nayadepika
DESCRIPTION
a famous jain sahityaTRANSCRIPT
यायद पका
2
Each directory should have a file called README bib.txt.
with bibliographic entry with following details:-
i. Discipline : Jaina Logic
Name of the text : NYĀYADÏPIKĀ
ii. Author : Abhinava Dharmabhûşaņa yati
File named “README_type_log.txt” containing the
following details:-
i. Name of the institute : Jaipur Campus
ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu
(c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Dr. Kamalesh Kumar Jain
iii. Name of the typist : Ramprasad Jajoriya
iv. Completion date of data entry : 29.07.2010
v. Name of the proof reader : Dr. Kamalesh K. Jain
vi. Completion date of proof reading : 09.08.2010
vii. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary
viii. Date of approval : 28.07.2011
यायद पका
3
ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता
यायद पका (जैन यायशा य वेिशका)
डॉ० दरबार लाल को ठया, यायाचाय
भारतवष य अनेका त व त प रष् सन ्२००४
यायद पका
4
यायद पका वषय-सूची
वषयाः अनु छेद सं या १. माणसामा य काशः
१. माण-नय- ववेचन य पी ठका १ २. वधायाः करण वृ ेः कथनम ् २ ३. माणसामा य य ल णकथनम ् ८ ४. माण य ामा यिन पणम ् १८ ५. सौगतीय माणल ण य समी ा २४ ६. कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा २५ ७. भाकर य माणल ण य समी ा २६ ८. नैयाियकानां माणल ण य समी ा २७
२. य काशः १. माणं धा वभ य य य ल णकथनम ् १ २. सौगतीय य य िनरासः ३ ३. नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः ७ ४. य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम ् ११ ५. पारमािथक य ं ल िय वा त ेदानां पणम ् १३ ६. अव या द य याती य य व ितपादनम ् १७ ७. ास गक सव िस ः २१ ८. सामा यतः िस य साव य याहित साधनम ् २४
३. परो काशः १. परो माण य ल णम ् १ २. परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम ् ३ ३. मृतेिन पणम ् ४ ४. यिभ ान य िन पणम ् ८ ५. तक य िन पणम ् १५ ६. अनुमान य िन पणम ् १९
यायद पका
5
७. साधन य ल णकथनम ् २१ ८. सा य य ल णकथनम ् २२ ९. अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम ् २५ १०. वाथानुमान या ग ितपादनम ् २६ ११. धिमण धा िस ेिन पणम ् २८ १२. पराथानुमान य िन पणम ् ३१ १३. पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हेतु पावयव य य ितपादनम ्३३ १४. नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः ३४ १५. व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव य यैव साथ यिमित ३६ १६. वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम ् ३८ १७. बौ ािभमत ै यहेतुल ण य िनरासः ३९ १८. नैयाियकािभमतपा च यहेतुल ण य िनरासः ४१ १९. अ यथानुपप न वमेव हेतोल णिम युपपादनम ् ५२ २०. हेतंु विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदाना ंकथनम ् ५४ २१. हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम ् ६२ २२. उदाहरण य िन पणम ् ६६ २३. उदाहरण स गाददाहरणाभाु स य कथनम ् ६८ २४. उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम ् ७४ २५. परो माणभेद यागम य िन पणम ् ७५ २६. आ य ल णम ् ७६ २७. अथ य ल णम ् ७८ २८. स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम ् ८१ २९. नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम ् ८४
यायद पका
6
ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता
याय-द पका १. माणसामा य काशः
ीव मानमह तं न वा बाल- बु ये। वर यते िमत- प -स दभ- यायद पका॥१॥
[ माण-नय- ववेचन य पी ठका]
१. ‘‘ माणनयैरिधगमः’’ इित महाशा त वाथसू म ् [१-६]। त खलु
परमपु षाथिनः ेयससाधनस य दशना द वषयभूतजीवा दत वािधगमोपायिन प-
णपरम। माणानया यां ह् ववेिचता जीवादयः स यगिधग य ते।
त यितरेकेण जीवा िधगमे कारा तरास भवात।् तत एव
जीवा िधगमोपायभूतौ माणनयाव प ववे यौ। त वेचनपराः ा न थाः
स येव, तथा प ते केिच तृताः, केिच ग भीरा इित न त
बालानामिधकारः। तत तेषां सुखोपायेन माणनया मक याय व प ितबोधक-
शा ािधकारस प ये करणिमदमार यते।
[ वधायाः करण वृ ेः कथनम]्
२. इह ह माण-नय ववेचनमु ेश-ल णिनदश-पर ा ारेण यते।
अनु य ल णिनदशानुपप ेः। अिन द ल ण य पर तुमश य वात। ्
अपर त य ववेचनायोगात। लोकशा योर प तथैव व तु ववेचन िस ेः।्
यायद पका
7
३. त ववे यनाममा कथनमु ेशः। यितक णव तु यावृ हेतुल णम। ्
तदाहुवा ककारपादाः ‘‘पर पर यितकरे सित येनाऽ य वं ल यते त ल णम’्’
(त वाथवाितकम ्२,८) इित।
४. वधं ल णम,् आ मभूतमना मभूतं चेित। त
य तु व पानु व ं तदा मभूतम,् यथाऽ नेरौ यम। औ यं नेः व पं ्
सद नमबा द यो याव यित। त पर तमना मभूतम,् यथा द डः पु ष य।
द डनमानये यु े ह द डः पु षाननु व एव पु षं याव यित। य ा यम—्
‘‘त ा मभूतम नेरौ यमना मभूतं देवद य द डः’’ (त वाथवाितकभा यम ्
२,८) इित।
५. ‘असाधारणधमवचनं ल णम’् इित केिचत;् तदनुप नम;् ल य-
धिमवचन य ल णधमवचनेन सामानािधकर याभाव स गात,्
द डादेरत म या प ल ण वा च। क चा या ािभधान य ल णाभास या प
तथा वात। तथा ह् — यो ल णाभासभेदाः, अ या मित या मस भ व चेित।
त ल यैकदेशवृ य या म,् यथा गोः शावलेय वम।् ल याल यवृ यित या म,्
यथा त यैव पशु वम। बािधत् ल यवृ यस भ व, यथा नर य वषा ण वम। अ ्
ह ल यैकदेशव नः पुनर या यासाधारणधम वम त, न तु
ल यभूतगोमा याव क वम। त मा थो मेव ल णम् ,् त य कथनं
ल णिनदशः।
यायद पका
8
६. व नानायु ाब यदौब यावधारणाय वतमानो वचारः पर ा।
सा ख वेवं चेदेवं यादेवं चेदेवं न या द येवं व ते।
७. माणनययोर यु ेशः सू एव कृतः। ल णिमदानीं िनद यम। ्
पर ा च यथौिच यं भ व यित। ‘उ ेशानुसारेण ल णकथनम’् इित
याया धान वेन थमो य माण य ताव ल णमनुिश यते।
[ माणसामा य य ल णकथनम]्
८. स य ानं माणम। अ माणं ल यं स य ा् न वं त य
ल णम। गो रव सा ना दम वम् ,् अ ने रवौ यम। अ स य पदं ्
संशय वपययान यवसायिनरासाय यते, अ माण वादेतेषां ानानािमित।
९. तथा ह— व ानेकको ट पिश ानं संशयः, यथा थाणुवा पु षो
वेित। थाणुपु षसाधारणो ता दधमदशना शेष य व कोटरिशरःपा यादेः
साधक माणाभावादनेकको यवल ब वं ान य। वपर तैकको टिन यो
वपययः, यथा शु कायािमदं रजतिमित ानम। अ ा प ्
सा या दिनिम वशा छु वपर ते रजते िन यः। किम यालोचन-
मा मन यवसायः, यथा पिथग छत तृण पशा द ानम। इदं ह ्
नानाको यवल बनाभावा न संशयः। वपर तैकको टिन याभावा न वपयय इित
पृथगेव। एतािन च व वषय िमितजनक वाभावाद माणािन ानािन भव त,
स य ानािन तु न भव तीित स य पदेन युद य ते। ानपदेन मातुः
िमते यावृ ः। अ त ह िनद ष वेन त ा प स य वं न तु ान वम।्
यायद पका
9
१०. ननु िमितक ुः मातु ातृ वमेव न ान विमित य प ानपदेन
यावृ तथा प िमितन याव ियतंु श या, त या अ प स य ान वा दित
चेत;् भवेदेवम;् य द भावसाधनिमह ानपदम। करणसाधनं ्
ख वेत ायतेऽनेनेित ानिमित। ‘‘करणाधारे चान ’’ (जैने याकरणम ्
२।३।११२) इित करणेऽ यन ययानुशासनात। भावसाधनं तु् ानपदं
िमितमाह। अ य भावसाधना करणसाधनं पदम। एवमेव माणपदम प ्
मीयतेऽनेनेित करणसाधनं क यम। अ यथा स य ानपदेन ्
सामानािधकर याघटनात। तेन िमित यां ित य करणं त माणिमित्
िस म। तद ं ् ु माणिनणये— ‘‘इदमेव ह माण य माण वं य िमित यां
ित साधकतम वेन करण वम’्’ ( य िनणय पृ १) इित।
११. न वेवम य िल गादावित याि ल ण य, त ा प िमित पं फलं
ित करण वात यते ह च ुषा ् मीयते, धूमेन मीयते, श देन मीयत
इित यवहार इित चेत;् न; अ ादेः िमितं यसाधकतम वात।्
१२. तथा ह— िमितः माण य फलिमित न क या प व ितप ः।
सा चा ानिनवृ पा, तद प ौ करणेन सता तावद ान वरोिधना भ वत यम। ु ्
न चा ा दकम ान वरोिध, अचेतन वात। त माद ान वरोिधन ेतनधम यैव ्
करण वमुिचतम। लोकेऽ य धकार वघटनाय त रोधी काश एवोपा यते न ्
पुनघटा दः, तद वरोिध वात।्
यायद पका
10
१३. क च, अ वसं व दत वाद ादेनाथ िमतौ साधकतम वम,्
वावभासनाश य परावभासक वायोगात। ानं तु वपरावभासकं ्
द पा दव तीतम। ततः थतं िम् तावसाधकतम वादकरणम ादय इित।
१४. च ुषा मीयत इ या द यवहारे पुन पचारः शरणम,् उपचार वृ ौ च
सहका र वं िनब धनम। न ह सहका र वेन त साधकिमदिमित करणं नाम् ,
साधक वशेष याितशयवतः करण वात। तद ं ् ु जैने े— ‘‘साधकतमं करणम’्’
(१।२।११४) इित। त मा न ल ण या ादावित याि ः।
१५. अथा प धारावा हकबु वित याि तासाँ स य ान वात। न च ्
तासामाहतमते ामा या युपगम इित; उ यते; एक म नेव घटे
घट वषया ान वघटनाथमा े ाने वृ े तेन घट िमतौ िस ायां पुनघटोऽयं
घटोऽयिम येवमु प ना यु रो र ानािन खलु धारावा हक ानािन भव त। न
ेतेषां िमितं ित साधकतम वम,् थम ानेनैव िमतेः िस वात। कथं त ्
ल णमित या नोित? तेषां गृह त ा ह वात।्
१६. ननु घटे े पुनर य यास गेन प ात घट एव े प ा् नं ानं
पुनर माणं ा नोित धारावा हकव दित चेत;् न; या प म ये समारोपे
स य वात। तद म् ्ु — ‘‘ ोऽ प समारोपा ा क्’’ (पर ामुखम ्१-५) इित।
१७. एतेन िन वक पके स ालोचन पे दशनेऽ यित याि ः प र ता।
त या यवसाय प वेन िमितं ित करण वाभावात। िनराकार य ्
ाना वाभावा च। ‘‘िनराकारं दशनं साकारं ानम’्’ (सवाथिस ः २-९) इित
यायद पका
11
वचनात। तदेवं माण य स य ानिमित ल णं नाऽित या म। ् ्
नाऽ य या म,् ल ययोः य परो यो या यवृ ेः। नाऽ यस भ व,
ल यवृ ेरबािधत वात।्
[ माण य ामा यिन पणम]्
१८. किमदं माण य ामा यं नाम? ितभात वषयाऽ यिभचा र वम। ्
त यो प ः कथम?् वत एवेित मीमांसकाः। ामा य य वत उ प रित
ानसामा यसाम ीमा ज य विम यथः। तद मु —् ‘‘ ानो पादकहे वनित-
र ज य वमु प ौ वत वम’्’ [ ] इित। न ते मीमांसकाः,
ानसामा यसाम याः संशयादाव प ान वशेषे स वात। वयं तु ूमहे ्
ानसामा यसाम याः सा येऽ प संशया दर माणं स य ानं माणिमित
वभाग तावदिनब धनो न भवित। ततः संशयादौ यथा हे व तरम ामा ये
दोषा दकम गी यते तथा माणेऽ प ामा यिनब धनम यदव य-
म युपग त यम,् अ यथा माणा माण वभागानुपप ेः।
१९. एवम य ामा यं परतः ामा यं तु वत इित न व यम;्
वपययेऽ प समान वात। श यं ह व ु् म ामा यं वतः ामा यं तु परत इित।
त माद ामा यव ामा यम प परत एवो प ते। न ह पटसामा यसाम ी
र पटे हेतुः। त न ानसामा यसाम ी माण ाने हेतुः,
िभ नकाययोिभ नकारण भव वाव य भावा दित।
यायद पका
12
२०. कथं त य ि ः? अ य ते वषये वतः, अन य ते तु परतः।
कोऽयम य तो वषयः को वाऽन य तः? उ यते; प रिचत व ामतटा-
कजला दर य तः, त यित र ोऽन य तः। किमदं वत इित? कं नाम परत
इित? ान ापकादेव ामा य ि ः वत इित? ततोऽित र ा ि ः परत इित।
२१. त तावद य ते वषये जलिमित ाने जाते ान व प ि समय
एव त तं ामा यम प ायत एव। अ यथो र ण एव िनःश क वृ ेरयोगात। ्
अ त ह जल ानो र ण एव िनःश क वृ ः। अन य ते तु वषये जल ाने
जाते जल ानं मम जातिमित ान व पिनणयेऽ प ामा यिनणयोऽ यत एव,
अ यथो रकालं स देहानुपप ेः। अ त ह स देहो ‘जल ानं मम जातं त कं
जलमुत मर िचका’ इित। ततः कमलप रमलिशिशरम चार भृितिभरवधार-
यित— ‘ माणं ा नं जल ानं कमलप रमला यथानुपप ेः’ इित।
२२. उ प व ामा य य ि र प परत एवेित यौगाः। त
ामा य यो प ः परत इित यु म। ि ः पुनर य् त वषये वत एवेित
थत वात ् ि र प परत एवे यवधारणानुपप ः। ततो यव थतमेत-
ामा यमु प ौ परत एव, ौ तु कदािच वतः कदािच परत इित। तद ंु
माणपर ायां ि ं ित—
‘‘ माणा द -संिस र यथाऽित स गतः। ामा यं तु वतः िस म यासात परतोऽ यथा॥् ’’
( माणपर ा पृ ६३)
यायद पका
13
२३. तदेवं सु यव थतेऽ प माण व पे दरिभिनवेशवशंगतैः ु
सौगता दिभर प क पतं माणल णं सुल णिमित येषां म ताननु मः। तथा
ह—
[सौगतीय माणल ण य समी ा]
२४. ‘‘अ वसंवा द ानं माणम’्’ ( माणवाितकम ् २-१) इित बौ ाः।
त ददम वसंवा द वमस भ व वादल णम। बौ ेन ह य मनुमानिमित ्
माण यमेवानुम यते। तद ं याय ब दौु — ‘‘ वधं स य ानम’्’,
‘‘ य मनुमानं च’’ ( याय ब द पृु १०) इित। त न
ताव य या वसंवा द वम,् त य िन वक पक वेन व वषयािन ायक य
समारोप वरोिध वाभावात। नाऽ यनुमान य् , त मतानुसारेण त याऽ य-
परमाथभूतसामा यगोचर वा दित।
[कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा]
२५. ‘‘अनिधगततथाभूताथिन ायकं माणम’्’ (शा द पका पृ १२३)
इित भा टाः। तद य या म,् तैरेव माण वेनािभमतेषु धारावा हक ान-े
वनिधगताथिन ायक वाभावात। उ रो र ण वशेष विश ाथावभासक वेन ्
तेषामनिधगताथिन ायक विमित नाऽऽश कनीयम,् णानामितसू माणामा-
ल ियतुमश य वात।्
[ भाकर य माणल ण य समी ा]
२६. ‘‘अनुभूितः माणम’्’ (वृहती १-१-५) इित ाभाकराः।
तद यस गतम;् अनुभूितश द य भावसाधन वे करणल ण माणा या ेः,
यायद पका
14
करणसाधन वे तु भावल ण माणा या ेः करण-भावयो भयोर प त मते
ामा या युपगमात। तद ं शािलकानाथेन् ु —
‘‘यदा भावसाधनं तदा सं वदेव माणं करणसाधन वे वा म-
मनःस नकषः’’ ( करणप जका माणपा. पृ ६४) इित।
[नैयाियकानां माणल ण य समी ा]
२७. ‘‘ माकरणं माणम’्’ ( यायम जर माण पृ २५) इित
नैयाियकाः। तद प मादकृतं ल णम;् ई रा य एव तद गीकृते माणेऽ या ेः।
अिधकरणं ह महे रः मायाः, न तु करणम। न चायमनु ोपाल भः् , ‘‘त मे
माणं िशवः’’ ( यायकुसुमा जिलः ४-६) इित यौगा सरेणोदयनेनो वात। ्
त प रहाराय केचन बािलशाः ‘‘साधना ययोर यतर वे सित मा या ं
माणम’्’ (सवदशनस हः पृ २३५) इित वणय त तथा प
साधना या यतरपयालोचनायां साधनमा यो वेित फलित। तथा च
पर परा याि ल ण य।
२८. अ या य प परािभमतािन माणसामा यल णा यल ण वाद-ु
पे य ते। त मा वपरावभासनसमथ स वक पमगृह त ाहकं स य ानमेवा-
ानमथ िनव य माणिम याहतं मतम।्
इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचतायां यायद पकायां माण-
सामा यल ण काशः थमः॥१॥
यायद पका
15
२. य काशः [ माणं धा वभ य य य ल णकथनम]्
१. अथ माण वशेष व प काशनाय तूयते। माणं वधम—्
य ं परो ं चेित। त वशद ितभासं य म। इह य ं ल यं ्
वशद ितभास वं ल णम। य य माणभूत य ् ान य ितभासो
वशद त य िम यथः।
२. किमदं वशद ितभास वं नाम? उ यते— ानावरण य या -
िश योपशमा ा श दानुमाना स भ व य नैम यमनुभविस म,् यते
ख व नर ती या वचना मा दिल गा चो प ना ानादयम न र यु पू न-
यै यक य ान य वशेषः। स एव नैम यम,् वैश म,् प विम या दिभः
श दैरिभधीयते। तद ं भगु व रकल कदेवै याय विन य—े
‘‘ य ल णं ाहः प ं साकारम जसा।ु ’’ (का रका ३) इित। ववृतं
च या ाद व ापितना— ‘‘िनमल ितभास वमेव प वम,् वानुभव िस ं
चैत सव या प पर क येित नातीव िनबा यते’’ ( याय विन य ववरणम,्
का रका ३) इित। त मा सु ू ं वशद ितभासा मकं ानं य िमित।
[सौगतीय य य िनरासः]
३. ‘‘क पनापोढम ा तं य म’्’ ( याय ब द पृु ११) इित
ताथागताः। अ ह क पनापोढपदेन स वक पक य यावृ ः, अ ा तिमित
पदेन वाभास य। तथा च समीचीनं िन वक पकं य िम यु ं भवित;
यायद पका
16
तदेत बालचे तम;् िन वक पक य ामा यमेव दलभमु ,् समारोपा वरोिध वात,्
कुतः य वम?् यवसाया मक यैव ामा य य थापनात।्
४. ननु िन वक पकमेव य माणमथज वात। तदेव ह ्
परमाथस वल णज यं न तु स वक पकम,् त यापरमाथभूतसामा य-
वषय वेनाथज वाभावा दित चेत;् न; अथ यालोकव ानकारण वानुपप ेः।
त था— अ वय यितरेकग यो ह कायकारणभावः। त ालोक ताव न
ानकारणम,् तदभावेऽ प न चराणां माजाराद नां ानो प ेः, त ावेऽ प[च]
घूकाद नां तदनु प ेः। त दथ ऽ प न ानकारणम,् तदभावेऽ प
केशमशका द ानो प ेः। तथा च कुतोऽथज वं ान य? तद ंु पर ामुख—े
‘‘नाथालोकौ कारणम’्’ (२-६) इित। ामा य य चाथा यिभचार एव िनब धनं
न वथज य वम,् वसंवेदन य वषयाज य वेऽ प ामा या युपगमात। न ह ्
क च व मादेव जायते।
५. न वत ज य य ान य कथं त काशक वम?् इित चेत;्
घटा ज य या प द प य त काशक वं वा स तो यमायु मता। अथ
कथमयं वषय ितिनयमः? यदत ु ‘घट ान य घट एव वषयो न पटः’ इित।
अथज वं ह वषय ितिनयमकारणम,् त ज य वात त षयमेव चैत दित। त ु ्
भवता नाऽ युपग यते इित चेत;् यो यतैव वषय ितिनयमकारणिमित ूमः।
का नाम यो यता? इित। उ यते— वावरण योपशमः। तद मु —्
‘‘ वावरण योपशमल णयो यतया ह ितिनयतमथ यव थापयित’’
(पर ामुखम ्२-९) इित।
यायद पका
17
६. एतेन ‘तदाकार वा काशक वम’् इ य प यु म। ्
अतदाकार या प द पादे त काशक वदशनात। तत तदाकारव ज य वम् -
योजकं ामा ये। स वक पक वषयभूत य सामा य य परमाथ वमेव,
अबािधत वात। युत सौगतािभमत एव वल णे ववादः। त मा न ्
िन वक पक प वं य य।
[नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः]
७. स नकष य च यौगा युपगत याचेतन वात कुतः िमितकरण वम् ,्
कुत तरां माण वम,् कुत तमां य वम?्
८. क च, प िमतेरस नकृ मेव च ुजनकम,् अ ा यका र वा य।
ततः स नकषाभावेऽ प सा ा का र मो प ेन स नकष पतैव य य। न
चा ा यका र वं च ुषोऽ िस म,् य त तथैव तीतेः। ननु य ाग याम प
च ुषो वषय ाि मनुमानेन साधिय यामः परमाणुवत। यथा य ािस ोऽ प् ,
परमाणुः काया यथानुपप यानुमानेन सा यते तथा ‘च ुः ा ाथ काशकं
ब ह र य वात विग यवत् ’् इ यनुमानात ाि िस ः। ाि रेव ह ्
स नकष ततो न स नकष या याि रित चेत;् न; अ यानुमानाभास वात। ्
त था—
९. च ु र य कः प ोऽिभ ेतः? कं लौ ककं च ु तालौ ककम?् आ े
हेतोः काला याप द वम,् गोलका य य। लौ ककच ुषो वषय ा ेः
य बािधत वात। तीये वा यािस ः् , अलौ कक य च ुषोऽ ाऽ यिस ेः।
यायद पका
18
शाखासुधाद िधितसमानकाल हणाऽ यथानुपप े च ुर ा यकार ित िन ीयते।
तदेवं स नकषाभावेऽ प च ुषा प तीितजायत इित स नकष ऽ याप-
क वा य य व पं न भवतीित थतम।्
१०. अ य च मेय य प चः मेयकमलमा डे (१-१ तथा २-४)
सुलभः। सं ह थ वा ु नेह त यते। एवं च न सौगतािभमतं िन वक पं
य म,् ना प यौगािभमत इ याथस नकषः। कं त ह? वशद ितभासं
ानमेव य ं िस म।्
[ य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम]्
११. त य ं वधम—् सां यवहा रकं पारमािथकं चेित। त देशतो
वशदं सां यवहा रकं य म। य ानं देशतो वशदमीष न् मलं
त सां यवहा रक य िम यथः। त चतु वधम—् अव हः, ईहा, अवायः, धारणा
चेित। त े याथसमवधानसमन तरसमु थस ालोचना तरभावी स ाऽवा तर-
जाित विश व तु ह ान वशेषोऽव हः— यथाऽयं पु ष इित। नाऽयं संशयः,
वषया तर युदासेन व वषयिन ायक वात। त पर तल् णो ह संशयः।
य ाजवा कम—् ‘‘अनेकाथािन ताऽपयुदासा मकः संशय त पर तोऽव हः’’
[१-१५-९] इित। भा यं च— ‘‘संशयो ह िनणय वरोधी न वव हः’’
[त वाथराजवाितकभा यम ् १-१५-१०] इित। अव ह ह ताथसमु ूत-
संशयिनराशाय यतनमीहा। त था— पु ष इित िन तेऽथ कमयं दा णा य
उतौद य इित संशये सित द णा येन भ वत यिमित त नरासायेहा यं ानं
जायत इित। भाषा द वशेषिन ाना ाथा यावगमनमवायः, यथा दा णा य
यायद पका
19
एवायिमित। काला तरा व मरणयो यतया त यैव ानं धारणा।
य शाद रकालेऽ पु स इ येवं मरणं जायते।
१२. ननु पूवपूव ानगृह ताथ ाहक वादेतेषां धारावा हकवद ामा य स ग
इित चेत;् न; वषयभेदेनागृह त ाहक वात। तथा ह् — योऽव ह य वषयो—
नासावीहायाः, यः पुनर हाया नायमवाय य, य ावाय य नैष धारणाया इित
प रशु ितभानां सुलभमेवैतत। तदेतदव हा दचतु यम प यदे येण ज यते ्
तदे य य िम यु यते, यदा पुनरिन येण तदाऽिन य य ं गीयते।
इ या ण पशन-रसन- ाण-च ुः ो ा ण प च, अिन यं तु मनः।
त यिनिम किमदं लोकसं यवहारे य िमित िस वा सां यवहा रक-
य मु यते। तद ं ु पर ामुखे— ‘‘इ यािन यिनिम ं देशतः
सां यवहा रकम’्’ [२-५] इित। इदं चामु य य म,् उपचारिस वात। ्
व तुत तु परो मेव, मित ान वात। कुतो नु ख् वेत मित ानं परो िमित?
उ यते— ‘‘आ े परो म’्’ [त वाथसू म ् १-११] इित सू णात। आ े मित् -
ुत ाने परो िमित ह सू ाथः। उपचारमूलं पुनर देशतो वैश िमित कृतं
व तरेण।
[पारमािथक य ं ल िय वा त ेदानां पणम]्
१३. सवतो वशदं पारमािथक य म। य ानं साक येन् प ं
त पारमािथक य म,् मु य य िमित यावत। त वधम् —् वकलं सकलं
च। त कितपय वषयं वकलम। तद प वधम् —् अविध ानं मनःपयय ानं
च। त ाविध ानावरण योपशमा या तराय योपशमसहकृता जातं प य-
यायद पका
20
मा वषयमविध ानम। मनःपयय ानावरणवीया तराय योपशमसमु थं परमनो् -
गताथ वषयं मनःपयय ानम। मित ान येवाविधमनःपयययोरवा तरभेदाः ्
त वाथराजवा क ोकवा कभा या यामवग त याः।
१४. सव यपयाय वषयं सकलम। त च घाितसंघातिनरवशेष् -
घातनसमु मीिलतं केवल ानमेव। ‘‘सव यपयायेषु केवल य’’ (त वाथसू म ्१-
२९) इ या ा पत वात।्
१५. तदेवमविध-मनःपयय-केवल ान यं सवतो वैश ात पारमािथक् -
य म। सवतो वैश ं चा म् मा सापे वात।्
१६. न व तु केवल य पारमािथक वम अविध् -मनःपयययो तु न यु म,्
वकल वा दित चेत;् न; साक यवैक ययोर वषयोपािधक वात। तथा ह् —
सव यपयाय वषयिमित केवलं सकलम। अविध् -मनःपययौ तु
कितपय वषय वा कलौ। नैतावता तयोः पारमािथक व युितः। केवलव योर प
वैश ं व वषये साक येन सम तीित ताव प पारमािथकावेव।
[अव या द य याती य य व ितपादनम]्
१७. क दाह— ‘‘अ ं नाम च ुरा दकिम यम,् तत ती य ्
यद प ते तदेव य मुिचतमु ,् ना यत’्’[ ] इित; तदसत;्
आ ममा सापे ाणामविधमनःपययकेवलानािम यिनरपे ाणाम प य वा-
वरोधात। प वमेव ह य व योजकं् ने यज य वम। अत एव ह ्
मित ुताविधमनःपययकेवलानां ान वेन ितप नानां म ये ‘‘आ े परो म’्’
यायद पका
21
(त वाथसू म ्१-११) ‘‘ य म यत’्’ (त वाथसू म ्१-१२) इ या योमित ुतयोः
परो वकथनम येषां वविधमनःपययकेवलानां य ववाचोयु ः।
१८. कथ ंपुनरेतेषां य श दवा य वम?् इित चेत;् ढत इित ूमः।
१९. अथवा अ णोित या नोित जानाती य आ मा,
त मा ापे ो प कं य िमित कमनुपप नम?् त ह इ यज यम य ं
ा िमित चेत;् ह त व मरणशील वं व स य। अवोचाम ख वौपचा रकं
य वम ज ान य। तत त या य वं कामं ा नोतु, का नो हािनः।
एतेन ‘‘अ े यः परावृ ं परो म’्’ [ ] इ य प ित व हतम,् अवैश यैव
परो ल ण वात।्
२०. यादेतत अती यं य म ती यितसाहसम् ;् अस भा वत वात। ्
य स भा वतम प क येत, गगनकुसुमा दकम प क यं यात;् न यात;्
गगनकुसुमादेर िस वात,् अती य य य तु माणिस वात। तथा ह् —
केवल ानं ताव क च ानां क पलाद नामस भवद यहतः स भव येव। सव ो
ह स भगवान।्
[ ास गक सव िस ः]
२१. ननु सव वमेवा िस ,ं कमु यते सव ोऽह नित,
विचद य िस य वषय वशेषे यव थापियतुमश े रित चेत;् न;
सू मा त रतदराथाः क यिच य ाःू , अनुमेय वात,् अ या दवत,्
यायद पका
22
इ यनुमाना सव विस ेः। तद ं ु वािमिभमहाभा य यादावा मीमांसा-
तावे—
‘‘सू मा त रतदराथाः य ाः क यिच था।ू
अनुमेय वतोऽ या द रित सव सं थितः॥’’ [का रका ५] इित।
२२. सू माः वभाव व कृ ाः परमा वादयः, अ त रताः काल व कृ ा
रामादयः, दरा देश व कृ ा मेवादयः। एते वभावकालदेश व कृ ाः पदाथा ू
धिम वेन वव ताः। तेषां क यिच य वं सा यम। इह य् वं
य ान वषय वम,् वषियधम य वषयेऽ युपचारोपप ेः। अनुमेय वा दित
हेतुः। अ या द ा तः। अ यादावनुमेय वं क यिच य वेन सहोपल धं
परमा वादाव प क यिच य वं साधय येव। न चा वादावनुमेय वमिस म,्
सवषाम यनुमेयमा े ववादाभावात।्
२३. अ वेवं सू माद नां य विस ारेण क यिचदशेष वषयं
य ानम। त पुनरती यिमित कथम् ?् इ थम—् य द त ानमै ियकं
यात अशेष वषयं न यात् ,् इ याणां वयो य वषय एव ानजनक वश े ः।
सू माद नां च तदयो य वा दित। त मा स ं तदशेष वषयं ानमनै यकमेव
इित। अ मं ाथ सवषां सव वा दनां न ववादः। य बा ा अ याहःु —
‘‘अ ादयः क यिच य ाः मेय वात।्’’ [ ] इित।
[सामा यतः िस य साव य याहित साधनम]्
२४. न व वेवमशेष वषयसा ा का र वल णमती य य ानम,्
त चाहत इित कथम?् क यिच दित सवना नः सामा य ापक वा दित चेत;्
यायद पका
23
स यम;् कृतानुमाना सामा यतः सव विस ः। अहत एत दित
पुनरनुमाना तरात। तथा ह् — अहन सव ो भ वतु् महित, िनद ष वात,् य तु न
सव ो नासौ िनद षः, यथा र यापु ष इित केवल यितरे किल गकमनुमानम।्
२५. आवरणरागादयो दोषा ते यो िन ा त वं ह िनद ष वम। त खलु ्
सव वम तरेण नोपप ते, क च यावरणा ददोषर हत व वरोधात। ततो ्
िनद ष वमहित व मानं साव यं साधय येव। िनद ष वं पुनरह परमे िन
यु शा ा वरोिधवा य वा स यित। यु -शा ा वरोिधवा य वं च
तदिभमत य मु संसारत कारण(त) व यानेकधमा मकचेतनाचेतनत व य च
माणाबािधत वा सु यव थतमेव।
२६. एवम प सव वमहत एवेित कथम?् क पलाद नाम प
स भा यमान वा दित चेत;् उ यते— क पलादयो न सव ाः सदोष वात। ्
सदोष वं तु तेषां यायागम व भा ष वात। त च तदिभमतमु या दत व य ्
सवथैका त य च माणबािधत वात। तद ं ् ु वािमिभरेव—
‘‘स वमेवािस िनद षो यु -शा ा वरोिधवाक।्
अ वरोधो य द ं ते िस ेन न बा यते॥
व मतामृतबा ानां सवथैका तवा दनाम।् आ ािभमानद धानां वे ं ेन बा यते॥’’[आ मीमांसा का रका ६-७]
यायद पका
24
२७. इित का रका येन एतयोरेव परा मािभमतत वबाधाबाधयोः समथनं
तु य ‘‘भावैका ते’’ [का रका ९] इ युप य ‘‘ या कारः स यला छनः’’
[का रका ११२] इ य त आ मीमांसास दभ इित कृतं व तरेण।
२८. तदेवमती यं केवल ानमहत एवेित िस म। त चन मा या चा् -
विधमनःपयययोरती ययोः िस र यती य य मन-व म। ततः थतं ्
सां यवहा रकं पारमािथकं चेित वधं य िमित।
इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचताया ंयायद पकायां य काशो तीयः॥२॥
यायद पका
25
३. परो काशः
[परो माण य ल णम]्
१. अथ परो माणिन पणं यते। अ वशद ितभासं परो म। अ ्
परो ं ल यम,् अ वशद ितभास वं ल णम। य य ान य ितभासो वशदो ्
न भवित त परो माणिम यथः। वैश मु ल णम। ततोऽ यदवैश म् -
प वम। तद यनुभविस मेव।्
२. सामा यमा वषय वं परो माणल णिमित केिचत;् त न;
य येव परो या प सामा य वशेषा मकव तु वषय वेन त य
ल ण याऽस भ व वात। तथा ह् — घटा द वषयेषु व मानं य ं माणं
त तं सामा याकारं घट वा दकं यावृ ाकारं य पं च युगपदेव
काशयदपल धंु , तथा परो मपीित न सामा यमा वषय वं परो ल णम,् अ प
ववैश मेव। सामा य वशेषयोरेकतर वषय वे तु माण व यैवाऽनुपप ः,
सव माणानां सामा य वशेषा मकव तु वषय वा यनु ानात। तद म् ्ु —
‘‘सामा य वशेषा मा तदथ वषयः’’ (पर ामुखम ् ४-१) इित। त मा सु ू ं
‘अ वशदावभासनं परो म’् इित।
[परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम]्
३. तत प च वधम् —् मृितः, यिभ ानम,् तकः अनुमानम,्
आगम ेित। प च वध याऽ य यपरो य यया तरसापे वेनैवो प ः।
त था— मरण य ा नानुभवापे ा, यिभ ान य मरणानुभवापे ा,
यायद पका
26
तक यानुभव- मरण- यिभ ानापे ा, अनुमान य च िल गदशना पे ा,
आगम य श द वणस केत हणा पे ा, य य तु न तथा
वात येणैवो प ेः। मरणाद नां यया तरापे ा तु त त िनवेदिय यते।
[ मृतेिन पणम्]
४. त च का नाम मिृतः ? त द याकारा ागनुभूतव तु वषया
मृितः, यथा स देवद इित। अ ह ागनुभूत एव देवद त या तीयते।
त मादेषा तीित त ो ले ख यनुभूत वषया च, अननुभूते वषये तदनु प ेः।
त मूलं चानुभवो धारणा प एव अव हा नुभूतेऽ प धारणाया अभावे
मृितजननायोगात। धारणा ह तथाऽऽ मानं सं करोित् , यथाऽसावा मा
काला तरेऽ प त मन वषये ानमु पादयित। तदेत ारणा वषये समु प नं ्
त ो ले ख ानं मृित रित िस म।्
५. न वेवं धारणागृह त एव मरण यो प ौ गृह त ा ह वाद ामा यं
स यत इित चेत;् न; वषय वशेषस ावाद हा दवत। यथा ्
व हा दगृह त वषयाणामीहाद नां वषय वशेषस ावा व वषयसमारोप यव छेद-
क वेन ामा यं तथा मरण या प धारणागृह त वषय वृ ाव प ामा येव।
धारणाया ह द ताऽव छ नो वषयः, मरण य तु त ाऽव छ नः। तथा च
मरणं व वषया मरणा दसमारोप यव छेदक वा माणमेव। तद ंु मेयकमल-
मा डे— ‘‘ व मरणसंशय वपयासल णः समारोपोऽ त, त नराकरणा-
चा याः मृतेः ामा यम’्’ (३-४) इित।
यायद पका
27
६. य द चानुभूते वृ िम येतावता मरणम माणं यात त ह ्
अनुिमतेऽ नौ प ा वृ ं य म य माणं यात।्
७. अ वसंवा द वा च माणं मृितः य ा दवत। न ह मृ वा ्
िन ेपा दषु व मान य वषय वसंवादोऽ त। य व त वसंवाद त
मरण याभास वं य ाभासवत। तदेवं मरणा यं पृथक माणम तीित ् ्
िस म।्
[ यिभ ान य िन पणम]्
८. अनुभव मृितहेतुकं स कलना मकं ानं यिभ ानम। ्
इद तो ले ख ानमनुभवः, त ो ले ख ानं मरणम। तदभयसमु थं पू् ु व रै य-
सा यवैल या द वषयं य स कलन पं ानं जायते त यिभ ानिमित
ात यम। यथा स एवाऽयं जनद ः् , गोस शो गवयः, गो वल णो म हष
इ या द।
९. अ ह पूव म नुदाहरणे जनद य पूव रदशा य यापकमेक वं
यिभ ान य वषयः। त ददमेक व यिभ ानम। तीये तु ्
पूवानुभूतगो ितयोिगकं गवयिन ंसा यम। त ददं सा य यिभ ानम। तृतीये ् ्
तु पुनः ागनुभूतगो ितयोिगकं म हषिन ं वैसा यम। य ददं ्
वैसा य यिभ ानम। एवम येऽ प यिभ ानभेदा यथा तीित ्
वयमु े याः। अ सव ाऽ यनुभव मृितसापे वा ेतुक वम।्
यायद पका
28
१०. केिचदाहःु — अनुभव मृित यित र ं यिभ ानं ना तीित; तदसत;्
अनुभव य व मानकालवित ववतमा काशक वम,् मृते ातीत-
वव ोतक विमित ताव तुगितः कथं नाम तयोरतीतव मानस किलतै य-
सा या द वषयावगा ह वम?् त माद त मृ यनुभवाित र ं तदन तरभा व-
स कलन ानम। तदेव यिभ ानम।् ्
११. अपरे वेक व यिभ ानम युपग या प त य य ेऽ तभावं
क पय त। त था— य द या वय यितरेकानु वधािय त य िमित
ताव िस म,् इ या वय यितरेकानु वधािय चेदं यिभ ानम,्
त मा य िमित; त न; इ याणां व मानदशापरामशमा ोप ीण वेन
व मानातीतदशा यापकै यावगा ह वाघटनात। न वषय वृ र याणां ्
यु मती, च षुा रसादेर प तीित स गात।्
१२. ननु स यमेत द याणां व मानदशावगा ह वमेवेित तथा प तािन
सहका र समवधानसाम या शा य या प येक वेऽ प तीितं जनय तु,
अ जनसं कृतं च ु रव यव हतेऽथ। न ह च ुषो
यव हताथ यायनसामथम त, अ जनसं कारवशा ु तथा वमुपल धम। त देव ्
मरणा द सहकृतानी या येव दशा य यापकमेक वं यायिय य तीित कं
माणा तरक पना यासेनेित। तद यसत;् सहका रसह समवधानेऽ य वषय-
वृ ेरयोगात। च ुषो ह अ जनसं कारा दः सहकार व वषये पादावेव ्
व को न व वषये रसादौ। अ वषय पूव राव था यापकमे-
यायद पका
29
क विम याणाम। त मा यायनाय माणा तरम वेषणीयमेव् , सव ा प
वषय वशेष ारेण माणभेद यव थापनात।्
१३. क च, अ प ैवेयं तदेवेदिमित ितप ः, त माद प न त याः
य ा तभाव इित। अव यं चैतदेवं व ेयं च ुरादेरै य तीितजननसाम य
ना तीित। अ यथा िल गदशन याि मरणा दसहकृतं च ुरा दकमेव
व या दिल ग ानं जनये दित नानुमानम प पृथक माणं यात। ् ्
व वषयमा एव च रताथ वा च ुरा दकिम यं न िल गिन व तंु
ग भिमित चेत कृतेन कमपरा म् ?् ततः थतं यिभ ाना यं पृथक ्
माणम तीित।
१४. सा य यिभ ानमुपमाना यं पृथक माणिमित केिचत ् ्
कथय त; तदसत;् मृ यनुभवपूवकस कलन ान वेन यिभ ान वानितवृ ेः।
अ यथा गो वल णो म हष इ या द वस श व यय य, इदम मा
दरिम यादे यय य स ितयोिगक य थक माण वं यात। ततो ू ् ्
वैसा या द ययवत सा य यय या प यिभ ानल णा ा त वेन ्
यिभ ान वमेवेित ामा णकप ितः।
[तक य िन पणम]्
१५. अ तु यिभ ानम,् क त ह तकः? याि ानं तकः।
सा यसाधनयोग यगमकभाव योजको यिभचारग धास ह णुः स ब ध वशेषो
याि र वनाभाव इित च यप द यते। त साम या ख व या दं धमूा दरेव
यायद पका
30
गमयित न तु घटा दः, तदभावात। त या ा् वनाभावापरना याः या ेः िमतौ
य साधकतमं त ददं तका यं माणिम यथः। तद ं ु ोकवा कभा ये—
‘‘सा यसाधनस ब धा ानिनवृ पे ह फले साधकतम तकः’’ (१-१३-११५)
इित। ऊह इित तक यैव यपदेशा तरम। स च तक तां याि ं सकलदेश् -
कालोपसंहारेण वषयीकरोित।
१६. कम योदाहरणम ् ? उ यते— य य धूमव वं त
त ा नम विमित। अ ह धूमे सित भूयोऽ युपल भे अ यभावे च
धूमानुपल भे ‘सव सवदा धूमोऽ नं न यिभचरित’ इ येवं
सव पसंहारेणा वनाभा व ानं प ाद प नं तकाु यं य ादेः थगेव। य य
स न हतदेश एव धूमा नस ब ध काशना न याि काशक वम। ्
सव पसंहारवती ह याि ः।
१७. ननु य प य मा ं याि वषयीकरणे श ं न भवित तथा प
विश ं य ं त श मेव। तथा ह— महानसादौ ताव थमं
धूमाऽ योदशनमेकं य म,् तदन तरं भूयो भूयः य ा ण व ते, तािन
च य ा ण न सवा ण याि वषयीकरणसमथािन, अ प तु
पूवपूवानुभूतधूमा न मरणत सजातीय वानुस धान प यिभ ानसहकृतः
कोऽ प य वशेषो याि ं सव पसंहारवतीम प गृ ाित। तथा च
मरण यिभ ानसहकृते य वशेषे याि वषयीकरणसमथ कं तका येन
पृथ माणेनेित केिचत;् तेऽ प यायमागानिभ ाः; सहका रसह समवधानेऽ य-
वषय वृ न घटत इ यु वात। त मा य ेण याि् हणमस जसम। इदं ्
यायद पका
31
तु सम जसम—् मरणम,् यिभ ानम,् भूयोदशन पं य ं च िमिल वा
ता शमेकं ानं जनय त य याि हणसमथिमित। तक स एव।
अनुमाना दकं तु याि हणं यस भा यमेव।
१८. बौ ा तु य पृ भावी वक पः याि ं गृ ातीित म य ते। त एवं
पृ याः— स ह वक पः कम माणमुत माणिमित। य माणम,् कथं नाम
त ह तायां या ौ समा ासः? अथ माणम,् कं य मथवाऽनुमानम ् ? न
ताव य म,् अ प ितभास वात। ना यनुमानम् ,् िल गदशना नपे वात। ्
ता याम यदेव क च माणिमित चेदागत त ह तकः। तदेवं तका यं माणं
िनण तम।्
[अनुमान य िन पणम]्
१९. इदानीमनुमानमनुव यते। साधना सा य व ानमनुमानम। ्
इहानुमानिमित ल यिनदशः, साधना सा य व ानिमित ल णकथनम। ्
साधना मादेिलू गा सा येऽ यादौ िल गिन य ानं जायते तदनुमानम,्
त यैवाऽ ना यु प व छ करण वात। न पुनः साधन ानमनुमानम् ,् त य
साधना यु प व छेदमा ोप ीण वेन सा या ानिनव क वायोगात। ततो यद ं ् ु
नैयाियकैः— ‘िल गपरामश ऽनुमानम’् [ यायवाितकम ् १-१-५ उ तमृ ]्
इ यनुमानल णम तद वनीत वलिसतिमित िनवे दतं भवित। वयं ्
वनुमान माण व पलाभे याि मरणसहकृतो िल गपरामशः कारणिमित
म यामहे, मृ या द व पलाभेऽनुभवा दवत। तथा ह् — धारणा योऽनुभवः
मृतौ हेतुः। तादा वकानुभव मतृी यिभ ाने। मृित यिभ ानानुभवाः
यायद पका
32
सा यसाधन वषया तक। त ल ग ानं याि मरणा दसहकृतमनुमानो प ौ
िनब धनिम येत सुस गतमेव।
२०. ननु भवतां मते साधनमेवानुमाने हेतुन तु साधन ानं
‘साधना सा य व ानमनुमानम’् इित वचना दित चेत;् न; साधना द य
िन यपथ ा ा मादे रित वव णाू त,् अिन यपथ ा य धूमादेः
साधन व यैवाघटनात। तथा चो ं ् त वाथ ोकवा के— ‘‘साधना सा य-
व ानमनुमानं वदबुधाःु ’’ [१-१३-१२०] इित। साधना ायमाना मादेः ू
सा येऽ यादौ िल गिन य ानं तदनुमानम। अ ायमान य त य ्
सा य ानजनक वे ह सु ाद नामगृह तधूमाद नाम य या द ानो प स गः।
त मा ायमानिल गकारणक य सा य ान यैव सा या यु प -
िनरासक वेनानुमान वम,् न तु िल गपरामशादे रित बुधाः ामा णका वदु रित
वा काथः।
[साधन य ल णकथनम]्
२१. कं त साधनं य ेतुकं सा य ानमनुमानम?् इित चेत;् उ यते—
िन तसा या यथानुपप कं साधनम। य य सा याभावास भविनयम पा ्
या य वनाभावा परपयाया सा या यथानुपप तका येन माणेन िनण ता
त साधनिम यथः। तद ं ु कुमारन दभ टारकैः—
‘‘अ यथानुपप येकल णं िल गम यते’’ [वाद याय.....] इित।
यायद पका
33
[सा य य ल णकथनम]्
२२. कं त सा यं यद वनाभावः साधनल णम ् ? उ यते—
श यमिभ ेतम िस ं सा यम। य य ा द माणाबािधत वेन साधियतंु्
श यम,् वा िभमत वेनािभ ेतम,् स देहा ा ा त वेना िस म,् तदेव सा यम। ्
अश य य सा य वे व यनु ण वादेर प सा य व स गात। अनिभ ेत य ्
सा य वे वित स गात। िस य सा य वे पुनरनुमानवैय यात। तद ं ् ् ु
याय विन ये—
‘‘सा यं श यमिभ ेतम िस ं ततोऽपरम।् सा याभासं व ा द साधना वषय वतः’’॥१७२॥ इित।
२३. अयमथः— य छ यमिभ ेतम िस ं त सा यम। ततोऽपरं ्
सा याभासम। कं तत् ?् व ा द। व ं य ा दबािधतम। ्
आ दश दादनिभ ेतं िस ं चेित। कुत एतत?् साधना वषय वतः— साधनेन
गोचर क ुमश य वा द यकल कदेवानामिभ ायलेशः। तदिभ ायसाक यं तु
या ाद व ापितवद। साधनसा य यमिधकृ य ोकवा कं च—
‘‘अ यथानुपप येकल णं त साधनम।् सा यं श यमिभ ेतम िस मुदा तम॥॥् ’’ [१-१३-२२१] इित।
२४. तदेवम वनाभाविन यैकल णा साधना छ यािभ ेता िस प य
सा य य ानमनुमानिमित िस म।्
यायद पका
34
[अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम]्
२५. तदनुमानं वधम—् वाथ पराथ च। त वयमेव
िन ता साधना सा य ानं वाथानुमानम। परोपदेशमनपे य वयमेव ्
िन ता ा कानुभूत याि मरणसहकृता मादेः साधनाद प नं पवतादौ ू ु
धिम य यादेः सा य य ानं वाथानुमानिम यथः। यथा— पवतोऽयम न-
मान धू् मव वा दित। अयं ह वाथानुमान य ान प या प श देनो लेखः।
यथा ‘अयं घटः’ इित श देन य य। ‘पवतोऽयम नमान धूमव वात् ’्
इ यनेन कारेण माता जानातीित वाथानुमान थित र यवग त यम।्
[ वाथानुमान या ग ितपादनम]्
२६. अ य च वाथानुमान य ी य गािन— धम , सा यम,् साधनं च।
त साधनं गमक वेना गम। सा यं तु ग य वेन। धम पुनः ्
सा यधमाधार वेन। आधार वशेषिन तया ह सा यिस रनुमान योजनम,्
धममा य तु याि िन यकाल एव िस वात ् ‘य य धूमव वं त
त ा नम वम’् इित।
२७. अथवा, प ो हेतु र य ग यं वाथानुमान य, सा यधम विश य
धिमणः प वात। तथा च वाथानुमान य धिमसा यसाधनभेदात ी य गािन ् ्
प साधनभेदाद ग यं वेित िस म,् वव ाया वैिच यात। पूव् ह
धिमधमभेद वव ा, उ र तु त समुदाय वव ा। स एष धिम वेनािभमतः
िस एव। तदु मिभयु ै ः— ‘‘ िस ो धम ’’ (पर ामुखम ्३-२७) इित।
यायद पका
35
[धिमण धा िस ेिन पणम]्
२८. िस वं च धिमणः विच माणात,् विच क पात,्
विच माण वक पा याम। त य ा यतमावधृत वं माण िस वम। ् ्
अिन त ामा या ामा य ययगोचर वं वक प िस वम। त य वषय वं्
माण वक प िस वम।्
२९. माणिस ो धम यथा— धूमव वाद नम वे सा ये पवतः। स खलु
य ेणानुभूयते। वक पिस ो धम यथा— अ त सव ः
सुिन तास भव ाधक माण वा द य त वे सा ये सव ः। अथवा, खर वषाणं
ना तीित ना त वे सा ये खर वषाणम। सव ो त विस ेः ाग न ् ्
य ा द माणिस ः, अ प तु तीितमा िस इित वक पिस ोऽयं धम । तथा
खर वषाणम प ना त विस ेः ा वक पिस म। उभयिस ो धम यथा् — श दः
प रणामी कृतक वा द य श दः। स ह व मानः य ग यः, भूतो भ व य
वक पग यः। स सव ऽ प धम ित माण- वक पिस ो धम ।
माणोभयिस योधिमणोः सा ये कामचारः। वक पिस े तु धिम ण
स ास योरेव सा य विमित िनयमः। तद मु —् ‘‘ वक पिस त मन स ेतरे ्
सा ये’’ [पर ामुखम ्३-२८] इित।
३०. तदेवं परोपदेशानपे णः साधना यमाना िमिन तया सा ये
य ानं त वाथानुमानिमित थतम। तद म् ्ु —
परोपदेशाभावेऽ प साधना सा यबोधनम।् य ुजायते वाथमनुमानं तद यते॥ ु [ ] इित।
यायद पका
36
[पराथानुमान य िन पणम]्
३१. परोपदेशमपे य य साधना सा य व ानं त पराथानुमानम। ित ा् -
हेतु पपरोपदेशवशात ोतु प नं साधनात सा य व ा् ् नं पराथानुमानिम यथः।
यथा— पवतोऽयम नमान भ वतुमहित धूमव वा यथानुपप े रित वा ये ्
केनिच यु े त ा याथ पयालोचयतः मृत याि क य ोतुरनुमानमुपजायते।
३२. परोपदेशवा यमेव पराथानुमानिमित केिचत;् त एवं याः तत ्
कं मु यानुमानम अथ गौणानुमानम इित् ् ? न ताव मु यानुमानम,्
वा य या ान प वात। गौणानुमानं त ा यिमित वनुम यामहे् , त कारणे
त यपदेशोपप ेरायुघतृिम या दवत।्
[पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हेतु पावयव य य ितपादनम]्
३३. त यैत य पराथानुमान या गस प ः वाथानुमानवत। ्
पराथानुमान योजक य च वा य य ाववयवौ— ित ा हेतु । त धम-
धिमसमुदाय प य प य वचनं ित ा। यथा— ‘पवतोऽयम नमान’् इित।
सा या वनाभा वसाधनवचनं हेतुः। यथा— ‘धूमव वा यथानुपप ेः’ इित ‘तथैव
धूमव वोपप ेः’— इित वा। अनयोहतु योगयो वैिच यमा म। पूव ्
धूमव वा यथानुपप े र ययमथः— धूमव व या नम वाभावेऽनुपप े रित िनषेध-
मुखेन कथनम। तीये तु धूमव वोपप े् र ययमथः— अ नम वे स येव
धूमव व योपप े रित विधमुखेन ितपादनम। अथ तु न िभ ते् ,
उभय ाऽ य वनाभा वसाधनािभधाना वशेषात। अत तयोहतु योगयोर यतर एव ्
व यः, उभय योगे पौन यात। तथा चो ल णा ित ा् , एतयोर यतरो
यायद पका
37
हेतु योग े यवयव यं पराथानुमानवा य येित थितः, यु प न य
ोतु ताव मा ेणैवानुिम युदयात।्
[नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः]
३४. नैयाियका तु पराथानुमान योग य यथो ा यां ा यामवयवा यां
सममुदाहरणमुपनयो िनगमनं चेित प चावयवानाहः। तथा च ते सू य तु
‘‘ ित ाहेतूदाहरणोपनयिनगमना यवयवाः’’ ( यायसू म ् १-१-३२) इित। तां
ते ल णपुर सरमुदाहर त च। त था— प वचनं ित ा, यथा—
पवतोऽयम नमािनित। साधन व काशाथ प च य तं िल गवचनं हेतुः, यथा—
धूमव वा दित। याि पूवक ा तवचनमुदाहरणम,् यथा— यो यो
धूमवानसावसाव नमान,् यथा महानस इित साध य दाहरणम। यो ्
योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा द इित
वैध य दाहरणम। पूव ोदाहरणभेदे हेतोर वय याि ः द यते् , तीये तु
यितरेक याि ः। त था— अ वय याि दशन थानम वय ा तः, यितरेक-
याि दशन देशो यितरेक ा तः। एवं ा त ै व या वचन-
योदाहरण या प ै व यं बो यम। अनयो ोदाहरणयोर यतर योगेणैव ्
पया वा दतरा योगः। ा तापे या प े हेतो पसंहारवचनमुपनयः, तथा चायं
धूमवािनित। हेतुपूवकं पुनः प वचनं िनगमनम,् त माद नमानेवेित। एते
प चावयवाः पराथानुमान योग य। तद यतमाभावे वीतरागकथायां
व जगीषुकथायां च नानुिमित देतीित नैयाियकानामिभमितः।
यायद पका
38
३५. तदेतद वमृ यािभमननम;् वीतरागकथायां ितपा ाशयानुरोधेना-
वयवािध येऽ प व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव येनैव पया ेः
कम योजनैर यैरवयवैः।
[ व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव य यैव साथ यिमित]
३६. तथा ह— वा द ितवा दनोः वमत थापनाथ जयपराजयपय तं
पर परं व मानो वा यापारो व जगीषुकथा। गु िश याणां विश वदषां वा ु
राग ेषर हतानां त विनणयपय तं पर परं व मानो वा यापारो वीतरागकथा।
त वजगीषुकथा वाद इित चो यते। केिच तरागकथा वाद इित कथय त,
त पा रभा षकमेव। न ह लोके गु िश या दवा यापारे वाद यवहारः,
व जगीषुवा यवहार एव वाद व िस ेः। यथा वािमसम तभ ाचायः सव
सवथैका तवा दनो वादे जता इित। त मं वादे पराथानुमानवा य य ित ा
हेतु र यवयव यमेवोपकारकम,् नोदाहरणा दकम। त था् — िलंगवचना मकेन
हेतुना तावदव यं भ वत यम,् िल ग ानाभावेऽनुिमतेरेवानुदयात। प वचन पया ्
ित याऽ प भ वत यम,् अ यथाऽिभमतसा यिन याभावे सा यस देहवतः
ोतुरनुिम यनुदयात। तद म् ्ु — ‘‘एत यमेवानुमाना गम’्’ (पर ामुखम ् ३-
३७) इित। अयमथः— एतयोः ित ाहे वो यमेवानुमान य
पराथानुमान या गम। वाद इित शेषः। एवकारेणावधारणपरेण ्
नोदाहरणा दकिमित सूिचतं भवित। यु प न यैव ह वादािधकारः,
ित ाहेतु योगमा ेणैवोदाहरणा द ितपा याथ य ग यमान य यु प नेन
ातंु श य वात। ग यमान याऽ यिभधाने पौन य स गा दित।्
यायद पका
39
३७. यादेतत,् ित ा योगेऽ प पौन यमेव, तदिभधेय य प या प
तावा दना ग यमान वात। तथा च िल गवचनल णो हेतुरेक एव वादे ्
यो य इित वदन ् बौ पशुरा मनो द वद ध वमु ोषयित। हेतुमा योगे ु
यु प न या प सा यस देहािनवृ ेः। त मादव यं ित ा यो या।
तद मु —् ‘‘सा यस देहापनोदाथ ग यमान या प प य वचनम’्’
(पर ामुखम ् ३-३४) इित। तदेवं वादापे या पराथानुमान य
ित ाहेतु पमवयव यमेव, न यूनं न चािधकिमित थतम। प् चः
पुनरवयव वचार य प पर ायामी णीयः।
[वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम]्
३८. वीतरागकथायां तु ितपा ाशयानुरोधेन ित ाहेतू ाववयवौ,
ित ाहेतूदाहरणािन यः, ित ाहेतूदाहरणोपनया वारः, ित ाहेतूदाहरणो-
पनयिनगमनािन वा प चेित यथायोग योगप रपाट । तद ं ु
कुमारन दभ टारकैः— ‘‘ योगप रपाट तु ितपा ानुरोधतः’’ (वाद याय...)
इित। तदेवं ित ा द पा परोपदेशाद प नं पराथानुमानम।ु ्
तद मु —्
परोपदेशसापे ं साधना सा यवेदनम।् ोतुय जायते सा ह पराथानुिमितमता॥[ ] इित।
तथा च वाथ पराथ चेित वधमनुमानं सा या वनाभाविन यैक-
ल णा ेतो प ते।
यायद पका
40
[बौ ािभमत ै यहेतुल ण य िनरासः]
३९. इ थम यथानुपप येकल णो हेतुरनुिमित योजक इित
िथतेऽ याहते मते तदेतद वत या येऽ यथाऽ याहः। त तावु ाथागताः
‘प धम वा द तयल णा ल गादनुमानो थानम’् इित वणय त। तथा ह—
प धम वम,् सप े स वम,् वप ा यावृ रित हेतो ी ण पा ण। त
सा यधम विश ो धम प ः, यथा धूम वजानुमाने पवतः, त मन या य ्
व मान वं हेतोः प धम वम। सा् यसजातीयधमा धम सप ः, यथा त ैव
महानसः, त मन सव ैकदेशे वा व मान वं हेतोः सप े स वम। ् ्
सा य व धमा धम वप ः, यथा त ैव दः, त मा सव मा यावृ वं
हेतो वप ा यावृ ः। तानीमािन ी ण पा ण िमिलतािन हेतोल णम। ्
अ यतमाभावे हेतोराभास वं या दित।
४०. तदस गतम;् कृ कोदयादेहतोरप धम य शकटोदया दसा यगम-
क वदशनात। तथा ह् — शकटं मुह ा ते उदेू यित कृ कोदया दित। अ ह—
शकटं धम , मुह ा तोदयः सा यःू , कृ कोदयो हेतुः। न ह कृ कोदयो हेतुः
प ीकृते शकटे व ते, अतो न प धमः। तथा य यथानुपप बला छकटोदया यं
सा यं गमय येव। त मा बौ ािभमतं हेतोल णम या म।्
[नैयाियकािभमतपा च यहेतुल ण य िनरासः]
४१. नैयाियका तु पा च यं हेतोल णमाच ते। तथा ह प धम वम,्
सप े स वम,् वप ा यावृ ः, अबािधत वषय वम,् अस ितप वं चेित
प च पा ण। त ा ािन ी यु ल णािन। सा य वपर तिन ायक बल माण-
यायद पका
41
र हत वमबािधत वषय वम। ता शसमबल माणशू य वमस ितप वम। ् ्
त था— पवतोऽयम नमान,् धूमव वात,् यो यो धूमवानसावसाव नमान;् यथा
महानसः, यो योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा दः, तथा
चायं धूमवां त माद नमानेवेित। अ नम वेन सा यधमण विश ः
पवता यो धम प ः, धूमव वं हेतुः। त य च ताव प धम वम त, प ीकृते
पवते व मान वात। सप े स वम य त् , सप े महानसे व मान वात। ननु ्
केषुिच सप ेषु धूमव वं न व ते, अ गाराव थाप ना नम सु देशेषु
धूमाभावात,् इित चेत;् न; सप ैकदेशवृ ेर प हेतु वात,् सप े सव ैकदेशे वा
वृ हतोः सप े स विम यु वात। वप ा यावृ् र य त, धूमव व य
सवमहा दा द वप यावृ ेः। अबािधत वषय वम य त, धूमव व य हेतोय
वषयोऽ नम वा यं सा यं त य य ा द माणाबािधत वात। ्
अस ितप वम य त, अ नर हत वसाधकसमबल माणास भवात। तथा च ्
पा च य स प रेव धूमव व य वसा यसाधक वे िनब धनम। एवमेव ्
सवषाम प स ेतूनां पप चकस प हनीया।
४२. तद यतम वरहादेव खलु प च हे वाभासा अिस व ानैका तक-
काला ययाप द करणसमा याः स प नाः। तथा ह— अिन तप वृ र-
िस ः, यथा— ‘अिन यः श द ा ुष वात;् अ ह चा ुष वं हेतुः प ीकृते श दे
न व ते, ावण वा छ द य। तथा च प धम वरहादिस वं चा ुष व य।
सा य वपर त या ो व ः, यथा— ‘िन यः श दः कृतक वात’् इित। कृतक वं
हेतुः सा यभूतिन य व वपर तेनािन य वेन या ः, सप े गगनादाव व मानो
यायद पका
42
व ः। स यिभचारोऽनैका तकः, यथा— ‘अिन यः श दः मेय वात’् इित।
मेय वं ह हेतुः सा यभूतमिन य वं यिभचरित, गगनादौ वप े
िन य वेना प सह वृ ेः। ततो वप ा यावृ यभावादनैका तकः। बािधत वषयः
काला ययाप द ः। यथा— ‘अ नरनु णः पदाथ वात’् इित। अ ह पदाथ वं
हेतुः व वषयेऽनु ण वे उ ण व ाहकेण य ेण बािधते
व मानोऽबािधत वषय वाभावा काला ययाप द ः। ितसाधन ित ो हेतुः
करणसमः, यथा— ‘अिन यः श दो िन यधमर हत वात’् इित। अ ह
िन यधमर हत वा दित हेतुः ितसाधनेन ित ः। कं त ितसाधनम इित ्
चेत;् िन यः श दोऽिन यधमर हत वा दित िन य वसाधनम। तथा ्
चास ितप वाभावा करणसम वं िन यधमर हत वा दित हेतोः।
त मा पा च यं हेतोल णम यतमाभावे हे वाभास व स गा दित सू म। ्
‘हेतुल णर हता हेतुवदवभासमानाः खलु हे वाभासाः।
प च पा यतमशू य वा ेतुल णर हत वम,् कितपय पस प ेहतुवदवभासमान-
वम’् [ ] इित वचनात।्
४३. तदेतद प नैयाियकािभमतमनुपप नम,् कृ कोदय य प धमर हत-
या प शकटोदयं ित हेतु वदशना पा च य या या ेः।
४४. क च, केवला वियकेवल यितरे कणोह वोः पा च याभावेऽ प
गमक वं तैरेवा गी यते। तथा ह— ते म य ते वधो हेतुः—
अ वय यितरेक , केवला वयी, केवल यितरेक चेित। त
प च पोपप नोऽ वय यितरेक । यथा— ‘श दोऽिन यो भ वतुमहित कृतक वात,्
यायद पका
43
य कृतकं त दिन यं यथा घटः, य दिन यं न भवित त त कृतकं न भवित। ्
यथाऽऽकाशम,् तथा चायं कृतकः, त मादिन य एवेित’ अ श दं
प ीकृ यािन य वं सा यते। त कृतक वं हेतु त य प ीकृतश द-
धम वा प धम वम त। सप े घटादौ व मान वा प े गगनादावव मान-
वाद वय यितरे क वम।्
४५. प सप वृ वप र हतः केवला वयी। यथा— ‘अ ादयः
क यिच य ा अनुमेय वात,् य दनुमेयं त क यिच य म,्
यथाऽ या द’ इित। अ ा ादयः प ः, क यिचत य वं सा यम् ,्
अनुमेय वं हेतुः अ या वय ा तः। अनुमेय वं हेतुः प ीकृतेऽ ादौ व ते,
सप भूतेऽ यादौ व ते। ततः प धम वं सप े स वं चा त। वप ः पुनर
ना येव, सव या प प सप ा तभावा मा प ा यावृ ना येव।
यावृ ेरविधसापे वात,् अविधभूत य च वप याभावात। ्
शेषम वय यितरे कव यम।्
४६. प वृ वप यावृ ः सप र हतो हेतुः केवल यितरेक । यथा—
‘जीव छर रं सा मकं भ वतुमहित ाणा दम वात,् य सा मकं न भवित
त ाणा दम न भवित यथा लो म’् इित। अ जीव छर रं प ः, सा मक वं
सा यम,् ाणा दम वं हेतुः, लो ा द यितरेक ा तः। ाणा दम वं हेतुः प ीकृते
जीव छर रे व ते। वप ा च लो ादे याव ते। सप ः पुनर ना येव,
सव या प प वप ा तभावा दित। शेषं पूववत।्
यायद पका
44
४७. एवमेतेषां याणां हेतूनां म येऽ वय यितरे कण एव पा च यम,्
केवला वियनो वप यावृ ेरभावात,् केवल यितरे कणः सप े स वाभावा च
नैयाियकमतानुसारेणैव पा च य यिभचारः। अ यथानुपप े तु सवहेतु या वा-
े तुल ण वमुिचतम,् तदभावे हेतोः वसा यगमक वाघटनात।्
४८. यदु म—् ‘अिस ा ददोषप चकिनवारणाय प च पा ण’ [ ] इित,
त न; अ यथानुपप म वेन िन त व यैवा मदिभमतल ण य त नवार-
क विस ेः। तथा ह— सा या यथानुपप म वे सित िन यपथ ा वं खलु
हेतोल णम,् ‘‘सा या वनाभा व वेन िन तो हेतुः’’ (पर ामुखम ् ३-१५) इित
वचनात। न चैदतिस या त। श दािन य् वसाधनायािभ ेत य चा ुष वादेः
व प यैवाभावे कुतोऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि ः? ततः
सा या यथानुपप म वेन िन यपथ ा यभावादेवा य हे वाभास वम,् न तु
प धम वाभावात,् अप धम या प कृ कोदयादेयथो ल णस प ेरेव स ेतु व-
ितपादनात। व ादे तदभावः प एव। न ह व य यिभचा रणो ्
बािधत वषय य स ितप य वाऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि र त।
त मा या यथानुपप म वे सित यो यदेशिन यपथ ाि र तीित स एव
स ेतुरपर तदाभास इित थतम।्
४९. कंच, ‘गभ थो मै ीतनयः यामो भ वतुमहित, मै ीतनय वात,्
स ितप नमै ीतनयवत’् इ य ा प ै यपा च ययोब -यौगािभमतयोर-
ित या ेरल ण वम। तथा ह् — प र यमानेषु प चसु मै ीपु ेषु
यामतामुपल य त भगतम प ववादाप नं प ीकृ य याम वसाधनाय यु ो
यायद पका
45
मै ीतनय वा यो हेतुराभास इित ताव िस म,् अ याम व या प त
स भा वत वात। त स भावना च याम वं ित मै ीतनय व या यथानु् -
पप यभावात। तदभावा् सह मभाविनयमाभावात।्
५०. य य ह धम य येन धमण सहभाविनयमः स तं गमयित। यथा
िशंशपा व य वृ वेन सहभाविनयमोऽ तीित िशशपा वं हेतुवृ वं गमयित।
य य च मभाविनयमः स तं गमयित। यथा धूम या यन तरभाव-
िनयमोऽ तीित धूमोऽ नं गमयित। न ह मै ीतनय व य हेतु वािभमत य
याम वेन सा य वािभमतेन सहभावः मभावो वा िनयमोऽ त, येन
मै ीतनय वं हेतुः याम वं सा यं गमयेत।्
५१. य प स ितप नमै ीपु ेषु याम वमै ीतनय वयोः सहभावोऽ त
तथा प नासौ िनयतः। मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ येवं पे वप े
बाधकाभावात। वप े ् बाधक माणबला खलु हेतुसा ययो याि िन यः।
याि िन यतः सहभावः मभावो वा। ‘‘सह मभाविनयमोऽ वनाभावः’’
[पर ामुखम ् ३-१६] इित वचनात। ् ववादा यािसतो वृ ो भ वतुमहित
िशंशपा वात। या या िशंशपा स स वृ ः् , यथा स ितप न इित। अ ह
हेतुर तु सा यं मा भू द येत मन वप े सामा य वशेषभावभ ग स गो्
बाधकः। वृ वं ह सामा यं िशंशपा वं त शेषः। न ह वशेषः सामा याभावे
स भवित। न चैवं मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ यु े
क च ाधकम त। त मा मै ीतनय वं हे वाभास एव। त य
ताव प धम वम त, प ीकृते गभ थे त स ावात। सप े् षु स ितप नपु ेषु
यायद पका
46
त य व मान वा सप े स वम य त। वप े यः पुनर यामे य ै पु े यो
याव मान वा प ा यावृ र त। वषयबाधाभावादबािधत वषय वम त। न
ह गभ थ य याम वं केनिच बा यते। अस ितप वम य त,
ितकूलसमबल माणाभावात। इित पा च यस प ः। ै यं तु ्
सह शत यायेनसुतरां िस मेव।
[अ यथानुपप न वमेव हेतोल णिम युपपादनम]्
५२. ननु च न पा च यमा ं हेतोल णम। ् कं त ह? अ यथानु-
पप युपल तमेव ल णिमित चेत;् त ह सैवैका त ल णम तु तदभावे
पा च यस प ाव प मै ीतनय वादौ न हेतु वम। त स ावे पा च याभावेऽ प ्
कृ कोदयादौ हेतु विमित। तद मु —्
अ यथानुपप न वं य त येण कम।् ना यथानुपप न वं य य येण कम॥् [ ] इित बौ ान ्ित।
५३. यौगं ित तु—
अ यथानुपप न वं य कं त प चिभः। ना यथानुपप न वं य कं त प चिभः॥ [ माणपर ा पृ
७२] इित।
[हेतंु विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदानां कथनम]्
५४. सोऽयम यथानुपप िन यैकल णो हेतुः सं ेपतो वधः—
विध पः, ितषेध प ेित। विध पोऽ प वधः— विधसाधकः
यायद पका
47
ितषेधसाधक ेित। त ा ोऽनेकधा। त था— क काय पः, यथा—
‘पवतोऽयम नमान धूमव वा यथानुपप ेः् ’ इ य धूमः। धूमो नेः
कायभूत तदभावेऽनुपप मानोऽ नं गमयित। क कारण पः, यथा—
‘वृ भ व यित विश मेघा यथानुपप ेः’ इ य मेघ वशेषः। मेघ वशेषो ह
वष य कारणं वकायभूतं वष गमयित।
५५. ननु काय कारणानुमापकम तु, कारणाभावे काय यानुपप ेः। कारणं
तु कायाभावेऽ प स भवित, यथा— धूमाभावेऽ प स भवन व ः सु तीतः। अत ्
एव व न धूमं गमयतीित चेत;् त न; उ मीिलतश क य कारण य
काया यिभचा र वेन काय ित हेतु वा वरोधात।्
५६. क शेष पः, यथा— वृ ोऽयं िशंशपा वा यथानुपप े र य
[िशंशपा]। िशंशपा ह वृ वशेषः सामा यभूतं वृ ं गमयित। न ह वृ ाभावे
वृ वशेषो घटत इित। क पूवचरः, यथा— उदे यित शकटं
कृ कोदया यथानुपप े र य कृ कोदयः। कृ कोदया तरं मुह ा ते िनयमेन ू
शकटोदयो जायत इित कृ कोदयः पूवचरो हेतुः शकटोदयं गमयित।
क द रचरःु , यथा— उदगा र णः ाक्, कृ कोदया द य कृ कोदयः।
कृ कोदयो ह भर युदयो रचर तं गमयित। क सहचरः, यथा— मातुिल गं
पव वतुमहित रसव वा यथानुपप े र य रसः। रसो ह िनयमेन
पसहच रत तदभावेऽनुपप मान त गमयित।
यायद पका
48
५७. एतेषूदाहरणेषु भाव पानेवा याद न साधय तो धूमादयो हेतवो ्
भाव पा एवेित विधसाधक- विध पः। एत एवा व ोपल धय इ यु य ते। एवं
विध प य हेतो विधसाधका य आ ो भेद उदा तः।
५८. तीय तु िनषेधसाधका यः, व ोपल ध रित त यैव
नामा तरम। स यथा् — ना य िम या वम,् आ त या यथानुपप े-
र य ा त यम। आ त यं ह सव वीतराग णीतजीवा दत वाथ िचल णम। ् ्
त म या ववतो न स भवतीित िम या वाभावं साधयित। यथा वा, ना त
व तुिन सवथैका तः, अनेका ता मक वा यथानुपप े र य ानेका ता मक वम। ्
अनेका ता मक वं ह व तु यबािधत तीित वषय वेन ितभाससमानं
सौगता दप रक पतसवथैका ताभावं साधय येव।
५९. ननु किमदमनेका ता मक वं य ला तुिन सवथैका ताभावः
सा यते इित चेत;् उ यते; सव म न प जीवा दव तुिन भावाभाव प व-
मेकानेक प वं िन यािन य प विम येवमा दकमनेका ता मक वम। एवं ्
विध पो हेतुदिशतः।
६०. ितषेध पोऽ प हेतु वधः— विधसाधकः ितषेधसाधक ेित।
त ा ो यथा, अ य ा णिन स य वं वपर तािभिनवेशाभावात। अ ्
वपर तािभिनवेशाभावः ितषेध पः स य वस ावं साधयतीित ितषेध पो
विधसाधको हेतुः।
यायद पका
49
६१. तीयो यथा, ना य धूमोऽ यनुपल धे र य ा यभावः
ितषेध पो धूमाभावं ितषेध पमेव साधयतीित ितषेध पः ितषेधसाधको
हेतुः। तदेवं विध ितषेध पतया वध य हेतोः कितिचदवा तरभेदा उदा ताः।
व तरत तु पर ामुखतः ितप याः। इ थमु ल णा एव हेतवः सा यं
गमय त। ना ये, हे वाभास वात।्
[हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम]्
६२. के ते हे वाभासाः इित चते;् उ यते; हेतुल णर हता
हेतुवदवभासमाना हे वाभासाः। ते चतु वधाः— अिस व ानैका तका-
क च करभेदात। त ािन यपथ् - ा ोऽिस ः। अिन यपथ ाि हेतोः
व पाभाविन यात व पस देहा च।् व पाभाविन ये व पािस ः,
व पस देहे स द धािस ः। त ा ो यथा— प रणामी श दः चा ुष वा दित।
श द य ह ावण वा चा ुष वाभावो िन त इित व पािस ा ुष वहेतुः।
तीयो यथा, धूमवा पा द ववेकािन ये क दाह— ‘अ नमानयं देशो
धूमव वात’् इित। अ ह धूमव वं हेतुः स द धािस ः, त व पे स देहात।्
६३. सा य वपर त या ो हेतु व ः। यथाऽप रणामी श दः
कृतक वा दित। कृतक वं प रणािम व वरोिधना प रणािम वेन या म।्
६४. प सप वप वृ रनैका तकः। स वधः— िन त वप -
वृ कः श कत वप वृ क । त ा ो यथा, धूमवानयं देशोऽ नम वा दित।
अ ा नम वं प ीकृते स द मानधूमे पुरोव िन देशे व ते, सप े धूमवित
यायद पका
50
महानसे च व ते, वप े धूमर हत वेन िन तेऽ गाराव थाप ना नमित देशे
व ते इित िन या न त वप वृ कः। तीयो यथा, गभ थो मै ीतनयः
यामो भ वतुमहित मै ीतनय वा दतरत नयव दित। अ मै ीतनय वं हेतुः
प ीकृते गभ थे व ते, सप े इतरत पु े व ते, वप े अ यामे
व तापीितश काया अिनवृ ेः श कत वप वृ कः। अपरम प श कत वप -
वृ क योदाहरणम—् अहन सव ो न भ वतुमहित् व ृ वात र यापु षव दित। ्
व ृ व य ह हेतोः प ीकृते अहित, सप े र यापु षे यथा वृ र त तथा
वप े सव ेऽ प वृ ः स भा येत, व ृ व ातृ वयोर वरोधात। य ये् न सह
वरोिध त खलु त ित न व ते। न च वचन ानयोल के वरोधोऽ त, युत
ानवत एव वचनसौ वं प ं म। ततो ानो कषवित सव े वचनो कष ्
काऽनुपप रित ?
६५. अ योजको हेतुर क च करः। स वधः— िस साधनो
बािधत वषय ेित। त ा ो यथा, श दः ावणो भ वतुमहित श द वा दित। अ
ावण व य सा य य श दिन वेन िस वा ेतुर कंिच करः। बािधत वषय-
वनेकधा। क य बािधत वषयः, यथा— अनु णोऽ न य वा दित। अ
य वं हेतु त य वषय वेनािभमतमनु ण वमु ण व ाहकेण पाशन य ेण
बािधतम। ततः क चद प क ुमश य वाद कंिच करो य वहेतुः। ्
क पुनरनुमानबािधत वषयः, यथा— अप रणामी श दः कृतक वा दित। अ
प रणामी श दः मेय वा द यनुमानेन बािधत वषय वम। क दाग् मबािधत-
वषयः, यथा— े यासुख दो धमः पु षाि त वादधमव दित। अ धमः सुख द
यायद पका
51
इ यागम तेन बािधत वषय वं हेतोः। क ववचनबािधत वषयः, यथा— मे
माता ब या पु षसंयोगेऽ यगभ वा िस ब यावत। एवमादयोऽ य क् -
च कर वशेषाः वयमू ाः। तदेवं हेतु स गा े वाभासा अवभािसताः।
[उदाहरण य िन पणम]्
६६. ननु यु प नं ित य प ित ाहेतु यामेव पया ं
तथा पबालबोधाथमुदाहरणा दकम य युपगतमाचायः। उदाहरणं च
स य ा तवचनम। कोऽयं ा तो नाम इित चेत् ;् उ यते;
याि स ितप देशो ा तः। याि ह सा ये व यादौ स येव साधनं
धूमा दर त, असित तु ना तीित सा यसाधनिनयतसाहचयल णा। एतामेव
सा यं वना साधन याभावाद वनाभाविमित च यप दश त। त याः
स ितप नाम वा द ितवा दनोबु सा यम,् सैषा य स भवित स
स ितप देशो महानसा द दा द । त ैव धूमादौ सित
िनयमेनाऽ या दर त, अ या भावे िनयमेन धूमा दना तीित
स ितप स भवात। त महानसा दर वय ा तः। अ सा यसाधनयोभाव् -
पा वयस ितप स भवात। दा द तु यितरेक ा तः् , अ सा यसाधनयोर-
भाव प यितरेकस ितप स भवात। ा तौ चैतौ् , ाव तौ धम
सा यसाधन पौ य स ा त इ यथानुवृ ेः।
६७. उ ल ण य ा त य य स य वचनं तददाहरणम। न च ु ्
वचनमा मयं ा त इित। क तु ा त वेन वचनम। त् था— यो यो
धूमवानसावसाव नमान,् यथा महानस इित। य ा नना त त धूमोऽ प
यायद पका
52
ना त, यथा महा द इित च। एवं वधेनैव वचनेन ा त य ा त वेन
ितपादनस भवात।्
[उदाहरण स गाददाहरणाभास य कथनमु )्]
६८. उदाहरणल णर हत उदाहरणवदवभासमान उदाहरणाभासः।
उदाहरणल णरा ह यं ेधा स भवित, ा त यास य वचनेना ा त य
स य वचनेन वा। त ा ं यथा, यो योऽ नमान स स धूमवान् ,् यथा महानस
इित, य य धूमो ना त त त ाऽ नना त, यथा महा द इित च
या य यापकयोवपर येन कथनम।्
६९. ननु किमदं या यं यापकं नाम इित चेत;् उ यते;
साहचयिनयम पां याि यां ित य कम त या यम,् वपूवादापेः कम ण
य धाना या यिमित िस वात। त ु या यं धूमा द। एतामेव याि यां ्
ित य कतृ त यापकम,् यापेः कत र वुिल सित यापकिमित िस ेः। एवं
सित धूमम न या नोित, य धूमो व ते त िनयमेना नव ते इित,
याव सव धूमवित िनयमेना नदशनात। धूम तु न तथाऽ नं या नोित् ,
त या गाराव थ य धूमं वना प व नात। य ा नव ते त िन् यमेन धूमो
व ते इ यस भवात।्
७०. न वा धनम नं या नो येव धूम इित चेत;् ओिमित ूमहे। य
य ा व छ नमूलो धूम त त ा न रित यथा, तथैव य य ाऽऽ धनोऽ नः
त त धूम इ य प स भवात। व मा य तु धूम वशेषं ित ् यापक वमेव,
यायद पका
53
अनुमान य ताव मा ापे वात। ततो यो यो धूमवानसावसाव नमान् ,् यथा
महानस इ येवं स य ा तवचनं व यम। वपर तवचनं तु ा ताभास ्
एवे ययमस य वचन पोऽ वय ा ताभासः। यितरेक या ौ तु यापक या नेर-
भावो या यः, या य य धूम याभावो यापकः। तथा सित य
य ाऽ यभाव त त धूमाभावो यथा द इ येवं व यम। वपर तकथनं तु् ,
अस य वचन वाददाहरणाभास एव। अ ा तवचनं तुु , अ वय या ौ
यितरेक ा तवचनम,् यितरेक या ाव वय ा तवचनं च, उदाहरणाभासौ।
प मुदाहरणम।्
७१. ननु गभ थो मै ीतनयः यामः, मै ीतनय वात,्
सा तमै ीतनयवत इ या नुमान योगे प चसु मै ीतनये व वय ा तेषु ् ‘य
य मै ीतनय वं त त याम वम इ य वय या ेः् , यितरेक ा तेषु
गौरे वमै ीतनयेषु सव ‘य य याम वं ना त त त मै ीतनय वं ना त’
इित यितरेक या े स भवा न तसाधने गभ थमै ीतनये प े
सा यभूत याम वस देह य गुण वात। स यगनुमानं स ये दित चेत् ;् न;
ा त य वचारा तरबािधत वात।्
७२. तथा ह— सा य वेनािभमतिमदं ह याम व पं काय सत ्
विस ये कारणमपे ते। त च कारणं न ताव मै ीतनय वम,् वनाऽ प त ददं
पु षा तरे याम वदशनात। न ह कुलाला दकम तरेण स भ वनः पट य ्
कुलाला दकं कारणम। एवं मै ीतनय व य याम वं यकारण वे िन् ते य
य मै ीतनय वं न त त याम वम,् क तु य य याम व य कारणं
यायद पका
54
विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम त त त य काय याम वम,् इित
िस ं साम ी प य विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम य याम वं ित
या य वम। स तु प े न ् िन ीयत इित स द धािस ः। मै ीतनय वं तु
अकारण वादेव याम वं काय न गमये दित।
७३. केिचत ् ‘‘िन पािधकः स ब धो याि ः’’ [ ] इ यिभधाय
‘‘साधना यापक वे सित सा यसम याि पािधः’’[ ] इ यिभदधते।
सोऽयम यो या यः। प चतमेतदपािधिनराकरणं ु का यकिलकायािमित
वर यते।
[उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम]्
७४. साधनव या प य ा तसा यकथनमुपनयः— तथा चायं
धूमवािनित। साधनानुवादपुर सरं सा यिनयमवचनं िनगमनम—् त माद न-
मानेवेित। अनयो य ययेन कथनमनयोराभासः। अविसतमनुमानम।्
[परो माणभेद यागम य िन पणम]्
७५. अथागमो ल यते। आ वा यिनब धनमथ ानमागमः। अ ागम
इित ल यम। अविश ं ल णम। अथ ानिम येताव यु यमाने ् ्
य ादावित याि ः, अत उ ं वा यिनब धनिमित। वा यिनब धमथ-
ानिम यु यमानेऽ प या छकसंवा दषु व ल भवा यज येषु सु ो म ा द-
वा यज येषु वा नद तीरफलसंसगा द ाने वित याि ः, अत उ मा ेित।
आ वा यिनब धन ानिम यु यमानेऽ या वा यकमके ावण- य ेऽित याि ः,
अत उ मथित। अथ ता पय ढः [ योजना ढ] इित यावत।् अथ एव
यायद पका
55
‘ता पयमेव वचिस’ [ ] इ यिभयु वचनात। तत आ वा य् -
िनब धनमथ ानिम यु मागमल णं िनद षमेव। यथा— ‘‘स य दशन ान-
चा र ा ण मो मागः’’ (त वाथसू म ् १-१) इ या दवा याथ ानम। ्
स य दशनाद िन मो य सकलकम य य माग उपायः, न तु मागाः। ततो
िभ नल णानां दशनाद नां याणां समु दतानामेव माग वम,् न तु
येकिम ययमथ माग इ येकवचन योगता पयिस ः। अयमेव वा याथः।
अ ैवाथ माणसा या संशया दिनवृ ः िमितः।
[आ य ल णम]्
७६. कः पुनरयमा ः इित चेत;् उ यते; आ ः य िमतसकलाथ वे
सित परम हतोपदेशकः। िमते यादावेवो यमाने ुतकेविल वित याि ः,
तेषामागम िमतसकलाथ वात। अत उ ं य ेित। य िमतसकलाथ ्
इ येताव यु यमाने िस े वित याि ः। अत उ ं परमे या द। परम हतं
िनः ेयसम,् तदपदेश ु एवाहतः ामु येन वृ ः। अ य तु
ानुरोधादपसजन वेनेित भावः। नैवं वधः ु िस परमे ी, त यानुपदेशक वात। ्
ततोऽनेन वशेषणेन त नाित याि ः। आ मस ावे माणमुप य तम। ्
नैयाियका िभमतानामा ाभासानामसव वा य िमते या द वशेषणेनैव
िनरासः।
७७. ननु नैयाियकािभमत आ ः कथं न सव ः इित चेत;् उ यते;
त य ान या व काशक वादेक वा च वशेषणभूतं वक यं ानमेव न
जानातीित त िश मा मानं ‘सव ोऽहम’् इित कथं जानीयात?्
यायद पका
56
एवमना म ोऽयमसव एव। प चतं च सुगताद नामा ाभास व-
मा मीमांसा ववरणे ीमदाचायपादै रित वर यते। वा यं तु त ा तरिस िमित
नेह ल यते।
[अथ य ल णम]्
७८. अथ कोऽयमथ नाम? उ यते; अथ ऽनेका तः। अथ इित
ल यिनदशः, अिभधेय इित यावत। अनेका त इित ल णकथनम। अनेके अ ता ् ्
धमाः सामा य वशेष-पयाय-गुणा य येित िस ोऽनेका तः। त
सामा यमनुवृ व पम। त घट वं पृथुबु नोदराकारः् , गो विमित
सा ना दम वमेव। त मा न य तोऽ य तम य न यमेकमनेकवृ ः।
अ यथा—
‘‘न याित न च त ा ते न प ाद त नांशवत।् जहाित पूव नाधारमहो यसनस तितः॥’’ [ ]
इित द नागदिशतदषणगण सर स गात। पृथुबु नोदराकारा ददशनाू ् -
न तरमेव ‘घटोऽयं घटोऽयं गौरयं गौरयम’् इ या नुवृ ययस भवात। ्
वशेषोऽ प ‘ थूलोऽयं घटः, सू मः’ इ या द यावृ ययाल बनं घटा द व-
पमेव। तथा चाह भगवान ् मा ण यन दभ टारकः— ‘‘सामा य- वशेषा मा
तदथः’’ (पर ामुखम ्४-१) इित।
७९. पयायो वधः— अथपयायो य जनपयाय ेित। त ाथपयायो
भूत वभ व य वसं पशर हतशु व मानकालाव छ नं व तु व पम। तदेत जु् -
सू नय वषयमामन यिभयु ाः। एतदेकदेशावल बनः खलु सौगताः
यायद पका
57
णकवा दनः। य जनं य ः वृ िनवृ िनब धनं जलानयना थ-
याका र वम,् तेनोपल तः पयायो य जनपयायः, मृदादेः (यथा)
प ड थास-कोश-कुशूल-घट-कपालादयः पयायाः।
८०. याव यभा वनः सकलपयायानुव नो गुणाः व तु व- प-रस-
ग ध- पशादयः। मृ यस ब धनो ह व तु वादयः प डा दपयायाननुव ते,
न तु प डादयः थासाद न। तत एव पयायाणां गुणे यो भेदः। य प्
सामा य वशेषौ पयायौ तथा प स केत हणिनब धन वा छ द यवहार वषय-
वा चागम तावे तयोः पृथ नदशः। तदनयोगुणपयाययोः यमा यः,
‘‘गुणपययव यम’्’ (त वाथसू म ् ५-३८) इ याचायानुशासनात। तद प ्
स वमेव ‘‘स वं यम’्’ [ ] इ यकल क यवचनात।्
[स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम]्
८१. तद प जीव यमजीव यं चेित सं ेपतो वधम। ्
यम येतद प वनाश थितयोु िग ‘‘उ पाद यय ौ ययु ं सत’्’ (त वाथसू म ्
५-३०) इित िन पणात। तथा ह् — जीव य य वग ापकपु योदये सित
मनु य वभाव य ययः, द य वभाव यो पादः, चैत य वभाव य ौ यिमित।
जीव य य सवथैक प वे पु योदयवैफ य स गात। सवथा भेदे पु यवान यः ्
फलवान य इित पु यस पादनवैय य स गात। परोपकारेऽ या मसुकृता् थमेव
व नात त मा जीव य पेणाभेदो मनु यदेवपयाय पेण भेद इित ्
ितिनयतनयिनर त वरोधौ भेदाभेदौ ामा णकावेव।
यायद पका
58
८२. तथैवाजीव य मृ य या प मृदः प डाकार य ययः,
पृथुबु नोदराकार यो पादः, मृ प य ुव विमित िस मु पादा दयुू व-
मजीव य य। वािमसम तभ ाचायािभमतानुसार वामनोऽ प सदपदेशाु -
ा नम ान वभावं ह तुमुप रतनमथ ान वभावं वीक ु च यः समथ आ मा
स एव शा ािधकार याह ‘‘न शा मस ये वथवत’्’ [ ] इित।
तदेवमनेका ता मकं व तु माणवा य वषय वादथ वेनावित ते। तथा च
योगः— सवमनेका ता मकं स वात। यद सा यं न् ु , त नो साधनम,् यथा
गगनार व दिमित।
८३. ननु य यर व दं गगने ना येव तथा प सर य तीित ततो न
स व पहेतु यावृ रित चेत;् त ह तदेतदर व दमिधकरण वशेषापे या
सदसदा मकमनेका तिम य वय ा त वं भवतैव ितपा दतिमित
स तो यमायु मता। उदा तवा येना प स य दशन ानचा र ाणां मो कारण-
वमेव, न संसारकारण विमित वषय वभागेन कारणाकारणा मक वं ितपा ते।
‘सव वा यं सावधारणम इित यायात।् ् एवं माणिस मनेका ता मकं व तु।
[नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम]्
८४. नया वभ य ते ननु कोऽयं नयो नाम ? उ यते;
माणगृह ताथकदेश ाह मातुरिभ ाय वशेषः। ‘‘नयो ातुरिभ ायः’’
[लघीय यम,् का रका ५२] इ यिभधानात। स् नयः सं ेपेण ेधा—
यािथकनयः पयायािथकनय ेित। त यािथकनयः यपयाय पमेकाने-
का मकमनेका तः माण ितप नमथ वभ य पयायािथकनय वषय य
यायद पका
59
भेद योपसजनभावेनाव थानमा म यनुजानन व वषयं यमभेदमेव ्
यवहारयित, ‘‘नया तर वषयसापे ः स नयः’’ [ ] इ यिभधानात। यथा ्
सुवणमानयेित। अ यािथकनयािभ ायेण सुवण यानयनचोदनायां कटकं
कु डलं केयूरं चोपनय नुपनेता कृती भवित, सुवण पेण कटकाद नां भेदाभावात। ्
यािथकनयमुपसजनीकृ य व मानपयायािथकनयमवल य कु डलमान-
ये यु े न कटकादौ व ते, कटका दपयायात। कु डलपयाय य िभ न वात। ् ्
ततो यािथकनयािभ ायेण सुवण यादेकमेव। पयायािथकनयािभ ायेण
यादनेकमेव। मेणोभयनयािभ ायेण यादेकमनेकं च। युगपदभयनयािभ ायेण ु
यादव यम,् युग ा ेन नय येन व व व पयोरेक वानेक व-
यो वमशास भवात। न ह युगपदपनतेन श द येन घट य धानभूतयो ् ु
पव वरसव वयो व व व पयोः ितपादनं श यम। तदेतदव य व पं ्
त दिभ ायै पनतेनैक वा दना समुिचतं यादेकमव यम,् यादनेकमव यम,्
यादेकानेकमव यिमित यात। सैषा नय विनयोगप रपाट स भ गी यु यते् ,
भ गश द य व तु व पभेदवाचक वात स ानां भ गानां समाहारः स भ गीित ्
िस ेः।
८५. न वेक व तुिन स ानां भ गानां कथं स भवः इित चेत;्
यथैक मन पवान ् ् घटः रसवान ग धवान पशवािनित पृथ यवहारिनब धना ् ्
पव वा द व पभेदाः स भव त तथैवेित स तो यमायु मता।
यायद पका
60
८६. एवमेव परम यािथकनयािभ ाय वषयः परम यं स ा, तदपे या
‘‘एकमेवा तीयं , नेह नाना त क चन’’, स पेण चेतनानामचेतू नानां च
भेदाभावात। भेदे तु स ल ण वेन तेषामस व स गात।् ्
८७. ऋजुसू नय तु परमपयायािथकः। स ह भूत वभ व य-
वा यामपरामृ ं शु ं व मानकालाव छ नव तु व पं परामृशित।
त नयािभ ायेण बौ ािभमत णक विस ः। एते नयािभ ायाः सकल व-
वषयाशेषा मकमनेका तं माण वषयं वभ य यवहारय त। यादेकमेव व तु
या मना न नाना, या नानैव पयाया मना नैकिमित। तदेत ितपा दत-
माचायसम तभ वािमिभः—
‘‘अनेका तोऽ यनेका तः माण-नयसाधनः। अनेका तः माणा े तदेका तोऽ पता नयात॥्’’ ( वय भू तो म ् १०६) इित।
अिनयतानेकधमव तु वषय वा माण य, िनयतैकधमव तु वषय वा च
नय य। य ेनामाहतीं सर णमु ल य सवथैकमेवा तीयं नेह नाना त
क चन, कथ चद प नाना ने या हः या देतदथाभासः। एत ितपादकं
वचनम प आगमाभासः, य ेण ‘‘स यं िभदा त वं िभदा’’ [ ]
इ या दनाऽऽगमेन च बािधत वषय वात। सवथा भेद एव् , न कथ चद यभेद
इ य ा येवमेव व ेयम,् स पेणा प भेदेऽसतः अथ याका र वास भवात।ू ्
८८. ननु ितिनयतािभ ायगोचरतया पृथगा मनां पर परसाहचयान-
पे ायां िम याभूतानामेक वानेक वाद नां धमाणां साहचयल णसमुदायोऽ प
यायद पका
61
िम यैवेित चेत;् तद गीकुमहे, पर परोपकाय पकारकभावं वना वत तया
नैरपे यापे ायां पट वभाव वमुखत तुसमूह य शीतिनवारणा थ यावदेक वा-
नेक वाद नामथ यायां साम याभावात कथ च म या व या प स भवात। ् ्
तदु मा मीमांसायां वािमसम तभ ाचायः—
‘‘िम यासमूहो िम या चे न िम यैका तताऽ त नः।
िनरपे ा नया िम या सापे ा व तु तेऽथकृत॥्१०८॥’’ इित।
८९. ततो ‘नय माणा यां व तुिस ः’ इित िस ः िस ा तः।
पया मागम माणम।्
म रोव मानेशो व मानदयािनधेः।ु
ीपाद नेहस ब धात िस ेयं यायद पका॥् २॥
इित ीम मानभ टारकाचायगु का यिस सार वतोदय-
ीमदिभनवधमभूषणाचाय वरिचतायां
यायद पकायां परो काश तृतीयः॥३॥
समा ेयं यायद पका।