mai. spicilegium romanum. 1839. volume 8

8/6/2019 Mai. Spicilegium romanum. 1839. Volume 8.

1/766

./ -

^.'

\^:


2/766


3/766


4/766


5/766

i^liIt O iH A I UM

.


6/766

Digitized by tiie Internet Arciiivein 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/spicilegiumroman08maia


7/766

SPICILEGIUMT O M U S VIII.

SEDULII SCOTI , AUG. CARD. VALERII , ANT. iM. C.RATIANI

,

CARD. lOH. C03IMEXD0XI ET P. REMBI, A. S. SANNAZARII,lUL. VALERII, ANT. GALATEI, lUL. CAESARIS CAPACIL,

OXLT>HRlI PAXVINII , PROCLI LYCII ,SANCTI AUGUSTIM EPISCOPI IIIPPONENSIS

OPUSCULA.

TTPI8 C O E. I' E I V B B A IV 1M.DCCC.XLIL


8/766


9/766

i2:pa^(D]aa^ ]?iBAigi?A^jja^4

DE SEDULn OPUSCULO POLITIf.O.

i.U,trum Sedulii scoti opus de roctoribus christianisprelo committerem, parumper dubitavi , quia nec dee-rat qui semel editmu diceret, et tamen eruditis plerisqueomnihus ignotum erat, neque in publicis bibliothecis

,

quod sciam, extabat. De hoc ita scribit Faustiuus Are-valus in prolegomenis ad Sedulium seniorem cap. H.num. 61. '< Goldastus, ut ex Labbeo num. 45. liquet, possidebat ms. opus Sedulii inscriptum de regimine principum. Schoettgenius , qui bibhothecae fabricia-" nae medii et inlimi aevi volumen sextum edidit , refert , SeduUmn de rectoribus christianis, et convenien- tibus regulis , quibus est res publica rite guhernanda, Lipsiae an. 1619. editum in 8. memorari a Fabricio fortasse in paucis schedis mss. quas ad sextum vo- lumem paratas rehquit. Addit Schoettgenius , Frehe- rum ad Petrum de Andlo de imperio rom.Jl. 16. scri- bere , se anno 1612. hunc hbrum anecdotum ad pre- lum pai'are , ex eodem libello octo chsticha adducere Nicolaum Cusanum de concordantia cathoL praef." lib. 3. Non invenio quisnam ahus hbrum viderit

,

aut de eo locutus fuerit : neque indignum opus certe' est, quod ad huius temporis novitates convellendas" recudatur. Extat in codice vat. palat. 591 . etc. Is. cap. 9. laudat pietatem Caroh magni, et Ludovici (filii) qui regnare coepit (post patrem) anno 814; adeoque Se-' duhus huius operis auclor ante saeculum IX. nonflo-' ruit , et videtur esse ille ipse quera laudat Hepidam- nus , et fortasse Seduhus scotu.s , cuius manu psalte-


10/766

VI EDITORIS rium graecum scriptum recenset IMontfauconius pa- laeogr. gr. III. 7. p. 236. Hactenus Arevalus. Uuusergo Schoettgenius scoti Sedulii hoc editum opus dixit

,

et quidem aheno testimonio fretus. lam vero etiamsi idforte dictum sit vere ( de quo dubitare licet ) nihil ta-men impedit , quominus liber ex hominum conspectuusuquc ereptus , ineditorum instar haberi possit. jVuncad mcas quoque manus palatinus codex venit , qui uonest aUus, ut suspicor, quam ille ipse a Goldasto olimin Germania visus : etenim id exemplar anno 1G19. inPalatinatu apud Heidelbergam adhuc erat, neque Ro-mara nisi anno 1622. cum palatina bibhotlieca migra-vit. Quum vero hunc codicem et tantulae mohs et sum-mac raritatis esse viderem, veritus sura ne quo casu ali-quando periret, atque ita opus priscum, et pro illa aeta-te non contemnendum , sempiterno cxitio interciderct.Haec potior, inquam , graviorque Mbri imprimendi mihicausa fiiit.

II. Etsi autem vocabulum scotus ad SeduUmn in co-dice non adiungitur, attamen de re dubitarc prorsus nonlicet. Etenim Hepidamnus in suis annahbus ad annumChristi D'CCC"XVIir scribit: Sedulms scotus clams habe-tur. Item Trithemius (quamquam Seduhos varios con-funditj postremum inter Sedulii opera librum epistolarumrecenset, quem ait incipere Sedulius scotifjena. Est autcmnotissimum quot docti viri rehgiosi sub Carolo eiusqueposteris ex Angha atque Hibernia (quae tunc erat Scotia) inGaUias ad florentissimam Carohngioram aulam vcneruit,praesertim post Alcuini magnam apud eos regnatoresgloriam. Annum quoque scripti hl)ri praecise mihi vi-deor deprehcndisse. Etenim Sedulius cap. IX. p. 28.Carolum maguum postrcnium in romanis imperatoribusnominat, et mox addit, a Deo fiiissc adordinatum Ludo-vicum imperatorem. lUud, inquam, vocabulum adordi-


11/766

PRAEFATIO. Virnatum, videtur prorsus significare imperii cum patre so-cietatem, quae coepit anno D-CCC-XIII', Caroli ultimo;sequente enim excessit e vivis, solum post se reliquensLudovicum imperatorem. Libri igitur ortus extra an-num DCCC-XIII- statui vix potest. Hinc etiam factumputo, ut titulus non singulariter de rectore christiano sitpositus, sed pluraliter, quia duo christiani rectores illoamio erant. Atque hoc opere per imperii provincias vul-gato, Seduhi nomen celebre evasit, ita ut auctoris clari-tatem quinto post ecUtionem anno Hepidamnus aduotave-rit. Neque inutihs Ludovico Caesari liber fuit; etenim hisquoque Seduhi praeceptis ad regias virtutes informatus,clementissimus ct iustissimus princeps evasit, et rchgio-ni ac praelatis eius summe addictus. Certe post illos ve-teres Coustantinum ac Theodosium nulli principes reh-giosiores fuere , quam Caroh magni maiores ac posteri,quoruin ihustrem memoriam et annales retinent , et ahainuumera monumenta testantur. Est autem hic ipse Sedu-hus scotus, cuius in divi Pauh epistolas extant CoUecta-uea, in Matthaeimi autem conservabautur Parisus mss.apud lesuitas, testeLabbeo. iVobis quidem non iniucun-dum accidit ut tria Seduhi opuscida lectoribus offerremusI. Expositioues in argumenta evangehorum Matthaei

,

Marci, et Lucae, quas tomo IX. Script. vet. p. 159-181.eidubuimus . II. Praesens opusculum de rectoribus chri-stianis. III. Explanatioues in praefationes S. Hieronjraiad evangeha , quae in sequente volumine demum pare-bunt. (1)

(1) Latiuae eruditionis studiosos nolo hac obiter notitia fraudare, ncni-l)e rae scliolia quaedam in prisco codite ^idisse ad Mart. Capellam, cuiusin calce littcris quadratis legitur liaec jnscriptio : ExpUciunt rjlossae se-iundi libri de nupdis Pfiilologiae et Mercurii, Mynei Martiani Fclicisfapellae afri carf/iaginicnsis , qiws fertnr composuisse serERCs scho-tasticus urhis Koniae.


12/766

VIII EDITORIS

DE TRIBUS TRACTATIBUS AUGUSTINI VALERII CARDIXALIS.

III. Transeo iam ad Augustinum Valerium Veronaeepiscopum et S. R.E. Cardinalem. Hic nobili loco Vene-tiis anno Christi -M-D-XXX- natus, optimis a pueritiastudiis innutritus, et senatoriis honoribus ingenii ac pru-dentiae merito destinatus , ecclesiasticum vitae geiiuspracoptavit. Anno postea -M-D-LXV. factus episcopus,anno autem JM-DLXXXIir creatus Cardinalis, anno de-raum -M-DC-Vr vitam hanc mortalem beato fine com-ple\it. Quantis vir hic sanciimoniae et doctrinae orna-mentis cumuTatus fuerit, non tam eius vita diligenterconscripta ostendit (apud Calogerum T. XXV.) quara illaconfrctorura ab eo bbrorum mira congeries, ubi castis-simus eius animus, eruditio omnimoda, et perfectum ci-vilis atque ecclesiasticae vitae magisterium elucet. La-tina ilhus scripta Ponzettus (in editione commentarii deconsolatione ecclesiae) nonaginta et unum supra centumenumerat , quorum -LXXXVI- typis iam impressa, reli-qua 'CV* hicem adhuc desiderantia : italico quoque ser-mone scripta XLVI- in pubJicis libris extantia, octode-cim vero nondum impressa. Ex latinis ineditis, quatuoriios ipsi inveniraus , quorura prinmm de occupationibusCardinale diacono dignis ante hos aimos edidimus 5 uuncaba tria, quorum titiib infra leguntur, quod bonum fau-stumque civili scientiae et christianae pietati sit , liben-tissirae typis comraittimus. Primum quippe opusculumde bona Principis fama , seu de bene regnandi arte , adFranciscura Mariam II. Roboreum , Urbini postremumducem , raittitur; quera quia p. 85. carentera liberis di-cit, sequitur ut Augustinus inter annos 1.570. et 1598.libellum hunc composuerit: tantum enim adamussim tem-poris Franciscus dux cum priore coniuge Lucretia libe-


13/766

PRAEFATIO. IXi-oruiu expers transegit. que enira de Francisci orbi-tate, qui susceptum ex secunda uxore Livia filium \iriliiam aetate auctum aniisit , sermo esse potest, qiiando-quidem Augustinus cum ea calamitas Urbini accidit, mul-to ante ex hac vita excesserat. Immo vero, quia regnandipraecepta , non veteranis principibus sed tironibus ple-rumque dantur, valde arbitror , missura bunc libellumad Franciscum sub regni primordiis, id est paulo postannura -M-D-LXXIV- Haec de bistoria operis; nam demerito eius, quod mibi non paenitendum videtur, lecto-res iudicabunt. Inventus fuit bic tractatus m urbinensicodice , nunc vaticano ; est enim ipsura fortasse exem-plar, quod Duci bibliotbecae domino ab auctore fuitoblatum.

IV. Secundum opusculum ab Augustino Valerio scri-ptumfuisse anno Domini IMDXCV- demonstravi p. 89.in adnotatione

;qui erat anuus aetatis eius -LXV-, post

episcopatum aiitem susceptura trigesimus, ante Cardina-latum deuique undevigesimus, ut ex ante a me dictis col-ligitur. Senili igitur iam aetate , et iu pastorab ministeriotractando diu exercitus, ad electura nuper magnae ec-clesiae arcbiepiscopum , hominem quidem virtutibus or-natissunum , sed adbuc adolescentem , qui maguo Carolopost alterum succedebat, tempestivi sane argumenti scri-ptum vigdanti consibo misit de cauta imitatione sancto-rmn episcoponnn. Meminerat quippe prudentissimus virAugustLuus, quam severo et beroico pastorabs regiminisgenere Carolus fuisset usus ; reputabat secum inmianeseius labores , vitara orani asperitate plenissiraara , quarain raedio cursu mors spontaneis cruciatibus accita ab-rupit; satis noverat qualem quantamque morum disci-pbnaeque reformationem non in suo clero ac populo so-lum fecisset , sed in universa provincia cui mmiere rae-tropoUtani advigilabat; denique decertationes etiara eitls


14/766

X EDITORISaccrrimas ciim magistratibus episcopalis officii causa co-gitahat , ct summa vitae per nefarios homines intentatapericnla , de quibus late Glussianus , ab Oltrocchio au-ctus , in vita sanctissimi \iri scril)it (1). Hacc , inquam ,Augustinus cogitans , admonendum censuit Federicum ,ut in iniitaudis Caroli patruelis illustrissimis ac fortissi-niis gestis cautclam quandam modumque adhiberet, ne-quc hunc in cunctis exacquandum sibi praesumeret; cuiusconsiUi varias ct acquas rationcs su1)dit , deque re tota

,

non sine pcrpctua ac plurima bcati Caroh laude , diumultumque cum Fcdcrico loquitur, cumquc hac captataoccasione episcopaha officia copiosissime docet; ita uthic Augustini tractatus in utihoribus de tam gravi ar-gumento scriptis liabendus sit, dignusque omnino quempastores animarum diurna sibi nocturnaque manu ver-sandum arbitrentur.

Y. Prisca ot nohihs quaestio est , utrum sapientihonores sint capessendi , seu quod idem est , utrum adrem puhhcam sit accedcndum, nec ne: quam quaestio-nem toto prohoemio ad suos de re pubhca hbros Cice-ro vcntilat, simulque illorum argumentis respondet, quilioiiorum cursum vitabant. Quum autem ego in copiosisscholiis, quae ilh operi atte\ui, tot aUorum veterum dehac re disputationes iam memoraverim , earumque fon-tcs et loca indicaverim, nulla in praesentiarum est cau-sa cur actuni agam. Rectc tamen Augustinus Valeriusnon tain cx hbris doctrinaque ethnicorum , quam exchristiaua sapientia et modestia , honorum fugara novohoc ad Fedcricnni Borromaeum hbro suadet : qui hber,supcriore ad cundcm Federicum, tempore anterior esthic enim scribitur ad Cardinalem nondum factum ar-chiepiscopum , intra annos scihcet 1587 et 1595. Re-

(I) Lib. II. capp 12.20. 22, ad 2r.. Lil). III (app.?. d .'J.Lib. V. capji.I ct ". Lib. VI. cap. et i).


15/766

PRAEFATIO. XIconclitas in lioc libello, christianae philosopliiae , vitaepraesertim aulicae , exemplorum ac sententiarum opes

,

cur c^o enumerem, cum in ipso fonte a lectoribus cog-noscendae sint ? Sed audio susurrantem ahquem: curCardinalis apud Cardinalem post adeptum honorem dede fufjiendis honoribus disputat ? Hanc animadTcrsionemsane praesensit ipse Augustinus p. 146, futuros nempequi dicerent " CardJKah non esse difficile ad Cardinalemde fufidendis honoribus scrihere,,. A^^erumtamen hancexceptionem non illo sensu is intcllexit , quasi lii dice-rent , facile esse homini saturo ieiunium pracdicaresed pie yereque dictum existimavit, facilem esse fugaeilhus laudationem homini cxperto molestias varias etsoUicitudines quas lionorum insignia coniunctas habent.Tum de suo ac Federici modesto et honestissimo ho-norum cursu taha narrat, quae si quis imitctur, eumdignitatis susceptac vix paenitebit.

DE AXTONII M. RATIAXI OPERE HISTORICO ET EPISTOLIS,

VI. iSon mediocri fortunae douo acceplum refero,quod Antonii Mariae Gratiani celeberrimi episcopi ame-rini in vaticanis codicibus reperi historicos hbros qua-tuor , et epistolarum latiuarum hhros undecim : quodutrumque opus liabuit in ms. codice Hieronjmus quo-que Lagomarsinius, ut ipse in adnotationibus dicit adGratiaui vitam, nec non ad eiusdem lil)ros de scriptis in-vita Minerva, denique etiam in adn. ad Iiilii PogianiepistolasT. IV. p. 177. 199. 37G; et sine dul)io edituruserat, nisi nescio quis casus aut certe mors intervenis-set. Libri quidem historici, id est tres de Despota Va-lacliorum principe, et unus de fratre eius, iam addendierunt praeclaro Gratiani commentario de casibus viro-rum illustriuni qui iamdiu magno cum historiae fiuctu


16/766

Xir EDITOIUSlegebatur : libri autem epistolarum cum iUis sane luliiPoiiiaui certabunt , quos utpote amici sui , prelo olimGratianus ipse parabat , et tlcnique paulo ante aetatemnostram Lagomarsiniius vulgavit. Historicum opus com-posuisse se in Asulano rure feriantem ait Gratianus epist.lib. X. 4. anno Domini M-DLXVII-, qui Gratiani erattrigesimus, quia Christi anuo M-D-XXXVII- natum sci-mus : quod scriptum a Cardinale Commendono Cardi-nali Avarmiensi Hosio olim ostensum , niiiifice liunc de-lectavit ; neque is tamen ab auctore impetravit ut sine-ret divulgari. Id sive modestia animi Gratianus fecerit,sive recentium rerum et hominum respectu aliquo, equi-dem ncscio. ]\am Despota principatu Valacliorum poti-tus est aimo MD^LX^ , neque ultra biennium tenuit(hb. I. 12. hb. III. 18.) Itaque vix quinquennio a re-bus gestis elapso , historiam hanc scripsit Gratianus

,

cum plerique eorum quos nominaverat viverent. lustuscrgo suberat metus, nequem forte offenderet , vel ne-quid sil)i incauto ac longinquo forte cxcidisset, quod illiredarguereut , vel quod , etiamsi apprime verum, falsonegareut. Profccto in aliis quoque historicis scriptis val-dc liberum gratiamque hominum miiiime aucupantemGratianum vidcmus. Sed utcumquc se ista habent, nunchis demum remotis causis, praeclarum politicae histO'riae incrementum , castissima latinitate et eximia arteconscriptum, diutius in tenebris non fuit continendum.

VII. Decem modicae molis hbros lafinarum episto-larum sumpsi ex alio codice vaticano , librarii quidemopera scripto, sed ipsius passim Gratiani raanu non emen-dato solum verum etiam refecto. Porro scriptae fiierunthac cunctac epistolae a mense octoJ)ri anni M*D-LXVI-usque ad aprilem mensem anni MDLXX^ ideoquetriemiium occupant cum dimidio, in divi Pii V* pon-tificatu. Tantus autem litterarum numerus ad unum


17/766

PRAEFATIO. XIII(paucis exceptis) scribitur adolescentem polonum Ni-colaum Thomicium , cuius uljerem notitiam a Lagomar-sinio in adnot. ad Pogiani epistolasT. IV. p. 367. et p.375. seq. scriptam, in pauca equidem verba couferam.Nempe hic jNicolaus lohannis poloni praenobilis et Var-saviae praefecti fdius, anno M-D-LXII- Patayium stu-diorum causa venit, ubi lutheranos seu calYinianos er-rores , quibus exemplo patris afflatus fuerat , suadeiitein primis Cardinale Commendono eiura^it ; tantamquemox honestatem morum, iugenii elegantiam , iucundi-tatem convictus prae se tidit, ut plurimorum animossUji devinxerit, atque in primis Gratiani nostri , qui cumin comitatu CardinaHs esset, Nicolai etiam quotidianaconsuetudine utebatur ; absens vero uulkim fere tabel-larium dimittebat sine suis ad hunc iuvenem litteris :qui octo demum post annos a patre in Poloniani re-vocatus, id est anno -^r-D-LXX., ibideni ecclesiasticaevitae se addLxisse videtur. Paulo post tamen, adeo abse ipso descivisse dicitur, ut oinnem Gratiani et Cardina-lis conceptam de se spem fefellerit : neqiie ahud posteade eo traditum est, nisi quod virente adliuc aetate an-no -M-D-LXXXV- supremum diem obierit. Manet ergoPoloni huius memoria in Gratiani epistolis , nec non inhistoria Despotae, quam pariter illi inscripsit, et deni-que in Augustini Card. Valerii libello quodam, quehip. 408. appellavi.

VIII. Profecto humanissimus Gratiani animus nus-quam adeo se prodit, quam his epistohs, quibus amo-rem suinmum erga Thomicium, catholicae rehgionis gra-tia susceptum, expromit; quam ob causam nuUi incom-modo parcit, nullam propriae valetudinis rationem ha-bet, nidhs denique occupationibus retardatur, quomi-nus ei adolescenti omni ope et officiorum genere con-sulat. lam harum cpistolarum latinitatem cur ego com-


18/766

XIV EDITORISineudem , cuiii eam Gratianus aliis quoque lihris iam-pridcm taleni tantamque demonstraverit, ut is nemini sitinferior, plcrosqnc supcret ? Testis locuples lulius Po-gianus, sumnms et ipse latinitatis artifex, qui in cunc-tis suis ad Gratianum cpistolis hanc ciusdem peritiamdepraedicat (1). Neque sola latinitatis praestantia hascommendat epistoias, sed etiam historiae utilitas; namquicquid eo tempore, in civili praesertim Galliae bello, inBelgicis jiiotij)us, in Germania, et apud Polonos idem-tidem, Moscos, Svecos, Scotos gestum est, curiosa narra-tionc auctor persequitur. Duae sunt praesertim de catho-lica rehgione magnae epistolae lib. III. 9. YII. 10;unade Carolo Phihppi hispani fdio VI. 1; alia de Erico Sve-corum rege V. 13; aha de Vehni fluminis catarrhactis IV.i; nonnuUae m libro VII. de suo germanico cum Card.Commendono itinere ; duae denique luctuosissimae dePogiani obitu VII. 10. 11. quae singulari cum sensulegcntur; quamquam et aliae multae eodem colore sunt.Quid quod integrum Caroli IX. Galhae regis contraIlugonotios cdictum sua nobis latinitate vestitum exhibetlib. V. 4 ? Ceteroqui temporum suorum historiam mul-to is uberius exsequitur in secundo praesertim scripto-rum invita Miiierva tomo. Porro haec sive historica si-ve familiaria Gratiani scripta lautam nobis scholiorumappingendorum materiam suppeditabant ; veluti fecitLagomarsinius ad Pogiani epistolas, qui docte quidemscd redundantius fortasse in scholiis semet dilatavit. Sedpraeter quam quod ad alia nos properamns , illa etiamsimplici et pura paginarum specie delectamur, qua pa-rLsiaci cditores libros Gratiani de vita Card. Commcn-doni, et de casibus virorum illustrium, lectoribus obtu-lerunt. Ac ne sedulo quidem adnumerandum putavi quae

(t)Tom. I. cpp. 2U. 234. 235. T. II. epp. 1. 39. T. 111 epp. 31. 36.T IV ep. 3.


19/766

PRAEFATIO. XYvcl quot litterarum harum fragmeuta (iiiter quae Cle-mentis -Vlir epistolium) Lagomarsinius obiter aduota-tionibus suis sive ad Pogiani epistolas sive ad Gratianilibros de scriptis invita Minerva admiscuerit ; id enimcuni parum iutererat, tum certe pars minima rei erat.

IX. Atque heic ego edendorura Gratiani scriptorumfinem feci; eteiiim nec historia primi anni Sixti V- pontifi-cis, quam Lagomarsinius autographam apud se habuit,et cuius cxemplar Casimiro Tempesto largitus est (1),neque quicquid huius Pontificis nomine Gratianus scri-psit, cui fuit ab epistohs, neque volumiiia duo littcra-runi ab eodem partim suo partini Commendoni nomi-ne scriptarum (Lagom. ad Pogiau. T. III. p. 63.)inmauus meas inciderunt. Et quidem cx his, ut puto vo-luminibus avulsa fuerunt duo ad Thomicimn epistola-rum fragmenta, quae idem Lagomarsinius ad Pogiau.T. IV. ]). 199. recitat, quaeque a codice vaticauo pror-sus absunt. Mitto cetera Gratiani scripta, quae in addi-tis ad eius vitam commcntariis laudautur. Legi tamenin codd. vatt. tria magua itahcarum epistolarum volumi-ua annis 1596. 1597. et 1598. Venetiis scriptarum, quumibi legatione pro Clementc YIII- pontifice fuugeretur:magnum hercle politicae ac negotiosae sapientiae penu

,

quod satis denotat htteratissimos quoque homines e suodoctrmae fastigio ad gerendam rem pubhcam bene na-viterque , si res ferat, descendere. Multa ibi de beUoferrariensi contra Caesareu Estensem, cui secreto multifavebant ; de maris hadriatici dominatu , quem Venetiaffectabaut ; de ratioue fungendi apud eam rem pubh-cam legatione sacra et consulatu; de subortis saepe obspirituale reginjen controversiis, quae iam tum adeo ca-lebant, ut mahs iis, quae sub Paulo V- demum eve-

(1) Laguinarsinius ia adnot. ad \ilani Graliani, insertani opcri cinsdeinde icript. inv. Min. Item Tempestus in vifa Sixti V. P. M. p. 24.


20/766

XVI EDITOBISnerunt, via tunc muniretur. Sed hacc et huiusmodi aliaGraliani multa, quae sive in his sive in ahis vidi co-dicibus , expilaiida potius pro re nata suut, quam sinedelectu effundenda. Denique de Cardinaliumloh. Com-mendoni et Petri Bembi, atque A. S. Sannazarii noviscarminiJ)us , ncc non de Petrarchae et lul. Valerii sup-plementis, propriis iu locis pp. 479. 488. 512. 513. di-ctum fuit.

DE ANTOXII GALATEI EPISTOLIS.X. Antonii Galatei ex gente italo - graeca anno

M-CCCC-XLIV- in lapygia nati, anno autem M-D-XVII.extincti, notitiam plenissimam tradiderunt plurimi histo-rici, praesertim vero De-Angelis script. salent., Tafuriusscript. regn. Neap. , Polydorus vit. Galat. , FabriciusB. L. med. aevi, Buccanerius et Papadias script. neap.et salent. Quin adeo nemo fere est vel iUius aetatis eru-ditus auctor , vel posteriorum temporum bihliograi^hiaestudiosus, qui Galateum honoris causa non appellet; at-que haec ipsa pUuMmorum tcstimonia apud praedictoshistoricos passim extant. Hinc otium mihi iam factumest, quominus plura de hoc celebri homine, philoso-pho insigni, acadcmiae pontanianae sodaU , vix cuiquaniUtterarum gloriatunc secundo, verba connectam. Quiatamen post veterem nonnuUorum Galatei scriptorumeditionem basileensem, tum etiam singularium aUquotdeinde vulgatorum , muUa adhuc in vaticano codice ia-cere conspexi, dolui fortunam praeclari ingenii, cuiusrepositi in umbra fructus trecentis iam ac triginta an-nis mitescunt. Vaticanus igitur codex persimiUs iUi est,quem ( ut narrat Fabricius loc. cit. ) Bern. Bonifaciusneapolitanus Hauriae marchio, is qui basileensem librumuraverat , ( eodemque anno natus est quo Galateus de-cessit) Gedanensi rei pubUcae, apud quam profugus exula-


21/766

PBAEFATIO. XVIIbat, dono attribuit: vaticaiii autem iiotitiam et iiidiculumcommuuicatum sibi vulgaruut praedicti biographi Buc-canerius et Papadias , quorum postremus apologeticametiam Galatei epistolam pro Leoniceno medico scriptamimpressit. Nemo tamen noît autographum ipsius Gala-tei videri vaticanum codicem, quod ego inde colligo, quiabis in extimo tegumento scrOîtur epistolae ^vostrae.Utique scripturae forma , Galatei saeculo apprime con-formis est , quod palaeographiae gnari inspecto codicestatim concedeut. Equidem haud omnia, quae codexcontinet, sum daturus ; tum quia de editis cogitandumnon putabam , tum quia delectui magis quam acervosoleo studere. Quae tamen proferam, ea vel cuncta la-tuerant hactenus, vel certe pleraque, nec nisi fere inmss. codicibus a Galatei biographis lecta fuere. Cetero-quin ad unum omiies , qui Galatei ahquid continent

,

impressos hbros îdere mihi ut credo non hcuit , velutihbrum Lllum in quo Tafurius Galatei alterutram ex epi-stohs ad Behsarium Aquaevivum vulgasse se dicit. Ga-latei autem apud nos epistolae duphcem veluti clas-sem constituunt ; quarum priorem implent historicaevel quasi historicae undecim , alteram phUosophicae etvariae novem. Historicas appello , qiiae ad reges prm-cipesve scribuntur , vel ad viros bello aut doctrina cla-ros : rehqiiae iUae sunt , in quibus auctor philosophicevel multifariam disputat. Utra utri classis praestet, nondefmio ; sed mihi quidem utraque valde placet propterelocutionis facihtatem , veritatis studium , sensuum al-titudinem ac sanitatem, vividam denique morum ac tem-porum et ipsius scribentis picturam. Digimm igitur Ga-lateum iudicavi , quem cum Antonu Gratiani historicoopere epistohsque , et cum Petri Bembi ac Sannazariicarminibus , in hoc meo vohimine copularem.


22/766

XVI ir EDfTOBIS

DE Vms PROREOr.n aliquot steap.XI. Ludovicum ^Muratorium , italicarura reruin scri-

ptores raagno ausu coUigentem, scripta multa necessa-rio fugerunt; quod ii qui mss. codicuin bibliothecasadministraut , quotidie comperiuiit. In his, ut sciinus,praecipua Vaticana est, cuius uberrimas italicae histo-riae divitias magnus illc vir ^lutinae sedens et hicu-brans non conspexit. Atqui tot tautaeque sunt, ut ip-sarum vel solus indiculus , si paulo accuratior fiat , admediocrem libri inolcm consurgere queat. Ecce enimAssemanus a Christi anno -D* usque ad -^lCC-^idestintra septem annorum ceaturias, ex regni neapoiitaniscriptorilius Muratorio incognitis quinque gravia volu-miiia effecit. Quid vero si posteriores subiungantur ?Equidem ut spartam ahquam in liac quoque eruditionisparte ornarcm, lulii Caesaris Capacii cuidam operi inen-tem intendi de vitis Proregum ahquot regni et urbisNeapolcos, quod manu scriptum intcr urbiuensium Prin-cipum codices, pontificiis iamdiu additos, dudmn ob-scrvaveram. Quippc Capacius, postquam diu ab actisneapohtanae urbi fuerat, multisquc editis scriptis orbi in-claruerat, aFrancisco MariaRoboreo II-, postremo Ur-bini principe , institueiido suo in htteris et pohtica scicn-tia filio unico praepositus fuit : qua in aida et officiodum versaretur , has Gubernatorum neap. vitas scripsit,teste etiam in elogiis Laurentio Crasso his verbis: " de-, , nique vitas Proregum Neapoleos aggressus est , quas,, pro voto editas non vidit , morte occupatus anno'M-DC-XXXI- Tredecim autein Proregum vitae in urbi-nensi codice Jeguntur, nempe a Consalvo inagno, quiprimus regnum iieap. cathohco regi Eerdinando adsc-ruit, usque ad Pctrum de Castro, qui aano -M-DCX'


23/766

PBABFATIO. XIXfactus est prorex. Sunt autem hi. 1. Consalvus magnuscod. p. 2. II. Raimundus de Cardona p. 17. 111. Phi-libertus Aurantius p. 27. IV. Porapeius Cardinalis Co-lumna p. 35. V. Petrus de Toleto p. 45. VI. Ferdi-nandus de Toleto Albae dux p. 67. VII. Antonius Pe-renotus Cardinalis Granvellanus p. 86. VIII. PetrusGironus senior p. 94. IX. Henricus Guzmanus Oliva-rensiura comes p. 106. X. Ferdinandus Ruiz de Castrop. 122. XI. Franciscus de Castro p. 144. XII. loh.Alphonsus Pimentellus Beneventanorum comes p. 148.XTII. Petrus de Castro p. 162. Capacii latinitas hoc cer-te in opere lutulenta et pedestris mihi videbatur , soloe-cismis etiam inqpiinata, nec venustate solum verum etiamperspicuitate qiiandoque carens. Itaque ne exosam ni-mis barbariem aliquoties exscriberem , stilum idemtidemverti, ita tamen ut mutatis variis hac illac vocabuhs,orationem incolumem nativamque servarim. Quam obrem, tum etiam quia totum codicem evulgare non libe-bat , trium tantummodo Proregum vitas delegi , duorumquidem in re miiitari clarorum, tertii autem propterconcitatum sub eo popularem annonae causa tumultumin urbe Neapoh; ut ea narratio civilibus magistratibussalutari exemplo sit , ne famehcam plebis rabiem ilh-ciant; et si ea forte ingruat, idoneo tempore, ac fortimanu, providoque consilio praecaveant.

DE ONUPHRII PANVINIl S


24/766

XX EEITORISctenus edita ante ipsius Pan\inii commentarios de rep.roraana, Venetiis anuo m.d.lviii, et alihi impressos. Pro-fecto tanti est haec praefatio , ut etiamsi integra fuissetedita , nihUominus studiosorum iu gratiam recudendasaepius videretur.

DE PROCLI COMMEXTARlO.XIII. Ex elegante , et adhuc inedito Procli conmien-

tario ad Platonis de rep. Uhrum dectmum, fragmentanonnulla intuh in adnotationes raeas ad Ciceronis de rep.hbrura sextura. Prohxiora vero segraenta duo scripsi suheiusdera volurainis (ed. sec. ) initio ac fine de platonica fa-bula Eris resurgentis, et de aniraarum inter se colloquio.Utinara vero milii hceret Proch hoc scriptum eruditissi-raura cura ipso pulvisculo totura efferre! Sed codex etmisere truncatus est , et in superiore singulorum foho-rum parte raadore ac situ corruptus , ita ut nuUa paginaintegra sit, hiante oratione. Quin et ipsi quaternionessus deque perturhati fuerunt, qui abrupto toties, ut di-xi, serinonis filo, aegre ordinantur. Sequar igitur insti-tutura meum ut in huius quoque voluminis calce , tam-quam ahquod erablema , nova excerpta coUocem pro-chani coramentarii , postreraam scihcet operis disputatio-nem , in qua muha philosophiae priscae theologiaequepaganae capita evolvuntur.

De sancti Augustini sermonibus dicara p. 713.DE ADDITA.MENTIS FACIEXDIS AD VESPASIANUM

FI.OREXTINITM.XIV. Scriptas a Vespasiano tlorentino illustrium .sua

aetate virorura vitas edidi in prirao Spicilegii volumine,deque his multa in praefatione disserui. Ecce autem inquodara vat. codice aharum insuper eodera auctore vi-tarum titulos offendi, quamquam ubinara eae lateaut in-


25/766

PKAE1'ATI0. XXicomperttun mihi sit ; codex tantummodo dicitur fuisseviri ecclesiastici cuiusdam Magii qui certe codex ab eodiffert , uiide vita Philelphi olini prodiit , qui fuit sacer-dotis Laucellotti: nisi forte idem exemplar al) uno ad al-terum , ut fit , dominum migravit. Notitia igitur , quaminvidere lectoribus nolo, ita se habet in codice.

Di Vespasiano fiorentino vite d' alcuni iiomini illustri,che si con^ei-vano in codice dcirillustrissimo e reverendis-simo Maygi, cioc: I. Vita di frate Girolamo da Mcdelicap. 312. II. Di Ferrando di Catelano p. 313. III. DiMaestro Evangelista de' Pisci delV ordine di S. Agostinop. 316. IV. Di maestro &irolamo da Napoli deWordine sud-detto. V. Di Marcello Strozzi p. 316. VI. Di Domenico diLeonardo Boninsegna [\)p. 317. YVl.Di Bartolomeo di Be-nedetto Fortini (2) p. 319. VITI. Di Maestro Nicolb Spine-gli francescano p. 321. IX. Difra Giuliano Lapaccini fio-rentino domenicano. X. Di fra S. Fiorentino domenicanop. 322. XI. Di Letnno fiorentino {3) p. 323. XII. Di Ales-sandrade' Bardi figliuolOf,di Alessandro p. 327. Rebus au-tem quae ad Vespasiani vitas adnotari poterant , sequen-tia addenda videntur. I. Ad Eugenii -IV- vel Nicolai 'V-PP. MM. vitas. -In cod. vat. 3709. proUxus extat lati-nus dialogus de recte regendo pontificatu ad ClementemVII" PP., auctore CaUisto placentino, qui eidem Pon-tifici a concionibus sacris fuit. Lectitavi opus; sed cumgeneraha plerumque praecepta tradat , nihilquc adferatquod in iamdiu cognitis Mbris non legatur, nihil ex eo

(1) Huius exlat historia florentina.(2) Extat haec in florentinis codicihus, ul dixi T. I. in praef. p. XVII.(I) Lemni nosocoiBiuni Florentiae, memorat Vespasianus p. 364. Obi-

ter heic adtexo ahquot eius voluminis emendatioues, nempe. pag. XXVII.et p. 360. vera lectio habeatur Lomoln, cuius reperi in vat.cod. etiam ora-tionem ef quoddam diploma. P. 305. magnam codicis ccrruplelam iudicoprivato sugrjello pro protosincello . Pag. 365. corr. Jzano. Pag. 567. v.18. scribe Piccmo , ct v. ?.9.. cammiuo.


26/766

XXII EDITOBISexcerpendum iudicavi. Meliora sane dicuntur in duo-l)us codem titulo sed italica lingua scriptis sermonibusad Sixtum Y- PM. codd. vatt. 5476. et o917. Putotamen, magnum hunc Pontificem suis potius animi etingenii vivibus, quam his anonymi hominis monitis etconsiliis, principatum sacruni rexisse. 11. Mcolai legati(id est B. Nic. AUiergati) ad GalUae principcs oratio dedissidiis inter apost. sedem ctiniusregni praelatos cod.vat. 3878. Montf. B. Mss. p. 1 10. Deest haec in coUecta-iieis de B. TSlcolao apud Ben. XIV. de Can. SS. tomo sextoTII. Callisti PP. III. bibhothecae extat syllabus vaticanus,(Montf. p. 114.) propter dicta apud Vcspasianum p. 284

.

IV. Scriptae a lacobo Zeno cpiscopo patavino vitac rom.Pontificura extant in crasso codice vaticano 5942. dequo opere Vespas. p. 261. V. Lauri Quirini oratio depace Italiae cod. vat. 536. VI. S. Bernardini senensistractatus de usuris cod. vat. 7667. VII. Gregorii Corrariiliber de fugiendo saeculo ad Cacciliam virginem fuit incodd. Card. Dominici Capranicae , ut in indiculo lcgi,Ceteroqui iam edidit Martenius. VIII. Laurentii Bidulphitractatus de usuris cod. vat. ottob. 3335. IX. ScriptamPallantis Strotii nomino elegautem ilalicam cantilcnam apoetanobih, quem Itah dicunt Saviozzo (pleniore auteranomiue Simone di Scr Dino Forcstani) iiiemini me videre\\\ quodani codice vat. cum ahis multis poctae eiusdemitahcis aeque carminibus.X. Marasii (Vesp. Mulraso) car-mina latina complura sunt in cod. vat. Beginae svecae1555, cum iUa ad ipsum poctam Leonardi arctini cpisto-la, quac prima est scxti libri in editionc Mehusii. De Mar-rasio Mongitorius in 1)ibL sicul. T. I. p. 352. XI. Epi-gramma itahcum di Ciano dcl Borcjo a me echtum in po-streina voluminis 1. pagina, quod mQ\\)\\. Alessandro lasciola sif/noria, vidi postca vulgatum intcr poemata rainoraOantis Ahgerii T. I. part. 2. p. 153, uon tamen sine va-


27/766

PRAEFATIO. XXirinetatibus. lani lUri auctori tribuendum sit , iudicabunteruditi. Denique hoc loco admoncndiim c^iiseo lecto-rem , opus illud inscriptum consueh/dines Cluniacensiiim,cuius dedi specimen in praef. ad T. VI. p. XXXIX.seq., habere reapse priscum auctorem Bernardum mo-nachum cluniacensem , quem Trithemius n. 347. ait flo-ruisse medio saeculo XI.

DE SIMOXE SEXEXSI EIUSQIE CAR-MINE.

XV. Simonis Forestani, seu SaAlotii, senensis, quiaureo huguae itahcae saeculo poetica facultate cla-ruit, nuper feci mentionem ; sed midto uberiorem eiusnotitiam scripsit Marius Crescimbenius in commentariissuis de Yulgari Italorum poesi T. II. part. 2. p. 119-r20, ad quos lectorem a me ablegari aequum est , nedicta recinam. Carminum autem ab eo scriptorum uonexiguus numerus in codicibus superest plerumque ad-l)uc iueditorum , vehiti etiam in nobih codice vaticano

,

unde milii hymnum iu B. Mariam virginem, sive quandameiusdem invocationem , sumere placuit , a Simone com-positam , pestilentia per Itaham grassante , quam annoM-CCC-LXXXIir civitatem quoque Sencnsem invasisse,tradit Muratorius in annahl)us. En igitur scripti huiusannus natalis, quod tempus in ipsius auctoris aetatemahunde satis exploratam prorsus incidit. Hunc nostripoetae hyninum , eius metri quod Itali dicunt Capitolo

,

apud Magliabecchium quoque extitisse, narrat loc. cit.Crescimbenius ; idemque legitur in cochce quoque gad-diano seu mediceo, ut ait Bandinius Catalog. codd. latt.T. V. p. 447, qui et eiusdem versiculos primum et ul-timum indicii causa recitat. Habeant igitur a me lecto-res hoc Simonis senensis poetae carmen , quod neutereerte e jjraedictis cditum dicit.


28/766

\Xn EDIXOBTS

M.adre di Cristo gloriosa e pura

,

Vergine benedetta iminaculata ,Donna del ciel colonna alta e sicura ,Sacratissima ancilla incoronataDa quella sapienza eterno amore ,Per cui dall' angel fusti annunziata ;Tu se' colei , in cui 1' alto SignoreAssumpse carne nella tua virtute

,

Per tor del primo padre il nostro errore.Tu fosti nave e porto di saluteDe' santi padri, e nostra vera guida

Di quelle grazie ch' hai dal cielo avuteTu se' colei a cui tanto si grida

Misericordia , e dove ogni uom ricorre.felice colui che in te si Ma

lo non saprei gia mai tanto disporre

,

Quant' una favilluzza del tuo lumePoria piu digna loda e gloria torre.Ma tu , Madonna , unde il beato fiumeDi vene di clemenza e caritadeEsce di grazia sempre per costume,

Ascolta me , se nella tua pietadeTu exaudisti mai un cor contrito,E guarda al pianto mio pien d'umiltade.

Vedi tu il detestabile partitoNon dico pur di me , ma di tua terraChe sempre il nome tuo ha riverito.

L'ira di Dio che ora 1' arco afferra,Misericordia o madre ' or tu sostiene

,

Che remedio non' c' e , se lul disserra

,

V^edi la citta tua che a te ne vieneSiena , che e sempre stata ancilla e serva.Deh , madre mia , or non te ne sovviene 7

Clementissima donna or tu reservaL' ira del tuo figliuol , che sopra noiVedi quanto e pestifera ed acerba !


29/766

PRAEKATIO. XXKincuora i santi e casti prieghi tuoi

,

E spunta quella orribile saettaPer tua pieta , che sai che far lo puoi.santissima madre alma perfetta ,

santa avvocatrice onesta e pia,Misericordia e grazia , e non vendetta 1

Qui si udira tua dolce melodia

,

D' innanzi al tuo figliuolo 1' orazione

,

Qui fioriranno i prieghi di Maria.Ecco la citta tua che inginocchione

D' innanzi a' piedi tuoi non puo parlare

,

Tant' e il suo pianto della contrizione!Tu sola se' che lei puoi consolareE ben conosci quauto 1' e mestiero,Tu la puoi ben soccorrere e aiutare.

Non fu mai re si dispietato e fieroChe nou volgesse gli occhi a qualche grazia;Qual sara dunque il tuo cleraente impero ?

Vedi la cruda morte or che la strazia ,Toglieudo a poco a poco i suo' bei membra,Di divorarla non si vede sazia.regina del cielo , or ti rimembraChe sempre 1' hai difesa in ogni streraoPer la pieta che del tuo cor consembra.

O santissima madre , or che faremo ?Non c' e rimasa in terra altra speranza

,

Se non nel gremio tuo , a chi giremo ?Tu se' lo scudo nostro e la baldanza,Che ci difendi dall' eternal spada ,E perche c' e rimasa ogni fallanza.

Vergin , se amor dell' umilta t' aggradaQuando dicesti : padre , ecco I' ancilla ,Fa che la voce mia giusta non cada.

lo te n'obsecro per quella favillaDel superno splendor , la cui gran lampaLa nostra morte iu croce dipartilla ,Madre , tu ci difendi , tu ci scampa

,


30/766

r.DiTonisTu ci ricopri sotto 11 ricco manto ,Dove nullo perisce e nuUo inciumpa.

Ed io quel salino benedetto e santoDiro con tcco o preziosa DiaCon r armonia del tuo piatoso canto.

Magnifica il Signor V anima niia

,

E lo spirito mio exulteraIVel salutare Iddio come desia.

Pcrche conspesse tanta umilitaDi me sua vera ancilla. E tutta gentePero ognor benedetta mi dira.

Donde mi fece lui quale possenteLe magne cose scritte , e nomc eterno

,

Signor del cielo padre onnipotenteLa tua misericordia in sempiterno

Di progenie in progenie a tutti noi

,

Che seguiremo il santo tuo governoFece potenza nel suo braccio, poi

Disperse voi superbi (e ancor si vede)Dal regno del suo core ; e guai a voi !

Poi depose i potenti dalla sede ,E gli umili exalto (pianto conviene,Gome si mostra per escmplo e crede.

Gli esurienti tutti empie di bene,I ricchi del tesor vani ha lasciatoCh' hanno nel mondo posta la lor spene.

Suscepit Israel suo doloe nato ,Si ricordo di sua misericordia

,

E come a' padri nostri avea parlato.regina iuimica di discordia ,Tu di' nel sahno tuo , io ben lo intendo

,

Amica e d' umilta pace e concordia.Madre , piii oltre uon troppo mi stendo ,

Perocche io penso ci abl)i exauditi

,

Se tanta grazia nel mio cor comprendo.Pregoti ancor cbe tutti siamo uniti

Tuoi cittadini senza odiarci insieme.


31/766

PRAEFATIO. XXVIID' altronde siamo nssai bene puniti.

Anior mi stringe pur ch' io dica e prcmeDella mia terra che inferma si giace

,

Ch' io ne vegga divelto ogni mal seme ,Si ch' ella possa omai viver in pace.

DE ALTO r.VRMIXE ITALICO.XTT. In hoc Spicilegio T. I. p. 567. locutus sum

dc codice quodam mediolaucnsi , in quo cum aliis imil-tis carminibus inerat quoque lamcntatio scripta nomi-ue Francisci comitis Guidi de Eattifolle , postremi Pu-picnsium in Etruria rcguli , qui anno M-CD-XL* a Flo-rentinis principatu exutus fuit. Codex quidem mediola-nensis nunc a me abest , scd vaticanus adest nobilior

,

quo res eadem coramode continetur. lam Pupiensis re-guli luctuosam catastrophem narrat Scipio Ammiratusliist. florent. lib. XXI, qui orationem quoque Princi-pis ponit , huic cantilenae consonam, victores suos mi-scricordiam fi^ustra rogantis. Longc vero accuratius dcFrancisco eiusque bberis Carolo , Ruperto , et Lucchi-no , item de filiabus Ludovica saltem et Gualdrada scri-bit idem Amrairatus in singidari tractatu de gente co-mituni Guidoruni p. 48. et seqq. Gamurrinus autemhist. famil. nob. tusc et urabr. T. I. p. 157-158. tan-tum numerum recenset oppidorum ab his Guidis comi-til)us possessorum , quantum iusti ac raagni principatusdignitas postulat. Cantilenae quidem auctor incognitus ,aetas tamen eadera quae rei narratac est. Huic respon-dit Fiorentinorura nomine Percgrinus quidani , cuiusitcm poetae particulam postea rccita])o. Vidit utrum-quc carmcn in florentino codice etiam l]andinius, qniet jnitiuni finenique , sed non satis emeudate , adscri-psit Biblioth. Leopold. T. IIL p. 331.


32/766

II EDITOKIS

L A M E N TDI FKA.XCESCO DA BATTIFOLLE CO^TE DI POPPI.o me , o me , o rne , o me dolente !

mille volte , o me , o cento milia !dolente vigilia

Di mala festa ! o mal pensiero e folle !Oime saugue gentil da BattifoUeCome ho condutto me e mia familiaA si trista quisquilia

,

Che fui signor gia si alto e possenteO Perusin fallace e fraudulenteIVon piccino (t) ma grande in mia ruina

venenosa spinaChe m' hai trafltto il core ond' ei mi scoppia.... (2)Angoscioso dolor che il cor mi preme ,Pensando il gentil semeChe ha maculato mia dura cervice.lo era alto e felice

,

lasso me ! ed ora son cacciatoPer mia follia di si felice stato.

Queir alta Signoria ch' e tanto pronaE generosa a perdonar le offeseMi fu tanto corteseChe aveva indulta mia vecchia follia ,Datomi onore e possente baliaDi commessione (3) in quel vago paese

,

Ove prima disccseQuel cristallin ruscel di Faltarona.Ivi si riposava. mia persona

(1) II codice ha : non picciara mai grande etc. Ho corretto , come illettore vcde , stimando doversi qui intcndere Nicolo Piccinino perugino ,col quale collegatosi il Conte di Poppi, perdfe la battaglia di Anghiari, e poilo stato (2) Manca im verso. (3) Ammirato farnil. Giiidi [. 48.


33/766

PRAEFATIO. XXtXCou si bella famiglia e tanto onoreDeir antico valoreDel generoso sangue ond' io son nato.Ma io solo da me mal consigliatoNon curando 1' onor ruppi la fedeA quel bel flor che vedeII presente e futuro ; ond' io rimangoO lasso me nel faugoCacciato con vergogna e con disdagioAbbandonando il mio alto palagio.

Sotto r ombra possente di marzocco

,

E sotto r ale di fiero artiglione

,

Che trafigge il dragone,Giocondo stava e dormiva sicuro :Firenze bella m' era scudo e muro ,Come agli Ebvei il possente Sansone

,

Si che nulla offensioneTemea di cavalier pedone o roceo.Ma io dolente o me deliro e sciocco ,lo dico sciocco e debbo dire stoltoPercotendomi il voltoSi che di sangue sia tutto vermiglio

,

Ostar credetti a quel possente giglioA cui non manca mai vivace umore

,

iVe mai caugia colorePer ispirar di veuti o di tempesta.Ma la mia dura testame , me , mal volontier' il dico

,

Cacciato m' ha fuor del mio albergo antico.O Carlo mio , o Ruberto , o Lucchino

,

Anna , o Ludovica , e tu Gualstrada !Misero me , o qual sia nostro ostello ?Ove rltroveremo il l)el castello ,Lasso dolente ! e la bella contrada V

aspra o cruda spadaTrafiggi il core a me lasso tapinolO sale imperiali , o bel giardino !


34/766

EDITORISO camere lcggiadre e compassateDi fiDO oro adornate !

scala trionfante a bcccatellibei corsieri , o bracchetti , o ucellitanta riverenza di vassalli

,

Che per monti e per valliTenea lo scettro e bella signoria !Ma mia trista folliaM' ha traboccato d' alto iu basso loco ,Onde ho perduto festa e riso e gioco.

O folle padre di noi tristi figliChe n' a\ ea fatti si leggiadri e belliOr ci ha fatti ribelliSenza nostro peccato, e fatti tristi.Maledetto sia 11 di che tu assentistiAI folle tradimento, e i tuoi drappelliDrizzasti e i pensier felliA osteggiar con quei possenti artigliDel gran leone e dei possenti gigliChe abbalte ogni auimal che li fa guerra

,

Ognun batte ed atterraChe contra al suo valor alza la testa.EIIo ha la branca si possente e presta ,Che non teme I' assalto d' altra belva

di moute c di selvaSi che costar li fa il folle ardire.Ma chi li vuol servireCon lieto volto e con serena fronte,Ei fa star franco e per piano e per monte.dolci uati e di mio geutil sangue ,lo vel confesso , onde il mio cor si squatra

,

E siccome can latra

,

Ovver come leon ch' ha febre ruggliia ,Come toro ferito grida e mugghia ,E 1' alma trista per gran peua e atra

,

Sospira grida e lalra ,Come percosso da colubro o d' augue


35/766

PB\EKATTO. XXXI11 cor dolente niio si duole e langue.Ch' io son cagion del mio e vostro male ,Ch'io non aveva equaleNel mio dolce paese ne pareggio.Ora dolente e misero m' avveggioCh' io ho disfatto voi e me in un punto

,

Ond' e 11 mio core emunto ,E consumar mi sento ogni valore.lo son pien di dolore ,

dolci nati miei , e tanto lassoCh' io bramo morte e ciiiel dolente passo.gentil fior che in tutto il mondo spiriTanto deir odor tuo che ognun ne sente

,

Glorioso e possente

,

Contro del quale io ho tanto fallato ,Merce merce merce del mio peccato

,

Merce domando a tua piatosa genteCon lagrime soventeCon doglia e con angoscia e con sospiri ;E prego il tiio valor che non riiiiiriAl mio fallir , ma li miei (lolci natiTi sien racconiandati

,

Che innocenti sono e senza colpe.lo diedi loro oime V ossa e le polpe.E del mio fallo lor dispiacque tantoChe con sospiri e piantoContradiceano e con piatosa voce (1).Ma il mio core feroceNon speculando il fm , fece il gran falloClie car mi costa , e tutto il mondo sallo.

Canzon dolente mettiti in viaggio

,

E narra a quei Signori il mio lamentoChe hanno il reggimentoDi queir alma citta ch' e si piatosa

.

Con umil voce e non con orgogliosaFa manifesto il mio grau pentimento

,

(1) Cio conferma 1' Aminirato pag. cit.


36/766

XXAII EDITOBIS PBAEFATIO.E ch' io son mal contento ,Se inverso lei cercai alcuno oltraggio.Di cli' un poco di raggioDella lor gran pietade in me rifiilga

,

Se non a me , a' miei figliuoli indulga.Huie , ut dixi , lamentationi responderunt alio car-

mine Florentini , qui post diu celel)ratam iustisque lau-dibus exaltatam suam rempul)licam, miseri Principis po-stulata prorsus rcpulerunt. Sic enim apud dictum Am-miratum liist. loc. cit. loquitur Nereus Capponius floren-tini exercitus ductor , cuius verba quodammodo expri-mit poeta in penultima cantilenae stropha , quam so-lam heic recitaho.

Adunque qual follia o qual mattezzaTi fece , o quale orgoglio o pensier foUe ,Conte da Battifolle,Clie contra al mio valor alzasti il dito ?Questo ciie io lio narrato avevi uditoAperto e cliiaro e per piano e per colle ,Che ciascun che mi volleOltraggio fare , io 1' ho messo in bassezza.II lamento che fai , qui non s' apprezza ,E perdonanza qui non ha piu loeo.Si che pregarmi , pocoUtile fia a te o a' tuoi nati.A quello, a cui tu hai largiti e datiTutti li sensi tuoi , ti raccomandaChe di nostra vivandaPiu non se' digno , e non ne puoi gustare.Da te puote imparareCiascun che dar mi vuole affanno o briga,Che la mia mazza arguta il reo castiga.


37/766

L I B E RDE RECTORIBUS CHRISTIANIS

AD CAR0LU3I MAGNUM IMPERATOREMVEL LUDOYICUM PIUM. (l)

INCIPIT OPERISpraefatio subsequextis.

0.mne ministerium trifido quod praemiuet orbe ,Arte guberuandum. Suut artis plurima dona.Omnigreans dominus terras , mare , sidera , caelosArte creat , totum pnlchrum regit arteque niundum.Artibus egregiis sapientia celsa tonantisPraeposuit homiuem cunctis aniraalibus orbls.Ars currum regitat , naves ars rite gubernat

,

Atque triumphalis res artem bellica spectat.Indiget arlis apes. Sic ut res publica felixEsse queat , rectore bono populoque beato.Ob hoc caclestum transcurrens prata librorumFlorida cengessi vobis , Piex , iuclyta serta ,Quae capitis vestrae menlis diadema perornent

,

Sceptraque glorificent Christi dominantia nutu.Alque salutiferas divlni dogmatis herbasPollice decerpsi nardo redolente calathis.

(i) Vitlesis capituluui IX.


38/766

'2 SEDULIUSSumite de liquidls Israhel fonlibus undasQuae satient bibulum praedulci rore palatum.Gloria nara regum , nitidis et stemmata sceptrisDogmata sunt Domini , nec non exempla priorum ,Gestaque nobilium procerum famosa per orbem.Artibus bis vigcat vestri res publica victrix ,Atque gubernetur multis feliciter annis ,Donec sideream vos ascendatis in aulam ,luste reguantum qua perpes gloria pollet.

EXPLICIT PRAEFATIO.

Tecum principium , finis , rex Christeque , tecum.Alpha operis famnli sis , Deus , wque tui.

INCIPIUNT CAPITULA EIUSDEM LIBRI.I. De 60 quod pium rectorem , accepta potestate regali,

primum dignos Deo et sanctis ecclesiis honores di-care oportet.

II. Qualiter rex orthodoxus senict ipsum regere debet.III. Qua arte et industria raomeutaneum regnum sta-

biliri potest.IIII. De regia potestate non tam opibus et fiducia for-titudinis, quam sapientia cultuque pietatis peror-

nanda.V. Quanta sacri raoderaminis sollicitudo erga uxoi'em

et liberos propriosque domesticos ab eodem est ex-liibenda.

VI. Quales consiliarios et amicos bonum principem ha-bere decet.VII. Quae res malos principes faciat.

VIII. De avaris vel impiis regibus , et quanta per eos-


39/766

DE RECTORIBUS CHUISTIANlS. 3dem populum raala , vel ipsos ulllo dlvina conse-quilur.

IX. De rege pacifico atque clementi. Vel quibus tlandasunl beneficia.

X. Quot coluranis regnum iusti regis sustentatur.XI. De eo quod bonus princeps ecclesiasticis causis

benivola intentaque sollicitudiue favere debeat etsyuodalibus convenlibus.

XII. De eo quod saluberrimis antistitum admonltioni-bus et correptionibus pio rectorl obtemperare sitgloriosum.

XIII. De zelo boni rectoris ratlonaljlli ac pletati per-mixto.

XIV. De duce cbristiano , ut non in sua et suorumfortitudine sed in Doniino confidai.

XV. De eo^quod immincntibus bostilium bellorum fra-goribus divinum sit implorandum auxilium.XVI. De adversis^si forte coutigerint.XVII. De non superbiendo post oblatam etiam ab bo-

stibus pacem . seu proslratos bostes.XVIII. Gratlarum ac benlvola vota post pacem seu vi-

cloriam Deo reddenda.XIX. De privilegiis sanctae matrls ecclesiae a pio re-ctore conservaudis , ac dignis cccleslarura praepo-

sitis atque ministris.XX. Quanta Ignomiula superbos , qualisque vel quan-

la gloria bic et in fuiuro principes ortbodoxos co-mitatur.


40/766

4 INGIPIT LIBER SEDULIIDE RECTORIBUS CIIRISTIANIS ET CONYEPJIEKTIBUS REGULIS

QUIBUS EST RES PUBBLICA RITE GUBERNANDA.

GAPITULUM r.Jr ostquam rcgale sceptrum regnique gubeniacula re-ctor christiauus susceperit , primum quidem gratiarumactiones alque conJignos omnipotenti sanctaeque ec-clesiae honores oportet ut rependat. Res eteuim publi-ca tunc suo initio pulcherrime consecratur, cum regiasollicitudo et sacra devotio sancto supcrni i-egis tinio-re simul et amorc accenditur; cumque de gloriosa ec-clesiae ulilitate provido consilio procuratur ; ul quemregalis purpura ceteraque regni insiguia exterius con-decorant , eundem laudabilia vota erga Dcum ct san-ctam ecclesiam intcrius p(u-oriient ; quia nimirum adtemporalis regni fasligium tunc insigniter ascenditur ,cum omuipotentis rcgis gloria vel honor pio studio per-iraclatur. Pius itaque princeps sumnii donatorls oni-uium voluntali et sanctis praeceptis obedire magnope-re studeat , cuius superna voluntate atque ordiuationese ad culmen regiminis ascendisse noii dubitat, testan-te apostolo qui ait : non cst potestas nisi a Deo; quaeautem a Deo sunt , ordinata sunl. Quantum sc bonusreclor a Deo ordinatum esse coguoscit , lantum pia sol-licitudine invigilat, quatenus onmia coram Deo et ho-minibus secundum trutlnam rociitudinis ordinabilitcrdisponat atquc pej'penset. Quid cnim sunt cliristianipopuli rectores, nlsi ininistri omuipotentis? Porro ido-neus ct fidelis quisque cst minislcr , si siucera devotio-


41/766


42/766

6 SEDULIUS DE RECTORIBUSiiavcriL? quanias deniquc pacificas hoslias Deo optu-lerit? Hinc fructum suae devotionis atque orationis per-cepit, sicut apparens ei Dorainws locutus est dicens :audivi orationem tuam et deprecationera quam depre-calus es coram rae ; sanctificavi domum lianc quam ae-dificasli , ut pouerem noraen raeum ibi in sempiter-num; et erunt oculi mei et cor meum iLi cunctis die-bus. Tu quoquc , si ambulaveris coram me , sicut am-bulavit paler tuus in simplicitate cordis et in aequita-te , et feceris omnia quae praccepi libi , et legitima meael iudicia mca servaveris, ponam thronura regni tui su-per Israliel in sompilernum , sicut locutus sum Davidpatri tno dicrns ; noii auferetur de genere tuo vir desoKo Israhel. Ilaque si ille rex Salomon pro sacra devo-tione proque construenda domo terrcstri Domini, tan-tam remunerationls gloriam habere promcruit , quaminaestimabilpm habebit gloriae palmam si quis Deo ama-bilis rector sanctam perornaverit ecclesiam , quae estDei vivi spirituale tabernaculum ? Sed liaec quae bre-viter stilo prosali diximus , aliqua vei"suum dulcedineconchidamus.

Quisquis florigeri sceptrum fert nobile rcgni ,Primum celsithrono vota precesque ferat.

In cuius sacro sunt orania numine sceptra ,Et pax nobilinra, vita sahisque ducura.Nam regale decus radians diademaque regni

Est timor ahilhroni sanctus amorque Dei.Lilia florigerum comunt ccu lactea campum ,Ut rosa punicei scheraatis ore rul^et

,

Sic iustus rcctor virlutuin flore virescit ,Germinet ut fructus mentis in arce sacros.Pulchra Saloraonem decoravit purpura rcgem ,Nec non Davidis fulgida sceptra patris ,


43/766

CHRISTIA^^IS r.AP. I. 7Sed magis interins pviulens devotio cordis

Ornavit iiivenem gloriflcando Deum.Instar luciferi niteat res publica vestri ,

Exortuque uovo splendida vota gerat.

C A P. 11.\}m apicem regiae dignitatis , Domino praestante ,ascendcrit, oportet ut se ipsum primum regat','quemdivina dispositio alios regere ordinavit. Rex enim areffendo vocatur. Tunc autem hoc nomine se veraciterappellari intelligat , qui semet rationabiliter gubernarenon iguorat. Rex itaque orthodoxus summopere stu-deat , ut qui subditis hene concupiscit impcrare, alio-rumque errata disponit corrigere , ipse mala non ad-mittat, quae stricte malus corrigit, et bona quae im-perat, ante omnes implere contendat. Sex autem modisbonus rector sese laudabiliter regit ; primo quidemdum illicitas cogitationes animi severitate repriniit ; se-cundo dum salubria consilia tam ad suam quam adpopuli utilitatem pertinentia pertractat , tertio cumoliosa et inuiilia seu noxia inanium verborum foliaprofluere devitet ; quarto cum gloriosorum principumprudentiam simul et verba , nec non divinae scriptu-rae eloquia super mel ct favum mentis faucibus sapl-ficet ; quinto cum perniciosae actionis omne dedecusperpetrare expavescat; sexlo vero cum siqua sunt lau-dabilia , siqua sunt gloriosae dispositionis opera mag-nifica insiguitcr osteudat , ut qui interius coram Do-mino devota fulgescit voluntate , exterius coram popu-lo sermone clarescat et opere. Quem decet trinam ob-servare regulam , terrorem scilicet et ordinationem at-quc amorem. Nisi enim ametur pariter ct mcluatur ,


44/766


45/766

CHP.ISTIANIS CAP. II. 9Quamvis qui fulvum superat virtute leoncmRex teneat clarum laudis lionore locum ;

SeJ plus est laudum fastos calcare superbos ,Iram ceu rabidam mitificare feram.

Magnus et ille cluit saevos qui triverit hostes,Laurigcr ac victor clara trophaea refert.

Gloria sed maior comptum caelestibus armisHostes acreos vincere posse ducem.

Est magis imperium mentem frenare per artem ,Quam si quis habeat triplicis orbis opes.Nam templum Domini iusti mens regla fulget ,

Fit thronus excelsi iudicis ipsa Dei.Comitur illa domus flavo speciosior auro ,

lustitiae solem gaudet haberc suum.

C A P. III.ALegnura huius saeculi momentaneum vohibilis ro-tae vertigini sapientes esse consimile iudicaverunt

.

Nam sicut omnis rotac vertigo, quae superiora liabetmodo deicit, et quae deiecta suut modo superius ex-tollit , ita subito erectiones , subito elisiones terrestrisgloria regni sustinet ; unde nec veros , sed imaginarioset citius fugitivos honores habet. Illud enim veruraregnum est , quod in semplternum perdurat ; hoc au-tem quod transltorium est ct caducum , non veritatenised quamdam niediocritcr similitudinem veri ei per-manentis semper regni ostendit. Sicut enim arcus cac-li varios pingens ornatus arcuato curvamine celeriterrefugit , ita nimirum saecularis gloriae diguitas, quam-vis ad praesens ornata , tamen est citius fugitiva. Quaitaque arte et quali industria quanlaque sollicitudinehaec instabilitas ad aliquam stabilitaiis effigiem refrc-


46/766

I O SEDULtUS DE RECTORIBUSnatur ? Forle vcro aut armorum violenta fortitudiiie

,

aut pacifica tranfjuillitalis concordia terrestre regnumstabilitatur ? Sed rursus in ipsis armis bellorumquefragoribus grandis instabilitas inesse cernitur. Quidenini incertius est magisque instabile bollicis eventibus,ubi nullus est certus laborlosi certaminis exitus , nul-la certa victoria, et saepe ab inferioribus sublimioressuperantur , nonnumquara vero in alterutros vergcn-tia mala eveniunt coaequalia , et qui se praesumebantliabituros esse victoriam, utrique in fiae non liabentnisi calamitosaiYi miser:am. Quanta quoque mala subficto nomine pacis proveniunt, quis explicare potest ?cum etiam illa pax , quae slabilis ac firma intcr bo-nos esse credebatur , iuterdum per prava maloruracousilia in exitiosas discordiarum tempestates transfer-tur. Unde in armls instabilitas , in pace trausitoriumvldetur.

Quld crgo aliud restat , nisi ut cor regls et to-ta spei Cducia nou In armorum bominumque fortltu-ne , neque in pacis trausltorlae fallacla , sed in omni-potentls clemeutia figatur ? qui regnum quod donavit,slve In adversls slve In prosperis siabilire novlt. Goriiaque princlpls, ct fidelis In minlsterll regimine devo-llo, ipsura non descrat , a quo tautum beneficium etgloriosum mlnlsierluux donaium fuit ; ne forte illesummus rector indlgnatus ab co abstrahat beneficlumqnod dederat , sl infidelem esse senserit , quem lam-quam fidelem mlnistrum ordinavit. Nam sl rex terre-nus a quollbet sibi homiiie infidcdi datara auferre valetpotestatem , alilque tribuii quem fidellorera comperltcsse , quanto magls supcruus univcrsorum donalor ,quem nuUius perfidiae nublla fallere possunt , poteusest a reprobis sua abslrahere beneficla , alilsque prae-


47/766

CHRISTIANIS CAP. 111. I jslare quos idoneos suae voluntatis minislros noverit es-se ? Unde et impius ille Saul rex Israhel privatus fuitregno et vita , quoniam neque fidelis minister extitit co-ram Doraino. At vero David virum electum secundumcor suum omnipolens invenit , quem ob lioc in apicemregiae potestatis sublimavit, quia iUum fidelem fore mi-nistrum elegit praesciendo. Itaque prudens rector corsuum in excelsi gratia stabilire studeat, si transitoriuraregnum quod est ei commissum , aliquam stabilitatishabere similitudinem desiderat. Et quoniam iustus etmisericors est Dominus , cui cordis afFectu debet inhae-rere , opera multipliciter exhibeat misericordiae , utmuham mercedis gloriam metat. lustitiam diligat si-mul atque custodiat ; iniusta vero atque mallgna operain subiectis repudiet , ac laudabili zelo , qui est secun-dum scientiam, corrigal- Qui dum sit in divinis praecc-ptis stabilis , illius regiiura raagis magisque in hoc sae-culo slabilitur, et ad aeterna stabilitatis gaudia supernoiuvamine perducitur.

Ceu rotae cychis celerl recursuVolvitur , summas reprlmilque ad imaQuas rotat partes rapidum per axem

Mobilitate ;Rcgna sic mundi trifidum per orbemGloriae celsum stabilire culmenNesciunt , lapsura sed habere norunt

Aurea scepti*a.Inclytae plcbis fuit IsrahelisFloridura regni decus adlevatumQuando servabant sacrosancta legls

Mystica iura.Unde pollebat Domini triumphis ,Atque crudeles snperabat hostcs ,


48/766

l 2 SEDULTUS DE RECTORIBUSDiim snnin plcbcm pietas tonantis

Glorificabat.Rursus heu quantis pi-emitur ruinisAbrahae sanctum specialc patris ,Dum creatori sua prona tejnpsit

Subderc colla .'Una sed taniae medicina p-entisolam fuit votis rogitare celsum ,Qui poteus noscit stabilire regna

Perpete nnlu.Principes terrae domino poientiFerte gaudentes tbjmiama voti ,Quem tremunt caeli proceres superni

Magnificatc.

G A P. IV. :-l

\_/mnis autem regia potcstas , quae ad utilitatem reipublicae divinitus est constituta , non tam caducis ope-ribus ac terrestrl fortitudine , quam sapientia cultuquedivino cst exornanda ; quoniam procul dubio tunc po-pulus providi arle consilii gubcrnabilur , adversarii Do-mino propitiante profligal)unlur , provinciae regnum-quc conservabuntur , si regia sublimitas rcligione etsapientia perornetur. Namque liominis naturam Deushanc esse voluit , ui duarum rerum ipse homo cupi-dus et appeteus ossei , religionis et sapientiae. Est au-tem religiosa sapientia saluberrimum decus, dovotarumlumen animarum , caelcstc donum et gaudiura sinc fi-ne mansurum. Qui ergo vult gloriose regei'e , ac sa-pienter populum guijernaro, et vehemens in consiliiscssc , a Domino poslulct sapicntiam qui dat omnibusa/Ilucntcr , et non impropcrat , ipsamque sapienliam


49/766

cnrasTiANis cap. iv. i3sludiose , labore simul et amore perquirat ; quatennsei congruat illud quod scriptum est : beatus est qui in-veuit sapieiitiam , ct qni affluit prudentia , ceteraquequae iu laudibus sapienliae dcscribuntur. Ille ilaquerector vere beatus est cclebraudus , qui spleudore il-lumiuatur sapientiae , quae est fons consiliorum , fonssacrae religionis , corona principum , origo virtutum ,iii cuius comparalioue omnes pretiosarum claritatesgemmarum vilescunt. Haec cautissima est in consiliis,rairabilis in eloquiis , magnifica in operibus , fortis inadversis , temperans iu prosperls , oculosa In iudiciis.Haec suos amatores caelesti gratia venuslat , et tam-quajn sidereum flrmamenlum eosdem clarificat , sicutscriptura est : iusti fulgcbunl quasi stellae, ct intelli-gcutes quasi firmameulum.

Haec Saloraonem prae cunctis terrae regibus subli-mavit, quia illam amayit ab adolescentia sua, et amatorfactus est decoris eius. Unde sicut in regnorum librislegitur , ipsi apparuit Dominus Salomoni per somniumnocte dicens : postula quod vis ut dem tibi. A quo cumSaloraon cura esset puer, cor docibile postularet, ut iu-dicaro posset populum Doiniui , et discernere inter raa-lum ct bonum , tale responsum a Domino recepit : quiapostulasli verbum Iioc , et non petisti tibl dies multosnec divitias aut aniraas inimicorum tuorum , sed postu-lasti tibi sapientiam ad discernendura iudicium, ecce fe-ci tibi sccundum sermones tuos, et dedi tibi cor sapiensct iutclligens in tantum , ut nullus ante te similis tibifuerit, nec post te surrecturus sit. Sed et liaec quae nonposlulasti dedi tibi , divitias scilicet et gloriam , ut ne-rao fuerii siinilis tibi in i-e^ibus cunctis retro diebus.Si aulcm arabulaveris in viis meis , et custodieris prae-ccpta raea , ct maudaia mea , sicut ambulavit David pa-


50/766

l4 SEDULirs DE nECTOr.IBTJSter tuus , longos faclam dies tuos. O quam JnefTabileest divinae largimentum gratiae ! quae si recto cordeet pia intenlione poscitur , plus douat quam quod 1*0-gatur. Ecce rex Salomon non argentum nou aururauon alias opes terrenas , sed sapientiae gazas poposcita Domino. At qui simplum recle poslulaverat, duplumaccepit. Nam non solum ditatus est sapientia , sed etsublimatus est indita regni gloria. Unde regibus ter-rae egregium dalur exemphim , quatenus spiritualiadona pbis quam carnab'a pio desiderio ab omnipoten-li exposcant , si diu et feliciter in boc saeculo reguaredesiderant. Decet igitur amabilem Deo principem discen-di babere vobiutatem desideriumque caelestiura . Sicenim vere et cor babet in manu Dei , et regnum curapace muUis anuorum curriculis favente Domino gu-bernabit.

Qui cupit rector probus esse iudex ,Lance qui iusti trutinaqne gaudet

,

Inbians pulcbri terebrare falsaCuspide veri

,

Luminum patrem rutili creautemSolis ac biuae nitidique cosmiPoscat , ut sensis niteat coruscis

Luce sopbiae.Vota cognoscat Salomonis aequiQuae volaverunt subito per aetbram ,Ac penetrarunt Domini sabaolb

Aurca tecla.Ipse percepit docileraque sensumMente luslratus, sapiensque factus.lusuper regui columen gubcrnat

Genlis hebracac.Quid valet llavi nitor omnis auri ?


51/766

CHRISTIANIS LIB. IV. I^Osira quiJ prosunt rosel decoris ?Gloriae quid suut scytbicaeque gemmae ?

Quid diadema?Orba si mentis acies liefcescat

,

Lumen ut verura nequeat tueri ,Unde discernat bona , prava , iusta

Fasque nefasque.Ei'go rectori decus est amareTe patris verbum sapiensque lumen ,Gbriste , qui sceptris dominaris orbem

Gelsaque regna.Guius iu dextra requies beataGonstat , in laeva locuplesque gaza.Gloriae princeps humiles coronaus

Tollis opimos.

G A P. V.jLl.ex pius et sapiens tribus modis regendi ministe-riura gerit. Nam primo se ipsum , quomodo in supe-rioribus ostendimus; secundo uxorem propriam et libe-ros suosque doraesticos ; tertio populum sibi commis-sum rationabili et glorioso moderamine regere debet.Bonum itaque principem non solum siblmet dominarioporlet, dum a malis declinet, et quae bona sunt eligatet firmiter teneat ; sed etiam alios sibi coniunctiores ,uxorem videlicet , liberos , atque domesticos providasollicitudine ac familiari caritate gubernet. Hoc autemfaciens duplicem thesaurizat sibi gloriae palmam , utdum in se bouus et sanctus sit , alios sibi coniunctos ,bouos faciat et sanclos , iuxta psalmistara qui ait : cumsancto sanctus eris , et cum viro innocente innocenscris , et reliqua. Non enim sufficit propriara habere


52/766

|6 SEDULIUS DE RECTORIBUShoneslatem , nisi pudicae et casiae coniugis , nec noneliam filiorum ct comitum ac ministrorura pudore de-coretur , dicente David : ambulans in via immaculata,liic mihi ministrabat. Nara sicut lilium agri aliorumolerum ac violarum multiplici pulchritudine venusta-tur , et sicut luna stellarum splendore circumstantiumgratius emicat , ita nimirum rex iustus , ac sapiens ,aliorura societate bonorum perornetur. Is ergo pex-spi-caciter procuret, ut non solum nobilem pulchram acdivitem, sed et castam , prudentem quoque atque insanctis virtutibus morigeram habeat coniugem . Namquantum coniux iui'e est coniuuctior, tantum aut fel-le malitiae noxia fit , aut morum dulcedine mellea .Etenim mulier inepta , domus est ruina , divitiarumdefectio , iniquorum saturatio , omnium malorum et vi-tiorum commoratio; quae divcrsis superstitionibus mul-tum se exterius ornans , interiora animae suae nescitdecorarc. Quem diligit hodie , odit in crastino. Et si-cut quidani ait : naufragium rerum est mulicr malefida marito . Ita e contrario casta et prudens mulierutilibus rebus disciplinabiliter intcndens , hurnili faciehilarique sermone pacifice liberos et familiam regit

,

proque viri salute , si necesse fuerit , suam animamopponit morti , ac divitias quae sunt raariti sui cumbona fama custodit . Qui est amicus eius heri , idemamicus eius hodie. Fit ergo ipsa divitiarura dcductio ,ct domus confirmatio, viri iocuuditas, familiae pulchri-tudo , omniumque virtutum conuexio. Talera auteindecet non solum viro suo casta copula esse conncxamet subditam , sed pietalis et sanctac conversationis sem-per ostendcre forraara , ac prudcntiura cousiliorum es-se lepcrtriccm. Sicut cnim persuasioue malae coniugisdamnosa nascuntur pcricula, iia prudcniis uxoris coa-


53/766

CaRISTIA.MS CAP. V. IJsilio imilta proveiiiuiit iitilia quae snnt otniiipotculi ]je-neplacita. Unde et apostolus ait : quoniain vir iuGde-lis salvabitur per muliei-em fidelem.

Nec solum iufideles sed eliam saucti et ortliodoxiprincipcs mirabilem saepe in uxoribus perpeuduut etauscultaut prudeuliam , non sexum fragilem conside-rantes , sed fructus bonorum consiliorum carpentes

.

Uude et de gloriosi imperatoris Theodosii veuerabiliconiuge nomine PlacilLi refertur, quod ipse princepsdum iu se bonus et iustus et sapiens erat , habebat ctaliam utilitatis occasionem per quam de bonis operi-bus triumpharet. Goniux enim eius divinas leges eumsaepius admouebat , se ipsara tamen perfecte prius eru-diens. Non enim regni fasligiis elevata est , sed po-tius divino amore succensa. Beneficii namque magni-tudo raaius ei desideriuni beuefactoris adhibebat. l\e-pente namque veuit ad purpuram. Claudorum atquedebilium maximam habebat curam , non servis nonaliis miiiistris utens , sed per semet ipsara agens , etad eorum habitacula veniens , et unicuique quod opushaberet praebens. Sic etiam per ecclesiarum xenodo-chia discurrens suis manibus minislrabat iufii"mis , ol-las eorum tergeus , ius gustans , ofTerens cochlearia ,paiiem frangens, cibosque minislrans, calicem deluens,et alia cuucta faciens , quae servis et ministrls mosest sollemniter operari. His autem qui eam talibus derebus nitebautur prohibere dicebat : aurum distribue-re , cpus imperii est , ego autem pro ipso imperio hocopus offero , bona mihi' omnia conferenti. Nam virosuo saepe dicebat : oportet le semper , marite , cogitarequid dudum fuisti , quid modo sis. Haec si semi^er co-gilaveris , ingratus benefactori non eris , sed imperium({uod suscepisti , legaliter gubernabis , et harum rerura

2


54/766

1 8 SEDULIUS DE RECTOKIBUSplacabis auctorem. His ergo sennoiiihus vc]ut optimainquamdam ulilitatem virtulisque habundantiam coniugisuo ofTercbat.

Rex pius et sapicns toruo moderamine regnatSemet suosque subditos.Gloria regnantis proba moribus eminet uxor ,Sicut honesta vinea.Illam nobilitas triplici virtute venustetRosis pudici pcctoris.Lactea formoso niteant si colla decore ,Magis nitescat caslifas.Christus ut ecclcsiam sibi casto iunxit amore

,

Uxor viro sic baereat.Mitis simplicitas iu cuius mente redundetVelut columbae gratia.Quara decoret pietas , prudentia , sacra poteslas ,Esther ul alma floruit.Vincula pacis amcnt rex et regina , duobusSit foedus et concordia.Invida non dirimat geniinos discordia pacisQuos lex supcrna innxcral.Disciplina regat quorum praenobile germenRami decori florcant.Aridus ut viridi bene crescat in arbore palmes ,Cultor bonus boc providet.Princeps et rcctrix populum si rite gubernant

,

Suam rrgant prosapiam.Abrahac vcluti generosa slirpc creaiisOrnent polos nepotibus.

C A P. VI.xn humanis rcbus nuUa quidcm ars , ul dicunt , dif-ficilior cst quam inter turbulcntissimas huius saecu-


55/766

CURISTIANIS CAl'. \I. l Cf]'i nrocelJas henc impcrarc , et providc rcin publicaiufTubernarc . Sed {lacc ars tuiic ad.liiicm pcrfcclionispcrveiiit , cnm ipsa res publica prndeates ct optimosconsiliarios babet. Trina autera regula iu consiliis cstobservanda ; prima quidem ut divina praeponantur bu-manis, cum obedire o^orteai Z)eo magis quam bomi-nibus. Si quis ergo navim rei puWicae tamquam bonusgubernator regere fellcitcr dlsponit et exopiat , optimaDomini coasilia , (^ua:; iu sacris eloquiis suut propa -lala , non negligenler custodiat. Secuuda vero cousi-liorum est reguia , quatcnus providus rector non latuin suo quam in suorum prudenlissimori^m innitaturconsillo. Unde illa Antonini imperatoris praecipua scm-per in cousiliis fuit sententia : aequius est ut ego totet talium amicorum cousilium sequar , quam ut tot etlales amici meam uuius vobintaicm sequantur. Salorao-ne quoquc boc ipsum attestaute, qui ait : dissipauturcogilationes ubi uou est consilium ; ubi vero pluriraisunt consibarii , couGrmantur, et erit saKis ubi mul-ta consilia sunt. Nam prudens prudeutes in consiliumvocat , et sine eorum consilio nibil facit. Stultus veroiu semet ipso cogiiat, et quod sine consilio aliorumcito vult facit. Porro terlia norma in cousiiiis est opti-neuda , ne bonus rector dolosos et perniciosos liabeat.Quis enim del)et iu consiliis maliguauiium confidere ?Nam sicut vallis per campos, et laquei in plateis , etpedicae ubi non putautur, pedes aliorum rctinent, itairapiorum consilia felle ncquitiae permixta iuslos et san-ctos in itineribus male impediunt. Sicut cuim boni con-siliarii sursum rem criguut publicam , sic mali ruiuosacalamitalc pi-accipitaut . Tales ergo rcpudiandi suiitcousiliarii alque omnimodis delestaudi ; quia num-quam erga principem tcrrenum devoti erunt , qui Dei


56/766

20 SEDULIUS DE RECTOEIBUSpraecepta male vivendo contcmpiiunt. Qui enim pos-sunt esse boni , qui sibi sunt mali ?

Sed sicut omnipotentis Dei saluberrima devulgan-da sunt consilia atque praecepta , ita uonnumquamprudenlium i'ectorum hostibus sunt occultanda consi-lia. Siquidem in re publica nnlla sunt meliora consi-lia, quam illa quae ignoraverit adversarius. Eteuim se-curum iter agiiur , quod agendum hostes minime su-spicantur. Duo vero maxime contraria sunt consilio ,festinatio et ira. jNam ira obcaecat aniraum ne ulilevideat consilium , et quomodo longa cousilia plerum-que Jion labuntur. Tunc autem praecipue consilium adprosperitatis evenlum perducitur, cum regia fiduciain omnipotentis auxilio figiiur. Unde vero post Deumbona prodeunt consilia nisi a fidelibus et optimis ami-cis , qui promerentur superna illustrari gratia, ut nouerrent in consilio ? Quorum provida deliberatione , di-vina inspiranie clementia, saepe salubris cousilii botruscarpitur. Absit vero ut crudelcs tyrannos tamquam in-festos dracones bonus habeat princeps amicos , quodpantheris exemplo animalis adstruitur. Siquidera pan-ther genus quadrupedis , est ut physici perhibent om-nium animalium amicus , exceplo dracone . Illorumitaque amiciiiam habeat , quos probos esse coguoscit.Qui sunt autem boni amici? nisi illi qui sunt sancliac venerabiles , non maliliosi , uon furaces , non fa-ctiosi , non callidi , non ad malum consentientes , nonbonorum inimici , non libidinosi neque crudeles , noncircumventores sui principis , sed saneti , continentes,religiosi, amatores principis sui , et qui de illo nec ipsirident, nec risui esse volunt , qui neque mentiuntur ,neque fingunt, et numquam decipiunt; sed vei'aces ,sobrii , prudentcs , atque in omnibus suo principi C-


57/766

CHElSTIA?fTS CAP. VI. 21(leles. Talibus itaque personis salya efficitur res pu-blica , piique vegnatoris fama crescit et gloria.

Absque guberuaculo navis ceu nutat in altoFluctibus , ac tumidis tunditur illa notis ,

Oloria sic regui praeclaraque sceptra labascunt

,

In pessumque cadunt heu sine consilio.Nam sunt nounulli quorum fit mellea iingua ,

Aspidis at subtus tctra venena latent.Qui delenificiis persuadent omnia verbis ,Quorum sermo strepit subdola ceu fovea.Horum consilio res publica fuka vldelurOb hoc consilii praedulcem carpere botrumCum submersa ruat o miseranda nirais!

lam decet excelsum qui lenet imperium.Dorcades ut vigili montis de vertice visuQuo cito transfugiant cuncta pericla uotant

,

Sic adversa cavet speculari luraine mentisDux bonus arte bona consiliisque probis.

Ceu margaritum bibulis praenobile conchis

,

Quomodo dulcifluo mel legiturque favo ,Sic et amlcorum puro de fonte legendumEt decet ct prodest ulile consilium.Verus araicitiae custos sine felle probatur ,

Cui placet omne bouum , displicet orane malum.Est est qul vere , seu non uon diccre norit

,

Cui cor secretum consonat atque pium.Olli firma fides vita fit carior ipsa ,

Nescit harundineas texere mente strophas.Non illum nutare facit clangorque lubarum ,Anchora nam stabili corde manet fidei.Talem non gazae non auri pondera norunt

Fallere , ne laesa sit preii'"'-'' fides.


58/766

2 3 SEDUtlUS DE RECTORIBUS

C A P. VILN,unc autem or


59/766

CHRISTIA!IS CAP. VII. 23Mox plnmbo similes viliier horreut.Et qui vitis eraiit ubere laeti ,Agrescunt veluti spreta labrusca.Incautum dominum mente stropliOsaFallunt praecupidi sic et amici.Muliis inde dolis optimus illeAnceps fit titubans sicut harundo ,Iguoratque miscr figmina falsi ,Nec lucent domino luraina veri.Nam caecant oculos rcgis honores ,Aurum , divitiae , nubila , meudae ,Vultus feminei blanda voluptas ,Cari falsidici , pompa , potestas.

C A P. VIII.lVj.odo consequens esse vidctur quatenus de impiisrectoribus nos disseramus, uc agnita illorum malitiaet pessirao in hoc saeculo fine , perpetua quadam ra-tione , qui prudens cst rector a malis operibus se ab-stiuendo cautior et melior fiat , atque summo benefa-ctori placere magnopere procuret . Quid sunt autemimpii reges, nisi maiores terrarum latrones, feroces utleones , rabidi ut ursi? sicut scriptum est de illo : leorugiens , et ursus esuriens , princeps irapius super po-pulum paupei'em. Pvex siquidem impius tamquam leo-nis personam habens ad omne responsum acriter ver-bum nequam sine prudentium consilio cum omni ma-litid profert , bonos humilians , malosque exaltans ; cu-ius dies abbreviantur , et eius memoria cum sonitu pe-ribit . Peccavit enim plus quara potuit. Tales itaquesunt amici malorum , inimici bonorura , servi libidiniset avaritiae , servi totius nequitiae , minislri diaboli ,


60/766

2^ SEDULIUS DE r.ECTORIEUSscmpcr labovanles ac nihil facientes , gurgites luima-ni generis , misei*iae , pabula aeternae gehennae , utcodrus subito exaliati , sed in profunda tartari praeci-pitati. Hinc psalmista dicit: vidi impinm superexalta-tnm et elevatum ut cedros Libani , et iransivi et eccenon erat , et quaesivi eum et non est inventus locuseius. Florent enim slcut olera et focnum agri , quodhodie cum speciositaie oritur, et in craslino aroscensnon reperilur. De quibus per prophetara dicitur : ipsiregnaveriint, et non ex me ; principcs extiterunt , etego ignoravi ; qui neque rccle et i"egia via sciunt seuvolunt incedere , sed ad dcxteram sinistramque noruntdeclinare. Qnibus competit iMud quod per Esaiam Do-miuus h)qaitiir diccns : dereliquerunt Dominum sa-baoth , ct arabulaverunt per vias distortas. Dolosi inconsiliis , atroces et mendosi in verbis , maligni in ope-ribus , quorum finis erit secundum opera eorum. Dequibus per eundem prophetam dicitur : Dominus exer-cituum cogitavit , ut detraheret superbiam omnls glo-rlae , et ad ignominlam deduceret inclytos tcrrae. Sedet beatus lob : laus , inquit , implorum brevis est , etglorla hypocritae est instar puncti. Haec eienim vitatemporalis in comparatione aeternitatis minimo pun-cto comparatur. Veh autem illls qui pro parvo punctopraeseutis fellcltatis vendunt gloriam aeternae beatitu-dinis I

Quanta vero vel eosdem siibdltos mala vel ipsosrectores ultio divina consequalur , non est nostrae fa-culiatis enarrare ; sed pauca de multis placet in ma-nifestuni propalare. Piegis Pharaonls impietas , quaeex cordis duritla inolcverat , sibi suisque aegyptiis de-cem plagas intullt , alquc insuper rubro raari tartarei-que Acheruntis iaio ipsum suosque subrncrsit. Antio-


61/766

CnRISTIHNIS CAP. VIII. 25chum et Herodem ac Pontium Pilatum , quis nescitquanta districti iudicis ultio perculit ? Quid dicam deNerone, Aegea, et impiissimo luliano, aliisque eorum ianequitia consimilibus? Noune omnes cum suis sequaci-bus post mortem pessimam os inferui devoravit? Sed utinnumeros praeteream, Theodorici crudelissimi regisde hoc saeculo exitum infelicem explicabo , qui cura es-set arrianae sectator invidlae, ac bouorum insecutorchristianorura , postremo sicuti cuidam viro i"evelatumfuerat , inter lohaunera papam et Syraraachum patri-cium discinctus atque discalciatus et vinctis manibusdeductus , in Vulcaui ollam iactatus est. Nam quia lo-hannem papam affligendo in custodia occidit , Symma-cura quoque patriciura ferro trucidavit , ab illis inignera inmissus apparuit , quos in hac vita iniuste iudi-cavit. O qnam districta et iusta suut oranipotentis iu-dicia ! cuius disponente nutu digna ultio inmitem secuta est tjrannum. Nam qui servis Domiui iniuste tran-sitoriam mortera intulit , duplici morte corporis et ani-mae iuste deperit. Qui alios praesenti vita spoliayerat

,

ipse tara monientauea quara aeterna vita spoliatus fuit.Idem itaque geraiuura peregit miuisteriura ; nara sibigehennae suppliciuni ubi cruciabitur in saecula sae-culorura , sauctis vero supernae gloriae palraam ad-ministravit . Iniuste iudicati , fiunt repente coronati ,atque iudices a Domino in crudelera tjrannuni trans-missi. At vero iuiuste iudicans , fit subito iudicatus

,

atque aeternae dampnationis flararais addictus. Qua inre nimis terribile exemplura proponitur, ne terrae po-leutes servos Domini persequantur , quos valido vir-tutis suae brachio Deus oranipotens ulciscitur . Sedhaec de reprobis dicta sint rectoribus. Nunc ad potio-ra stilo consequenti transeamus.


62/766

20 SEDULIUS DE RECTORIBUSKcges teirar quos niale gcstaDedccorant , sirailes ne videnturApris ursis tigridibusque ?Ili maiores sunt ne latronesTerrigenum , rabidive leones ,Unguibus accipiiresque rapaces.Comigit Antiocho et Pharaoni ,Ilerodi niiseroquc PilatoMomentanea perdere regna ,Cum sociis Acherouta subire.Sic semper reprobos mala damnaAffligunt nimis hic et in aevum.Quid floretis tempora prolesArdentes ostroque decorl ,Quos cxpectat clibanum iguis ,Qucm nec laedet roscidus imljer ?Qui dominuui lucis ncc amatis ,In tcnebras vos exterioresIbitis ; illic glorla vestraArens marcebit sine fine.lustos vero celsa coronaGlorificabit luxque beata.

C A P. IX.Oepiein speciosiora sunt aliis creaturis Dei , ut sa-pientcs ferunt , caclum iuuubiale quando argeuteo co-lori mirabili simililudiue comparalur ; sol iu virlutesua quatido reciprocis curslbus in splcndore gloriacsuae habitatores miindi inluminat ; luna in iutegritalenudataque facie iiubibus recedenlibus

,quando proprio

cursu solis vestigia investigal ; ager fructuosus quan-do divcrsis floribus nodisque crispautibus depingitur;


63/766

CHKISTIANIS CAP. IX. 27varietas maris quando screuitas caeli nubiumque pla-cidis fluctibus in littoribus pulcherrime ostenditur ;chorus iustorum in una fide habitautium , rex pacificusin gloria regni sui , quando in aula regia ostensis rau-neribus donisque traditis rauha beneficia praestat. Rexetenim iustus et pacificus laeta facie boaa dividit , etuniuscuiusque causam diligeuter raeditatur , et infir-raos et pauperes populi non despiciens , cum senio-rum et prudenliorum consilio et iudicio vera iudicialoquitur , malos humilians , boaosque exaltans . Dieseius cum gloria exteudeutur , et eius raemoria in ae-ternum manebit. Priuceps pacificus taraquam floridusct fertilis est in proximo paradisus , et quasi vinea ho-nesta copioso habaudaus fructu , omnera a splendoreconspecius sui conturbans discordiara , qui duni pa-cem iu aula suae meutis amplectitur, procul dubio man-sionem praeparat Christo , quia Ghristus pax est , eCin pace requiescere cupit. Porro ubi pax est , iu di-spuiationibus veritas , et in operibus iustitia inveuitur.Sicut ergo providus gubernator procellosi maris peri-cula arrideute temporis serenitate evadere nititur , sicrector pacificus serena raentis trauquillitate ac pacisconcordia irapetus discordiarum sedula deliberationecompescere meditatur. Quem trinam pacis regulam cou-servare oportet , hoc est supra se , iu se , iuxta se ;quia erga Deura , et iu se ipso , et circa proximos de-bet esse pacificus. Tantum est enira pacis bonum , utetiara iu rebus terrenis atque mortalibus nihil gratiussoleat audiri , nibil desiderabilius coucupisci, uihil po-stremo raelius invcniri. Fructus autem paciticae meu-tis est , erga subiectos et amicos beniguam ostenderemiserlcordiam simul ei cleraentiara , quibus virtutibustam pius regnaior quam eius reguum gloriose couser-


64/766

U8 SEDULIUS DE RECTORIBUSvaiur; lostanle Salomone qul ait : mlsericordia et vc-ritas cuslodiunt rcgem , ct roborabitur clementia thro-uus eius. Nou enim quicquam est quoJ bonum rectn-rem melius populo favorabilem atque amabilem com-meiidet , quam clementia et pacifica serenitas.

Hacc , ut alios causa brevitatis omittara , AugustumCaesarem fecit celeberrimuui ; haec Antoninos , mag-nuni quoque Gonslantinum , Theodosios , ceterosqueraagnificos principes sublimiter Ijeatificavit. Eadem quo-que magnum Karolum inter cetera virtutum insigniain sacratissimum prae ceteris terrarum principibus au-gustum dedicavit. Haec Ludovicum piissimum adordi-navit imperatorem. Et quid plura referam ? Cerle sc-renissima pietatis clcmentia gloriosos principes et glo-rificavit in terra , et consortes sanctorum collocavit incaelo. Quippe qul non solum sua , sed et totos semetipsos omnipotenti dederunl. Nihll autem ab iusto etpio rege donandnm est , nisi quod sit beneficium. Be-neficlum autem si ad aliquam mercedis remuneratio-nem in hoc saeculo refertur , interlt atque finitur. Nccenira possumus id habere intcgrum , culus pretium no-bis persolutum est. Unde non tam bencficium sed po-tius commerciura dicenda est lalis largltlo. Danda suntvero beueficia , quae data boni prlncipls famam pie-tatemquc et iustltiam non laeduut, iuxta dlgnitates per-sonarum et utilllates rerum , non secundum cupldita-tes acciplentlum , qul facile slblmet dcnegant ; qulaquod difficile aut impossibile est , improba atque at

mai. spicilegium romanum. 1839. volume 8

Documents