هوالحق

سواد رسانه اي انتقادي

امير يزديان

چكيدة مطالب ارائه شده:تعريف سواد رسانه اي1.رويكردها به آموزش رسانه اي2.مطالعات فرهنگي و آموزش انتقادي3.داگالس كلنر پيشگام در عرصة سواد رسانه اي انتقادي4.مفاهيم اساسي سواد رسانه اي انتقادي5.مدل نهايي سواد رسانه اي انتقادي6.سواد رسانه اي انتقادي و فرهنگ ها7.سواد رسانه اي انتقادي و دموكراسي8.سواد رسانه اي انتقادي پروژه اي جمعي و مشاركتي9.

وجه مشترك ديدگاه هاي نظري مختلف10.

آموزش سواد رسانه اي انتقادي و چالش پيش روي آن11.

سواد رسانه اي، برخي از تعاريف موجود: سينكلر سواد رسانه اي را اينگونه تعريف مي كند: »سواد رسانه اي PدPد

دركي منتقدانه از رسانه است كه شامل بخش هاي زير مي شود: داشتن مهارت هاي الزم براي رمزگشايي و تحليل پيام هاي رسانه اي، دركي

از توليدات رسانه و آگاهي از رابطة پيچيدة ميان انواع مخاطبان و متون رسانه«

مركوري تاش نيز سواد رسانه اي را اينگونه تعريف مي كند: »تواناييدست يابي، تحليل، ارزشگذاري و توليد )رسانه(«

:اليزابت تومان بنيانگذار و مدير مركز سواد رسانه اي مطرح مي كند سواد رسانه اي دامنه اي محدود از علم، به عنوان يك مهارت، يك فرايند يا

شيوه اي براي انديشيدن نيست، كه مانند درك مطل همواره در حال تكامل و گسترش باشد. دارا بودن سواد رسانه اي، به معناي حفظ مجموعه اي از

اطالعات و آمار در مورد رسانه ها نيست، بلكه بدان معناست كه بتوانيم سواالتي درست در مورد آنچه مي بينيم، مي خوانيم و مي شنويم مطرح كنيم

( :1»شول« و »دنسکی« بر سه مهارت تاکید می کنند )( بازنویسی و 3( واکنش های موثر و )2بازخوانی رسانه ها، )

راهبرد ضروری نویسندگی. آنها معتقدند سواد رسانه ای بایستی در درون تربیت انتقادی مفهوم سازی شود و به این ترتیب »آن

را باید به عنوان فعالیتی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تصور کرد«.

رنه هابز« مهارت های تجزیه و تحلیل، ارتباطات منطقی، و«بیان حال را عنوان می کند. او همچنین به مهارت های جزیی تر

مانند تجزیه و تحلیل، ارزیابی و ارتباط برقرار کردن اشاره می کند.

کنفرانس سران سواد رسانه ای آفدرهید« بیان شده است در«كه: » شخصی که از سواد رسانه ای برخوردار است....

می تواند رسانه های چاپی و الکترونیکی را رمزگشایی، تجزیه و تحلیل و تولید نماید.«

مرکز سواد رسانه ای« سواد رسانه ای چارچوبی برای«دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و خلق رسانه ها می داند.

شورای آموزش در رسانه ها و تکنولوژی های جدید اروپادفتر سیاست ملی کنترل مواد مخدرپروژه سواد رسانه ای شمال نورث وستپروژه سواد رسانه ای نیومکزیکوهمایش ملی راهبردی در رسانه هاانجمن ملی ارتباطات امريكابنیاد آموزش رسانه ای امريكاانجمن روان پزشکی امریکا

براي جمع بندي: منشور اروپايي سواد رسانه اي؛ اين منشور هفت مهارت اساسي را براي

سواد رسانه اي بر مي شمرد:»این مهار ت ها عبارتند از: استفاده از تکنولوژی های رسانه ای بطور مؤثر برای

دسترسی، ذخیره سازی، بازیابی و به اشتراک گذاشتن پیام ها به منظور برآورده ساختن نیازها و عالیق فردی و جمعی«

گسترده ای از رسانه ها و پیام ها xدسترسي داشتن و انتخاب آگاهانة مجموعۀ از منابع فرهنگی و نهادی گوناگون

درک علت و چگونگي توليد پیام های رسانه ای تحلیل انتقادی روش ها، زبان ها و قواعد مورد استفاد در رسانه ها و پیام هائی

که انتقال می دهندخالقانه از رسانه بمنظور ابراز و انتقال دیدگاه ها، اطالعات و عقاید xاستفادۀ شناسائی و پرهیز و یا به چالش کشیدن تولیدات و برنامه های رسانه ای که

می توانند مضر و توهین آمیز باشندبهینه از رسانه ها برای بکار گرفتن حقوق دموکراتیک و وظایف مدنی xاستفادۀ

رويكردها به آموزش رسانه اي

رويكرد حمايت گرا(Protectionist Approach) اولين رويكرد نسبت آموزش رسانه اي كه از ترس از رسانه و

تالش براي محافظت از مردم در برابر خطرات وابستگي به رسانه برخاسته

ديدگاه نيل پستمن :نقدهاي وارده بر اين رويكرد

ساده انگاشتن پيچيدگي روابط ما و رسانه و ناديده گرفتن پتانسيل تعليم انتقادي و توليد رسانة جايگزين

آموزش هنرهاي رسانه اي(Teaching Media Arts) در اين رويكرد دانش آموزان مي آموزند در حين بكار گيري

خالقيت خود براي ابراز وجود از طريق خلق هنر و رسانه، به كيفيت زيباشناختي رسانه و هنر نيز ارج بنهند

نقدهاي وارده بر اين رويكرد� به تالش براي تدريس دقيق مهارت هاي فني به دانش آموزان تا صرفا

بازتوليد بازنمايي هاي هژمونيك بپردازند، بدون اينكه آگاهي چنداني از استباط ايدئولوژيك يا هرگونه نقد اجتماعي داشته باشند

( جنبش سواد رسانه اي در آمريكاMedia Literacy Movement)

اين ديدگاه سعي دارد تا درحالي كه همچنان در چارچوب مرسوم سواد چاپي عمل مي كند، مفهوم سواد را چنان

گسترده سازد كه شامل فرهنگ عامه و انواع مختلف رسانه ها )موسيقي، فيلم، اينترنت، تبليغات و غيره( نيز بشود

:نقدهاي وارده بر اين رويكرد اين ديدگاه مستلزم عملكردي خنثي و بي طرفانة مدرسين در هنگام

تدريس به دانش آموزان بوده، بدون هيچ اشاره اي به ايدئولوژي و مسائل قدرت

سواد رسانه اي انتقادي(Critical Media Literacy)در برگيري جنبه هايي از سه رويكرد قبل تمركز بر نقد ايدئولوژي و تحليل سياست هاي بازنمايي ابعاد

تعيين كننده و حياتي نظير جنسيت، نژاد، طبقه و گرايشات جنسي

تمركز بر توليد رسانة جايگزين و بسط تجزيه و تحليل متني بسط مفهوم سواد: سواد اطالعاتي، سواد فني و سواد

چندوجهي ارائة دركي از قدرت، ايدئولوژي و هژموني با بررسي روابط

ميان قدرت و اطالعات جدالي فرهنگي ميان خوانش هاي مسلط، خوانش هاي متضاد

يا خوانش هاي پذيرفته شده

بخش مهمي از كارهاي نظري كه براي سواد رسانه اي انتقادي انجام شده از عرصة چند شاخة مطالعات فرهنگي

برخاسته اند:

محققين موسسة تحقيقات 1960 تا 1930از دهة اجتماعي فرانكفورت

استفاده از تئوري انتقادي- اجتماعي با هدف تحليل چگونگيشكل گيري ايدئولوژي و كنترل اجتماعي بوسيلة فرهنگ

عامه و فن آوري ارتباطي جديد

محققين مركز مطالعات فرهنگي معاصر 1960در دهة در دانشگاه بيرمنگام

مطالعات فرهنگي و آموزش انتقادي

Douglas Kellnerداگالس كلنر

همراه با جف شر(Jeff Share) از پيشگامان عرصة سواد رسانه اي انتقادي و طراح نظرية سواد رسانه اي انتقادي

از نظريه پردازان انتقادي نسل سوم مكتب فرانكفورتاز پيشتازان نظريه پردازي در حوزة فرهنگ رسانه اي ،بهره گيري از آثار و انديشه هاي متفكراني چون: آدورنو

هوركهايمر، فوكو، ليوتار، بودريار، ماركوزه، ارنست بالش و ... دراختيار داشتن كرسي جورج كلنر در رشتة فلسفة آموزش در

دانشگاه كاليفرنيا در حال حاضر

مفاهيم اساسي سواد رسانه اي انتقادي

اصل عدم شفافيت(Non-Transparency) تمام پيام هاي :رسانه اي »ساخته« مي شوند

بعنوان بنيان سواد رسانه اي، قدرت رسانه ها در ارائة پيام با عنوان مشخصو شفاف را به چالش مي كشد

رمز ها و قواعد(:(Codes & Rules رسانه ها از زبان هايي با رمز ها و قواعد ويژه استفاده مي كنند

با تاكيد صريح بر نشانه شناسي از دانش آموزان ميخواهد تا معاني لغوي وضمني را بشناسند

رمزگشايي مخاطب(Audience Decoding) افراد مختلف :تجربه اي متفاوت از يك پيام رسانه اي واحد دارند

به چالش كشيده شدن درك پيشين از مخاطب بعنوان فردي منفعل با طرحمفهوم مخاطب فعال؛ اين مفهوم در مركز مطالعات فرهنگي معاصر

بيرمنگام در بريتانيا شكل گرفته است

مفاهيم اساسي سواد رسانه اي انتقادي

محتوا و پيام(Content & Message) رسانه ها در بردارندة :ارزش ها و عقايد پنهاني خود هستند

،با تمركز بر محتواي واقعي پيام رسانه اي سعي دارد ايدئولوژيتعصب و معاني ضمني پيدا و پنهان در بازنمايي را به چالش بكشد

انگيزه(Motivation) رسانه ها در جهت كسب سود و يا :قدرت ساماندهي شده اند

پيام چرا و از كجا ترغيب دانش آموزان به سمت طرح اين پرسش كهارسال شده است

مدل نهايي سواد رسانه اي انتقادي

آگاهی مخاطب از عدم شفافیت رسانه ها

آگاهی مخاطب از وجود توأم داللت های ضمنی در کنار داللت های صریح در رسانه ها

آگاهی مخاطب از اینکه مخاطبان مختلف می توانند برداشت های متفاوتی از این داللت های ضمنی و صریح داشته باشند

آگاهی مخاطب از اینکه رسانه ها در عدم شفافیت خود بی طرف نیستند و پیام ها را بر مبنای عقاید و نظرات خود جهت می دهند

آگاهی مخاطب از اینکه این عدم بی طرفی رسانه ها به سوی قدرت نشانه رفته است

سواد رسانه اي انتقادي و فرهنگ ها

ارتق�ا را چن�دفرهنگي س�واد انتق�ادي رس�انه اي س�واد ش�ناخت و درك عن�وان ب�ا چن�دفرهنگي س�واد مي بخش�د؛ گس�تره اي متن�وع از فرهنگ ه�ا و خ�رده فرهنگ ه�ا ك�ه جه�اني س�واد مي ش�ود. ش�ناخته مي ده�د، ش�كل را چن�دفرهنگي رس�انه اي انتق�ادي ن�ه تنه�ا ب�ه دانش آم�وزان چگ�ونگي ي�ادگيري از رس�انه ها، مق�اومت در براب�ر دس�تكاري رس�انه اي و ك�اربرد س�واد رس�انه اي در روش ه�اي س�ازنده را مي آم�وزد بلك�ه ب�ه توس�عة مهارت ه�ايي مي پ�ردازد ك�ه ب�ه پ�رورش ش�هرونداني خ�وب كم�ك ك�رده و اف�راد را ب�راي مش�اركت هاي اجتم�اعي ب�ا

انگيزه تر و مستعدتر مي سازد.

سواد رسانه اي انتقادي و دموكراسي سواد رس�انه اي انتق�ادي ب�ا دموكراس�ي راديك�ال پيون�د خ�ورده و ب�ه

و ك�ردن دمو�كرات�يزه فرا�ين�د ك�ه م�ي پ�ردازد� مها�رت ه�ايي بس�ط� اتخ�ا�ذ ج�امع� اين �دي�د�گاه �مو�ض�عي مي ب�خش�د.� بهب�ود� را� م�ش�اركت� ك�ا�ربرد� چ�گ�و�نگ�ي انتق�ا�دي �و ب�ه �آم�و�زش �م�ها�رت ه�اي� ك�ه م�ي� ك�ن�د مي� پ�ردا�زد. اجت�م�اعي�، تغي�ير و� ارتب�ا�ط�ات� بعن�وا�ن �اب�زا�ر� رس�انه �ها� و� جوا�ن�ان� دس�ت�ر�س در� بيش�ت�ر هرچ�ه� ا�رتب�اط�ا�ت فن �آ�وري �ه�اي� ش�هرو�ن�دا�ن ع�ادي� ق�رار �گ�رفت�ه �و م�ي ت�وا�ن از آن �ه�ا در جهت� ا�رتق�اي ا�ج�تم�اعي و �پيش�ر�فت دم�و�كرات�ي�ك ش�خص�ي ا�ظه�ا�رنظر� آم�و�ز�ش، اس�ت�فا�ده �ك�رد�. �فن آ�و�ري� ه�ايي ك�ه� �قادر�ن�د� ب�ه ت�ا�م�ين �اه�د�اف �د�موكراس�ي مش�ار�كتي� ا�ز� �طر�ي�ق ان�تق�ا�ل �س�ياس�ت �ها� ب�ه� م�ن�ا�ظر ر�س�ان�ه� اي� و� مي�دا�ن ن�ب�رد� �تص�ا�وير� و� �تب�دي�ل �ن�ا�ظر�ان �ب�ه مص�ر�ف� كن�د�گاني �م�ن�فع�ل �ك�م�ك ك�رده

و �به� تق�و�يت �مش�اركت �و بح�ث دمو�ك�راتيك �نيز �ياري رسان�ند.�

سواد رسانه اي انتقادي پروژه اي جمعي و مشاركتي

تدريس س�واد رس�انه اي انتق�ادي باي�د پ�روژه اي مش�اركتي وتلويزي�وني در جمعي باش�د. تماش�اي نمايش ه�ا و فيلم ه�اي كن�ار يك�ديگر ب�ا تاكي�د ب�ر ط�رح نظ�رات دانش آم�وزان، تولي�د مب�اني آم�وزش و رس�انه اي مت�ون درب�ارة متن�وع تفاس�ير اص�ولي نق�د و هرمنوتي�ك، مب�احث س�ودمند مي�ان معلم�ان و

دانش آموزان )والدين و فرزندان( را ارتقا مي بخشد.

وجه مشترك ديدگاه هاي نظري مختلف

مواض�ع نظ�ري مختل�ف و مش�ابهي درب�ارة س�واد رس�انه اياز مطالع�ات ان�دازه اي ب�ه ي�ك ه�ر ك�ه دارد وج�ود انتق�ادي نظري�ة انتق�ادي، نظري�ة رس�انه اي، مطالع�ات ف�رهنگي، فمينيس�م، پس�ت مدرنيس�م و مطالع�ات آم�وزش ره�ايي بخش ت�اثير برده ان�د. آنچ�ه در تم�ام اين گفتمان ه�ا مش�ترك اس�ت ن�ژاد، ب�ر موض�وع رواب�ط ق�درت براس�اس آنهاس�ت تمرك�ز نظ�ام و جامع�ه در جنس�ي گرايش�ات و طبق�ه جنس�يت، آموزش�ي و چگ�ونگي ارتب�اط ان�واع مختل�ف رس�انه ب�ا موض�وع

يادگيري

آموزش سواد رسانه اي انتقادي و چالش پيش روي آن

رس�انه اي س�واد بس�ط در اساس�ي چالش ه�اي از يكي ب�ه س�واد اين ك�ه مي ش�ود ناش�ي حقيقت اين از انتق�ادي � نس�بتا اص�ولي ب�ا ت�ربيت و تعليم از ن�وعي س�نتي، معن�اي آموزش�ي م�دون، راهكاره�اي و مت�وني مش�خص مش�خص، آزم�وده ش�ده و م�ورد قب�ول نيس�ت. اين س�واد ب�ه آموزش�ي بواس�طة معلم�ان آن در ك�ه اس�ت نيازمن�د دموكراتي�ك ب�ه چ�الش از اس�اطير و نق�اب برداري مش�اركت در فراين�د كش�يدن هژم�وني، ق�درت خ�ود را ب�ا دانش آم�وزان ب�ه اش�تراك

بگذارند