleri

Hattuadan 1000 km kadar uzakta, kendi lkelerinden olduka farkl bir

corafya da bulunan Babile saldrmaktaki amalarnn snrlarn buraya

kadar geniletmek olmad aktr. Hititlerin ok byk bir olay olan Babili

fethetme giriimine, ne bu tr olaylarn bolca grld tarih sahnesinde

nede baka herhangi bir yerde rastlanmamaktadr. Hititlerin amac herhalde,

Anadolu ile Basra Krfezi arasndaki byk bir corafi alan dev bir devlete

dntrmek deildir. Halep-Mari-Babil balamasnn hatrlanmas veya

yalnzca tapnaklarnda saysz soy metal nesnelerin sakland Babilin

zenginliinin ele geirilme dncesi de akla gelmektedir. Hititlerin

egemenlik kurma, artk eit haklarla bu dnemin gler konseyine katlma,

hatta nc olma isteinin merulatrlmasda dnlebilir. Ama grld

kadar ile uzun bir gemii olan bakent Babilin fethi, nasyann nemli

devletleri arasna girmeye iyi bir gereke olmutur.128 Belki de mitolojik

yklerde hla yaayan Akad krallarnn Anadolu seferlerinin cn almay,

belki de zengin tccarlarn anavatann yamalamay dnmlerdir. Elde

edilen sonulara bakldnda, Hammurabinin slalesine son vermenin

Hititleri nasyadaki politik arenada Msra rakip olacak kadar glendirdii

ve gerek kazanmnda bu olgu olduu anlalmaktadr.129 Babil kroniinde,

Hititler tarafndan fethedili ksaca kaydedilmitir. Nedenleri her ne olursa

olsun bu olay, Hammurabi hanedannn egemenliinin kne giden bir

geliimin altna ekilmi zorlu bir son izgiden teye varmamtr. Hititlerin

bin kilometreden fazla sren zorlu yrynn siyasal miraslar Kassitler

olmutur. Kassitlerin egemenliklerinin balangcyla birlikte Mezopotamyatarihinin Eski Babil olarak adlandrlan dnemi sona ermi ve Babilde de bir

g boluu domutur.

ki yzyldr Mezopotamyann ve Suriyenin karakteristik zellii olan

durum bylece tmyle tersine dnmtr. Sahnede gl hkmdarlar

127

Memi, 2002: 85.128 Klengel, 2001: 6869.129 Krolu, 2006: 112.


52/146

44

yoktur artk ve tm blge siyasi adan paralanmtr.130 Bu durum Hititlerin

de yararna olmamtr. I. Murili Babili igal ettii srada arkasndaki Hurri

ordular Anadolunun ilerine kadar szmaya balamlardr. Hattiye dn

srasnda amansz Hurri saldrlarna maruz kalan muzaffer kral, Babilden

yamalad tanr Marduk ve Sarpanitum heykellerini yol zerindeki Hanaya

brakp, alelacele kendisini envai oyunlarn ve entrikalarn bekledii

Hattuaya dnmek zorunda kalmtr.131 Hitit saray sakinlerinden veya

memurlarndan Hantili isimli biri, kral Hattuada yokken Murilinin kars

Harapiliyi (dk bir ihtimalle kzkardei?) batan karm ve onunla

evlenmitir. Dmanlar savalardan dnen, yorgun ve bitkin Babil Fatihini

daha Hattuaya ayak basamadan ve zaferini kutlayamadan ldrmlerdir.

Taht kana bulayan Hantili idareyi ele aldysa da o da ldrlmtr.132

Bunun sonucund

m o ii binde mezopotamya anadolu siyasi munasebetleri b c 2000 mia and anatolia political rel eat...

Documents