MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BRKARAR DEFTERNN DEGERLENDRLMES

Sadiye TUTSAK*

ABSTRACT

During the reform period of Ottoman Empire, Medreses wereneglected. However, during the 2 nd Merutiyet period they weretried to be improved. The attempts to improve "ilmiye Medreses"were failed. The issue of improving the medreses were revisitedduring the National independence Mavement. For this purpose, adecleration of the "Medaris-i ilmiye Nizamnamesi", an officialpolicy manual, was published. To re-establish "ilmiye Medreses" inrural areas, aboard called "Encmen-i ilmiye" was established. Theboard's decisions were recorded in documents called "ilmiye KararDefterleri". One of these documents belonged to the board of theprovince-Mula which was found in the archives of the republic ofTurkey. The document, which helps us understand the conditions of"ilmiye Medreses" before they abalished, will be introduced in thisstudy. The focus of the study is the content and, physical conditionof these documents. The physical condition of the document is verywell maintained. When the content was examined, it is apperent thatthe board did not utilized required care in their effort to improvethe conditions of the" ilmiye Medreses". The board only tried tomaintain routin operation of the schooL.The presidents of the board,"mft", neglected their duties. The lack of care attributed toimprovement of "ilmiye Medreses" can be seen as an evidence forthese instition' s stage of being outdated.

* Yrd. Do. Dr., AK. Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.

.-----------~~~~------~~------------

164 SADiYE TUTSAK

ZETOsmanl Devleti'nin yeni leme dnemi ierisinde bulunduu

sralarda adeta kendi kaderlerine terk edilen medreseler, II. Meru-tiyet devrinde slah edilmeye allmtr. Bu esnada tesis edilen I-miye medreselerinin slahnda baarl olunamadndan, Millf M-eadele yllarnda neredilen Medaris-i lmiye Nizamnarnesi ile ye-niden bu medrese1erin vcuda getirilmesi gndeme geldi. Taradalmiye Medreselerini amak ve buralarda tedrisatn devamn sala-makla "Encmen-i lmiye"ler grevlendirilmiti. Bu Encmenlerinalm olduu kararlar ihtiva eden defterlerden birisi olan "MulaEncmen-i lmiye Karar Defteri-13", Babakanlk Cumhuriyet Ar-ivi'nde bulunmutur. Maddi ve ierik ynnden tantlmaya al-lan bu defter, medreseler kapatlmadan nce lmiye Medreseleri-nin durumunu bir lde anlamamz salamaktadr. Maddi' olaraksalam olan bu defterlerin ieriine bakldnda, Encmenin slahalmasnda ok zverili bir almann iinde olmad anlal-maktadr. Encmen, daha ziyade Mula'daki lmiye Medreselerininrutin bir ekilde tedrisatn srdrmesi iin bir dizi kararlar almtr.Olaanst artlara ramen Ankara Hkmeti medrese1erin slahnanem verse de, baz istisnalar dnda Encmen-i lmiyelerin doalbir bakan olan mftler, bu ii pek nemsememilerdir. Diermedrese1erin slah edilmesinde motivasyonu salayabilecek olanlmiye Medreselerinin hite iyi bir konumda olmadn aklayanbu defter, medrese1erin tarihi mrn tamamlad gsteren bir mi-saldir.

GRTanzimatn ilanndan sonra adeta kendi kaderlerine terk edilen

medreselerin, II. Merutiyet'in ilanna mteakip slah edilmeye a-llmas eitim tarihimiz asndan dikkat ekici bir gelimedir. Ba-t tarznda verilmeye allan eitimin seviyesini, nitelik ve nicelikbakmdan ykseltmeye alan ttihad ve Terakki, muhafazakar ke-simin temsilcisi konumuna getirilen medreseleri bu durumun dn-da brakmam, bir nebze de olsa yeniletirme yoluna gitmitir. Bukonudaki gayretlerin, tarihl mrn tamamlamaya yz tutmu ol-malarna ramen, XX. Yzyl balarnda hilHl. Osmanl Devleti'nin

MUGLA ENCMEN-i LMYESi'NE AT BR KARAR DEFTERNN... 165

idari mekanizmasnn ilemesinde medrese kllara ihtiya du-yulmasndan kaynaklanm olmas kuvvetle muhtemeldir. II. Me-rutiyet ve sonrasnda yaplan almalar sonucunda medreselerin,yeni usulde alm olan mektepler izgisine ekilmeye alldizlenimi edinilmektedir: Milli' Mcadele yllarnda Ankara Hk-meti tarafndan 8 Mays 1921 tarihli ve 835 numaral karar ile Me-daris-i lmiye Nizamnamesi' Inin neredilmesi, olaanst savayllarnda dahi medreselerin gz ard edilmediinin bariz bir misa-lidir. er'iyye Vekili Abdullah Azmi Efendi'nin mftlklere gn-derdii 3 Austos 1922 tarihli yazl bir emirle merkezde, nahiye vekylerde alm olan lmiye Medreselerinin isimleri ve her snfta-ki mevcut talebe miktarnn sratle bildirilmesini istemesiZ, bu ko-nuya verilen nemi iaret etmektedir.

II. Merutiyet devrinde btn slah almalarna mukabil"mnkariz" olmaktan kurtulamam olan lmiye Medreselerini ihyaetmek iin Ankara Hkmeti'nin kard Medaris-i lmiye Ni-zamnamesi ile birok yerdemedreseler almaya baland. Bu konu-da baz mftler byk gayret sarf ederken, bazlar ise bunu hafifealmlar, kendi blgelerinde birer medrese bile amaya teebbs et-memilerdir. Bir ksm ise kendi sahalarnda bir medrese tesis et-meyi baardysa da, bunlar ayakta tutmak ve eitim kalitesini yk-seltmek iin herhangi bir abann iine girmemilerdir. lmiye Med-reselerinin alnda en byk gayreti Erzurum Mfts MehmetSadk Efendi ile Yozgat Mfts Mehmet Hulusi Efendi gstermi-tir. Ankara Hkmeti, bu medreseleri yeniden tesis etmek istemesi-nin gerekesini btn mftlklere ve medreselere gnderdii ta-mimde yle izah etmektedir3 " ... Halbuki bugn dine hizmet etmehususunda giceyi gndze katarak almak icab ider. Her taraftamedreseler km, ilm ve irfan ocaklar yklm, kyler imamszkalm, halkn din hisleri gevemi, mnkiriit olabildiine ilerlemiolduu byle bir zamanda en mhimm vazifenin ulemaya tertib it-dii gibi, en mhimm mesuliyet de onlarn omuzlarna yklenmek-

.Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA). Bakanlar Kurulu Kararlar (BKK). 83S.2. BCA, Diyanet ileri (Di), asv 48/13.113.47.3. BCA. oLaSVaSI2.!.13.

166 SADYE TUTSAK

tedir. Halk tarik-i hakk ve srat- mustakfmde yrtmek hususundalazm gelen bi' I-cmle tedabir-i diniyye ve ictimaiyyeyi dnmekve tatbik itmek memleketin en byk irad me'murlar olan mft-lk daireleri hakikf bir suretde birer merkez-i dinf olmal ve bykve msmir faaliyetleri, faaliyet-i diniyye ve ictimaiyyeyi bu dini'merkezler gstermelidir. ii

II. Merutiyet dnemindeki slah almalar ve 1921 ylnda -karlan Nizamname dorultusunda oluturulan Encmen-i ilmilerinalm olduu kararlar ihtiva eden defterler tespit edilip incelendik-e, Osmanl Devleti'nin son yllarndan Trkiye Cumhuriyeti dev-rinde medreseler lav edilinceye kadar geen srede, bu kkl ei-tim messesesinin son durumu daha iyi anlalabilecektir.

Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde tespit ettiimiz Mula y-resine ait Encmen-i ilmiye Karar Defteri-13- 'n4 ekil ve muhte-viyat bakmndan deerlendirilmesinin konuya bir nebze de olsak tutaca kanaatini tamaktayz.

MUGLA ENCMEN. LMYE KARAR DEFTER

I-De/terin Maddi Olarak Tantmn ve arka kapaklar siyah mukavval, srt bez ciltli olan def-

terin her iki kapa ile sayfalar salamdr. Defter 323,7 cm. boyun-da 21.1 cm. geniliinde olup, 62 sayfadan ibarettir. Birinci kalitesar renkli sayfalar bulunan defterin 16. sayfas haricinde 29 say-fasna Encmen-i ilmiye'nin alm olduu kararlar yazlrken, gerikalan 33 sayfas tamamen botur. Defterin n kapann st ksmn-da bulunan bir etiketin zerinde Latin harfleriyle ve el yazs ile ya-zlm olan "Encmen-i ilmi Karar Defteri Mula-13-"ifadesi var-dr. Daha alt tarafta yer alan ve zerinde eski harflerle ve yine el ya-zs ile yazlm baka bir etiketin zerinde ise" 13 Medrese-i ilmi-ye'nin Tekilat ve Tedrisat- Vesairesine Aid Mula Encmeni'ninMukarrerat Hakknda Defterdir. Sene 337" ibaresi mevcuttur. Ka-pan st tarafndaki ilk etiketin yeni harflerle yazlmas, bunun harf

4. BCA, D, 051/1.13. Yukarda bahsettiimiz Mula Ecme-i lniye KararDefteri-l3-, bundan sonra metin iinde deerlendirilirken dipnot olarak sadece MEKDolarak geecektir.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFfERNN... 167

inkUibndan sonraki bir tarihte yaptrldna deUUet etmektedir.Her iki etikette 13 rakamnn bulunmas, bu defteri n Mula'dakiEncmen-ilmiye'ye ait 13. karar defteri olduunu ve bu karar def-terinden 12 tane (yaklp yrtlarak tahrip edilmediyse) daha olmasgerektii akla gelmektedir. Kapaktan sonra gelen ilk sayfann sast kesinde, kurun kalem ve el yazsyla" 13", sol alt kede ise"29 sh. "ibaresi vardr. Bu sayfadan sonra balayan kararlarn yer al-d 29 sayfaya kurun kalemle 1'den balamak zere sayfalarn save sol st taraflarna yeni rakamlarla sayfa numaralar verilmitir.Bu saylar, defter ariv kaytlarna geirilirken verilmi olmaldr.

2. De/terin MuhteviyiQ- Medreselerin kDefterin muhteviyat bakmndan tantmna gemeden nce,

Osmanl Devleti'nde medreselerin k srecinden ksaca bahset-mek konunun daha iyi idrak edilmesi asndan faydal olacaktr.

Trk eitim tarihinde ayr bir neme haiz olan medreseler, XV.Yzyldan XVI. Yzyln sonlarna kadar ykselme srecini yaar-ken, daha sonra ke gemiti5 Bu eitim messesesinin maddiolarak can damarn tekil eden vakflar II. Bayezit'n yeniden d-zenlemesine, Yavuz Sultan Selim'in eitime byk nem vermesi-ne, Kanuni Sultan Sleyman devrinde ina edilen muazzam Sley-maniye Klliyesi'ne ve daha pek ok alnan tedbirlere ramen -k durdurulamamtf6. Tanzimatn ilanndan sonra byk bir ivmekazanan batllama hareketi ierisinde, Glhane Hatt- Hmayu-nu'nda bir kayt bulunmakla birlikte eitim sahasnda, etkileri g-nmze kadar ulaan nemli admlar atlmtr? Yenileme hareke-tiyle eitim hayatmzda, devlet desteiyle bat tarz bir model geli-tirilmeye allrken Osmanl Devleti 'nin eski eitim anlaynnbir uzants olan medreseler kendi haline braklmtr8 Tanzimat

5. Cahit Baltac, XV.-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul 1976, s.19;Mustafa, Ergn, ll. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (/908-/9/4), Ankara 1996, s.324.

6. Ergn, a.g.e., s. 324.7. Salih Zeki Zengi, "II. Merutiyet Dneminde Islahat almalar evresinde

Medreselerin Kurulu Sistemi ve diiri Tekiliit", OTAM, S. 9, Ankara 1998, s.434.8. Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara i99 , s. 26.

168 SADYE TUTSAK

dnemine kadar Meihat Makamna bal olan medreseler bu d-nemde Evkaf Nezareti'nin de kurulmasyla iki bal hale gelmitir'I.Yeni uslde alan mekteplerle ilgilenen Hkmetin, bunlarla ala-kasm kesmesi sebebiyle bu eitim messesesi halkn ilgisizliin-den faydalanarak gittike yalan ve taassubu arttrmak suretiyle ka-muoyunu yeniliklerin aleyhine evirmeye almtr. II. Abdlha-mit dneminde medrese talebelerinin askerlikten muaf tutulmas vesnavlarn kaldrlmas onlar iin byk bir darbe olmuturlo.

II. Merutiyet'in ilanndan sonra medreselerin slah zerindedurulmutur. Meihat Makam, medreseler zellikle de tara med-reseleri zerinde etkili deildi. II. Merutiyet'in balarnda DersVekaleti' ni de dinlemeyen medreseler, ba bo kaldndan asker-lik yapmak istemeyenerin adeta bir sna haline gelmiti. Harbi-ye Nezareti bu dnemde "Medreselerde taleb e arkasndan koma"kararndadr. Nezaret ilk nce 1892 ylndan beri yaplmayan kur'asnavlarn 1908 ylnda tekrar uygulamaya koydu. Askerlik kur' askanlar ya itibaryla hangi snfta bulunmaya karlk geliyorsa, osnfn snavna girecekti. Bu uygulamaya medrese evrelerindenbelli lde bir direnme geldiyse de uygulamadan vazgeilmedi. II.Merutiyet'in ilanndan sonra, tarihte 31 Mart (13 Nisan 1909) Va-kas olarak bilinen isyana katlan medrese talebelerini tespit etmekisteyen Hareket Ordusu, stanbul'a geldiinde ncelikli olarak med-reselerdeki taleb e kaytlarn kontrol etti. nk bu olaya katlan ta-lebelerin nemli bir ksm Anadolu'ya kayordu. Bu yzden Hare-ket Ordusu Komutanl, yoklamada bulunmayan talebelerin isim-lerini Harbiye Nezareti'ne bildirdi. Bu uygulamalar neticesinde, s-tanbul'daki talebelerin says, II. Merutiyet'ten nce 20-25 biniken 1920 ylnda 5-6 bin civarna dt. Maarif Nezareti tefti,Harbiye Nezareti askerlik, Ders Nezareti ise slahatlar yoluyla med-reseleri sk bir ekilde disipline etmeye alyorlard. Harbiye Ne-zareti 'nin asker kaaklar nedeniyle medreseler zerine arlnkoymas, aznlklar rahatsz etti. Onlarda da, gnn birinde aznlk

9. Zengin, a.g.m., s. 434, 346,446.LO.Ergn, a.g.e., s. 325; Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine

Tarihi Bir Bak, Ankara 1964, s. 80oe.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT B.R KARAR DEFTERNN... 169

okullarnn ordunun kontrol altna girebilecei endiesi ortaya k-t 1 .

II. Merutiyet dneminde medreselerde eitimin kalitesini yk-seltme almalar zerinde nemle durulmutur. 26 ubat 1909 ta-rihinde kabul edilen ve daha sonra uygulamaya koyulan Medaris-ilmiye Nizamnamesi, bu sahadaki ilk nemli merhaledir. Bu nizam-name ile medreselerde renim sresi oniki ylolarak belirlenmi,fakat medreselerin kurulu sistemi zerinde bir derecelendirilmeyegidilmemitir. slah gerekletirilemeyen medreselerin yeniden d-zenlenmesi iin 1 Ekim 1914 tarihinde Islah- Medaris Nizamna-mesi neredildi. Aslnda bu, stanbul medreselerinin Dar'l-Hila-fet'l-Aliyye Medresesi adyla birletirilmesiydi. Medrese, drdersenelik olarak birinci ve ikinci devreler ile yksek ksm eklinde devreye ayrlarak toplam oniki sene yi ihtiva eden bir dnemikapsamaktayd. Bahsedilen Nizamname ile Dar'l-Hilafet'l-Aliy-ye Medresesi'nin yksek ksmnn stnde mtehasss yetitirmekamacyla Medreset'l-Mtehasssn kurulmas tasavvur edildi. Bumedreselerin al, i9 17 ylnda gerekleti 12. Ayn yl ierisindettihad ve Terakki Kongresi'nde Evkaf Nezaretine bal olan mek-tepIerin Maarif Nezareti'ne, medreselerin de Meihat Makam'nabalanmas iin karar alnd. Ayn yl karlan bir kanun ile de Os-manl lkesindeki btn medreseler Meihat Makam'na brakld.Yeni medreselerin almas ve tara medreselerinin stanbul' dakimedreseler gibi tekilatlandnlmas vazifesi bu makarnn tasarru-funda olacakt. Bylece medrese idaresinde bir merkezilemeye gi-dilirken, yksek dereceleri n ynetiminde mderrisleri de yetkilen-dirrnek iin almalar yapld. Bu sahada ilk pilot uygulama, bir ih-tisas medresesi olan Sleymaniye Medresesi'nde gerekletirildi.Burada grevli olan mderrislerden meydana gelen bir meclis, med-resenin idaresi konusunda grevlendirildi. Bakan yeleri tarafn-dan seilecek olan bu meclisin grevi, medresede tedrisatn seviye-sini ykseltmek iin gerekli kararlar almakt. 1917 Nizamnamesile tara medreselerinin ihtiyalarnn giderilmesi ve idai' -ilm ba-

I. Ergn, a.g.e., s.337-340.12. Ay11l eser, s. 345, 348-349.

170 SADiYE TUTSAK

kmdan bu messeselerin slah iin her blgede Encmen-i lmf'le-rin kurulmas planland. Mftlerin bakanlnda, Evkaf Memurla-rndan iki kii ve medrese mderrislerinin katlmyla meydana ge-lecek olan bu encmenlerin gayesi, tara medreselerinin slah al-malarn yaygnlatrmakt 13.

b- Defterin Muhteva Bakmundan TantlmasAada muhteviyat hakknda bilgi vereceimiz Mula Enc-

men-i lmi Karar Defteri-13-, 11 Temmuz 1921-23 ubat 1924 ta-rihleri arasn kapsamaktadr. Son sayfada bir ibare bulunmamaklaberaber, bu Mula Encmen-i lmi kararlarn ihtiva eden son def-ter olmaldr. Yukarda bahsettiimiz gibi 29. sayfadan sonra defteryapraklarnn bo olmas ve 3 Mart 1924 tarihinde medreselerinMaarif Vekaleti'ne devredilmesinden sonra lav, bizi bu neticeyeulatrmaktadr.

Defterin birinci senesini kapsayan 11 Temmuz 1921-18 Nisan1922 tarihleri arasnda krk karar mevcuttur. Krk kararn altn-da "Birinci sene mukarrerat burada nihayet bulmutur. kinci senemukarrerat bir sahifeden sonra balyaca mbeyyin-i erh viril-di." fadesi yer almaktadr. Buna istinaden bo braklan bir sayfa-dan sonra gelen sayfann st kesinde "338 senesi" (1922) yazsile balayan ikinci sene balamaktadr. 13 Temmuz 1922-15 Mart1923 tarihleri arasnda Encmenin onbe karar bulunmaktadr. Bukararlar, birinci senedeki gibi birinci karardan balamak zere sranumaras ile devam etmektedir. Dnemin son kararnda "ikinci senemukarrerat hitam bulmutur." baresi vardr. Defterin 28 Ekim1923-23 ubat 1923 tarihlerini ihtiva eden nc seneye ait ks-mnda onalt karar mevcuttur. Bu senenin balangcnda herhangibir ibare olmad gibi, dnemin sona erdiine dair de herhangi biraklama yoktur. Son dnemin drt aylk ksa bir devreyi iermesi,medreselerin resmen Maarif Vekaleti' ne devredilmesinden nceEncmen-i lmiyelerin kaldrldna dair bir iaret olduu dnl-mektedir.

Ankara Hkmeti tarafndan neredilen 192yl Medaris-i I-miye Nizamnamesi'nin uygulanmasndan dorudan doruya

i3. Zengin, a.g.111., S. 436, 441,445.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFTERNN... 171

er'iyye Vekaleti sorumluydu. Daha nceki "Medaris-i lmiye Ni-zamnamesi" istanbul Hkmeti tarafndan hazrlanrken, bu nizam-namenin Ankara Hkmeti'nce karlmas ayr bir neme haizdir.Her iki hkmetin nem verdii ilmiye Medreseleri, artk Anka-ra'nn alm olduu kararlar dorultusunda teekkl etmitir. Budefter sayesinde, hkmet tarafndan alnm olan kararlarn ola-anst artlar altnda tarada ne kadarnn tatbik edilebildiini birnebze de olsa tespit edebiliriz.

Osmanl Devleti'ndeki medreseler, 1921 Medans-i ilmiye Ni-zamnamesi'nin 1. maddesine gre, Dar'l-Hilafe ve eski medrese-lerin slahyla meydana getirilen Medaris-i ilmiye olarak ikiye ay-rlmaktadr. Daru'l-Hilafe Medreseleri, tekilat ve idare ekli bak-mndan baka bir talimatnameye tabiydiler. Fakat her iki gruptakimedreseler er'iyye Vekaleti'ne balydlar. Vekaletin onaylayaca- yerlerde bir ok lmiye Medresesi alabilecektir. Nizamname ile12 sene olarak tespit edilen bu medreseIerin tahsil sresinin 6 sene-sini "Ksm- Evvel", dier 6 senesini "Ksm- Sani" tekil edecek-tirl4

Nizamnamenin 4. maddesinde "Her mft bulunan mahalde birEncmen-i ilmiye bulunur. Medaris-i ilmiye Encmeni, mftnnriyaseti altnda Evkaf memuruyla mntehab zattan ibaret olmakzere be zattan teekkl eder. Encmen-i ilmf'nin mntehab azas,mahallinde bilfiil tedrisi ile megulolmu ulema tarafndan intihabidilir. Bu suret-i intihab, birinci devreye ait olup, bundan sonraki in-tihab devrelerinde medresede tedris ile megulolan bil-cmle m-derris ve muaIIimler tarafndan yaplr. Encmen-i ilmf'nin mdde-ti bir senedir."IS kararyla Encmen-i ilmflerin nasl oluturulacaekillendirilmitir. Bu maddeye istinaden Mula'da "ale'l-usul"oluturulan Encmen-i ilmiye; Reis Mft Mehmed Mnil, EvkafMemuru Ne'et, Aza Mehmed Subhi, Aza Sreyya, Aza MehmedHilmi Efendilerden mteekkildi. Encmen, ilk toplantsnda, Mu-la'daki Kurunlu Medresesi'nde bir ilmiye Medresesinin almasve burada ikamet eden muhacrinin bir an nce ihrac iin teebbs-

14. BCA, BKK, 835.15. BCA, BKK. 835.

172 SADiYE TUTSAK

te bulunulmas kararn aldl6 Ayn tarihli baka birencmen kararile "Medrese-i ilmiyede tahsil-i ullim ve fnlina talib olanlarn ..."kayt iin Encmen-i ilmiye'ye mracaatlar istendi? Daha sonraMula'nn bir kazas olan Ula'da bir ilmiye medresesinin almaskarar alnd IS.

Alacak olan Mula ilmiye Medresesi binas olarak ilk nceKurunlu Medresesi seildi. Fakat Encmen-i ilmiye Heyeti'ninyapt keifte, burasnn tamire muhta olduu ve bunun uzun za-man alaca dnldnden ilmiye Medresesinin Pazar Cami-ierif Medresesi'nde tedrisata balamasna karar verildi. Buradakimuhaciinin baka bir yere nakli iin hkmet nezdinde gerekli te-ebbse geilecektil9. Bu hadise, medreselerin son dnemdeki peri-an halini ortaya koymaktadr. Medreselerin Osmanl lkesindeilim yuvas olmaktan uzaklaarak, adeta muhacirlerin ikametgahhaline geldiinin bir misalidir. Zira, ayn ac gerek izmir medrese-lerinde de yaanmtr20.

Mula ilmiye Medresesi'nin kendine ait bir binasnn bulunma-mas sknt yaratmaktayd. Pazar Cami -i erif Medresesi'nin bitii-indeki medresenin ilmiye Medresesi'nin bir ksmn da iine al-mas yznden medresenin baka bir yere tanmas gerekiyordu.En yakn mesafe olmas dolaysyla lmiye Medresesi'nin yeni bi-nas olarak Encmen, Karamanbey Medresesi'nde karar kld. Bu-rada ikamet eden muhaciinin karlmas meselenin bir baka bo-yutuydu21

1921 Nizamnamesi' nde ilmiye Medreselerinde okutulmas iinbelirlenen ders proramlarnn tarada ne derecede uygulanabildii-ni bir lde anlayabilmek iin tedrisata balayacak olan Mula veUla ilmiye Medreseleri'nin Ksm- Evvel'inde tespit edilen ilk ikisnf ders proramlarn kyaslamak faydal olacaktr.

16. MEKD, Birinci Sene (bs), Karar Numara (n) 1.17. MEKD, bs, n.2.18. MEKD, bs, n.3.19. MEKD, bs, n.! .20. Geni bilgi iin bkz. Sadiye Tutsak, zmir'de Eitim ve Eitimciler (1850-1950),

2002, s.35-36.21. MEKD, bs, n.28.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFfERNN... 173

Mfredat Gsterr Tablo22.

Sene 1921 Nizamnamesi Saat Mula ilmiye Saat Ula ilmiye SaatMfredat Medresesi Mfredat Medresesi Mfredat

Sarf 5 Sarf 5 Sarf -(Sreyya Efendi) (Bekir Efendi-zade

Osman Efendi)

Tertfl-i Kur'an 4 Tertfl-i Kur' an 3 Tertil-i Kur'an -(Burdurlu Harz (Karaba HarzAvni Efendi) Hseyin Efendi)

Luat- Arabiye 3 Luat- Arabiye 2 Luat- Arabiye -(Hac Salih Efendi) (Kanat-zade

174 SADiYE TUTSAK

Yukardaki tabloya bakldnda, 1921 Nizamnamesinin mf-redat ile Mula ve Ula lmiye Medrese1erindeki ders proramlar-nn birebir rtmedii grlmektedir. ehir merkezinde bulunanMula lmiye Medresesi ile nizamnamedeki mfredat arasnda bi-rinci snftaki Terti'l-i Kur'an, Luat- Arabiye derslerinin saatlerin-de birer saatlik fark mevcuttur. Ula lmiye Medresesi'nin ders saat-leri defterde yer almadndan, Nizamnamedeki ders saatleriyle ara-sndaki fark tespit edilememektedir. Fakat ilk iki senede Nizam-namede yer alan derslerden Halebi dersinin Ula lmiye Medresesimfredatnda olmad grlmektedir. Buradan Nizamname mfre-datnn uygulamada baz deiikliklere urad dnlmektedir.Nizamnamenin 4. maddesinde lt medresede tedris ile megulolanbi'l-cmle mderris ve muallimler tarafndan yaplrlt23 baresi ilebu medrese1erin slahnda mektep muallimlerinden faydalanlmashedeflenmitir. Ula lmiye Medresesi'nde birinci ve ikinci senelerinmla, Kra'at, Hesap Dersleri, Mekteb-i btidaf Ba Muallimi Mus-tafa Efendi'ye verildi. Fakat Encmen, 26 Eyll 1921 tarihindederslerinin okluu ve ibtidaf mektebi ile me1liyeti sebebiylebahsedilen iki dersin Mustafa Efendi'den alnarak Hac akr-zadekr Efendi'ye verilmesi ynnde karar ald24 Bu grevi krEfendi'nin kabul etmemesi zerine Hatt Muallimi eyh Hafz Meh-med Efendi, onun yerine seildi25 Mula Encmen-i lmiye HattMderrislii'ne intihflb edilen Hac akr-zade Salih Efendi'nin de-vamszl ve Sultan! Mekteb-i Muallimliine tayin edilmesindendolay O'nun yerine Kara Hafz-zflde Tahir Efendi'nin olu olanHseyin Efendi'de karar kld26 Mula Medrese-i lmiye'sinin ikisenelik mla ve Kra'at derslerini yrtmesi iin seilen Evkaf Me-muru Ne'et Efendi'nin youn ilerinden dolay bu dersleri eskiMaanf Mdr Kamil Bey yrtmeyi kabul etmitir27 Defterde da-ha medrese almadan ders hocalarnn deitirilmesine ait daha birok karar mevcuttur. Alelacele yaplan lmiye Medreselerindeki s-

23. BCA. BKK, 835.24. MEKD. bs, n.9.25. MEKD. bs, n.12.26. MEKD, bs, n.13.27. MEKD. bs, n.14.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFfERNN... 175

laha.t almalannn pek netice vermeyecei daha Mula'daki bukadar sk ders hocas deiikliklerinden anlalmaktadr.

Mula lmiye Medresesi' nin birinci ve ikinci snflarna kaydolan talebeler arasnda nc snfa gidebilecek liyakatta olanlannbulunmas hasebiyle nc snfn daha sonradan almas ilerinplansz yrtldn gsteren bir baka iarettir28

nc Senenin Karlatrmal Ders Proramn Gsterir Tablo29.

1921 Nizamnarnesi Saat Mula Medrese-i lmiye Ula Medrese-i lmiyeMfredat Mfredat Mfredat

MollaCami 5 MollaCami Molla Cami(Hilmi Efendi) (Osman Efendi)

Merah 2 Merah Merah(Hac Salih Efendi) (Mehmet Ali Efendi)

Kava\tid-i Osmaniye 2 Kava'id-i Osmaniye Kava'id-i Osmaniye(Maarif (Mektep Mdr- Muallimi Mustafa FehmiSabk Kamil Bey) Efendi)

Hesab 2 Hesab Hesab(Raid Efendi) (Mektep Muallimi Mustafa

Fehmi Efendi)

Corafya 2 Corafya Corafya(Rait Efendi) (Mektep Muallimi Mustafa

Fehmi Efendi)

Halebi 4 Halebi Halebi(Hilmi Efendi) (Hseyin Efendi)

Kra'at- Arabiye i Kra'at- Arabiye Kra'at- Arabiye(Mft Mehmed Mnil Efendi) (Osman Efendi)

Defterde medrese talebelerine ait kararlar da bulunmaktadr.1921 Nizamnamesinin 9. maddesinde "Medreselerin birinci snfnakaydedilecek talebenin sinnf 12' den dOn ve 17' den efzOn olmamakarttr. Sinn lTden fazla olanlar bi' I-imtihan liyakatlerine gre bi-rinci snfn fevkindeki snflara kabul edilir. Sinnf 12'den dOn olantalepenin medresede akrabasndan kimse varsa, ann yannda kayd-

28. A4EK) , bS,n.15.29. BCA, BKK, 835; MEK) , bs, 11.15., MEKD, is, n.7.

176 SADYE TUTSAK

edilmeksizin beytfitet itmesine ve hfzna allmasna ve mektebedevam itmesine msaade idilmitir."30 kayd bulunmaktadr. Bumaddeye istinaden yalar kk olmasndan dolay 2 Kasm 1921tarihinde encmen 9 talebenin geceleri evlerinde kalmalarna kararverdi3!. 12 Kasm 1921 tarihli bir baka karar ile yalar kk 7talebe evde kalacakW2

Defterdeki 18 Nisan 1922 tarihli bir kararda "Medrese-i lmiyetalebesine mahsfis kayt defterinin " ifadesinin bulunmas, med-rese talebelerine ait mstakil bir defterin varln gstermektedir33.Bu defterde kaytlar bulunan talebelerin medreseye devamlar ko-nusuna Encmen'in hassasiyet gsterdii, Encmen-i lmiye KararDefteri'ndeki kararlardan anlalmaktadr. Mesela, medreseye kay-dn yaptran, fakat alndan beri derslere hi gitmeyen 15 talebe-nin kayd, 16 Kasm 1921 Encmen kararyla silinmitir. Ayn ta-rihte, tevkif edildii iin bir talebenin mahkemesine, bir talebeninde askere sevk edilmesinden dolay terhisine kadar kaytlarnn de-vam kararlatrlmtr34. lmiye medresesinde kaytlar bulunan 22talebe, 1317 (1901) doumlu olmalar hasebiyle eski dzendekimedreselerde veya "tecile tabi" mektepIerde tahsillerini srdrdk-lerinden kaytlarnn terki hkm verildi35.Defterde talebe kaytla-rna dair daha pek ok karar vardr.

Mula lmiye Medresesi'nde skfineti bozan talebelere, Ni-zamnamenin 20. maddesine istinaden msamaha gsterilmediidefterden anlalmaktadr. Birinci snf talebelerinden Mesken ky-l 31 numaral smail Hakk'nn ders hocalarna saygszlk etmesive arkadalaryla anlaarnamas sebebiyle kendisine ihtar ve tekdirverilmitir. Bu ceza nedeniyle smail Hakk Efendi, medresede tale-be olan kardeini de yanna alarak 26 Aralk 1921 gecesi medreseyiterk etmitir. Encmen, bu hadise karsnda smail Hakk Efen-

30. BCA, BKK, 835.31. MEKD, bs, n.l6.32. MEKD, bs, n.23.33. MEKD. bs, n.43.34. MEKD, bs, n.19.35. MEKD. bs, n.43.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFTERNN... 177

di'nin 10 gnlk medreseden uzaklatrlmasna, kardeine ise m-derrisin verecei cezann icrasna karar verdi36,

Mula'daki eski dzendeki medreselerde tedrisat yapan taleb e-lerden Mula ilmiye Medresesi'ne kayt yaptranlara dair karar def-terinde bilgiler yer almaktadr, 1921 Nizamnamesi'nden sonra ka-rlan bir talimatname gereince 1316 (1900), 1317 (1901), 1318(1902) doumlu genlerin "mekatib-i mahalliye ve taliye ile meda-ris-i atikada tahsil itmi ve bila-fasla medreseye nakl" edilmesi ar-t getirilmitir. Defterde, eski medrese kaytlaryla medreseye kabuledilen talebelerin kyleri, doum tarihleri, isimleri bulunduu gibi,geldikleri medreselerin isimlerinin de bulunmas37, son yllardaMula medreselerinin isimlerinin tespit edilmesine yarar salaya-caktr. Ayrca, defterdeki baka konular ihtiva eden kararlarn iin-de de zaman zaman medrese isimleri vardr, Bu minval zerinde, budefterde tespit ettiimiz onsekiz medresenin isimleri aada tablohalinde verilmitir38

Medrese smi Medrese smi Medrese smi

-Bak-zade Medresesi -Konyal Medresesi -Sabrhane(?) Medresesi(Kozlar kynde) - Kurbanzade Medresesi - eyh Cami Medresesi

-Bekir Efendi-zade Osman Efendi - Mahmuzdade Medresesi - Ula lmiye MedresesiMedresesi -EskihisarKarye' sinde (Mula merkez)ka'in medrese

-Fevziye Medresesi - Molla Cami Medresesi - Ula'da Mderris OsmanMedresesi

-Hac Kahramanbey Medresesi - Hazar Cami-i erifiMedresesi (Mula merkez)

-Karaburunluk Karyesi - Pisi Karyesi'nde ka'inmedrese

Kraviye mevkisinde ka' in birmedrese

-Kavakhdere Medresesi

-Kayalk-zade Medresesi

36. MEKD, bs, n.26.37. MEKD, bS,n.34.38. MEKD, bs, n.IS; 34, 3S, 36, 37, ikinci sene (is), n.3, i1,14; nc sene (s),

n.9.

178 SADYE TUTSAK

Tedrisatn Kayalk-zade Medresesi binasnda srdren lmiyeMedresesi talebelerinin mevcuduna yetersiz geldii iin FevziyeMedresesi, bu medresenin ubesi olarak dnlmtr. Medrese-nin mderrisi olarak Hac Salih Efendi'nin tayin edilmesinde kararklnd. Burada eitim ve retirnin balayabilmesi iin ilk ncehakl bir gerekenin olmakszn Fevziye Medresesi'nde ikameteden Blk Katibi Ahmet Efendi'nin karlmas gerekiyordu39Defterdeki bu kayt, Osmanl medreselerinin son yllarnda bir ei-tim messesesi hviyetinden ziyade, insanlarn ikarnet ettikleri binakonumuna getirildiini gsteren bir baka misaldir.

Defterdeki ikinci sene iin oluturulan Encmen-i lmiye se-imleri hakknda ilk kararda, birinci seneninkine nazaran daha genibilgi verilmektedir. Mula ve Ula lmiye Medreseleri muallimleri40,1921 Nizamnamesi gereince ilk nce merkeze davet edilmilerdir.Gizli oy sistemiyle yaplan seime, mazereti bulunan iki "muallim"katlamazken, iki medresenin geriye kalan 15 "muallimi" itirak et-mitir. kinci dnem Hey'et-i lmiye azalkIanna Mderris MehmedHilmi ve Ders-i am Hac Salih Efendiler ondrder, Muallim Meh-med Subhi Efendi on oyalarak azala seildiler. Bu seim bilgi-leri defterde 13 Temmuz 1922 tarihli ilk kararda verilmitir. Bu ka-rann altnda sadece Evkaf Memuru Ne'et ve Encmen-i lmf'nindoal reisi olan Mft Mehmed Mnil Beylerin imzalar bulunmak-tadr. aza iin alan imza yeri botu[4!.

kinci senede 20 Eyll 1922 tarihli Encmen karar ile Mulalmiye Medresesi'nde drdnc, Ula lmiye Medresesi'nde isenc snf almasna karar verilmitir42.

39.MEKD. is, n.3.40. Yeni usulde alan mekteplerdeki ders hocalar iin kullanlan muallim terimi,

MEKD-13'n ikinci senesinin ilk kararndan itibaren, medresede ders veren hocalariin kullanlan mderrisi de ihtiva eder bir anlamda kullanlmtr. Bu dnemdemektepIere arlk olsa gerek, muallimliin iine sokularak mfillendirilmeyeallmtr.

41. MEKD. is, n.1.42. MEKD, is, n.2.

MUGLA ENCMEN-i iLMYESi'NE AT BiR KARAR DEFTERiNiN... 179

Karlatrmal 4. Snf lmiye Medresesi Mfredat43.

92Nizilmnilmesi Mfredilt Saat Mula lmiye Medresesi Mfredilt Saat

Cami 5 Cami (Mekteb-i Sultan! Muallimlerinden -Ahmed Efendi)

KudQri 5 KudQri (Mehmed Hilmi Efendi) -

Kava'id ve Kitabiyat 2 Kava'id ve Kitabet (Mehmed Subhi Efendi) -

Hendese 2 Hendese (Raid Efendi) -

Corafya 2 Corafya (Fuat Efendi) -

sagoci ve Ahlak 2 sagoci ve Ahlak (Mehmet Mnil Efendi) -

Yukardaki tablodan anlalaca gibi, Nizamname ve Mulalmiye Medresesi'nin 4. snf mfredatlarnda ders isimleri birbirinedenktir. Fakat defterde medresedeki ders saatleri belirtilmediindenburada bir kyaslamaya gidilememektedir.

kinci senede Encmen-i lmiye'nin sadece 13 karar almasdikkat ekicidir. Birinci sene gerek kararlarn fazlalndan, gereksekararlarn ieriinden encmenin daha youn alt anlalmak-tadr.

Defterde nc sene, yine Mula Encmen-i lmiye aza se-imlerini izah eden bir kararla balamaktadr. Azalklara 7 oy ileMehmed Hilmi, 16 oy ile Hac Salih, 13 oy ile Mehmed Subhi Efen-diler seilmilerdir. Evkaf Memuru Ne'et ve Encmen-i lmiyeReisi Mehmed Mnil Efendiler grevlerine bu yeni dnemde de de~vam etmilerdir. 28 Ekim 1923 tarihinde alnan bu kararn altnda,ikinci senede olduu gibi sadece Evkaf Memuru ile Mft'nn im-zas vardr44. Ayn tarihli bir dier kararda Mula'daki lmiye Med-resesi'nde beinci snfn, Ula lmiye Medresesi'nde ise drdncsnfn alaca yer almaktadr45 Encmen, 3Ekim 923 tarihindeald bir karar ile Mula lmiye Medresesi'nin be snfndaki dershocalann ve Ula Medresesi'ndeki drdnc snf ders hocalan y-le tespit edilmitir46.

43. BCA. BKK, 835; MEKD. is, n.2.44. MEKD. S, n.\.45. MEKD. S, n.2.46. MEKD. S, n.3.

180 SADiYE TUTSAK

Mula lmiye Medresesi.

Snflar Dersler Mderrisler

Birinci Snf Sarf Hiifz Recep Efendi

Tertfl Hafz Avni EfendiLuat Recep Efendimlii ve Krii'at Ne'et EfendiHesiib Tayyar EfendiHatt Hasan Efendi

kinci Snf Aviimil ve zhar Recep Salih Efendimla ve Krii'at Ne'et BeyHesab Tayyar EfendiHatt Hasan EfendiHaleb Hac Salih EfendiArab Mft Efendi (Mehmed Mnil)Luat Halil brahim Efendi

nc Snf Cam Necati EfendiMerah Hiifz Recep EfendiKava'id-i Osmaniye Rait EfendiHesab Sleyman Sami BeyCorafya Fuad EfendiHaleb Edhem EfendiKra'at-t Arabiye Mft Efendi

Drdnc Snf Cami Hilmi EfendiKudQri Hilmi EfendiKavii'id ve Kitiibet Zeka BeyHendese Sleyman Sami BeyCorafya Fuad Efendisagoci ve Ahlak Mft Efendi

Beinci Snf Mantk Edhem EfendiMlteka Halil Edhem EfendiVaz'iyye Hac Salih EfendiFaris Mehmed Subhi EfendiKitiibet ve Edebiyat- Trkiyye Zekai BeyTarih-j Osmani Mehmed Subhi EfendiFerii'iz Mft Efendi

Ula lmiye Medresesi

Drdnc Snf Cam Hseyin EfendiKudQrf Mehmed Ali Efendisagoci ve Ahlak Osman EfendiKava'id ve Kitabet Mustafa EfendiHendese Mustafa EfendiCorafya Mustafa Efendi

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFTERNN... 181

Medreselerin son yllarnda vakflarn da iyice bozulduu bazkaytlardan ortaya kmaktadr. Mesela 5 Nisan 1922 tarihli Siidii-y Hakk gazetesinde neredilen bir haber, bu gerei net olarak or-taya koymaktadr. Bu haberde, Maarif Encmeni Riyaseti, zmir vecivarnda "sebil, dkkan, hane gibi mebani-i vakfiye ile, mekteb,medrese ve tekke, hali arsa mevcfid" olup da bulunduklan mahal-den tayin ve rae idemeyenlerin ve vakflar hakknda ve velev ib-tidili' ma'l1mat olanlarn "Namazgah'ta bulunan Kurunlu Medre-sesi'ndeki komisyona bilgi vermesi istenmektedir. Zira, medresele-rin giderlerini karlayan vakf mallarndan sebil, dkkan, ev ve ar-salar, bu messese ile hibir alakas olmayan kiilerin eline ge-mitir. Bu ahslar, ahsi harcamalan iin kullandklan mallarn ge-lirleriyle yetinmeyerek, bunlar kendi mlklerine geirmek iin te-ebbse gemilerdi47 lke genelinde vakflara sirayet etmi bu bo-zulmann baka bir misalini de Mula'da gryoruz. Defterdeki 20Aralk 1923 tarihli bir kararda Hac Kahramanbey, Kabakzade, Sa-brhaneC?), eyh Cami, Konyal Medreseleri vakflannn btn ge-lirlerinin Evkaf Vekaleti'nden alnacak cevaba dein geici olarakmlk gelirlerinin vergileri Evkaf kasasnda toplanacakt48 Defterinnc senesine ait son be encmen karar, Mula'daki vakflaraait mlklerin tespitine yneliktir.

Tahsil sresi oniki ylolarak tespit edilen Mula lmiye Medre-seIeri,alt yllk birinci ksmnn tedrisatn dahi tamamlayamadan 3Mart 1924 tarihli Tevhfd-i Tedrisat Kanunu ile dier medreseler ilebirlikte MaarifVekaleti'ne devredilmitir. Vekalet, 9 Eyll 1924 ta-rihli ve 1104 numrolu tahrirat ile medrese binalarn vakflarla birbalants kalmad gerekesiyle kullanlabilir halde olan binalannmektebe dntrlmesini istemitir49

SONUMula Encmen-i ilmiye Karar Defteri-l3-'n cilt kapaklar

ve sayfalarnn salam olmas, defteri deerlendirmemizde byk

47. Sada-y Hakk, 9 Nisan 1338.48. MEKD. S , n. 9.49. BCA. D, 051. V48/l3. 14.15.

182 SADYE TUTSAK

kolaylk salamtr. 1921 ylnda neredilen "Medaris-i lmiye Ni-zamnamesi" neticesinde teekkl eden Mula Encmen-i ilmiye-si'nin alm olduu kararlar ihtiva eden bu defterin incelenmesi;ayn zamanda bu heyetlerin kararlar zerinde ileride yaplacak a-lmalarn bir nvesini oluturmaktadr.

ilmiye Medreselerinin slah amacyla tesis edilen Encmen-iilmiye almalarnn bir kesitini yanstan Mula'ya baktmzda,burada alnan kararlarn slah almalar iin ok yetersiz olduuanlalmaktadr. Defterdeki kararlar inceledikten sonra ulatmzbu neticenin sebepleri vardr.

a- Defterde Encmenin alm olduu kararlar arasnda medre-sede oku tulacak dersin ileniine ynelik hibir kayt yoktur. Dahanceki medrese anlaynn bir uzants olarak dersler, tamamenders hocalarnn insiyatifine braklmtr. Encmen sadece dersisimlerini ve hocalarn belirlemekle yetinmitir. Daha dersler ba-lamadan bile ders hocalarnn sk sk deimesi, bu konuda isabetlikararlar alnamadnn bir belirtisi olsa gerektir.

b- ~ula'daki ilmiye Medreselerini slah etmekle mkellefbir encmen, umumiyetle bina, taleb e kaytlar, derse girecek mu-allimlerin tespiti, ders programlar gibi allagelmi ilerle me-gul olmutur. Medresenin ileyiine ynelik ve talebelerin veders veren hocalarn karlatklar aksaklklar gidermek iin birkararn bulunmamas dikkat ekicidir. Dier medreselerin sla-hnda lokomotif bir g oluturacak olan ilmiye Medreseleri-nin kendilerinin glkle ayakta durmas, Cumhuriyet Trkiye-si'nde medreselerin kapatlmasndaki hakll ortaya koymakta-dr.

Bu tespitler dorultusunda son olarak diyebiliriz ki, MulaMfts bakan olduu lmiye komisyonu ile yrede kurduu l-miye Medreseleri, bu dnemde yaplan slah almalar ierisindeen iyiler arasnda yer almasa da, blgelerinde lmiye medresesi a-mayan baz mftler kadar da bu slah almalarna kaytsz kal-mamtr.

MUGLA ENCMEN- LMYES'NE AT BR KARAR DEFfERNN... 183

KAYNAKLARBaltac Cahit, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul 1976.

Ergn Mustafa, Il. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara 1996.

Kodaman Bayram, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara i99 I.

Tutsak Sadiye, zmir'de Eitim ve Eitimciler (1850-1950), Ankara 2002.

Unat Faik Reit, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, 1964, s. 80e.

Zengi Salih Zeki, "IL. Merutiyet Dneminde Islahat almalar evresinde MedreselerinKurulu Sistemi ve dari Tekilat", OTAM, S. 9, Ankara 1998.

000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012000000130000001400000015000000160000001700000018000000190000002000000021