ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)-ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÑÎÍÈÍ

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì.

Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí áîëîí Áàéãàëü îð÷íû ñàéä íàðûí õàìòàðñàí òóøààëààð ºíãºðñºí 4-ð ñàðûã “Áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ” ñàð áîëãîí çàðëàñàí áèëýý. Ýíý øèéäâýðèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ äýìæèæ äýýðõ ÿàìäûí õàðúÿà áàéãóóëëàãà, õàìò îëîíòîé õàìòðàí öººíã¿é àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Òóõàéëáàë Õîâä àéìãèéí ÈÒÕ-ûí äýðãýäýõ Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã çîõèöóóëàõ çºâëºëòýé õàìòðàí ñàðûí àÿí ºðí¿¿ëñíèé äýýð Ãîâü-Àëòàé, Óâñ àéìãóóäûí òºâä ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû ºäºðëºã¿¿äèéã

Áóðõàí øàøíû “Äàðèìà” íèéãýìëýãèéí îð÷óóëàã÷ ëàì Á.Ñàíäàã-Î÷èð

¹2 (26), 2008

- Ñàéí áàéíà óó? Ñàéõàí çóñ÷ áàéíà óó, òà? - Ñàéõààí, ñàéõàí çóñ÷ áàéíà óó? -…Áèä òàíû áàãøèéã Àëòàé íóòãèéí èõýä õ¿íäòýé ëàì õóâðàãà õ¿í ãýæ äóóëààä ñóðñàí áîëîâ÷ áèå ÷èëýýðõ¿¿ áàéãàà ãýíý. Àëòàé íóòãèéí ìààíü ¿çýñãýëýíò Ñóòàé õàéðõàíû òºðèéí òàõèëãà ýíý ñàðûí 18-íä áîëîõ þì. Áàãøèéí ýðäýì øàâüä ãýäýã. ¨ñ æóäãààð íü çàí ¿éëýý ¿éëäýýñýé ãýñýíäýý áàéãàëü õàìãààëàã÷ õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ òàíü ìýò õ¿ì¿¿ñýýñ ¿ã äóóëàõààð çîðüñîí þì. - Õ¿íèé àðàíøèí îëîí ÿíç áàéäàã øèã ëóñóóä ÿíç ÿíç àðàíøèíòàé áàéäàã þì áàéíà ë äàà. Áóðõíû øàøèíä ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éë õàìàã àìüòàí ãýæ õýëýýä áàéãàà á¿õ àìüòíûã íèéòýä íü çóðãààí ç¿éëä õóâààæ áàéãàà þì. Òýð çóðãààí ç¿éë àìüòíû õàìãèéí äýýä, õàìãèéí æàðãàëòàé òºðºë íü òýíãýð ãýäýã. Ò¿¿íèé äàðààãààð àñàð ãýæ áàéãàà. Àñàð íü òýíãýð¿¿äýýñ àðàé äîîõîí íü áàéãàà òýíãýð ãýäýã. Ò¿¿ãýýðýý äýýä òýíãýð¿¿äèéíõýý ýðäýìä õ¿ðýõã¿é, æàðãàë öýíãýë, áóÿíä íü ÷ õ¿ðýõã¿é ãýæ ¿çäýã. Òýäíèé äîîä òàëä õ¿í ãýæ áàéãàà þì. Õ¿íèéã èõ ÿëãàìæààòàé òºðºë ãýäýã. Ó÷èð íü áóñàä òºðë¿¿ä äýýð áàéäàã á¿õ çîâëîíã ýäýëæ áîëäîã. Èõ áèø ÷ ÿìàðâàà õýìæýýãýýð àìñàõ áîëîìæòîé. Ò¿¿í øèãýý ìºí òýíãýðèéí îðíû æàðãàëûã ÷ áàñ àìñàæ áîëîõîîð òºðëèéã õ¿íèé òºðºë ãýäýã áàéíà. Òýãýõýýð õ¿íèé òºðºë áîë ýíý åðòºíöèéã ìàø õóðäàí õóãàöààíä îéëãîæ óõààðàõàä õàìãèéí îéðõîí áàéäàã. Õ¿íèé àìüäðàë ìàø áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãäºæ áîëäîã ø¿¿ äýý. Æàðãàëòàé íýã ºäºð áàéõàä íºãºº ºäºð çîâëîí àìñàõ ÷ áîëîìæòîé. ̺í îíöîëæ áàéãàà òºðë¿¿ä äîòîð èëò ºíäºð òºðºë ãýæ áèé. ¯¿íèéã “Òýíãýð õ¿ì¿¿íèé òºðºë”

¯çýñãýëýíò ñàéõàí óóëñàà òºðèéí òàõèëãàòàé áîëãîí àðä èðãýäèéíõýý èòãýë áèøðýëèéã õ¿íäýòãýõ íü ñàéøààëòàé áîëîâ÷ ¸ñ áóñûí ¿éëäýë õàð ñ¿¿äýð ìýò äàãàëäàõ áîëñîí íü õàðàìñàëòàé.

Óóë îâîî òàõèëãà íýðèéí äîð ìàøèí õºëºãëºñºí îëîí õ¿í öóãëàæ õºðñ óðãàìàëûã íü òàëõëàæ, àìüòäûã íü àéëãàí öî÷îîæ, “Áàÿð ÷ ÿàõ âý áîëäîãîîðîî áîëæ, õàðèí ýíä òýíäã¿é áààõàí õîã õàÿãäàë ë ¿ëäýõ øèâ äýý” ãýäýã áàðàã óëàìæëàë øàõóó áîëñîí ÿðèàã õàëàõ çîðèëãîîð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ýíý æèëèéí òàõèëãûí ¸ñëîëîîñ õîã õàÿãäàë ¿ëäýýõã¿éí òºëºº óðèàëàí àæèëëàà.

Áèä òàõèëãàíû ºìíºõ ºäºð òàõèëãàä îðîëöîõ èðãýäèéí áàéðëàõ ãàçàð î÷èí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä (ãóàíç, õîîëíû ãàçàð)-ààð ÿâæ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöàí, òóñãàéëàí áýëòãýñýí óóò ñàâàà ãýð¿¿äèéí ãàäíà áàéðëóóëæ óã ñàâàíä áîëîí áóñàä õîãèéí öýã¿¿äýä õîã õàÿãäëàà õàÿõ, áàéðëàæ áóé ãàçðûíõàà îð÷èí òîéðîíã öýâýð áàéëãàõ òàëààñ õ¿í á¿ð àíõààðàõûã õ¿ññýí þì. Óóëçñàí õ¿ì¿¿ñ á¿ãä çà òýãüå, òýãýëã¿é ÿàõ âý ãýæ óðèàëãàõíààð õàíäàæ áàéñàí íü áèäýíä èõýýõýí óðàì ºã÷ áàéëàà.

2008 îíû 6 ñàðûí 18 - “Óñò óóë”-ûã òàéõ òºðèéí òàõèëãà

Ñóòàé ãýäýã íýð Óñò óóë ãýñýí óòãàòàé ò¿ðýã ãàðàëò ¿ã àæýý. “Óñò óóë”-ûã òàéõ òºðèéí ¸ñëîë ºðãºí äýëãýð ñàéõàí áîëëîî. Ýíý ¸ñëîëä ÌÓ-ûí òºðèéí òýðã¿¿í, ÓÈÕ-ûí ýðõýì ò¿øýýä, àéìàã ñóìûí çàñàã äàðãà íàð, Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ òºðºí ãàðñàí óëñ òºð, áèçíåñ, óðëàã ñïîðòûí àëäàðòíóóä, íóòãèéí çîí îëîí õ¿ðýëöýí èðñíýýñ ãàäíà Ñóòàé

ãýäýã. ̺í èëò ºíäºð òºðºëä ëóñóóä îðäîã. Ëóñóóä òºðºõ人 ìºí ë çàðèì íü áóðõíû øàøèíòàé, áóðõíû íîì ñîíññîí ëóñóóä áàéäàã áàéõ íü ë äýý. Òýðõ¿¿ áóðõíû íîì äýëãýðñýí, äýëãýðýýã¿é ãýäãýýð íü öàãààí ëóñ, õàð ëóñ ãýæ õóâààäàã. Õàð ëóñóóä íü õàðüöàíãóé äîãøèí áàéäàã. Àìüäðàë äýýð ÷ ãýñýí áóðõíû íîì ñîíñîîã¿é õ¿í èë¿¿ øèð¿¿í äîãøèí, õàéð ýíýðýë áàéãàòàé áàéäàã. Áóðõíû íîì ñóðãààë ñîíññîí õ¿í àðàé ýíýðýëòýé áàéäàã ø¿¿ äýý. Áèäýíä ¿çýãäýõã¿é, áèäýí øèã ìàõ öóñàí òºðºëòýé áèø áîëîõîîñ ñýòãýõ¿é, îþóí óõààíû õóâüä áèäýíòýé èõ îéðîëöîî. Àäèëõàí áàÿðëàäàã, ãîìääîã. Òýãýõýýð áèä ëóñ ñàâäãóóäûã

àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàà.Ñàðûí àæëûí õ¿ðýýíä àéìãèéí

öàãäààãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí ò¿¿õèé ýäèéí áîëîí òºâ çàõ äýýð õóóëü áóñ àí àãíóóð, ò¿¿íèé ýä ýðõòíèé õóäàëäààíû ýñðýã ñóðòàë÷èëãàà õèéæ ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýýðýý èðãýí õ¿í ÿìàð õîð õîõèðîë àìñäàã áîëîõûã óðüä ºìíº ãàð÷ áàéñàí õýðýã çºð÷ëèéí áàðèìò çóðàã, õýðãèéí øèéäâýðëýëò äýýð ¿íäýñëýí ìýäýýëýë õèéñýí íü õ¿ì¿¿ñò íýãèéã áîäîãäóóëñàí àæèë áîëæýý. ̺í áàðóóí á¿ñ íóòàãò áàéäàã ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé áîëîí õîâîð, íýí õîâîð óðãàìàë, àìüòäûí õóóëèéí ñòàòóñ, ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý, áîëîí áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæóóäûí ãîë ãîë çààëòóóäûã

òàíèóëàõ ñóðòàë÷èëãàà õèéñíýýñ ãàäíà àéìãèéí òºâ òàëáàé äýýð ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû íýãäñýí ºäºðëºã, àðä èðãýäèéí äóíä “Õ¿ì¿¿ñ áèäíèé õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí” ñýäýâò ôîòî çóðãèéí óðàëäààí, àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëë¿¿äèéã îðîëöóóëñàí “ÀÕÀ” òàíèí ìýäýõ¿éí òýìöýýí, ÅÁÑ-èéí äóíä, àõëàõ àíãèéíõíû äóíä “Áàéãàëü îð÷íû çºð÷èë” ñýäýâò ãàð çóðãèéí óðàëäààí, “Àí àãíóóð áà ýðõ ç¿é” TV ôîðóì, “Õóóëü áóñ àãíóóðûí òàëààð èðãýäýýñ òàíäàëò ñóäàëãàà àâàõ”, “Õîã õàÿãäàë áà öýâýð îð÷èí” òåëåâèçèéí öóâðàë íýâòð¿¿ëýã, äààâóóí óóòíû ñóðòàë÷èëãàà çýðýã ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû îëîí àæëóóäûã àéìàã îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí òºðèéí áîëîí òºðèéí

Á.Ñàíäàã-Î÷èð: Óóë îâîîíû òàõèëãàí äýýð ýëäýâ çîäîîí í¿äýýí, õýð¿¿ë òýìöýë áàéõ ¸ñã¿é!

¿ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò

ÒÝÍÃÝÐÒ Ø¯ÒÝÆ ÃÀÇÀÐÒ ÌªÐÃªÆ ÀÌÜÄÐÀÕ ÌÎÍÃÎË ¨Ñ ÕÀÀ×È ÀÀ?

2008 îíû 4-ð ñàð - Áàéãàëü îð÷íû ñàð

¿ðãýëæëýë 5-ð í¿¿ðò

Ìàë÷äûí íºõºðëºë - պ人ãèéí õºãæèë 3-ð í¿¿ðò

4-ð í¿¿ðò

Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí íóòàãò áºõºí àãíàãäñààð ë...

ç¿ãýýñ ãàðàëòàé ýýæ ààâûíõàà íóòàã óñ, óóë õàíãàéã ãýæ çîðèí èðñýí ¿ð õîé÷ ãýõ ìýò íèéò 5000 øàõàì õ¿í, òýäíèé õºëºãëºñºí ç¿ñýí ç¿éëèéí 500-600 àâòî ìàøèí öóãëàñàí áàéâ.

Òºðèéí òàõèëãà òàéëãà ¸ñ æóðìûí äàãóó íàðèéí äýã æàÿãààð öàã ìèíóòààðàà áîëæ çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññûí òºëºâëºñºí òîîöñîí àæëóóä á¿ãä ÿâàãäëàà.

6 ñàðûí 17-íû îðîé Äîëîîí áóðõàí îäûã ãàçàðò áóóëãàõ ¸ñëîë, 6 ñàðûí 18-íû ºã뺺 Ñóòàé õàéðõàí óóëûí òýíãýðèéã òàéõ èõ ¸ñëîë áîëæ ¸ñëîëä îðîëöñîí ýð÷¿¿äèéí (òàõèëãàòàé îâîîí äýýð ýìýãòýé õ¿í ãàðäàãã¿é) àìíààñ “¿íýõýýð ñàéõàí, áèøèðìýýð ¿éë àæèëëàãàà áîëäîã þì áàéíà” ãýõ ÿðèàã îëîíòîî ñîíñîîä “ººðèéí í¿äýýð õàðñàí ÷ áîëîîñîé” ãýõ áÿöõàí àòààðõàë òºðñíºº íóóãààä ÿàõ âý. ̺í õî¸ð íàñíû ìîðüä óðàëäàæ, 64 áºõ áàðèëäñàí áýñðýã íààäàì áîëæ Óëñûí öîëòîé áºõ ò¿ð¿¿ëæ íóòãèéí õ¿¿ ¿ç¿¿ðëýñíèé õººð áàÿñàë ãýýä ë ñýòãýë òýíèéëãýñýí ¿éë ÿâäëààð ä¿¿ðýí ñàéõàí áàÿð áîëëîî.

Òàõèëãûí ¿åèéí ººð íýã ºí㺠òºðõÝíý æèë Ñóòàé õàéðõàíû çóíøëàãà

ãàíäóóõàí õóóðàé áàéíà áèëýý. Ç¿éëèéí ãîë ìààíü Òîíõèë ñóì õ¿ð÷ áàéãàà áîëîâ óó äàà ãýõ ýðãýëçýý òºðºõ¿éö áàãàõàí õýìæýýãýýð ìýëìýð÷ ç¿ëýã íîãîî ÷ ãàðö ìóóòàé áàéëàà.

Òàõèëãà áîëîõ ºäð¿¿äýä ÿàãààä ÷ þì òýíãýð ýâã¿éðõýæ áàéíãûí ñàëõè øóóðãàòàé áàéñàí. Óã íü íèëýýä ñýð¿¿õýí áàéäàã áîëîõîîñ òýð á¿ð øóóðààä áàéäàãã¿é ë þì ãýõ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàã ñîíñîæ ÿâëàà.

¿ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò

Õ¿¿õäèéí óðëàíààð çî÷ëîõóé10-ð í¿¿ðò

11-ð í¿¿ðò

12-ð í¿¿ðò

Ýãýë æèðèéí èðãýäèéí èíäýð

Ìîíãîëûí õàìãèéí ºíäºð õ¿ðõðýý Æàðãàëàíò õàéðõàíä

áàéíà

ÖÀÃÀÀÍ ÇÝÝÐ ÞÓÍÄ ÃÀÄÀÃØ ÒÝ̯¯ËÝÂ?

12-ð í¿¿ðò

¹2 (26), 2008 2

…2008 îíû 1 ñàðûí 11íû ºäºð Õîâä àéìãèéí Çýðýã, ×àíäìàíü ñóìûí õèëèéí çààãò îðøèõ Áóìáàò õàéðõàí óóëàíä áàéðëóóëñàí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí õîëáîîíû áîãèíî äîëãèîíû äàõèí äàìæóóëàõ UKV ñòàíö õýâèéí àæèëëàæ áàéãààä ãýíýò àæèëëàõàà áîëüæýý. Àéìãèéí öàãäààãèéí õýëòýñ, Èðâýñ-3 áàãòàé õàìòàð÷ õýðãèéí óë ìºðººð ýðýí ñóðâàëæèëñàíû ýöýñò ýíý õýðãèéã Çýðýã ñóìûí Áóðãàñàí áàãèéí ìàë÷èí Ãîíãîðæàâûí Àìàðçàÿà, Áÿìáààãèéí Áàòìºíõ íàð ñòàíöûí àíòåííûã ñàíààòàéãààð õàòóó ç¿éëýýð öîõèæ ýâäñýí áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Óëìààð ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí

153.1-ýýð õýðýã ¿¿ñ÷ øèéäâýðëýãäñýí áàéíà. Ãýìò õýðýãòí¿¿ä óã òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéí ¿íý ºðòºã áîëîõ 1 ñàÿ 100 ìÿíãàí òºãðºãèéã íºõºí òºëººä çîãñîõã¿é 1 æèëèéí òýíñýí õàðãàëçàõ ÿë àâ÷ áóñäûã áèø ººðñäèé㺺 íýð òºðèéí áîëîîä ýäèéí çàñãèéí õóâüä õîõèðîîëîî. Õýí ÷ áîëîâ ¿¿íèéã áîäóóøòàé, áàñ áàéíãà ñàíóóøòàé áóñ óó?

…Õîâä àéìàãò ¿çýñãýëýíò ñàéõàí Õàð-Óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð áàéäàã. Ýíý ãàçðûã íýãýíò óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí áîëîõîîð ýíä àðààòàí æèã¿¿ðòýíýýñ ýõëýýä àëèâ àìüòàí àìàð æàðãàëòàé áàéæ áîëìîîð. Ãýâ÷ õàðàìñàëòàé íü ýíý ÁÖÃ-ò áàéäàã

Áàéãàëüä ýýëã¿é õ¿íèé òîî õýä áàéäàã áîë???äýëõèéä õîâîðäñîí õîòîí øóâóó, çýðëýã ãàõàé, çàãàñ çýðãèéã øóíàõàéí ñýäýëòýéãýýð, õóóëü áóñààð àãíàñàí õýðýã áàðàã æèë á¿ð ãàð÷ áàéãàà íü ñîíñîãäîíî. Òóõàéëáàë, Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûí Öàãààí ñàéð ãýäýã ãàçàðò 4 ÿíãèðûí õóóëü áóñ àãíóóðûí õýðýã ãàðëàà. Õýðãèéã Ìàíõàí ñóìûí Áàÿíãîë áàãèéí èðãýí Ì.Äýëãýðñàéõàí, Í.Äàâààäîðæ, Ä.Ëóòàà, Á.Äàâõàðáàÿð íàð ¿éëäñýí íü òîãòîîãäîîä îäîî ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàãäàæ ýõýëñýí áàéíà.

…2008 îíû 3 ñàðûí 20-äûí ¿åä Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü, Äàðâè, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õºõìîðüò ãýñýí 3 ñóìûí çààã íóòàãò 6 áºõºí àãíàñàí õýðýã ãàðñàí

ìýäýýëýë èðæ, óã õýðãèéã Èðâýñ-3 áàã Õîâä àéìãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ òàñàãòàé õàìòðàí øàëãàæ áàéãàà.

Ýíý ìýò áàéãàëüä õàéðã¿é, ò¿¿íèé õèøãèéã õýðõýí õ¿ðòýæ, àìüäðàëàà àâ÷ ÿâàõàà ìýääýãã¿é, ýñâýë ìýäñýí ÷ ¿ë òîîìñîðëîäîã, óõààíò õ¿í ãýæ íýðëýõýä ¿ã õàéðàí ñàíàãäàì, ìàõàí ç¿ðõòýé ÷ ÷óëóóí ñýòãýëòýé Õ¯Í-ÌÀÍÃÀÑÓÓÄ îëøèð÷ áàéõ øèã… Ãýâ÷ áè ìàõàí ç¿ðõòýé ÷ áóðõàí ñýòãýëýýð áàéãàëü äýëõèéäýý õàíääàã õ¿ì¿¿í òºðºëòºí ìóóãààñàà îëîí áàéäàã ãýäýãò áàò èòãýäýã.

Ë.Àëòàíöýöýã

ë áàÿðëóóëàÿ ãýæ óóë îâîîãîî òàõèæ áàéãàà þì ë äàà. Îâîîíû òàõèëãûí ¿åýð äýýð ¿åýñ íààäàì õ¿ðòýë õèéäýã, ñàéõàí äóóëæ õóóðääàã áàéæ ë äýý. Ëóñ ñàâäàãóóä íü ò¿¿íä äóðòàé áàéäàã ó÷ðààñ òýíä ãîå ñàéõàí õóâöàñòàé î÷èæ, ñàéõàí äóó äóóëæ, ñàéõàí ¿ã ÿðèà ÿðüæ, áàÿð öýíãýëòýéãýýð òàõèëãûí ¿éë õèéäýã áàéæ ë äýý. Óóë îâîîíû òàõèëãàí äýýð ýëäýâ çîäîîí í¿äýýí, õýð¿¿ë òýìöýë áàéõ ̧ ñã¿é. Õ¿í áèä ÷ ãýñýí ñàéõàí íààäàì ¿çýõ ãýýä èðýõýä òýíä íü Ẻí õýð¿¿ë çîäîîí, õóëãàé çýëãèé áîëîîä áàéõ þì áîë òààòàé áàéõã¿é ø¿¿ äýý. Ëóñ ñàâäãóóäàä ìºí èæèëõýí ñýòãýãäýë òºðºõ áîëíî ãýæ îéëãîæ áîëíî. Òàõèëãà ¿éëäýõäýý ¿¿íèéã ìàø ñàéí àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çàðèì òàõèëãóóäûã îíîëûí õóâüä ìýäëýãã¿éãýýñýý áîëîîä, ìºí óëàìæëàëò çàí ¿éëýý ñàéòàð îéëãîîã¿éãýýñýý áîëîîä áóðóó çºð¿¿ ¿éëäýõ áîëæýý. Èíãýýä ë áàéõ øèã áàéäàã þì ãýæ áîäñîí ç¿éëýý ººðèéí ñàíààãààð áàÿæóóëäàã. - Òýãñýýð ÿâààä õýòýðõèé ºðãºí äýëãýð áîëîîä áàéãàà þì áîëîâ óó?- Òºðèéí òàõèëãà ãýäýã íü ìàø ºðãºí äýëãýð, òîì õýìæýýòýé áîëîõ íü ç¿éí õýðýã ë äýý. Íîì æóðìààð íü, äýã æàÿãààð íü ¿éëäýýä ëóñ ñàâäàãàà áàÿñãàõ íü ñàéõàí õýðýã. Ãýâ÷ ºìíºõ òàõèëãóóäààñ õàðàõàä õýòýðõèé äýã çàìáàðààã¿é áîëæ áàéíà. Áè Îòãîíòýíãýðèéí òàõèëãà áîëîõîä î÷îîã¿é ë äýý. Äàðàà íü Äèëàâ õóòàãòèéã ìîðèëîõîä áàðàà áîëîîä î÷èõîä ãàí áîë÷èõñîí áàéñàí. ¯íýõýýð õàðàìñìààð... Íóóðûíõ íü õàÿëàãààð òàìõèíû èø ãàð÷ èðýýä îâîîð÷ áàéëàà. Òà íàð ÷èíü ¿¿íèéãýý ÿàãààä öýâýðëýäýãã¿é þì áý ãýòýë íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ “Áèä äîëîî õîíîã á¿ð öýâýðëýæ áàéãàà. Äàõèí äàõèí ãàð÷ èðýýä áàéäàã þì” ãýæ áàéñàí. Òýãæ èõ áîõèðäóóëñàí áàéãàà þì. ¯¿íýýñ ¿çýõýä òàõèëãàä çàí ¿éëèéã îéëãîîã¿é, ç¿ãýýð ë çóãàà öýíãýë õººæ ÿâàà õ¿ì¿¿ñèéã î÷óóëìààðã¿é þì áàéíà ëýý. ¯¿íèéã òºðèéí òàõèëãà çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ àíõààðàõ õýðýãòýé. Õ¿ì¿¿ñ èõ õà÷èí õà÷èí þì ÿðüæ áàéñàí ë äàà. Òýíä òàõèëûí ¿åýð ýìýãòýé õ¿í î÷èæ áîëäîãã¿é Áàäàðõóíäàãà ãýæ ñàéõàí íóóð áàéäàã þì. Ãýòýë ÿíç ÿíçûí õ¿ì¿¿ñ òýð íóóðûí óñàíä ø¿äýý óãààãààä ñóóæ áàéõ æèøýýòýé. Óã íü áèä ýíý íóóðûíõàà óñûã ðàøààí ë ãýæ õ¿ðòäýã ø¿¿ äýý. Ãàíãà ìºðíèé óñ ìºíãºíèé îðäîí äýýã¿¿ð óðñäàã þì ãýíý ë äýý. Òèéìýýñ ÿìàðâàà ìèêðîá áàéäàãã¿é. Æèðèéí óñûã õýä õîíîã õàäãàëàõàä ýëäâèéí áè÷èë áèåò ¿ðæýýä ºìõèéð÷èõäºã. Õàðèí Áàäàðõóíäàãà íóóðûí óñ Ãàíãà

ìºðíèé ðàøààíòàé àäèë ÷àíàðòàé ãýæ äýýð ¿åýñýý õýëýãäýæ áàéñàí. Îäîî öàãò ÷ õýâýýðýý ãýäãèéã áèåýðýý áàòàëíà. Áè òýð ðàøààíààñ àâ÷ðààä òàñàëãààíû òåìïåðàòóðò æèë òîéðîí õàäãàëæ áàéíà. Ãýòýë ÿìàð ÷ èë¿¿ äóòóó ¿íýð áàéõã¿é, ÿã ë òýð õýâýýðýý áàéæ áàéíà. Åð íü óóë óñ òàõèõ íýðèéäëýýð ñàéòàð çîõèîí áàéãóóëàëã¿éãýýð çàìáàðààã¿é ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûãàà çîãñîîìîîð ë áàéíà. ßìàð ÷ òàõèëãàòàé áàéñàí áóðóóäàõã¿éãýýð íýã òàõèëãà áèé. Ýíý íü èäýý áóäàà, ñýðæèìýý ºðãºæ, äàíäàà ºãëºã ºãºõ óíøëàãà óíøèí çàí ¿éë õèéõ òàõèëãà þì. - Ýìõ çàìáàðààòàéãààð çàí ¿éëýý õèéõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã á¿ãä õ¿ëýýí çºâøººðäºã ÷ àõèöòàé ç¿éë õàðàãäàõã¿é ë áàéíà.- Òèéì, èéì óóëàà òàõèíàà ãýõýýð áèòãèé ãýæ õýëýõ õýö¿¿. Èíãýâýë õàðèí ÷ ëóñ ñàâäàãàà ãîìäîîõ õýìæýýíèé þì áîëîõ áàéõ. Õàðèí òàõèëãà ãýæ ýìõ çàìáàðààã¿éãýýð, ëóñàà òàõèõ áèø, õèëýãí¿¿ëýõ õýìæýýíèé þì áèòãèé õèéãýý÷ ýý, ë ãýæ õýëìýýð áàéíà. Áè Çàâõàí íóòãèéí õ¿í. Îòãîíòýíãýðèéí òàõèëãûí äàðàà æèãòýéõýí èõ øóóðààä ë ãàí áîë÷èõñîí ãýäýã ø¿¿ äýý. Çàâõàí àéìàãò òèéì èõ ãàíòàé áàéõûã áè ¿çýýã¿é. Î÷îîä óóëçàõàä äàë, íàÿ õ¿ð÷ áàéãàà õºãø÷¿¿ë ÷ èéì ãàí ¿çýýã¿é ë ãýæ áàéíà ëýý.- Áèä Ñóòàé õàéðõàíûõàà òàõèëãàä çîðèóëààä ñàíã íü õýâëýýä ðàâíàéëóóëààä îðîí íóòàãò íü òàðààõààð çýõýýä áàéãàà þì ë äàà. Ýíý äàëèìààð áàéãàëü äýëõèéãýý áèøðýí õ¿íäëýõ ¿çýë ñàíààã äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ¿¿íèéã õèéæ áàéãàà íü õýð çºâ ç¿éòýé áîëæ áàéãàà þì áîë äîî?- Ýíý ñóäðàà ø¿òýýä, äýýäëýýä õîéìîðòîî çàëâàë èõ ñàéí. Õàðèí ºíºº ¿åä æèøýý íü ø¿äýíçýí äýýð áóðõíû õºðºã õýâëýýä ë áàéäàã. Ãýòýë æîðëîíäîî îðóóëààä òàâü÷èõñàí, øàëàí äýýð øèä÷èõñýí, äóóñëàà ãýýä õîãèéí ñàâàíä õàÿ÷èõñàí ë õàðàãääàã ø¿¿ äýý. Ýíý ìýòýýð áóðóó õàçãàé õýðýãëýæ ë áîëîõã¿é. Ø¿òýæ äýýäëýõ õ¿í íü ë àâ÷ áîëíî ãýæ õýëýõ õýðýãòýé.- Áèäýíä áîëîí ìàíàé óíøèã÷äàä ºãººæòýé ìýäýýëýë õ¿ðòýýñýí òàíä èõ ãÿëàéëàà!- ßìàð ÷ ¿åä áàéãàëü õàìãààëëûí àæèë ¿éëñýý á¿õ òàëûí óë ñóóðüòàé õèéãýýä áàéõàä àìæèëòàíä çààâàë õ¿ðíý. Òýãýõýýð õàìãèéí ãîë íü èõ áàãà ãýëã¿é ñóóðü ñàéòàé ë ¿éë õèéõ õýðýãòýé ãýæ õýëýõ áàéíà. Áàÿðëàëàà!

ò¿ð¿¿÷ íü 1-ð í¿¿ðò

Á.Ñàíäàã-Î÷èð: Óóë îâîîíû òàõèëãàí äýýð ýëäýâ çîäîîí í¿äýýí, õýð¿¿ë òýìöýë

áàéõ ¸ñã¿é!

6 ñàðûí 17-íû îðîé àõèóõàí áîðîî îðîõ íü óó ãýìýýð áîëñíàà áàé÷èõàâ. Õàðèí ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñàëõèëñààð… Áèäíèéã àíõ î÷èõîä ñàëõèòàé ÷ ìàøèíû õºëººð áîñîõ øîðîî áàñ ÷ ãýæ ó÷èðòàé áàéñàí áîë ãàíö õîíîãèéí äàðàà ãýõýä òýíãýð õàðàíõóéëñàí òîîñ áîñîæ áàéñàí íü áàéãàëüä ¿ç¿¿ëýõ õ¿í ìàøèíû íºëºº ÿìàð èõ áîëîõûã áýëõýíýý õàðóóëñàí þì.

Áèäíèé áîëîîä çîõèîí áàéãóóëàõ õîðîîíû áýëòãýñýí õîãèéí ñàâàíä õèéëã¿é õàÿñàí àðèóí öýâðèéí öààñ, íîéòîí ñàëôåòêà, óíäàà öýâýð óñíû õóâàíöàð ñàâ, òàìõèíû õàéðöàã, ãÿëãàð õ¿¿äèé ãýõ ìýò õîã ýðãýëäýí õèéñýõ íü õàðàìñàëòàé.

Òºðèéí òàõèëãûí ¸ñëîëûã çîõèîí áàéãóóëàõ õîðîîíû äàðãà í.Ýðäýíýáàò, Äàðâè ñóìûí çàñàã äàðãûí îðëîã÷ í.Ãàíõóÿã íàð áèäíèé àæèëä òóñëóóëàõààð Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Äàðâè ñóìûí èðãýí 10 õ¿íèéã òîìèëñîí áà òýäãýýð èðãýä èõýýõýí õ¿÷èí ç¿òãýëòýé àæèëëàñíûã ýíä äóðäàõàä òààòàé áàéíà. Ñàéíû õàæóóãààð ñààð ãýã÷ýýð òýäíèéã àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÿâàõàä çýðãýëäýý ñóìûí çàðèì óõàìñàð íèìãýí õ¿ì¿¿ñ “Äàðâèéíõàí õîã ò¿¿äýã áîëîî þó” ãýõ çýðãýýð òýäíèé àæèëä òóñëàõûí îðîíä õýë àìààð äîðîìæëîõ ÿâäàë ãàðãàæ áàéõ þì. Õýë àìàà áèë¿¿äñýí òýð õ¿ì¿¿ñèéã þó ãýæ îéëãîõûã óíøèã÷ òàíû ìýäýëä ¿ëäýýå. Õàðèí ¿¿íèéã áè÷èã÷ áè áýýð õàìòðàí àæèëëàñàí Äàðâè ñóìûíõíû㠺캺ðºõ íü:

Òýäãýýð 10 èðãýí çîõèîí áàéãóóëàõ õîðîîíû õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâàëã¿é, îâèëãîã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õýë àìíààñ ýìýýæ, “Óëñ àìüòàí áàÿð õººð áîëæ áàéõàä þóí õîã ò¿¿õ âý” õýìýýí òàòãàëçàæ áîëîõ ë áàéñàí. Ãýâ÷ òýä òýãñýíã¿é. Ñóòàéäàà õ¿íëýã õàíäñàí òà á¿õýíä áàÿðëàëàà ãýõýä ÷ áàãàäìààð ñàíàãäàíà. ßìàðòàé ÷ Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññ, Áàéãàëü îð÷íû àëáà, Äàðâè ñóìûí èðãýä, ìàíàé áàéãóóëëàãûíõàí õàìòðàí 3 ìàøèí õîã öóãëóóëæ óñòãàæ ÷àäëàà. Ñóòàé õàéðõàíàà ó÷èðã¿é èõ õîãòîé ¿ëäýýñýíã¿éäýý áèä äîòðîî ñýòãýë ºåã ÿâíà.

Ñàëõèíä õèéññýí áóñàä õîã îäîî õààíà ÿâäàã áîë?

Õîã õàÿãäëàà öýãöëýõ, õàà õàìààã¿é õàÿõã¿é áàéõûã ñàíóóëñàí ¿ãèéí õàðèóä “Áè õàÿàã¿é”, “ªºðºº àâ”, “Íàäàä õàìààã¿é”, “×àäàõã¿é”, “Íààäàõàà íàäààñ áóñäàä íü õýë”, “Áè ÿàæ ò¿¿õ þì” ãýõ á¿ä¿¿ëýã õàðèóëò õýëýã÷èä àðàé óõàìñàðòàé áàéñàíñàí áîë õîã õèéñãýýä àëä÷èõã¿é áàéæ ÷àäàõ ë áàéñàíñàí. Çîãñîæ, ñóóæ, áàéðëàæ áàéãàà ãàçðàà õîã õàÿãäëàà õàà õàìààã¿é øèäëýí ò¿¿íäýý º÷¿¿õýí òºäèé ÷ ñýòãýë õºíä¿¿ðëýõã¿é,

õ¿éòýí ñýòãýëýýð õàíäàæ áàéñàí ýíý ìýò õ¿ì¿¿ñ ÿàõ ãýæ Ñóòàéí òàõèëãà òàéëãûí ¸ñëîëä èðñýí ãýæ îéëãîõ âý?! Áîäîîä ¿çýõýýð ñîíèí áàéãàà áèç.

Òºðèéí òàõèëãà óó, óðãèéí áàÿð óó?

Õîã õàÿãäëûí ¿ëýìæ èõ õóâèéã ýçýëæ áàéñàí íýã ãîë ç¿éë áîë ºíººãèéí Ìîíãîë÷óóäûã ñºíººõ ãýýä áàéãàà ÀÐÕÈ-íû øèë áàéëàà. Øèë õýçýý ÷ óñòäàãã¿é õàÿãäàë. Äýýð íü ìîíãîëä äàõèí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, õóäàëäàí àâàõ ãàçàð ãýæ áàðàã ¿ã¿é. Ãî¸ ãàíãàí ìàøèí õºëºãëºñºí õ¿ì¿¿ñ íóòàãòàà èðýýã¿é óäëàà, óóëçààã¿é óäñàí àõ ä¿¿, àíä íàéçòàéãàà óóëçëàà ãýõ÷èëýí àðõè óóõ øàëòãàà îëæ, òýäíèé ýíý áóñàðìàã ÿâäëûã íü äýâýðãýí ñîãòóóðóóëàõ óíäàà çàðàõ áóðóó çàìààð àøèã õººõ íàéìàà÷èä ÷ òàñðàõã¿é áàéõ æèøýýòýé. Ýíý á¿õíèé ýöýñò õàãàðñàí õàãàðààã¿é øèë, òºìºð ëààç ñàâíóóä áàéãàëü äýýð ¿ëäýæ áèå ñýòãýëýý õîðäóóëñàí õ¿ì¿¿ñ áàéãàà íü ¿íýõýýð ìîíãîëûí ýìãýíýë áèø ãýæ ¿¿? Àðèóí áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ãýæ Ìîíãîëä ¿ã¿é áîëñîí ìýò. ßäàæ óóë óñ, îâîîãîî òàõèæ áàéõäàà áèå, ñýòãýë àðèóí áàéæ îíãîí äàãøèí áàéãàëèà ººðèéíõ íü ºí㺠òºðõººð ¿ëäýýæ ÷àäâàë òýð õ¿íä ë òàõèæ áóé óóëûí ëóñ ñàâäàã æèíõýíý ¸ñîîðîî èâýýëýý ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ óó.

Òýíãýð ëóñûã òàõèõ ̧ ñëîëä èðýýä ¿çýõ ñîíèðõîõ þì õîìñ òóë óéäñàí ýìýãòýé, ýðýãòýé óëñ, õ¿¿õýä áàãà÷óóäààñ ãàäíà, îâîî ººä ÿâãàíààð ãàðàõ áîëîìæã¿é õºãøèä, ýñâýë ººäºº ãàçàð ìàöàõààñ çàëõóóðàí ¿ëäýæ óëìààð õèéõ áàéõàà îëæ ÿäàõäàà íèéëæ äàðâèí õàëàìöñàí èäýð çàëóóñ ãýýä î÷ñîí õ¿ñýë çîðèëãî íü áèåëýýã¿é õ¿í îëîí áàéõ íü íóóõûí àðãàã¿é áîäèò ä¿ð çóðàã áàéëàà.

“Óóë îâîîíû òàõèëãà áîëîõîä çºâõºí î÷ñîí õ¿íèé õ¿ñýë áèåëýäýã áèø þì. Õºðºí㺠ìºíãº, öàã õóãàöàà çàðöóóëàí î÷èõûí îðîíä ººðñäèéí îðîí ãýð, áàéãàà ãàçðààñàà ñ¿ñýãëýí öàé ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã ºðãºõºä òàíû ñ¿ñýãëýë áèåëýëýý îëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé ãýæ øàøíû íîì ñóäàðò òýìäýãëýñýí áàéäàã ãýñýí. ªºðººð õýëáýë õàìãèéí ÷óõàë íü îðîí çàé áóñ õ¿íèé ººðèéí ÷èí ¿íýí ñýòãýë þì” ãýæ áóðõàí øàøíû òýðã¿¿í¿¿ä ºã¿¿ëæ áàéãààã Ìîíãîë õ¿í á¿ð öààø öààøäàà àíõààðìààð áàéíà.

Ýöýñò íü íýìæ õýëýõýä 2 ºäºð òàñðàëòã¿é øîðîîãîîð øóóðñàí Ñóòàéí òýíãýð öóãëàñàí îëíûã òàðàí îäîõîä ãèéæ ñýòãýë àìãàëàí õ¿í øèã íàëàéõ íü ãàéõìààð, áàñ áîäóóøòàé ñàíàãäñàí ø¿¿. ¯¿íèéã õ¿í, ìàøèí îëíîîð öóãëàõàä ëóñ òààã¿éðõýæ õèëýãíýæ áàéíà ãýæ ¿çýõ õ¿í ÷ îëîí áàéëàà.

Áè÷èãëýñýí Ë.Àëòàíöýöýã

ÒÝÍÃÝÐÒ Ø¯ÒÝÆ ÃÀÇÀÐÒ ÌªÐÃªÆ ÀÌÜÄÐÀÕ ÌÎÍÃÎË ¨Ñ ÕÀÀ×È ÀÀ?ò¿ð¿¿÷ íü 1-ð í¿¿ðò

¹2 (26), 20083Áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëüå ãýâýë íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò

òîäîðõîé õýìæýýãýýð “õóòãàëäàõ”-ààñ ººð àðãàã¿é áîëäîã áèëýý. ¯¿íèé íýãýí æèøýý áîë ¿çýñãýëýíò Ìîíãîë îðíû ýçýä íü áîëñîí ìàë÷èí àðä ò¿ìíýý îíîâ÷òîé çàìàà𠺺äëºõºä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ìàëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñýý èë¿¿ àðâèí àøèã õ¿ðòýæ, ãàçðûí äîîðõ áàÿëãàà óõàæ òºíõºëã¿é õ¿íèé äàéòàé àìüäðàõ áîëîìæ

Ìàë÷äûí íºõºðëºë – պ人ãèéí õºãæèëºäºð èðýõ òóñàì íýýãäýæ áàéãààã ìàë÷èä ìààíü óõààðàí íýãäýæ, õ¿÷ õºäºëìºðºº õîðøèæ áàéãààä áàÿðòàé áàéíà. Òýäíèéã ¿éë àæèëëàãààãàà àìæèëòòàé ýõë¿¿ëýí õºë äýýðýý çîãñîõîä íü òóñëàõ ¿¿äíýýñ ìàíàé õºäººãèéí õºãæëèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä äàðààõ àëõìóóäûã øàò äàðààëàí õèéõèéã çààí çºâëºæ áàéãàà áèëýý.

ßìàð õ¿íäðýë áýðõøýýë í¿¿ðëý÷èõñýí áàéãààã ìàë÷èä ººðñ人 òîäîðõîéëæ ÷àääàã áàéõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð òýäãýýðèéã äàâàí òóóëàõ ÿìàð àðãà çàì, íººö áîëîëöîî áàéíà âý ãýäãèéã îëæ íýýõ õýðýãòýé áîëäîã. ßìàð ÷ áýðõøýýëèéã õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä èë¿¿ àìæèëòòàé äàâàí òóóëàõ íü ãàðöààã¿é. Èéìýýñ Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìûí ìàë÷èäòàé õºäººã õàìòûí îðîëöîîòîéãîîð ¿íýëýõ àðãààð óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëñàí íü àìæèëòòàé áîëæýý. Ó÷èð íü ìàë÷èä õàìòûí àæèëëàãààíû à÷ õîëáîãäëûã ñàéòàð îéëãîæ òýäýíä áàéãàà ãîë ãîë áýðõøýýë, ò¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëñýí. Òóõàéëáàë òóñ á¿ñ íóòàãò ìàëûí õóëãàé ò¿ãýýìýë áàéäàã òóë ¿¿íèéã òàéâàí àðãààð øèéäâýðëýõèéí òóëä ººðñäèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýëýýðýý Òóâà óëñûí èðãýäèéã òàòàí, òýäýíòýé óóëçàëò õèéæ õàìòûí àæèëëàãààíû ýõëýë òàâüä áîëîõ þì ãýñýí ñàíààã ìàë÷èä ººðñ人 ãàðãàñàí íü òóí ñàéøààëòàé. Óëìààð Áºõìºðºí ñóìàíä 5, Ñàãèë ñóìàíä 2

íºõºðëºë øèíýýð áàéãóóëàãäñàí íü íóòãèéí èðãýäýä áàéãàëèà õàéðëàí õàìãààëàõ çàìààð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò õèéõ ñàíàà÷ëàãà ñàéòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Ìºí ºíãºðñºí 4-ð ñàðûí ñ¿¿ëèéí õàãàñò Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìàíä áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ìàë÷äûí 7 íºõºðëºëèéí õàðèóöàí õàìãààëàõ ãàçàð íóòãèéí õýìæýýã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí îðîëöîòîéãîîð òîãòîîõ, ìºí òýäíèé õèéæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ àæèë õèéãäñýí áèëýý. ͺõºðëºë òóñ á¿ðòýé óóëçàõàä ãàçðûí ìàðãààíòàé áàéñàí 2 íºõºðëºë áàéñàí òóë 4 ñàðûí 11-íû îðîé õóðàëäóóëæ áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã õàìòðàí ÿâóóëàõààð øèéäýëä õ¿ðñýí þì. Òýäíèé õàðèóöàí õàìãààëàõ ãàçàðò íü 4 áóãà, 100 ãàðóé àðãàëü áàéäàã òóõàé ÿðüæ áàéñàí. Õàìãààëàõ áîëñîí çîðèëãî, õèéõ àæëûí òóõàéä èæèë òóë èéíõ¿¿ íààøòàé øèéäýëä õ¿ð÷ýý.

Àëèâàà ýõëýëä õ¿íäðýë áàéäàã ÷…

Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìóóäûí àéë ºðõ¿¿äýä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà õèéæýý

Ìàë÷èä, ººðñäèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõ, ìàëûí áóñ îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð íîîñ-íû àíõàí, äóíä, ã¿íçãèéð¿¿ëñýí øàò-íû ñóðãàëòóóäûã 3 óäàà-ãèéí äàâòàëòòàéãàà𠓯¿ðýã íóóð”, “Àðãàëò - Õàðèã”, “ßìààò” çýðýã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëààä áàéíà. ßìàðòàé ÷ òýä ººðñäèéí õýðýãöýýã îëîí íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð áàÿæóóëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé áîëñîí. Óëìàà𠺺ðñäèéí ñóðñàí ýðäìýý àøèãëàí á¿òýýñýí ç¿éë¿¿äýýðýý òîìîîõîí àðãà õýìæýýíèé ¿åýð ¿çýñãýëýí áîëãîí äýëãýæ áàéñàí íü íºõºðëºëèéí àøèã øèìèéã áóñäàä ñóðòàë÷èëæ ÷àäñàí ãýæ áîëíî. Çàðèì òàëààð ýíãèéí àòëàà òóí ¿íýòýé ñàíààã òýä ñóðãàëòààñ îëæ àâäàã áàéíà. Òóõàéëáàë õîíèíû íîîñîíäîî õîëü÷èõäîã áàéñàí õóðãàíû íîîñ ÿìàð èõ ¿íý öýíýòýéã, ìºí 1êã íîîñîîð õè÷íýýí èõ ç¿éë õèéæ áîëäîã òàëààð îéëãîæ àâ÷ýý. Ñóðãàëòàä õàìðàãäñàíûõàà äàðàà Ñàãèë ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Òºë÷äèéí áàÿðò îðîëöîæ, õèéñýí á¿òýýë¿¿ä íü ýõíèé 5 áàéðûã ýçýëñýí íü õàìò îëîí áîëæ íýãäýõèéí äàâóó òàëûã ãýð÷èëæ áàéãàà þì. Õàðèí á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý çàõ çýýëèéã òýëýõ, õàÿã øîøãî õàäàõ, íýð òºðëèéã îëøðóóëàõ çýðãýýð õºãæ¿¿ëýõ ãàðöóóäûã ýðýëõèéëýõ õýðýãòýé.

̺í áèä Èðâýñ õàìãààëàõ ñàíòàé õàìòðàí Öàãààíò¿íãèéí çàñòàâ äýýð Ñàðëàãèéí õººâðèéã õýðõýí áîëîâñðóóëæ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõ òàëààð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý. Ñóðãàëòàä Áºõìºðºí ñóìûí “Öàãààí îâîî”, “Øàð õàðãàé”, “Öàõèð”, “Àöàò õàð” çýðýã 4 íºõºðëºëèéí 12 ãèø¿¿íèéã õàìðàãäñàí áºãººä òýä ñóðñàí ýðäìèéíõýý øèìèéã òýð äîð íü õ¿ðòýæ ýõëýñýí òóë öààøèä óëàì ýð÷èìòýé àæèëëàõààð óðàìøèí áóöëàà.

Íîîñ àìèëóóëàõ óõààí

ͺõºðëºëèéíõºíä ÷ óäèðäàõóéí óõààí õýðýãòýé

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áîëëîî Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí

Ò¿ðãýí óóëûí ÄÖÃ-ûí ßìààòûí àìàíä àìüäàðäàã õýñýã ìàë÷äûí ñàíàà÷ëàãààð ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí “ßìààò” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ þóã õýëäýã, àÿëàë æóóë÷ëàëûã õýðõýí ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ, çýðýã îëîí òàëûí ìýäýãäýõ¿¿íèéã ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí äàãóó îíîë áîëîí äàäëàãûí õè÷ýýëèéã õîñëóóëàí çààæ ñóðãàæýý. Òóõàéëáàë: æóóë÷èí õ¿ëýýæ àâàõ, áàéðøóóëàõ, õîîë óíäààð ¿éë÷ëýõ, ¿äýõ, íýìýëò ¿éë÷èëãýýã ÿàæ õ¿ðãýõ çýðýã

ñóðãàëòûã æ¿æèã÷èëñýí õýëáýðýýð ÿâóóëæ, ìºí àÿëàëûí áàãö çîõèîí, òîîöîîã áîäîõ àðãà÷èëàë ýçýìøæýý.

“ßìààò” íºõºðëºëèéíõºí áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ çîðèëò òàâüæ àæèëëàæ áàéãàà áºãººä òýäíèé àæëûã äýìæèõ ¿¿äíýýñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí çóðàãò òàíèëöóóëãàãàðãàæ, Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîëáîîíîîñ çîõèîí áàéãóóëñàí ITM-2008 ¿çýñãýëýíä óã òàíèëöóóëãèéã îëîí íèéòýä ñóðòàë÷èëñàí áàéíà.

Áºõìºðºí, Ñàãèë, Õîâä ñóìóóäàä øèíýýð áàéãóóëàãäñàí 9 íºõºðëºëèéí àõëàã÷, óäèðäàõ çºâëºëèéí 21 ãèø¿¿í çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéíà. Èíãýñíýýð òýä íºõºðëºëèéíõºº óäèðäëàãà, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàí á¿õ ãèø¿¿äèéíõýý îðîëöîîã ñàéæðóóëàõ àðãà óõààíä ñóðàëöæýý. Óäèðäàí ìàíëàéëàõûí òóëä çºâ òºëºâëºëò

õèéæ, ãèø¿¿äèéíõýý ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ýðõ ç¿éí îð÷èí õýð á¿ðäñýí ãýõ ìýòèéí òàëààð ºðãºí ìýäëýã äàäëàãà ýçýìøèõ øààðäëàãàòàé àæýý. Òýäãýýðèéã çààí ñóðãàõààñ ãàäíà ýíý ìýòýýð õàìòûí àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëàí ¿éë õýðãýý ºðãºæ¿¿ëñýí ¿ëãýð æèøýý íºõºðëºë¿¿äèéí òóðøëàãûã ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàã÷ íàð äóðäàí òàéëáàðëàñàí áàéíà.

“Íóòãèéí èðäýä ò¿øèãëýñýí àãíóóðûí ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ” òºñëèéã Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìäûí íèéò 450 êì2 òàëáàéã õàìðàõ íóòàã äýâñãýðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Õàðèí áàéãóóëàãäñàí áîëîí öààøèä øèíýýð áàéãóóëàãäàõ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà õèéñíýýð òýäíèé àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõýä òóñëàõ îíîâ÷òîé àæëóóä ºðí¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áèëýý.

Áºõìºðºí ñóìûí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí 25.65% íü ÿäóó, 0.84% íü íýí ÿäóó áàéõàä,

Ñàãèë ñóìààñ õàìðàãäàãñàäûí 40% íü ÿäóó, 25.45% íü íýí ÿäóó ãýñýí ä¿í ãàð÷ýý. Íèéò ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ºðõèéí îðëîãûí äèéëýíõ áóþó 67%-èéã ÿìààíû íîîëóóð ýçýëæ áàéãàà áºãººä ÿìààãàà ñàìíàõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä èõýíõ ìàë÷èä çýýëýýñ çýýëèéí õîîðîíä àìüäàð÷ áàéíà. ̺í òýä õ¿íñíèé íîãîîã ºíäºð ¿íýýð àâ÷ õýðýãëýäýã ãýíý. Ýíý áàéäàë óäàõã¿é äýýðäýæ ìàë÷èí á¿õýí ººðñäèéí òîãòìîë îðëîãûíõîî ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîîñîé õýìýýí õ¿ñýí åðººå!

Ãàçàð àðãàäàí àìüäðàõ óõààí

Õýäèéãýýð í¿¿äýë÷èí ò¿ìýíä òèéì ÷ òîõèðîìæòîé àðãà çàì áèø ÷ äàí ãàíö ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áóñ òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ óðãóóëæ ñóðàõ íü ºíººãèéí íèéãýìä óðãàí ãàðñàí íýãýí øààðäëàãà ãýõýä õèëñäýõã¿é áàéõ. ªíãºðºã÷ 5-ð ñàðûí 8-9-íèé ºäð¿¿äýä Ñàãèë ñóìûí èðãýäèéí “Àðãàëò-Õàðèã”, “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºë¿¿äèéí õ¿ñýëòýýð Äàðäàà ãýäýã ãàçàð Ìåðñè Êîð òºñëèéí ãàçðààñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ àðãà óõààíû ñóðãàëòûã õèéëýý. ͺõºðëºë¿¿ä ýíý ñóðãàëòûíõàà çàðäëûã ººðñäèéí äóíäûí ñàíãààñ òºëñºí áºãººä áèäíèé ç¿ãýýñ çºâõºí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàí äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí þì. Ñóðãàëòàä Ñàãèë ñóìûí Õàðèã áàãèéí 12 ìàë÷èí õàìðàãäñàí áºãººä îðîëöîõûã õ¿ñäýã ÷ õàðààõàí àìæààã¿é áóñàääàà çîðèóëàí äîîðõ òîâ÷õîí ìýäýýëëèéã õ¿ðãýæ áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð íü á¿ðýí ä¿¿ðýí ýðäýì áîëæ ÷àäàõã¿é áºãººä àíõëàí ñóðàã÷èä èë¿¿ íàðèéí ç¿éë äóóëæ

ìýäýõ øààðäëàãàòàé íü ìýäýýæ. Õºðñ áîëîâñðóóëàëò. Òºìñ õ¿íñíèé

íîãîî òàðèàëàõ òàëáàé ñîíãîõäîî øèì òýæýýë, óñàëãàà õèéõ óñàí õàíãàìæ ñàéòàé ñèéðýã õºíãºí á¿òýöòýé õàâðûí ãýíýòèéí õ¿éòðýëò õÿðóóíä öîõèãäîõîîðã¿é, íàðàíä ýýâýð õóæèð, íàìàãã¿é ãàçàð ñîíãîæ àâäàã. Õ¿íñíèé íîãîî òàðèõ òàëáàéä ãîëäóó õàâðûí õàãàëãàà õèéæ ýëäýíø¿¿ëíý. Õàâàð öàñíû ÷èéã àðèëàõààñ ºìíº ¿íäñýí áîðäîîãîî öàöàæ, äàðàà íü 22-25 ñì ã¿í õàãàëãàà õèéäýã.

Òàëáàé áîðäîõ. Òºìñ õ¿íñíèé íîãîîíû óðãàìàëä àçîò, ôîñôîð, êàëè, êàëüöè çýðýã òýæýýëèéí áîäèñ ÷óõëààð øààðäàãäàíà. ̺í áóóö çºâ õýðýãëýõ íü õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà õºðñíèé äóëààíû ñîëèëöîî ñàéæèðäàã.

Òàã ãàðãàõ. Áîëîâñðóóëæ òýãøèëñýí ¿ðãýëæëýë 6-ð í¿¿ðò

¹2 (26), 2008 4

ñóðãóóëèéí 11-1 àíãèéí ñóðàã÷ Á.Áàòöîîæ Ñ¿éðýë, Õýíýãã¿é çàí áà ºðºâäºëòýé áàéäàë çóðãààð 1-ð áàéðàíä, Äóóíû ø¿ëýã çîõèîõ óðàëäààíû 1-ð áàéðàíä “Ýõ áàéãàëü Ìèíèé íóòàã” ø¿ëãýýðýý Øèíý-Èðýýä¿é öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí 9-3 àíãèéí ñóðàã÷ Í. Ýíõæàðãàë íàð òóñ òóñ øàëãàðñàí áàéíà. ªäºðëºãèéí ¿éë àæèëëàãàà Öýäýíáàëûí òàëáàé äýýð òóí àìæèëòòàé áîëæ ºíãºðñºí áºãººä ºäºðëºãèéí ¿åýð ñóðàã÷èä æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò òîëèëóóëæ ìºí áóñàä ñóðòàë÷èëãààíû òàë á¿ðèéí àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýë ºäºðëºãèéí çîõèîí áàéãóóëàã÷èä á¿ãä íîãîîí á¿÷ýýð æèãäýð÷ áàéëàà. Îðîí íóòãèéí òåëåâèç, ðàäèîãîîð ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ñóðòàë÷èëãààã ºðãºí äýëãýð ò¿ãýýñýí íü Äýëõèéí ºäðèéí óóð àìüñãàëûã ºðãºíººð ìýäð¿¿ëæ ÷àäñàí áèëýý.

Ãîâü-Àëòàé àéìàãò Áàéãàëü îð÷íû ñàðûí àÿíû õ¿ðýýíä çîõèîãäñîí ãàð çóðãèéí óðàëäààíä

èð¿¿ëñýí á¿òýýë¿¿äýýñ

Äýëõèéí ºäºð áóþó Earth day õýìýýí æèë á¿ðèéí 4-ð ñàðûí 22-íûã õ¿í òºðºëõòºí äýëõèé ýýæýý õàéðëàí õàìãààëàõ óðèàí äîð ºíãºð¿¿ëäýã. Óâñ àéìàãò 2008 îíû äýëõèéí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ºäºðëºãèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëëàà. Òóõàéëáàë Óëààíãîì ñóìûí ñóðãóóëèóäûí ñóðàã÷äûí äóíä ãàð çóðàã, êëóáûí ñóðàã÷äûí ñ¿ëä äóóíû ø¿ëýã, ýíãýðèéí òýìäýã, æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòûí óðàëäààí çàðëàæ óðàëäààíû áîëçîë ãàðãàæ ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ õ¿¿õä¿¿äèéã ºðãºíººð îðîëöóóëæýý. Óðàëäààíûã ýõíèé 3 áàéðààð øàëãàðóóëñàí áºãººä ýìáëåì á¿òýýõ óðàëäààíû 1-ð áàéðàíä ×àíäìàíü - Ýðäýì ñóðãóóëèéí 9-1 àíãèéí ñóðàã÷ Íàìóóíöýöýã, ãàð çóðàã/Çîõèîìæ/-èéí óðàëäààíä Øèíý-Èðýýä¿é öîãöîëáîð

Õ¿¿õäèéí óðëàíààð çî÷ëîõóé

Äóóíû ø¿ëýã çîõèîõ óðàëäààíû 1-ð áàéðàíä øàëãàðñàí á¿òýýë

Ýõ áàéãàëü Ìèíèé íóòàãÇóóí çóóíûã äàìæñàí óíàãàí íóòàã ìèíü Çîë æàðãàëàíò àðäûí ìèíü ºëãèé áèëýý Ìÿíãà ìÿíãàíààð äóóðñàãäàõ îíãîí áàéãàëü ìèíü Ìèíèé Ìîíãîëûí àìüñãàëàõ ç¿ðõ ñóäàñ íü áèëýý

Äàõèëò: Ýõ áàéãàëèà õàìãààëàõààð ýâýý íýãòãýí äóóãàà íèéë¿¿ëæ Èõèèéã á¿òýýõ ÷èí õ¿ñëýýð èòãýë ñýòãýëýýðýý óðàãøëàíà

Íàñàà ýëýýæ, ÿñàà òàâüñàí ºâãºäèéí ìèíü Íàðòàä áèäýíä ¿ëäýýñýí ãàíöõàí ýðäýíý íü áèëýýÑýòãýëýý çîðèóëæ àìèà ºãñºí áààòðóóäûí ìèíü Ñ¿ð õ¿÷ èòãýë çîðèã íü øèíãýñýí ø¿òýýí áèëýý

Äàõèëò: Ýõ áàéãàëèà õàìãààëàõààð ýâýý íýãòãýí äóóãàà íèéë¿¿ëæ Èõèèéã á¿òýýõ ÷èí õ¿ñëýýð èòãýë ñýòãýëýýðýý óðàãøëàíà

Íàðàí äýýð ìàíäàõ öýëìýã õºõ òýíãýð Íàìóóí óðñàõ ãîëûí öýíãýã óñ ìèíü Àìüñãàëàõ ñàëõè íü áîëñîí öýâýð àãààð ìèíü Àëàã õîðâîîã ãàíöõàí áèäíèé ë ýõ áàéãàëü áèëýý

Äàõèëò: Ýõ áàéãàëèà õàìãààëàõààð ýâýý íýãòãýí äóóãàà íèéë¿¿ëæ Èõèèéã á¿òýýõ ÷èí õ¿ñëýýð èòãýë ñýòãýëýýðýý óðàãøëàíà

Øèíý-Èðýýä¿é öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí 9-3 àíãèéí ñóðàã÷ Í. Ýíõæàðãàë

Äýëõèé ýýæýý õàìãààëàõ ºäðèéã òýìäýãëýëýý

II ñóðãóóëü, 1â, È.̺íõìàíäàë4â, ×.Õàø-Ýðäýíý

2-ð áàéð ýçýëñýí á¿òýýë, Õàíòàéøèð-Ýðäýì, 11à, ×.Õàø-Ýðäýíý

4â, ×.Õàø-Ýðäýíý

Ìîíãîë÷óóä àìüòíûã õàéðëàí õàìãààëæ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàëòàé. Ìîíãîë÷óóä ÿìàð àìüòíûã õýäèéä, õààíààñ, ÿìàð çýâñãýýð, õè÷íýýíèéã àãíàõûã áàñ íàðèéí òîîöîæ, õàðèí ºâäñºí, áýðòñýí, õýýëòýé, íÿëõ òºëòýé, øèíýýð íóòàãøèõ ãýæ ãàçàð ¿çýæ áóé àìüòíûã ¿ðãýýõ, õîðîîõûã æèãøäýã áàéñàí. Øóâóóíû ¿¿ð ºíäãèéã ýâäýæ ñ¿éòãýõ, ãºðººñíèé òºëèéã àãíàõ, ÿìàð íýãýí àìüòíû è÷ýýã óõàæ óòàõûã öýýðëýãäýã. Øóâóó àí àìüòíûã òºëëºõ, í¿¿äýëëýõýä ¿åä áîëîí îðîî îòîî, õàâðûí òàð÷èã ¿åä àâëàõûã, øîðãîîëçíû ¿¿ð ñýíäèé÷èõ, ºíäãºíä ñ¿¿äðýý òóñãàõûã õîðèãëîäîã. Õàðèí îäîî öàãò õàéðëàí õàìãààëàõààñ ãàäíà òºëëºí ¿ðæäýã áóãà, öàãààí çýýð, òàðâàãà, òóóëàé çýðãèéã àãíàæ ñ¿éòãýæ áàéíà. Ìîíãîë õ¿í èéì ñàéõàí ìîíãîë íóòàã, àí àìüòíààðàà õààíà ÷ áàéñàí áàõàðõàõ õýðýãòýé. Òèéì áîëîõîîð îäîîíîîñ ýõëýí àí àìüòàí, óðãàìàë, ãîë ãîðõèî õàéðëàí õàìãààëæ, ìîíãîë íóòãàà õºãæ¿¿ëöãýýå õ¿ì¿¿ñýý!

Ìàíàé îðîíä àìüòíû õýâèéí àìüäðàõ íºõöºë áîëñîí íóòàã áýë÷ýýð, òýæýýë, óñ õîìñäîæ, ìàë ìàëëàãàà, òàðèàëàíãèéí òàëáàé òýëæ, îé ìîäûã îãòîëæ, íàìàã õàòàæ, ò¿éìýð äýãäýýõ çýðãýýð îëîí ç¿éë àìüòàä õýñýã á¿ëãýýðýý ¿ðãýæ öî÷èí äàéæèæ, èäýýøñýí íóòàã, ¿¿ð íîîõîéãîî îðõèæ, ¿ð òºëºº ºí÷ð¿¿ëæ, óëìààð øèíý íóòàãò äàñàëã¿é ¿õýæ ¿ðýãäýæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ àìüòíûã õóëãàéãààð àãíàæ, õàìàà çàìáàðààã¿é óñòãàæ, õîðîîæ áàéíà. Òîìîîõîí õîò ñóóðèí, ¿éëäâýðèéí ãàçàð, óóðõàé, öýðãèéí õóàðàí, òºìºð çàì, óñíû äàëàí, õààëò çýðãýýñ áîëæ àìüòàä áýë÷ýýð ñýëãýí òàéâàí àìüäðàõ, ¿ðæèæ õºãæèõ íºõöºëã¿é áîëæ ýõýëæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñèéí ÷îíî àãíàõ ãýæ òàâüñàí õîð ºãººøèéã èäñýí àìüòàí îëíîîð ñ¿éòãýãäýæ áàéíà. Õîâîð áîëîõîîð ýíä òýíäýýñ óñíû øóâóó ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí àâ÷èð÷, ò¿¿íýýñ áîëæ íóòãèéí àìüòàä õîðîãäîæ ýõýëæ áàéíà. Ìèíèé áîäëîîð ìàíàé îðîíä á¿õ ë àìüòàä õîðîãäîæ áàéíà. ßàãààä ýíý àìüòàä õîðîãäîæ áàéíà âý ãýâýë, àìüäðàõ íºõöºë áîëîëöîîã¿é ó÷ðààñ…

Ìàíàé íóòàãò õàìãèéí èõýýð õîðîãäîæ áàéãàà àìüòàí áîë çàãàñ þì. Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðºí, íóóðóóäàä àìüäàðäàã çàãàñíóóä èõýíõ íü öýíãýã óñíû çàãàñíû á¿ëýãò õàìààðàãääàã áîëîâ÷ çàðèì íü äàâñàðõàã óñàíä äàñàí çîõèöñîí áàéäàã. Ãýòýë óñ

íóóð ìààíü áîõèðäñîíîîñ çàãàñ èõ ¿ðýãäýæ áàéíà. Õàðèí çàãàñíû à÷ õîëáîãäîë, àæ àõóéí õýðýãöýýãýýð íü çàãàñíû àãíóóð, çàãàñ ¿ðæ¿¿ëýã, çàãàñíû ¿éëäâýðèéí àæ àõóé ãýñýí ãóðâàí ñàëáàðò çàãàñíû àæ àõóé ýðõýëæ áîëäîã. Çàãàñíû àãíóóð íü ìàíàé îðîíä óëèðëûí ÷àíàðòàé ÿâàãääàã. Ìîíãîë îðíû Áóéð, ªãèé, Òýðõèéí öàãààí íóóð, Õºâñãºë íóóð ãýõ ìýò çàðèì òîìîîõîí ãîë ìºðíººñ çàãàñûã îëçâîðëîí õàòààæ, áîðöîëæ, óòàæ, äàâñàëæ, õºë人æ, èõýíõèéã ãàäààäàä ãàðãàäàã.

Çàãàñíààñ àâàõ á¿òýýãäýõ¿¿í íü:Ìàõ - àìò øèìòýé, õóðäàí øèíãýöòýé, àìèí äýì, ìèêðî ýëåìåíò èõòýé. Òîñ – ýëãýíò õàìãèéí èõ õýìæýýòýé áéàäàã. Ä àìèí äýìèéã èõ àãóóëäàã òóë ñóëüäàà

ºâ÷íººñ ñýðãèéëæ ò¿ëýíõèéã ÷ àíàãààíà.Ò¿ðñ – óóðàã èõòýé ó÷ðààñ òýæýýëëýã.ßñ – ìàë, ãàõàé, òàõèàíä ãóðèë áîëãîí òýæýýëèéí õàìò ºã÷ áîëíî. Çàðèì çàãàñíû

ÿñ, ìºãººðñèéã ýì÷èëãýýíä õýðýãëýäýã.Áàéãàëü ýõ îðîí, àí àìüòíàà õàéðëàæ ÷àäâàë ìîíãîë îðîí ìààíü ýíý ìýò÷èëýí

¿ð ºãººæºº áèäýíä õàðàìã¿é ºãºõ áîëíî. Èíãýæ áèä àç æàðãàëòàé, ýð¿¿ë ýíõ àìüäàð÷ ÷àäíà.

Òèéìýýñ õ¿ì¿¿ñýý, õ¿í á¿ð ë àí àìüòíàà õàéðëàæ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàÿ!ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õóæèðò ñóìûí ÅÁÄÑ-èéí 10â àíãèéí ñóðàã÷ Ã.Îòãîí

Ñàéí áàéíà óó?

Õîâîð áóþó õîâîðäîæ áóé àí àìüòäûí òóõàé ìèíèé áîäîë

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ̯ÎÍÐ-òîé õàìòðàí áýëòãýäýã “Àìüòäûí òóõàé ÿðèà” öóâðàë íýâòð¿¿ëãèéí ýññý, çîõèîí áè÷ëýãèéí óðàëäààíû õ¿¿õäèéí íàñíû àíãèëàëä òýðã¿¿í áàéð ýçýëñýí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õóæèðò ñóìûí ÅÁÄÑ-èéí 10â àíãèéí ñóðàã÷ Ã.Îòãîíû çàõèäëûã òîëèëóóëæ áàéíà.

Èðýýä¿éí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä

Òýðã¿¿í áàéðûí øàãíàëò á¿òýýë,I ñóðãóóëü, 9à àíãè, Ä.Ýðõ-Àìãàëàí

Á¿òýýã÷ íü òîäîðõîéã¿é òóë áèä çóðãèéã “Èõýð ÿíçàãà” õýìýýí íýðëýëýý

¹2 (26), 20085

Äýëõèéä öîð ãàíö Ìîíãîë îðîíä ¿ëäñýí ìîíãîë áºõºí õýìýýõ òóóðòíû áèîëîãèéí îíöëîã, ó÷èð÷ áóé àþóë çàíàë, õàìãààëëûí à÷ òóñûã õàðóóëñàí á¿ðýí õýìæýýíèé áàðèìòàò êèíî á¿òýýõýýð ýõíèé çóðàã àâàëòûã õèéãýýä èðëýý. Ýõíèé çóðàã àâàëò íü áºõºíãèéí òºëëºëòèéí ¿åèéí îíöëîãèéã õàðóóëëàà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë áºõºíãèéí òàëààðõ ãýðýë çóðàã, áè÷ëýã ñýëòèéí ñàí õºìðºã øèíýýð á¿ðýëäýí áèé áîëîõ òààòàé áîëîìæ á¿ðäýæ áàéíà. Òóí ÷ ¿ðãýìòãèé ýíý àìüòíûã äýðãýäýýñ íü çóðàãëàíà ãýäýã õýí õ¿íèé õèéãýýä áàéõ àæèë áèø àæýý. Ìàíàé çóðàã àâàëòûí áàã áºõºíã ¿ðãýýæ öî÷îîëã¿é, áàéãàëü äýýð îðøèí áàéäàã òàéâàí áàéäëààð íü çóðàãëàõûí òóëä çóíû ààãèì õàëóóíä áàéãàã¿é òýâ÷ýýð çààñàí àæëûã òóí àìæèëòòàé ã¿éöýòãýýä èðæýý. “Áºõºíãèéí àìüäðàë” áàðèìòàò êèíî èðýõ æèëèéí äóíä ¿å ãýõýä ¿çýã÷äýä õ¿ðýõ þì. Ǻâõºí ä¿ðñ áè÷ëýã òºäèéã¿é áºõºíãèéí îíöëîãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðãèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áàãèéíõàíäàà àìæèëò õ¿ñüå!

áóñ áàéãóóëëàãóóä, îðîí íóòãèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóä, Õîâä èõ ñóðãóóëü, óëñûí òýðã¿¿íèé “Íàñíû äóðñàìæ” õîðøîîòîé õàìòàðàí ÿâóóëæýý. Îðîëöñîí áàéãóóëëàãóóä àëü áîëîõ àæëàà óÿëäóóëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò õàìòàð÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ çîðèëãîòîé àæèëëàñàí áàéíà. Õîâä èõ ñóðãóóëèéí áàãø Ä.Áàòáàÿð “Âàíñýìáýð¿¿” çóðãààðàà, ãýðýë çóðàã÷èí Á.Áàòõóÿã “Áóÿíò ãîëûã áîõèðäóóëàã÷” çóðãààðàà, Öàñò Àëòàé öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí 11à àíãèéí ñóðàã÷ Ò.Ñýðãýëýí, 3-ð ñóðãóóëèéí 8á àíãèéí ñóðàã÷ Ý.Öàãààíáààòàð íàð ºðñºëäñºí àíãèëàëäàà òýðã¿¿í áàéðûí ýçýä áîëæýý.

̺í öàãäàà, ìýðãýæëèéí õÿíàëò, îíöãîé áàéäëûí ãàçàð çýðýã õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä ýíý àÿíû õ¿ðýýíä îé, õýýðèéí ò¿éìýð, áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, çàãàñíû ¿ðæëèéí ¿åèéí õóóëü áóñ àãíóóð çýðýã áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýã, çºð÷è뺺ñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä èë¿¿ ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ àæèëëàñàí þì. Ýíý ¿åýð 6-ð ñóðãóóëèéí 9á àíãèéí ñóðàã÷èä ×.Ëîäîéäàìáûí “Øàðãà÷èí” ºã¿¿ëëýãýýð æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéñýí íü ¿çýã÷ îëíû òàëàðõàëûã õ¿ëýýëýý. Ýíý àíãèéí ñóðàã÷èä ìºí “Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàõ òóõàé” óóëçàëòûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé îðîëöñîí þì.

Õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä áàéãàëü îð÷íû ñýäýâ äýýð ¿éë õýðãýýðýý íýãäýæ áîëäãèéã õàðóóëñàí ñóðãàëòûã Óâñ àéìãèéí Óëààíãîì ñóì, Áîðøîî äàõü õèëèéí áîîìò, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ªëãèé ñóì, Öàãààí íóóð äàõü õèëèéí áîîìò, Õîâä àéìãèéí ßðàíò äàõü õèëèéí áîîìò, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Àëòàé ñóì, Áóðãàñòàé äàõü õèëèéí áîîìòîä íèéò 7 óäààãèéí ñóðãàëòûã 2008 îíû 4-ð ñàðûí 11-25-íû ºäð¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëëàà.

Ñóðãàëòààð àìüòàí, óðãàìàë òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä ç¿éëèéí õóóëü áóñ õóäàëäààíû ñ¿ëæýýã õýðõýí èëð¿¿ëýõ, ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä õýðõýí õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé ýíãèéí îéëãîìæòîé áàéäëààð õè÷ýýë çààæ, îðîëöîã÷èä îéëãîëòûíõîî ¿íäñýí äýýð ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýãò çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, òàëóóä íýãäñýí îéëãîëòîä õ¿ðýõ ÿâäàë íýí ÷óõàë áàéëàà. Ýíý óäààãèéí ñóðãàëòûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì, Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçàð, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð, Ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, Çýðëýã àìüòàí áà óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí òºðºë ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ êîíâåíöèéí Ìîíãîë òàëûí óäèðäàí çîõèöóóëàõ çºâëºë, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Áàéãàëü îð÷íû íîöòîé çºð÷èëòýé òýìöýõ Èðâýñ øóóðõàé áàã, Àëòàé Ñî¸íû ýêîá¿ñ íóòãèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã àðä èðãýäèéí îðîëöîîòîé õàìãààëàõ òºñëèéí Óâñ äàõ ñàëáàð õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà.

Ýíý àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëñíû ó÷èðÁóãûí ÿñàí, öóñàí ýâýð, ñîãîîíû õýýë, ñ¿¿ë, õ¿äðèéí

çààð, áºõºíãèéí ýâýð, èðâýñíèé àðüñ ãýõ ìýò õîâîð àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäàä ãàðãàæ õóäàëääàã ñ¿ëæýý Ìîíãîë îðîíä íýãýíòýý áèé áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë: 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîë óëñûí 2 èðãýí 17 øèðõýã íýí õîâîð ãýõ èðâýñíèé àðüñûã õèë

äàìæóóëàí õóäàëäààëñàí çºð÷èë, 2005 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä ìîíãîë ýìýãòýé 67 øèðõýã Êàçàêñòàíû áºõºíãèéí ýâðèéã Ìîíãîë óëñûí íóòãààð äàìæóóëàí Õÿòàä ðóó õóäàëäàõ çîðèëãîîð àâ÷ ÿâñíûã Íàóøêèéí ãààëü äýýð èëð¿¿ëñýí áàéíà.

Ýíý íü Ìîíãîë÷óóä çºâõºí ººðñäèéí áàÿëãèéã ýíý ñ¿ëæýýíä õàìðóóëààä çîãñîõã¿é õèë îð÷ìûí óëñûí áàÿëàã ðóó ÷ îðîõ áîëæ, íèëýýí ºíäºð ò¿âøèíä ìýðãýøñýíèéã õàðóóëæ áàéíà. Ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð 1990-2001 îíä 26000-33000 õ¿äðèéí çààð çàõ äýýð áîðëîãäæýý. 1993-2003 îíä 67 èðâýñíèé àðüñûã õóóëü áóñààð õèë ãàðãàõ ãýæ áàéãààä Ìîíãîëûí ãààëüä õóðààãäñàí àæýý. Èéìýðõ¿¿ õýðãèéí óë ìºð áèäýíä ÿìàð øàðõ ¿äëýýäãèéã çàõ çóõààñ íü äóðüäâàë:

•1980-ààä îíä 40000 îð÷èì àðãàëü òîîëîãäîæ áàéñàí áîë 2004 îíû òîîëëîãîîð 13000 îð÷èì áîëòëîî öººð÷ýý.

•Ìºí 140000 îð÷èì áàéñàí õàðèóí áóãà 2004 îíû òîîëëîãîîð 10000 îð÷èì ¿ëäñýí.

•2000 îíû òîîëëîãîîð 5000 îð÷èì áàéñàí áºõºí 2004 îí ãýõýä 1500 áîëñîí áàéâ.

Ìîíãîë îðîíä íýãýíò òîãòñîí ýíýõ¿¿ õóóëü áóñ íàéìààã òàñëàí çîãñîîõîä ìàíàé óëñûí õèëèéí áîîìòîä àæèëëàäàã Õèë õàìãààëàõ àëáà, Ãààëü, Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Õèëèéí õÿíàëò øàëãàëò, õèë îð÷ìûí ñóìäûí õýñãèéí òºëººëºã÷, öàãäàà, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà íýí ÷óõàë òóë ýíý óäààãèéí õºäºë㺺íò ñóðãàëòûí áàã áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäàä àæèëàæýý. Õàðèí öààøèä óëñ îðíû õýìæýýíä äýýðõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà óëàì á¿ð íÿãòàð÷ òîãòìîëæèæ ÷àäâàë àæëûí ¿ð ä¿í áîäèòîîð õàðàãäàõ þì. Ýíý á¿õíèéã àìæèëòòàé ýõë¿¿ëèéí òºëºº íýãäýí àæèëëàæ ÷àäñàí áàãèéí õàìò îëîíäîî òàëàðõàë èëýðõèéëæ öààøäûí àæèë ¿éëñýä òàíü óëàì ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå!

Õºäºë㺺íò ñóðãàëò õàðèëöàí îéëãîëöñîí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿¿äèéã íýýëýý

Ñóðãàëòûí ¿åýð

ò¿ð¿¿÷ íü 1-ð í¿¿ðò

Ìîíãîë áºõºí õàìãààëëûí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæèë ýð÷èìæèõ íü

Áºõºíãèéí 2 õîíîãòîé ÿíçàãà,çóðãèéã Á.×èìýääîðæ

̺í Ìîíãîë áºõºí õàìãààëàõ òºñºë õýðýãæèæ áóé Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí 8 ñóìäûí ñóðãóóëèéí áàãø íàð, 6-9 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðàã÷äààñ áºõºí áîëîí áàéãàëü õàìãààëëûí òàëààðõ ìýäëýãèéí òàíäàëò ñóäàëãàà àâ÷ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü öààøèä àëáàí áîëîâñðîëûí àãóóëãàä ýíý ÷èãëýëèéí àñóóäëûã õýðõýí òóñãàæ îðóóëàõ, õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ

òàëààð áàãø íàðò àðãàç¿éí ñóðãàëòûã ÿâóóëàõ ¿íäýñ ñóóðü áîëîõ þì.

̺í äýýðõ ñóìäûí ñóðãóóëèóäàä ñóðàã÷äûí áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáóóä èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí òºñë¿¿ä íü ýäãýýð ñóðàã÷èä, êëóáóóäûí áàéãàëü õàìãààëàëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ, ººðºº ººðñäèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ çýðýã òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áîëîõóéö ñàíàë ñàíàà÷ëàãóóäûã äýìæèõ çîðèëãî àãóóëàãäàæ áàéäàã. Èéìä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí ñóðàã÷äûí êëóáóóäýýñ ýíý çóíû àìðàëòûíõàà õóãàöààíä ÿìàð àæèë õèéõ òàëààð íü æèæèã òºñëèéí ñàíàë õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. Àìæèëòòàé ñàéí õýðýãæèæ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîìæòîé ñàíàëóóäûã ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä äýìæèõ áîëíî.

Õàìãèéí ãîë íü áºõºí ãýäýã ýíý õîâîð ñàéõàí àìüòàí, ìºí ¿åýñ ¿åä àìüäàð÷ èðñýí íóòàã îðíîî óóãóóë àðä èðãýä, òýäíèé ¿ð õîé÷ ë õàéðëàí õàìãààëæ àøèã øèìèéã íü õ¿ðòýæ áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã ìàíàé èðãýä ñàéòàð óõàìñàðëàí îéëãîæ ººðñ人 ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí ãàð áèå îðîëöîõ íü ÷óõàë þì.

¹2 (26), 2008 6

2005 îíû çóí, íàìàð ×àíäìàíèé õ¿ðýí òàëä îëîí áºõºí õóëãàéãààð àãíàæ ýâðèéã íü ßðàíòûí õèëýýð Õÿòàä ðóó ãàðãàëàà ãýõ ñóðàã ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ íîòëîõ áàðèìò äóòóó äóëèìàã çýðãýýñ øàëòãààëàí íýã, õî¸ð õ¿í òîðãóóëààä ºíãºðñºí.

2006 îíû íàìàð áàñ ë ýíý òàëààñ 54 áºõºíãèéí õýðýã ãàð÷, ºâºë íü áàñ 1 áºõºí àãíàñàí õýðýã øèéäýãäýæ àìæààã¿é áàéõàä 2008 îíû 3-ð ñàðûí 19-20-íû îð÷èì äàõèí 6 áºõºí õóëãàéãààð àãíàñàí õýðýã ãàðëàà. Íóòãèéí ìàë÷èí õîíèíûõîî äýðãýäýýñ äóðàíäàæ áàéòàë ìîòîöèêë õºëºãëºñºí ºíäºð, íàì õî¸ð õ¿í ãýãýýí öàãààí ºäðººð õýäýí áºõºíã õººæ òîì äóóòàé áóóãààð áóóäàæ óíàãààä Òóíãàëàãèéí áóëàã îð÷ìûí ç¿ã ÿâëàà ãýäýã ìýäýýëëèéã áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ºãñºí áàéíà. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ òóõàéí ãàçàð íü øàëãàëò õèéæ ¿çýõýä 6 áºõºíãèéí îîíûã ×àíäìàíü ñóìûí Òàëûí áóëàã áàãèéí Õ¿ðýí òîëãîéí õóäãèéí îð÷èìä àãíàæ ýâðèéã íü àâààä ÿâñàí áîëîõ íü èëò áàéâ. Òýðýýð õýðãèéã áàðèìòæóóëæ ñóìûí öàãäàà, ÁÎÕÓÁàéöààã÷ íàðò ìýäýãäñýí áºãººä îäîî Èðâýñ-3 áàã àéìãèéí öàãäààãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí äýýðõ õýðýãò ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàæ ýõëýýä áàéíà.

×àíäìàíû õ¿ðýí òàë íü ýðò ¿åýñ Òàõü, Õóëàí, Áºõºí, Õàð ñ¿¿ëòèé, Öàãààí çýýðèéí ãîë áàéðøèë íóòàã áàéñàí áîëîâ÷ 1940-ººä îíîîñ ìàøèí çàì áóé áîëñîí. 1950-èàä îíîîñ ã¿í ºðìèéí îëîí õóäàã ãàðãàñàí, ìºí ìàøèí, ìîòîöèêëü, õóðäàí áóó îëøèðñîí çýðýã øàëòãààíààð òàëûí çýðëýã àìüòäàä àþóë í¿¿ðëýæ 1960-ààä îíû øóâòàðãààð ãýõýä Õàð ñ¿¿ëòèé çýýðýýñ áóñàä àìüòàí íü ýíý íóòàãò áàéõã¿é áîëæ äàéæñàí ãýäýã.

Ýíý ò¿¿õ Ìîíãîëûí òàë, õýýðèéí èõýíõ íóòàãò òîõèîëäæýý.

×àíäìàíû õ¿ðýí òàëä 1993 îíû íàìðààñ öººí õýäýí áºõºí õàðàãäàõ áîëæ óëìààð íóòàãøèæ ºñºí ãýäýã. 1999 îíû íàìàð ãýõýä 100 ãàðóé òîëãîé áºõºí áîëñîí áàéâ. Íóòàãøñàí áºõºí ºñºæ, áàñ óðä ãîâèîñ í¿¿äëýí èðñýýð áàéñàí áîëîâ óó, ãàíãèéí æèë áóþó 2001 îíû 9-ð ñàðä íóòàã ¿çýõ àæëààð Äýë¿¿íýýñ Òàâàí õàéðõàíû òàë, Òóíãàëàãèéí óñ õ¿ðòýë ìàøèíààð õºíäëºí ãóëä ÿâàõ çóóðàà áàðàãöààëàí òîîëëîõîä 1800 îð÷èì áîëæ áàéâ. Íóòãèéí ìàë÷èä áîëîõîîð 5000-ààñ îëîí áàéãàà ãýæ àä ¿çýõ ÿíçòàé, çàðèì íü áºõºí èðñýíýýð ãàí áîëæ áàéíà, çàëãóóëààä çóä áîëîõ áàéõ, áºõºíã íóòãààñàà õººæ ãàðãàõ õýðýãòýé ãýæ áàãèéí õóðàë äýýð õ¿ðòýë ÿðüäàã áàéñàí. ×àíäìàíû õ¿ðýí òàë ýðòíýýñ çýðëýã àìüòäûí ë ¿íäñýí íóòàã áàéñàí ãýæ ºâºã äýýäýñ ÿðüäàã áàéñàí áèø áèë¿¿. Íóòãèéí àìüòàä íóòàãòàà ë èðñýí áàéíà. Àëñàä çàðàãäñàí ìîðü íóòãàà òýì¿¿ëýí ã¿éõýä íü õîðüæ áîëäîãã¿é ãýäýã øèã íóòãàà çîðèí èðñýí àìüòäûã áèòãèé ¿ðãýýæ õººãººðýé õýìýýí ä¿¿ íàðòàà çàõèäàã áàéâ.

Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûã íýëýíõ¿éä íü õàìàðñàí 2001-2002 îíû çóäíààð äýýðõè á¿ñ íóòãèéí ñóìóóäûí ìàë 20-80 õóâü íü õîðîãäñîí. Ýíý çóäíààð áºõºíãèéí ñ¿ðýã ¸ñòîé õèàðñàí áèëýý. …Áºõºí óóëàíä ãàð÷ýý, áºõºí íóóðûí õóëñàíä îðñîí áàéíà, áºõºí íóóðûí ìºñºí äýýð ÿâæ áàéíà ãýõ ¿ãñ ñîíñîãäîæ áàéëàà. Ìèíèé áèå òýð çóäíû ºâºë ÌÓÇÍ-ûí Õîâä àéìãèéí õ¿ì¿¿ñòýé õàìò àéëóóäààð îðæ öàã ¿åèéí áàéäàëòàé òàíèëöàõ àæëààð ÿâæ áàéõäàà (2002 îíû 1-ð ñàðûí 15-18–íä) Áóìáàòõàéðõàí

óóëûí ºâºëæººíººñ ĺðãºí íóóðûí Ìýðãýí, Îëãîéí ÷èãëýëä íóóðûí çàõààð ºâºëæèæ áàéãàà àéëóóäààð îðîõîîð ÿâæ áàéõäàà öàâ öàãààí öàñààð áèò¿¿ õó÷èãäñàí òàëûí ýíä òýíä ãàíö íýã òîðîéõ áàðààí öýã îëæ õàðàí äºõºæ î÷èõîä ÿâæ ÷àäàõã¿é áîëñîí áºõºí ë áàéñàí äàà.

Õ¿éòýí, áèò¿¿ öàñàí äîòîð ºë òýæýýë ìóóäààä èðýõýýðýý áºõºíãèéí õîéò 2 õºë òîéãíîîñîî äîîø õºëäºæ ÿâæ ÷àäàõã¿é áîëäîã þì áàéíà áèëýý. Áèä íàð õýä õýäýí áºõºíãèéí ñýãòýé òààðàâ. Òýäíèé öààõàí òàëä áºõºíãèéí íàñ ã¿éöñýí îîíî õºëäñºí õîéò 2 õºëºº ÷èðýí öýýæèí áèåýðýý õºäºëæ ÿäíà. Áèä òýð îîíûã ìàøèíäàà îðóóëàí àâ÷ èðæ õàøààòàé ºâñºí äîòîð òàâüñàí áîëîâ÷ íýã ÷ óäàà ºâñ èäýõã¿é áàéñààð 2 õîíîîä í¿ä àíüñàí áèëýý.

Çóä çóëàãòàé ãýã÷ýýð 2002 îíû õàâàð 4-ð ñàðûí ñ¿¿ëýýð íîãîî ãàð÷ çóäíààñ ¿ëäñýí, òýæýýñýí ìàëóóä íîãîîíä öàäñàíû äàðàà ×àíäìàíèé õ¿ðýí òàëààð õºíäëºí ãóëä ÿâëàà. 30 ãàðóé áºõºí òààðàëäñàí, 2 óóëûí áýëýýð 20 õ¿ðýõã¿é ë õàð ñ¿¿ëòèé ¿ëäñýí ãýæ íóòãèéí ìàë÷èä ÿðüæ áàéñàí. ×àíäìàíü ñóìûí ìàë 184000 áàéñíààñ 82000 ë ¿ëäñýí áàéõàä, Ãîâü-Àëòàéí Õºõìîðüò ñóì 140000-ààñ 22000 ìàëòàé ¿ëäýæ èõýíõ àéëóóä õàð öàéòàé çóñàæ áèëýý.

Çóäíû äàðàà æèëýýñ ìàë ÷ ºñ뺺, áºõºí ÷ ºñºæ ýõýëñýí. ×àíäìàíèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóäûí àìíààñ áºõºíã õàð ìºðòýé, ãàí, çóä äàãóóëäàã ãýñýí ¿ãñ ãàðäàã áîëñîí áºãººä áºõºíã õººæ, òóóõ òóõàé ÿðèà ýíä, òýíä ãàð÷ áàéíà ãýæ ñîíñîãäîæ áàéâ. Õ¿íèé ñýòãýë õàðàìûíõ þì áîëîâóóäàà ãýæ áîäîæ íóòãààñàà õººæ òóóõ, àãíàæ áîëäîãã¿é õóóëü, öààçòàé õîâîð àìüòàí ø¿¿ ãýæ

ÿðüæ àíõààðóóëäàã áàéñàí. 2004 îíû ñ¿¿ëýýð Õîâä àéìãèéí òºâä àæèëëàõààð áîëæ ×àíäìàíü íóòãààñàà øèëæèæ àéìãèéí òºâä ñóóðüøëàà.

Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí Õàð ñóäãèéí òàë, Õ¿ðýí õîðîîòûí òàë, ĺðãºíèé õ¿ðýí òàë, Òàâàíõàéðõàíû òàë, Òóíãàëàãèéí òàë (íèéòýä íü ×àíäìàíû õ¿ðýí òàë ãýíý) íü íèéòäýý æèãä òýãø ãàäàðãóóòàé, äàëàéí ò¿âøèíýýñ 1140-1600 ìåòðò ºðãºãäñºí, æàëãà, ñóäàã áàðàã áàéõã¿é óðòààøàà 110 îð÷èì êì, ºðãºíººðºº 40-60êì ¿ðãýëæèëñýí áàðóóí òàëààðàà Áóìáàòõàéðõàí, Æàðãàëàíòõàéðõàíû óóëñààð, Õîéò, ç¿¿í òàëààðàà Õàð-Óñ íóóð, Õàð íóóð, ĺðãºí íóóðààð, óðä òàëààðàà Áàÿíöàãààíû íóðóóãààð òóñãààðëàãäñàí, óðãàìàëûí õóâüä Õÿëãàíà, Õàçààð, Òààíà, պ쿿ë, Áàãëóóð, Áóäàðãàíà, Çýýðãýíý, Òîãòîðãîíî, Öàãààëæ ºâñ çîíõèëîí óðãàíà.

Óñàí õàíãàìæûí õóâüä äýýð äóðüäñàí íóóðóóäààñ ãàäíà Òóíãàëàãûí áóëàã, Õààã¿íèé óñ, Õàðãàíûí ãîë, Æàðãàëàíòûí óðä, õîéò ãîëûí àäàã îð÷ìûí çàäãàé óñ áàéõààñ ãàäíà õîîðîíäîî 8 îð÷èì êì-èéí çàéòàé 180-320 ìåòðèéí ã¿íýýñ àðòåçèéí äàðàëòààð (ººðºº óíäàðäàã áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîö) îðãèëîí ãàðäàã ã¿í ºðìèéí 7 õóäàã ×àíäìàíû õ¿ðýí òàëûí òºâ õýñãèéí ãîë óñàí õàíãàìæ íü áîëäîã.

Áóðõíû îðîí øèã ýíý ë ñàéõàí íóòàãòàà ¿åèéí ¿åä àìàð àìãàëàí îðøèõûã õ¿ñâýë áàéãàëü äýëõèéãýý “ãóÿäàæ” áèø, ãóéí àðãàäàæ àæ òºðâºë ç¿ãýýðñýí.

Ä.Öýâýýíðàâäàí (WWF-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðûí çàõèðàë)

Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí íóòàãò Áºõºí àãíàãäñààð ë…Õàð ìýäýý

òàëáàéäàà ãîë øóóäóó, óñëàãààíû øóóäóó ãàðãàõ áàéðëàëàà òîãòîîæ òàã (íîãîîíû òàëáàéä õýñýã õýñýã äºðâºëæëºí çààãëàñàí ãàçàð) ãàðãàíà. Ãàçðûí áàéäàë óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàìæààñ øàëòãààëàí òàãèéí õýìæýýã 2õ3, 3õ3, 4õ4 ì-èéí õýìæýýòýé áàéäàã. Òàãíû õýìæýý óñíû õàíãàìæ òàëáàéí òýãø áàéäàë çýðãýýñ õàìààðäàã.

Òºìñ òàðèõ. Òàðèõ ¿ðýý òàðèëò õèéõýýñ 7 õîíîãèéí ºìíº çîîðèíîîñ ãàðãàæ ÿëãàæ ìóóäñàí õýñãýýñ ÿëãàæ íàðëóóëíà. Ǻâ íàðëóóëñàí òºìñ íîãîîí òóÿàòàé ñî¸î íü äºíãºæ öóõóéñàí áàéäàëòàé áàéíà. Èéì ¿åä òàðüñàí òºìñ ñî¸îëîëò õóðäàí áàéäàã.

Àð÷èëãàà. Òºìñ ñóóëãààä æèãä ñî¸îëîõ õ¿ðòýë àð÷èëãàà õèéõã¿é . Ñî¸îëñíû äàðàà óñëàíà. Óñëààä 2-3 õîíîñíû äàðàà ñèéð¿¿ëæ õºðñºº ñóëëàíà. Àíõíû ñèéð¿¿ëýëòèéã 4-5 ñì ã¿íä õèéíý. Çóíû òóðø 3-4 óäàà óñëàõ, óñëàãàà áîëãîíû äàðàà ñèéð¿¿ëýëò

òîõèðóóëæ õèéíý.Ìàíæèí òàðèàëàõ. Ìàíæèí

òàðèàëàõ õºðñ áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãàà òºìñòýé àäèëõàí. Ìàíæèíãèéí ¿ðèéã òàðèõààñ ºìíº 24 öàã óñàíä äýâòýýæ 2 öàã íàðëóóëààä ñóóëãàíà. Ìàíæèíãèéí ¿ðèéã òàðèõ ã¿í 1-2 ñì áàéíà. Ìàíæèí ñóóëãàñíû äàðàà 7 õîíîãò æèãä ñî¸ëîí ãàð÷ èðäýã. Æèãä ñî¸îëæ ãàð÷ èðýõ õ¿ðòýë óñëàãàà õèéõã¿é . Òàðèõäàà 40õ 50 ñì õàðüöààòàé òîîíîëæëîí òàðèõ, òàãèéí óðòûí äàãóó òóóçëàí òàðèõûí àëèíûã ÷ ñîíãîæ áîëíî.

Ëóóâàí òàðèõ. Õºðñ áîëîâñðóóëàõ òàðèëòûí ºìíºõ óñëàãàà õèéõ çýðýã íü ìàíæèíòàé àäèëõàí áàéíà. Ëóóâàí òàðèõ ã¿í íü 0.5-1.5 ñì áàéíà. Ëóóâàíãèéí õàìãèéí õýö¿¿ ¿å íü ¿ð ñóóëãàñíààñ æèãä öóõóéæ áèåæèõ õ¿ðòýë ¿å áàéäàã. ÿí ñóóëãàâàë ãàð÷ èðýõã¿é áàéõ ºíãºö ñóóëãàâàë ñàëõèíä õèéñýõ óñàíä óðñàõ çýðýã ýðñäýëòýé áàéíà. ¯ð ñóóëãààä æèãä öóõóéõ õ¿ðòýë îíöãîé àíõààðàõ

øààðäëàãàòàé. Óñëàãàà òààðóóëæ õèéõ íü ìàíæèíòàé àäèëõàí. Õºðñèéã ñàéí ñèéð¿¿ëæ áàéõã¿é áîë ëóóâàí òîìðîõã¿é óðãàö áóóðàõ áîëíî. Òàãèéí óðòûí äàãóó òóóçëàí òàðèõàä èë¿¿ óðãàö õóðààäàã çýðýã àíõààðâàë çîõèíî.

Áàéöàà. Áàéöààã ¿ðñëýã õèéæ òàðèíà. ¯ðñëýãèéã 3 ñàðûí 20-4 ñàðûí 1 íèé õîîðîíä õèéíý. Ãýðýë äóòàãäàëòàé ¿åä áàéöààíû ¿ðñëýã àìàðõàí ñóíàäàã òóë ãýðëèéí õàíãàëò ñàéòàé ãàçàðò áàéëãàíà. ¯ðñëýãèéã 55-60 õîíîãèéí íàñòàéä íü òàëáàéä øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàíà. ¯ðñëýã øèëæ¿¿ëæ ñóóëãàõäàà ñàéí óñëàæ íàðã¿é, ñýð¿¿í ºäºð ñîíãîíî. Æèëä ÿäàæ 11-ýýñ äîîøã¿é óäàà óñëàíà.

Óðãàëòûí õóãàöàà áîãèíîòîé õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ àð÷ëàõ. Óðãàëòûí õóãàöàà áîãèíîòîé çàðèì íîãîî òàðüæ õ¿íñýíä àøèãëàõ íü áîãèíî õóãàöààíä øèíý íîãîî àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã. ¯¿íä: õÿòàä áàéöàà, ðåäèñ ëóóâàí

ò¿ð¿¿÷ íü 3-ð í¿¿ðò

áóñàä áîãèíî õóãàöààíä áîëîâñîðäîã áàéöààíóóä îðíî. Ýäãýýð íîãîîíóóä 30 îð÷èì õîíîãò á¿ðýí áîëäîã. Èéìä õýðýãöýýíäýý òîõèðóóëæ áàãà áàãààð òàðüæ àøèãëàíà. Áîëîâñîðñíû äàðàà õóðäàí ìóóääàã òàëáàéä óäààí áàéõ áîëîìæã¿é ó÷èð àâ÷ äàâñëàõ äàðàõ çýðãýýð õàäãàëæ áîëíî.

Ãóàíû òºðëèéí íîãîî. Øèéãóà, àìòàò ãóà, ºðãºñò õýìõ çýðýã íîãîîã åðºíõèéä íü ãóàíû íîãîî ãýäýã. Ýäãýýð íîãîîã 5 ñàðûí äóíäóóð øóóä òàëáàéä ñóóëãàäàã. Áóñàä íîãîîã òàãàí äîòîð þìóó ìºð ãàðãàí òàðüäàã áîë ãóàíû íîãîîã õîäîîä ãàðãàæ òàðèíà. Õîäîîäîíä óñ ä¿¿ðãýæ óñëààä 2-3 õîíîãèéí äàðàà ºëºí ÷èéãòýé áîëìîãö õîäîîäíû õàíàíä ñóóëãàíà. Áóñàä íîãîîòîé àäèëõàí ¿ðýý äýâòýýæ ¿ðèéí á¿ðõ¿¿ëèéí àì íýýãäñíèé äàðàà ñóóëãàíà. Öýöýã öººëºõ àð÷èëãàà õèéõ àðãà íü íèëýýä íàðèéí ó÷èð áóñàä íîãîî òàðüæ äàäëàãà ñóóñíû äàðàà ýðõëýõ íü çîõèìæòîé

Ãàçàð àðãàäàí àìüäðàõ óõààí

¹2 (26), 20087

Ýãýë æèðèéí èðãýäèéí èíäýð

Òýðã¿¿í áàéðàíä øàëãàðñàí á¿òýýë

Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí ýçýí ºä㺺 79 íàñ ñ¿¿äðèéã çîîãëîæ áàéãàà áºãººä õî¸ð ìýëìèé õàðààã¿é áîëñîí ÷ òºðæ ºññºí Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áóãàò ñóìûíõàà íóòàãò òîõèîëäñîí áîäèò ÿâäëóóäàä òóëãóóðëàí ººðèéí ñàíààãàà óðàí òîäîîð èëýðõèéëñíèéã òà óíøèæ ñîíèðõîíî óó.

Óóëàí äýýð óóë, óíàãàí íóòãèéí ÷èìýã áîëñîí àñàðëàí õàíàðàõ àëàã õàéðõàíû àð, ºâºð áàðààëàí óíèàðòàõ Áàðçàí õàéðõàíû äýâñýã, ªëçèéò öàõèðûí õºíäèéã á¿ðõýí áýë÷ýýðëýõ àðãàëü ÿíãèðûí ñ¿ðýã æèë æèëýýð ºñºí ¿ðæèæ ºòãºðñººð…

Äàðõàí õýìýýõ Äàìäèí ãó÷ààä îíû ýõýýð òàéæ ÿçãóóðòàí õýìýýí áàðèâ÷ëàãäàí á¿õ õºðºí㺠ìàëàà õóðààëãàæ, øîðîíä õýäýí æèë õîðèãäîîä àìüä ìýíä íóòàãòàà ýðãýí èðæýý. Òýðýýð àìü çóóõûí ýðõýýð íóòãèéí àí÷èí ºâãºí Æàìáèéãààñ öàõèóð áóó õóäàëäàí àâ÷ òàðâàãà òóóëàé àãíàñààð èðæýý. Ýä¿ãýý Äàìäèíûõ õîò ä¿¿ðýí õàëçàí öàãààí õîíüòîé, çýë ä¿¿ðýí õàð òàðëàí ñàðëàãèéí òóãàë ÷àãòàëñàí íèëýýä ÷èíýýëýã àéë àæýý. Äàìäèí íàìðûí íàëãàðõàí ºäºð õÿð äýýð ãàð÷ òóðàã ãºðººíèé áàðàà õàðàõààð ñààõàëòûí Äàìáèéí õàìò ìîðäîæ ìîðèî õºëºðãºí õºëñºëæ ç¿òãýñýýð Ò¿ìýí çàõèðàã÷èéí îâîîíä õ¿ð÷ èðæýý. Òýä áóóæ òóõëààä ñóíàäàã äóðàíãàà ãàðãàæ àëñûí áàðàà àæâàë òýðòýý õîéíî Àëòàé íóðóóíû 13 öàñò îðãèëûí õàìãèéí ºìíºõ “Öàñò áîãä” õýìýýõ Ñóòàé õàéðõàí çóíû õóðö íàðàíä ãÿëàëçàí ãÿëòãàíàí áàéõ íü íýí ¿çýñãýëýíòýé. Õýäýí ºðòºº àëñëàõ “Õàñàãò õàéðõàí” óóë òýíãýð áàãàíàäàí ñ¿íäýðëýíý. Òýð¿¿õýí óðä àÿ äóóíä àìèëàí ýãøèãëýõ Àæ áîãäûí íóðóó ä¿íõèéíý. Àëñ áàðóóíòàà äîìîãò “Õàâòàã áàéòàã” Õºõ ºíäºð óðàãøëààä àëäàðò òàõèéí øàð íóðóó öýíõýð ìàíàí äóíä óíèàðòàíà. Îéð òîéðíîî àæâàë áàðóóõàí òàëä Àëàã õàéðõàíû àð Öàãààí àñãàíû áýë õýñýãò óãàëç òîãòóóí èäýýøëýí áàéõûã õàðñàí Äàìäèí Äàìáèé íàð èõýä îëçóóðõàí îâîîíä ÷óëóó íýìýýä ìîðäîæ øîãøñîîð Áàðçàí õàéðõàíûã íàð çºâ òîéð÷ Öàãààí àñãàíû áýëä õ¿ð÷ õàäàí äýëèéí àðä ìîðèî áýõýëæ öàõèóð áóóíûõàà çàìãèéã ñîéæ ìºð뺺ä ñýìõýí ºíãèéâºë ñ¿ðýã óãàëç ¿ðãýæ öî÷ñîí øèíæã¿é, çàðèì íü õîîðîíäîî ìºðãºëäºæ, çàðèì íü èäýýøèëæ áàéëàà. Õºíäºëäºí çîãñîõ øààçãàé óãàëçíû äàë õàâñðàí îíèëæ ãîõîî ìóëòëàâ. Äàìäèí áóóãàà äàõèí öýíýãëýæ äîòîðëîõ çóóð óãàëç íü àëü õýäèéíýý óóë äàâæýý. Ýíý ìº÷èä õàéðõàíû àðûí àñãà õàä òýð ÷èãýýðýý õºäëºõ ìýò ýíä òýíäã¿é óãàëçûí ñ¿ðýã ¿ðãýí äààæèæ áàéâ. Äàìäèí ÿàâ ãýñýí øèã Äàìáèé ðóó õàðàõàä “Çà õº íýã þì ÷ òóñàõ íü òóññàí òýð Ẻí àñãàíû õîéãóóð àëàã óãàëç ìóóõàí òîéð÷ äàëä îðñîí òýð ëàâ õýâòñýí áàéõ” ãýâ. Òýä ýíý òýðèéí ÿðüæ íèëýýí ñóóãààä áóóãàà äîòîðëîæ áàðèàä ñàëñàí óãàëçûí àðààñ ñýìõýí øàãàéæ õàðâàë àâàðãà òîì ýâýð òîëãîéãîî õ¿ç¿¿ ñóíãàí ãàçàð òàâüæ õàâèðãàëàäàí óíàñàí áàéëàà. Òýä óãàëçûã õýä äàâóóëæ òýãø ãàçàð àâàà÷èæ òºõººðººä, òîëãîéã íü õ¿íäýòãýëòýéãýýð õàéðõàíû ç¿ã õàðóóëàí çàëæ, õàéðõàíäàà ÷ ìýõýñõèéâ. Ìàõàà õóâààæ ãàíçàãàëààä

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ̯ÎÍÐ-òîé õàìòðàí áýëòãýäýã “Àìüòäûí òóõàé ÿðèà” öóâðàë íýâòð¿¿ëãèéí ýññý, çîõèîí áè÷ëýãèéí óðàëäààíä àìæèëòòàé îðîëöñàí á¿òýýë¿¿äèéã öóâðàëààð íèéòýëæ áàéãàà áèëýý.

ªëçèéòèéí õºíäèéã óðóóäàí ÿâàõ çóóð õºíäèéí áàðóóí ç¿¿í õàâöàëä ÿíãèðûí ñ¿ðýã õàëèóðàí áîðëîãòîæ, õàëèóí õàðëàã òýõ ºíäºð õàäàíä ñàðàéí ñýðèéí çîãñîõ íü íýí ñ¿ðòýé. ßíãèðûí èøèã õàä äàìæèí ¿ñ÷èí òîãëîõ íü íýí áàõäàëòàé. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç. Ýäãýýð àìüòäûã ýíý íóòàãò ¿ðãýýæ öî÷îîõ íü åð ¿ã¿é. Äàìäèí, Äàìáèé õî¸ð çóñëàíãèéí àéëóóäàä òàðãàí óãàëçíû øîðëîã òàðààëàà. Ýíý áîë 1940-ººä îíû ñ¿¿ë÷ 1950-ààä îíû ýõýí ¿åèéí ä¿ð çóðàã áèëýý.

Íóòàã óñûã á¿ðõýí áàéñàí àðãàëü, ÿíãèðûí ñ¿ðýã õàà÷èâ? Óñòàæ ¿ã¿éð÷ áàéãààãèéí ó÷èð øàëòãààí þó âý?

Òîâ÷õîí òîäðóóëãà äóðäúÿ. 1960-ààä îíû äóíäóóð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò Âüåòíàì óëñàä áîëîí äàéíû ¿åýð Âüåòíàìûí çàñãèéí ãàçàð ÁÍ×Ó-ä áàéëäààíû áóó çàõèàëñíûã ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàìæóóëàí ãàëò òýðãýýð èëãýýæýý. Óóë áóó çýâñýã Ìîíãîëä èðýýä

ñààòñàí ãýäýã. Ó÷èð íü òýð ¿åèéí ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÂÓ õîîðîíäûí óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí Õÿòàä óëñ ººðèéí íóòãààð áàéëäààíû çýâñýã íýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîñîí áàéæýý. Òýãýýä ÷ Âüåòíàìä äàéíû áàéäàë íàìæèí äýýðõ áóó çýâñýã Ìîíãîëä õàäãàëàãäñààð ýöýñò íü çàñãèéí ãàçðóóäûí õýëýëöýýðýýð Ìîíãîëä àíãèéí áóó íýðýýð á¿õ àéìàã ñóìäàä æèãä õóâèàðëàí õóäàëäàí áîðëóóëæýý. Ýíý ¿åýñ àðãàëü, ÿíãèð, áóãà, ñîãîî çýðýã àí àìüòíû ýñðýã àÿí äàéí ýõýëñýí ò¿¿õòýé. Ò¿¿íýýñ äàðààõàí Õàíãàé, Àëòàéí õî¸ð àéìãèéí äàðãà õýëýëöñýíèé äàãóó Àëòàéí àéìãèéí äàðãà Õàíãàéí àéìàãò 500 ÿíãèð àãíàõ çºâøººðºë îëãîñíû äàãóó 800-

ãèéí áóó àãñàæ, òóóëàõ, ìàöàõ õ¿÷ èõòýé ìàøèí õºëºãëºñºí àí÷èä òóñ ñóìàíä èðæýý. Àëàã Áàðçàíãèéí õÿð àð, ºâºð, ñàéðûí ýõ, Ñî¸îãèéí õàâöãàé, õºâ÷èéí íóðóó çýðýã ÿíãèðûí îðøèí òîãòíîõ íóòàãò õýäýí õîíîã áóóí äóó íèæèãíýæ, óóë õàä öóóðàéòàí í¿ðýãëýæ áàéëàà. Òýä îëñîí îëçîî õ¿÷èò ìàøèíäàà à÷ààä õºäëºõ ìº÷èä àâòî ìàøèíû æîëîî àëäóóðàí ãàçàðëóó îíõîëäîí ñ¿éðñýí ãýäýã.

Íóòãèéíõàí ëóñ ñàâäàã õèëýãíýñýí ãýëöäýã. Òýä 500-ã àãíàñàí ÷ þì óó, 5000-ûã øàðõäóóëæ îðõèî ÷ þì óó õýí ìýäëýý. Òýð ¿åýñ ýõëýí ýíý íóòàãò ÿíãèð í¿äíèé ãýì áîëæýý. Àãààð ìàíäàëä õàð á¿ðãýä, õàëòàð òàñ ýðãýëäýæ áàéæýý. Ýíý áîë áîëñîí ¿éë ÿâäàë, áîäèò ç¿éë þì.

…Ñóìûí òºâä ñóóðèí ñóóõ õàëçàí Äîíãîî ãýã÷ òîì áóóòàé áîëñíîîñ õîéø ºâëèéíõºº õ¿íñ õîîëûã õîòíîîñîî áèø Àëòàé, áàéãàëü äýëõèéãýýñ áýëòãýäýã áîëæýý. Òýðýýð òàðâàãà, òóóëàé, ¿íýã ñóóñàð, àðãàëü, ÿíãèð, õóëàí ãýýä àãíàæ àëàõã¿é þì áàéõã¿é. Äîíãîîãèéí äàíñíû íýð íü Äîíäîã. Íóòãèéíõàí íü ò¿¿íèé

...Àëàã Áàðçàíãèéí õÿð àð, ºâºð, ñàéðûí ýõ, Ñî¸îãèéí õàâöãàé, õºâ÷èéí íóðóó çýðýã ÿíãèðûí îðøèí òîãòíîõ íóòàãò õýäýí õîíîã áóóí äóó íèæèãíýæ, óóë õàä öóóðàéòàí í¿ðýãëýæ áàéëàà. Òýä îëñîí îëçîî õ¿÷èò ìàøèíäàà à÷ààä õºäëºõ ìº÷èä àâòî ìàøèíû æîëîî àëäóóðàí ãàçàðëóó îíõîëäîí ñ¿éðñýí ãýäýã...

òºðõ çàí áàéäëààñ Äîíãîî ãýæ õî÷èëíî. Äîíãîî íýã óäàà àíä ãàðààä àðãàëèéí õàìãèéí èäýýøèëò íóòàã òóë Õóë ìîðüòûí ñýðâýíýýñ 3 óãàëç óíàãàæýý. Ò¿¿íèéãýý òºõººð÷ àðüñ õºðñººð íü õó÷èæ àðãà õàäàíä äàðæ îðõèîä áóöàõ çàìäàà ç¿ãýýðã¿é õî¸ðûí çýðýã áîîõîé àãíàæýý. Äîíãîî õ¿í àìüòíû õýë àìíààñ áîëãîîìæëîí óíàà õºñºãíèé áîëîìæ õàðñààð äîëîî õîíîîä ýðãýæ î÷èõîä äàðñàí ìàõ íü á¿õýëäýý ÿëçàð÷ õýðýãöýýã¿é áîëñîí áàéæýý.

…Ìàë÷èí Äîðæ óãààñ àíãèéí õîðõîéòîé. Ýõëýýä öàõèóð áóóòàé, äàðàà íü êàëèáð, äàðàà íü êàðâèí, ýöýñò íü 800-ãèéí áóó õóäàëäàí àâñàí. Öàõèóð áóó ÷ ÿàõàâ íýã óäàà ïàí ãýýä ë îíîâîë îëç, ýñ îíîâîë àíãàéãààä õîöîðäîã. Áóäëèóõàí àí÷èä áóóãàà äîòîðëîõ ãýñýýð áàéòàë àí àâ íü àëü õýçýýíèé áàðàà öàðààã¿é àðèëñàí áàéäàã. ¯íýíõ¿¿ õîð õºíººë áàãàòàé çýâñýã. Êàëèáð íü æèæèã òóãàëãàí ñóìòàé 100-250 ìåòðò òóñäàã, öýö ñàéòàé. Ãýâ÷ øèâõ, õ¿÷ èõòýé á¿ä¿¿í óãàëçûã äàë õàâñðàí áóóäàõàä õýäõýí õàðàéãààä õýâòäýã ãýñýí. Îãîòîð øàð õýìýýõ êàðâèí íü çýñ õîøóóòàé òóãàëãàí ñóìòàé 300 ì äîòîð öýö ñàéòàé, áàñ ë õºíººõ õ¿÷ èõòýé áóó. Êàðâèíààð òàðâàãà, òóóëàé ìýòèéí àìüòäûã áóóäàëò áàéõã¿é. Òàñ öîõèîä ë

õàÿíà. 800-ãèéí ãýæ ýíý áàéëäààíû áóó 800 ìåòðýýñ 1 êì äîòîð õºíººõ õ¿÷òýé. Õàðàà òàâèí ñóíãàõ ãýæ áàéõã¿é. Øàãàéæ ë ÷àäâàë îíîõã¿é ãýõèéí çîâëîí ¿ã¿é. Äîðæ õîíü õàðèóëæ ÿâààä àðãàëèéí ñ¿ðýãòýé òààð÷ ¿ðãýñýí àðãàëü õóéð÷ ýðãýæ çîãñîõ ¿åä Ẻí äóíä íü áóóäàõàä áóóí äóóíû õàìò 1 àðãàëü óíàõàä Äîðæ çàìãàà òàòàæ õîíãèîã íü øèäýýä ò¿ëõýæ ãîõ äàðàõàä áóó äóóãàðñàíã¿é. Äîðæ ê¿õýýãýíä ñóìã¿é ÿâñíàà ìýäñýíã¿é. Õýðýâ ê¿õýýã ä¿¿ðýí ñóìòàé áàéñàí áîë õýäèéã óíàãààõ áàéñíûã õýí ìýäëýý. Óíàñàí àðãàëü äýýð õ¿ð÷ î÷âîë íàìðûí òàðãà ã¿éöñýí ñóâàé àðãàëü áàéñàíä îëçóóðõàí, ºâ÷¿¿, õ¿ç¿¿ã íü äàðæ ¿çýýä äàâñàí àðãàëèéí áàðàà

õàðàõààð õàìàð äýýð ãàðòàë àð ðóó íü áàñ íýã óíàñàí áàéâ. Òýð íü ñ¿¿ íü ãîîæñîí, õóðãàòàé àðãàëü áàéñíûã õàðààä îëîí õ¿¿õýäòýé ºíºð ºòãºí

ºðõèéí òýðã¿¿í áîëîõîîð ýíý óäàà ç¿ðõ øèìøðýí òîëãîé ñýãñýðñýí ãýäýã. ¯õðèéí ÷èíýý 2 àìüòíûã íýã ñóìààð íýâò öîõèíî ãýäýã ºíººõ 800-ãèéí áóó ÿìàð èõ õºíººëòýé áîëîõ íü îéëãîìæòîé. Äîðæ òîì áóóãààðàà íèëýýí õýäýí ÷îíî àãíàñíû ãàäíà õýä õè÷íýýí àðãàëü íàìíàñíûã òîî÷èõ àðãàã¿é. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é óëààí íîìîíä áè÷ýýòýé äàðõàí öààçàò öîîõîð èðâýñ íýãèéã íàìíàæ, àðüñûã íü ºíäºð ¿íýýð çàðñàí óäààòàé. Ýíý á¿õýí áîë 1970-ààä îíû äóíä ¿åèéí ä¿ð çóðàã.

Ìèíèé áèå 1990-ýýä îíû ¿åä íóòàãòàà àìàðàõààð î÷èæ, òºðñºí íóòàã Àëàã õàéðõàíû ðàøààíààñ õ¿ðòýõýýð ãýð á¿ëèéí õàìò ÿâãàí í¿öãýí ìàöñààð ðàøààíû õºëä î÷èõîä æàëãà äîòîð 6 òýõèéí òîëãîé áàéõûã õàðààä ñýðäõèéæ áèëýý. Ýíý áîë íºãºº ãàéõàë 800-ãèéí áóóíû º÷¿¿õýí óë ìºð áàéæýý. Ò¿¿íèé õî¸ð íü çàãàë òýõ, ãóðàâ íü õàëèóí òýõ, íýã íü ø¿äëýí òýõèéí òîëãîé áàéñàí. Áèä öààø àÿëæ Öàõèóð àìíû ýõýýð ãàð÷ äýýð äóðüäñàí Öàãààí àñãàíû áýëä äºõºæ

î÷èõîä òýíä ñ¿ðýã óãàëç áàéòóãàé áàðàã õºë äîîãóóð ã¿éëäýæ áàéñàí òàðâàãà ÷ ¿çýãäýõã¿é áîëæýý. Ýíä òýíä ºãºð÷ ñàðñàéñàí àðãàëèéí ýâýð òààðàëäàíà. Ýíý íóòàãò ¸ñòîé ýçíýý àëä ãýã÷ýýð ýë çýëã¿é ýçã¿éð÷, òºðñºí íóòãèéí öýâýð òóíãàëàã àãààð ë áàéëàà. Áèä íèëýýí ÿäàð÷ óñ óíäààãàà óóæ, õÿðûí íîãîîí àëàã áîðîã äóíä õýâòýõ çóóð òýðòýý ç¿¿í õîéíî ñ¿íäýðëýõ õàð àíãèëàãèéí ýõíèé îðãèëä õîéëîã äóóëàõûã ñîíñîõîä ¿íýíõ¿¿ ñýòãýë òàéâøèðàí ñýðãýæ áèëýý. Ýíýõ¿¿ æèã¿¿ðòíèé äóó õîîëîé óëàì ÷ óÿíãàòàé, óéòãàðòàé áîëñîí ìýò ñàíàãäñàí. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç, áàéãàëü äýëõèéä àìèëæ áèé áîëñíîîñîî õîéø õàÿà íýãòýé, õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé îðøèæ áàéñàí õàðëàã òýõèéí ñ¿ðýã àðèëñàí þì ÷èíü. Õàðèí àãààð ìàíäàëä õàð á¿ðãýä õîë îéðûã òàíäàí ýðãýëäýõ íü á¿ð ÷ óéòãàðòàé ìýò.

Ýíý á¿õýí 1990-ýýä îíû ¿åèéí ä¿ð çóðàã. ª÷¿¿õýí çóðâàñ ãàçðûã á¿ðõýí áýë÷èæ áàéñàí ýäãýýð õîâîð àìüòäûí õóâü òàâèëàí ÿìàð çàìààð õýðõýí ýìãýíýëòýéãýýð òºãñºæ áàéãààã ýâë¿¿ëýí áè÷ëýý. Òà áèä ýíý áàéäëààñ Àëòàé, Õàíãàéí óóëñàä òàðõàí îðøèæ áàéñàí àðãàëü, ÿíãèð, áóãà ñîãîî çýðýã àìüòäûí õýðõýí ñ¿éð÷ áàéãààã òºâºãã¿é îéëãîæ áîëíî.

ªäðèéí îä ìýò ýíä òýíä ¿ëäñýí õýäõýí òîîíû õîâîð àìüòäûã àâàð÷ ¿ëäýõ àðãà áàéíà óó?

Áàéíà ãýæ èðãýí áè õàðèóëúÿà! Òîâ÷õîí ýðãýö¿¿ëýë äóðüäÿà.

Õýäõýí æèëèéí ºìíº íýã àéìãèéí äàðãà Åâðîïèéí íýãýí ñîöèàëèñò îðíû çàñãèéí ãàçðûí óðèëãààð õ¿ðýëöýí î÷èæ, òóõòàé àìàð÷ áàéòàë àìðàëòûí ãàçðûí äàðãà õ¿ëýýí àâ÷. “Òà þóíä ñîíèðõîëòîé âý?” õýìýýí äàðãààñ àñóóæýý. Òýðýýð ò¿òãýëçýí áàéæ “Áè ÷ àíãèéí òàëààð ë áàãà çýðýã ñîíèðõäîã” ãýæ õàðèóëñíû äàãóó àìðàëòûí äàðãà ò¿¿íä áóó, ñóì áýëäýæ àãíàõ ãàçàð õ¿ðãýæýý. Òýðýýð õóëãàíû õàìðààñ ÷ öóñ ãàðãàæ ¿çýýã¿é áàéæ íýðëýõñýíäýý áàíòàí, áóóãàà ýâ ä¿é ìóóòàéõàí áàðüæ îéí öîîðõîéëóó îðòîë ìîäíû ¸ðîîëîîñ áîð õàëçàí òóóëàé áîñîí äýãäýí õîëäæýý. Ýðãýæ èðýõýä àìðàëòûí äàðãà òîñîí àâàõàä àéìãèéí äàðãà áîëñîí ÿâäëàà õýëæýý. ×óõàì ¿íýí áàéäàë þó áàéñàí áý?

Áîð õàëçàí òóóëàé íü ãýðèéí òýæýýìýë àìüòàí, ýçýí íü òóñãàé íýðýýð äóóäàõàä èðäýã, òàíèõã¿é õ¿í òààðâàë öààø çóãòäàã þìñàíæýý. Àìðàëòûí äàðãà çî÷íîî õººðõºí àðãààð çóãààöóóëñàíäàà èõýýõýí äîäüãîð, òóóëàéíû ãàðçã¿éäýý èõýýõýí ïîäîéæ “Òà ÷ àíãèéí õîðõîéòîé õ¿í áàéíà äàà. Òàíûã àíãèéí òýíãýð èâýýõ áîëòóãàé!” õýìýýí õîøèãíîí õýëñýí ãýäýã. Áîð õàëçàí òóóëàé ÷ ýçýíäýý èðýý ë áèç. Ãýòýë ìàíàé çàñãèéí ãàçàð çî÷èä ãèé÷äýý õýðõýí çóãààöóóëæ áàéíà âý?

Ýíý îíû ýõýýð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ãàäíû àÿí÷èí, àí÷äûí çóãààëãàíä çîðèóëàí 80 óãàëç, 200 òýõ çîëèîñëîõîîð òîãòîîë ãàðãàæýý.

Ýíý õî¸ðûã ýðãýö¿¿ëæ ¿çýõýä òýíãýð ãàçàð øèã çºð¿¿òýé, òýìýý ÿìàà øèã ÿëãààòàé áàéãàà áèç. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óñòàæ ¿ã¿éð÷ áàéãàà õýäýí àðãàëü ÿíãèðàà õóäàëäàæ èäýõýä õ¿ðñýí ãýæ ¿¿? Òýð õýäýí íîãîîí äîëëàð ÷èíü áàÿí êîìïàíèé ýçäèéí õàëààñàíä îðæ áàéãàà ø¿¿ äýý.

Ç¿éðëýæ ¿çýõýä äºë íü áóóð÷ óíòðàõûí äàâààíä óëàëçàæ áàéãàà öîã íóðìûã ¿ëýýæ ñýðãýýõ ãýæ áàéòàë äýýðýýñ íü õ¿éòýí óñ àñãàõòàé ÿëãàà þó áàéíà.

¯¿ãýýð ýâë¿¿ëýí áè÷ñýíýý òºãñãºå. Òà á¿õýí õÿíàí òîëüäîæ áîëãîîí ñî¸ðõîíî áóé çà.

Õàëçàí îâãèéí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí Öýðýí

WWF International, Gland (CH) Av. du Mont- Blanc 1196 Gland Switzerland T: +41 22 364 91 11F: +41 22 364 88 36

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð Àìàðûí ãóäàìæ-4, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, 8-ð õîðîî, ø/ñ-20A, ø/õ-115Óëààíáààòàð 210620AÌîíãîë Óëñ

Óòàñ: +976 11 311 659 +976 11 310 237 È-ìýéë: info@wwf.mn Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâ ä õîò äàõüÀëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðÓòàñ: 01432-23849Ôàêñ: 01432-24100

Âýá õóóäàñ: http://www.wwf.mn; http//www.panda.org

Ðåäàêòîð Ä.Áàòõ¿¿Äóãààðûã ýðõýëñýí: À.Äýëãýðìàà

¹2 (26), 20088

Íýí õîâîð, óíàãàí ç¿éë áîëîõ ìîíãîë áºõºíãèéí ºíººãèéí òàðõàö íóòàãò àðä èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, õóóëü áóñ àãíóóðò òàâèãäàõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ òóõàéí á¿ñ íóòãààñ èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ñîíãîí àæèëëóóëàõ ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàñàí áèëýý. Õèéõ þìàà îëæ ÿäñàíäàà áóñ, èðãýíèéõýý ¿¿ðãèéã õàìãèéí çºâ àðãà çàìààð áèåë¿¿ëæ áàéãàà òýäíèéã èäýâõèòýí ãýõýýñýý èë¿¿ “àðä ò¿ìíèé ýë÷ - áàéãàëü õàìãààëàã÷” õýìýýí íýðèéäâýë çîõèëòîé ãýæ ¿çýí èéíõ¿¿ ºðãºìæ뺺ä

“Àðä ò¿ìíèé ýë÷ - áàéãàëü õàìãààëàã÷” ãýæ õýí áý?

áàéíà. Òýäíèé èäýâõè ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ çîðèëãîîð 2008 îíû 4-ð ñàðûí 25-ààñ 5-ð ñàðûí 2-íû õîîðîíä ñóðãàëòàä õàìðóóëñàí þì.

Ñóðãàëòàä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Øàðãà, Òºãðºã, Áàÿí-Óóë, Õºõìîðüò, Äàðèâ Õîâä àéìãèéí Äàðèâ, ×àíäìàíü çýðýã ñóìäààñ èðñýí àðä ò¿ìíèé ýë÷ - áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð áîëîí ñóì, áàãèéí çàñàã äàðãà íàð, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, õýñãèéí òºëººëºã÷ íàð õàìðàãäëàà.

Òýä áºõºí òºäèéã¿é áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ¿éëñýä îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéíõýý öàð õ¿ðýýãýýð áàéð ñóóðèà îëæ àâíà ãýäãýý óõàìñàðëàæ áàéãàà. Ìîíãîë áºõºíãèéí òàðõàö íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà áºõºí õàìãààëàõ ñ¿ëæýý áàãèéí äýìæëýãòýéãýýð èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëñàí þì. Òýä áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ¿éëñýä àðä èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, àðä èðãýä áàã íèéòýýð õàìòðàí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ñàíàà÷ëàãûã ºðí¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé áºãººä áàéãàëü õàìãààëàõ òàëûí ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã áàãèéí õóðàëä òàíèëöóóëàõ, àðä èðãýäýä óõóóëãà ÿðèà õèéõ, õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ Èðâýñ-3 áàã áîëîí áºõºí õàìãààëàõ ñ¿ëæýý áàãòàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áîëíî.

2008 îíû 5 äóãààð ñàðûí 14-íû ºäºð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí ÎÕÓ äàõü ñàëáàðààñ ñ¿¿ëèéí äîëîî õîíîãò Äîðíîä àéìãèéí Äàøáàëáàð ñóìûí Ýðýýíöàâûí íóòàãò öàãààí çýýðèéí ñ¿ðýã èõ õýìæýýãýýð Ẻãíºð÷ Ìîíãîë-Îðîñûí õèëèéí òîðîíä òóëæ õèëèéí òîðîíä îëíîîðîî îðîîöîëäîí áàéãàà òóõàé ýìãýíýëòýé ìýäýýã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí

ÖÀÃÀÀÍ ÇÝÝÐ ÞÓÍÄ ÃÀÄÀÃØ ÒÝ̯¯ËÝÂ?

Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðò èð¿¿ëëýý. Áèä ýíý ìýäýýëëèéí äàãóó Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçàðòàé õàìòðàí, õîëáîãäîõ ñóìàí, àíãèóäààñ òîäðóóëàõàä ¿íýõýýð ýíý îð÷èìä öàãààí çýýðèéí ñ¿ðýã óðüä ºìíºõ

æèë¿¿äýýñ èë¿¿ îëíîîð Ẻãíºð÷ áàéãàà ãýæ ìýäýýëëýâ. Ýíý ãàçàðò öàãààí çýýðèéí ñ¿ðãèéí ìýäýýëýë, øèëæèëò õºäºë㺺íä õèëèéí òîð ñààä ó÷ðóóëæ áàéãàà ýñýõ, îëíîîð Ẻãíºðºõ áîëñîí ó÷èð øàëòãààíûã óðüä÷èëàí òîãòîîõ çîðèëãîîð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíòýé õàìòàðñàí ñóäàëãàà õèéëýý.

Òýäíèéã îðîí íóòãààñ áóöàæ èðýõýä õýâëýëèéí áàãà õóðàë çàðëàí îëîí ò¿ìýíä ìýäýýëëèéã öàã òóõàéä íü õ¿ðãýñíèéã òà ñàíàæ áàéãàà áàéõ.

Ñóäàëãààíû áàãèéã ãàçàð äýýð îð÷èõîä Ìîíãîëûí õèëèéí òîðîíä îðîîöîëäîí ¿õñýí öàãààí çýýðèéí òîî 14, òºìºð çàìûí îéðîëöîî ¿õñýí öàãààí çýýðèéí òîî 10 ãàðóéä õ¿ðýýä áàéãààãààñ ãàäíà óñ óíäã¿é áîëîí õàòàæ ¿õñýí çýýðèéí òîî õýäýí çóóä õ¿ðýýä áàéæýý. Ñóìûí òºâä îéð ó÷èð ãýðèéí çîëáèí íîõîéíóóäàä áàðèóëñàí ñýã çýì èõ áàéñàí áºãººä áýë÷ýýð íü õàòñàí øàð ºâñòýé ó÷èð ñîíãèíîëîã óðãàìëûí óã ¿íäýñèéã óõàõ, óñ óíäã¿é ó÷ðààñ ýöýæ ñóëüäñàí, ìàøèí òåõíèêýýñ ¿ðãýí çàéöàõ ÷àäâàðã¿é, àéëûí ãàäóóð îéðõîí óñ ðóóãàà øîãøèæ áàéãàà çýðýã õýâèéí áóñ áàéäàë àæèãëàãäëàà.

Ýíý ÿâëààñ õîéø òóí óäàëã¿é ç¿¿í àéìãóóäàä í¿¿ðëýñýí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí óëìààñ îëîí õ¿íèé àëòàí àìü ¿ðýãäýæ ¿íäýñíèé õýìæýýíä ãàøóóäàë çàðëàñíûã òà ñàíàæ áàéãàà áèçýý. Òýãýõýýð öàãààí çýýð áàéãàëü ýêîëîãèéí ç¿é áóñ ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýëòýé ãàìøãèéã ìýäðýí õóëæñàí ÷ þì áèë¿¿… Áèä áàéãàëèéí òºëºº àæèëëàäàã ÷ ýðäýíýò õ¿íèé àìü þó þóíààñ ¿íýòýé. Òèéì ÷ ó÷ðààñ àìü ¿ðýãäýãñýäèéí àð ãýðò çîðèóëàí õîò õºäººã¿é, íèéò õàìò îëíîîðîî 5 ºäðèéíõºº öàëèíòàé òýíöýõ õýìæýýíèé õàíäèâ ºðãºñºí þì.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí íóòàãò áàéäàã Óëààí öóòãàëàíãèéí õ¿ðõðýý Ìîíãîë îðíû ìààíü õàìãèéí ¿çýñãýëýíò òîì õ¿ðõðýý ãýäãèéã õýí õ¿íã¿é ìýäíý. Ìîíãîë îðîíû õàìãèéí èõ óñòàé ýíýõ¿¿ õ¿ðõðýýíèé óñ 22-24 ìåòð ºíäðººñ óíàäàã ãýæ íîì, ñîíèí, ñóðàõ áè÷èã äýýð áè÷èãäñýí áàéäàã.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðûíõàí 2007 îíû 8-ð ñàðä Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí íóòàãò îðøèõ Æàðãàëàíò õàéðõàíû õàìãèéí äîîä õ¿ðõðýýã õýìæèõýä 24,5 ìåòð áàéæýý. Õàðèí 2008 îíû 6-ð ñàðûí 3-íä äîîðîîñîî õî¸ð äàõü õ¿ðõðýýíä õ¿ð÷ õýìæèëò õèéõýä 35 ìåòð áàéëàà. Ýíý íü Ìîíãîë îðíû õàìãèéí ºíäºð õýìýýí àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí Óëààí öóòãàëàíãèéí õ¿ðõðýýíýýñ àðàâ ãàðóé ìåòðýýð ºíäºð áîëîõ íü

Ìîíãîëûí õàìãèéí ºíäºð õ¿ðõðýý Æàðãàëàíò õàéðõàíä áàéíà

õàðàãäàæ áàéíà. Æàðãàëàíò õàéðõàíûã ºãñºõºä ýíý ìýò 6 õ¿ðõðýý áèé õýìýýí íóòãèéíõàí íü õýëýëöýõèéã ñîíñëîî. “ªäðèéí ñîíèí”-û ñýòã¿¿ë÷ Á.Çîëáàÿð íýãýíòýý “…Áàéãàëü ýýæ òîìîîã¿é ¿ðñèéíõýý ñýòãýëèéã áàÿñãàõààð áîð àâäàð ìýò àãëàã çýë¿¿äèéí íàíäèí óóëñäàà çàðèì áàë áóðàì, ýðäýíýý äýýø òàâüäàã àæýý. Áèäíèé î÷èõîîð ÿâàà õî¸ð õ¿ðõðýý òèéí äýýø òàâüæ, àâäàðò õèéñýí ãî¸ ç¿éë þì” õýìýýí Æàðãàëàíò õàéðõàíû ¿çýñãýëýíò õ¿ðõðýýã ìàãòñàí íü áèé.

Õýìæèëòèéã õèéõäýý ýíãèéí àðãààð áóþó çàðèì õ¿í õ¿ðõðýýíèé äýýä õýñýãò õ¿ð÷ òýíäýýñýý õ¿íäð¿¿ëýã÷ ç¿¿ñýí òóóç óíæóóëàí ò¿¿íèéõýý óðòûã äàðàà íü õýìæèí òîäîðõîéëñàí þì.

Äýýä õ¿ðõðýý. 2008 îí

Çóðãóóäûã Á.×èìýääîðæ

KidolBrI iia Geje*Moekgo& DekI HemegeleeeO Seeit oaDelehEI iia bEiigelI