7/23/2019 OASE 65 - 100

1/38

IRINA DAVIDOVC: ABSTRACTON AND ARTIFCE

The architecture of the twentieth century has more than occasionally been referred to as mannerist Robert Venturi andDenise Scott Brown explicitly present their own work as 'manner-ist,1qualifying it as 'hybrid rather than "pure,compromisingrather than "clean,distorted rather than "straightforward

inconsistent and equivocal rather than direct and clear 2

Manfredo Tafuri associates the work of Paul Rudolph and IMPei with an 'eclectic mannerism,3and that of Michael Graves andPeter Eisenman with 'mannerism among the ruins.4JacquesLucan describes Rem Koolhaas as a 'self-quotation mannerist 5

In many cases the term tends to be used rhetorically and rathervaguely,replacing words like 'complex, 'ambivalent or elaborate It is indeed diffcult to gauge the precise sense and overallimplications of the attribute mannerist when,just below thesurface,one is confronted by a range of contradictory issuesconnected by a nebulous terminology

Here I want to discuss the essential elements of late twentiethcentury mannerism (used in lower case) that would qualify it foruse in connection with the architectural production of the twentieth century and particularly its last four decades By establishingthe meaning of this term in relation to the sixteenthcenturyMannerism (denoted with a capital M), I am looking for a dimension of latent continuity beneath layers of historical and culturalphenomena

The attempt in modern architectural criticism to uncover sucha continuity with sixteenth-century culture originated in 1951 withColin Rowes essay ' Mannerism and Modern Architecture,6

which challenged the Modern Movements claim to a clean-slatenewness by revealing a similarity of approach with the architecture of Mannerism As we can think of Mannerism at the mostbasic level as the transgression of an established norm, embedding in its own substance that of the model it rejects,this parallelism brought to light early Modernisms relation to the valuesof eclecticism and historicism that it had claimed to abolish

Rowe is most confdent when comparing plans rather thanthe faades or volumetric composition of buildings, that is thoseabstractions removed from the direct experience of architectureand only apprehensible as conceptual representations of itThis suggests the mannerist tendencies of modern architectureare identiableand more easily justifableat a conceptuallevel,whereby architecture can be considered,alongside thevisual arts,as a visible manifestation of an epochs characteristicstate of mind A complete reliance on the intellect, however,cannot be adhered to as a steadfast rule,especially when thesubject matter is by denition anti-rationalist Mannerism operates in a multivalent territory where it addresses simultaneouslyreason, senses and emotion (this last the characteristic thatmade it so repellent to the Enlightenment) and the modern

phenomena that can be identied as mannerist tend to retainthis trait

Beyond the particular stance of Rowes argument, there lies agreater questionthe substantial but hidden relationshipbetween two periods in European culture, separated by four cen-

D Sco Brown, 'Rely to Framon

Casabella no 35Decembe 1971p. 452

R Venui Compleity and Contradiction in

Architecture New Yok 1966 223

M Tafuri TheSphereand theabyrinth:

Avant-Gardes and Architecture From Piranesi

to the 1970s Cambridge Mass 198 2964

Ibd 2815

J. Lucan Volunary Prsoners of

Achitecue a+u no 342Mach 19998

See C Rowe Mannerism and ModenAchiecue in: Mathematics of the Ideal

Villa and Other Essays Cambridge Mass

196 3056

turies The defnitions of Nikolaus Pevsner (1946) and Anthony Le Corbusier, VillaSchwob, La Chaux-deFonds 1917

7/23/2019 OASE 65 - 100

2/38

IRINA DAVDOVC: ONSTOFFELIJKHED E ZSBEGOOCHELG

De architctuur van d twintigst uw is meer dan eens

beschreven als maniristisch Rort Vnturi n nis Scott

Bron prsentrn hun ign wrk xplicit als 'maniristisch1

en kalicrn ht als 'rder hyridisch dan "zuivr, eerdr als

oekend naar ht comprom is dan "zuiver, rder vrwrongn

an rechtlijnig ( ), rdr inconsistnt n dulzinnig daniect en duidlijk2 Manfrdo Tafuri associeert ht wrk van

Pa Rudolph n I M i mt n 'clectisch manirism3 n dat

van Michal Gravs n tr Eisnman mt 'manirism tussn

e runes4 Jacqus Lucan schrijft Rem Koolhaas als n

ichzelf citernd manirist5 In v gevalln wordt de trm op

een retorisch n tamlijk vag manir gruikt als vrvanging

voor woordn als 'complx, 'amivalnt of ingwikkld Het is

oeiijk om d prciez tknis n d algmn implicatis van

e bijvoglijk paling 'maniristisch vast t stlln als w ntoner d oppervlakt wordn gconfronterd mt n hl rks

tegenstijdige kwstis die vrondn zijn door n wazige trinoogie

Hier wil ik d essentile elmntn van ht laattwintigst

eewse 'manirism (zondr hoofdlttr) sprkn die zoudn

knnen rchtvaardign dat dze aandiding geruikt wordt in

veband mt d architctonisch producti van d twintigst

ee en meer in het ijzonder d laatst vir dcnnia daarvan

Door ht epaln van d teknis van dz trm in rlatie tot het

estiende-ws Manirism (aangduid met en hoofdlttr

), zoek ik naar n dimensie van latnt contineit onder d

lagen van historische n cultrl vrschijnsln

e poging van d modrne architcturkritik om n drgike continuit in rlati mt de cultuur van de zstinde uw

aan ht icht t rngn, gon in 1951 mt Colin Rows ssay

annerism and Modrn Architctur6 Row stld hirin d

claim van d modrne wging op d niuwhid van d schon

ei ter discussi door n glijksoortig nadring in d archi

tectr van het Manirism zichtaar t makn W kunnn ht

anirisme op ht mst asal nivau eschouwen als n

overschrijding van d norm die in zijn ign wzn dat van ht

odel dat ht afwijst opnmt z ovrnkomst racht d

reatie aan ht icht van ht vrog modernism mt d waardnvan het eclcticism n historicism, di ht nu juist prtnder

e te hn afgschaft

owe is ht mest ovrtuignd als hij plattgrondn vrglijkt

(en niet gevls of d volumtrische compositi van gouwn},

et ander woordn astractis di vr afstaan van d dircte

ervaring van architctuur n aln t grijpn zijn als concp

tee represntatis rvan it sggereert dat d maniristisch

tenensn van d modern architectuur op n concptul

nivea hrknaar en gmakklijkr vrdedigaar zijn, waarij

e achitectuur naast d eeldnde kunsten eschouwd kan

oden als n zichtar manifstati van d knmrknd tijdgeest van n epaald peri od Maar een volldig vrtrouwn

op het intllct kan nit wordn aanghangn als n onwrikar

aatstaf, zekr als ht ondrwrp pr dnitie antirationalistisch

is et manirism oprrt in n mrdidig ved waar ht

ich tegelijkertijd richt op d rd, d zintign n d moti

D. Scott Brown 'Reply to Frampton,

Casabella, nr. 35 december 97 p 452

R. Venturi, Complexity and Contradiction in

Architecture, New York 966 p 223

M Tafuri, TheSphere and theLabyrinth:

A vant-Gardes and Architecture From Piranesi

to the 1970s Cambrdge Mass. 97 p. 2964

Idem, p. 25

J Lucan, Voluntary Prisons of

Architecture, a+u, nr. 342 maart 999 p 8.

Zie C. Rowe Mannersm and Modern

Architecture, in: Mathematics of the Ideal

Villa and Other Essays Cambrdge (Mass.)

976 pp. 3056

00

1

7/23/2019 OASE 65 - 100

30/38

middel van publicates en lezingen. De positie van de archtect is

tevig en duidelijk verankerd in zjn persoonlijkheid, die de speci

eke eisen van ieder gegeven project overstjgt en dee laat ut

maken van het afgebakende coplexen van belangstellngen.

Koohaas kan niet aeen vanwege het gebruk van citaten of het

teren van zichzelf als een anirist worden gekwaliceerd46

Zijn zienswijze is in de archtectuur vergelijkbaar et dat speciale

moent in de geschiedens (dat saenvalt et het egenlijke

Manirise) toen het kunstvoorwerp aanspraken ging aken op

ijn unieke aard en zijn onafhankelijkheid van context, in deeerste plaats op basis van het creatieve talent van de kunstenaar

Voor Vasari en uccaro is disegno concrete anifestatie van

een universeel dee dat zowel de enselijke persoonlijkheid als

een goddeljke ipuls uitdrukt, een rationee n een intu"tieve

diensie. Er treedt een gelijkenis et de aniristen op in de len

van Delirious New York waarin oolhaas zich afkeert van de wer

keljkheid als gegeven en de essentie van de architectuur in zch

zelf zoekt, genspireerd door Dal's ethode van het overeind

houden van de zachte, voreoze assa van het onbewuste

nnen de starre kruk van de Cartesiaanse rationalteit.47 Door

middel van zijn openlijk erkende schatplichtighed aan het surre

aise kan oohaas denkwijze teruggevoerd worden op de

elangrijkste kwesties van aat-aniristisch intelectualise

In dit werk vertegenwoordigt de weloverwogen voorkeur voor

eerder verwoorde representatieve inhoud, ingebed in een nieuw

erk in de vor van een kritisch coentaar een tweede niveau

van afstandelijkheid door iddel waarvan de archtectuur vanuit

een conteplatief standpunt wordt tot een ddel o te refecte-

46Het verband dat door Lucan wordt gelegd

tussen citaat en manirisme is duidelijk niet

toevallig. Als manirisme de manifestatie is

van een lososch begrepen dichotomie

tussen actueel en ideaal, of vorm en inhouddrukt het dit waargenomen gebrek aan

evenwicht uit door te refereren aan de

wereld niet a s een gegeven maar als

eerder gerepresenteerd Manirisme

impliceert per defnitie ctaat

47Zie R. Koolhaas, Delirious New York

New York 1978 p 236,248

z

_Iuc(z

N

zU

0

U

IJ

1Cz

L

7/23/2019 OASE 65 - 100

34/38

betwist He egrip ironie en de zoekocht naar he nteressane

ierboven de rol gegeven van vernieuwde 'manirisische opvattngen, zjn typerend voor haar erfgoed. In de romanische nihilis

an Kierkegaard zien we he maskeren van existentle angs en

vervreemding me een gevoel van ironische afstand.53lronie

wordt een 'kalfcatie van sujectivitet,54 met ehulp waarvan

e esthee uitsijg oven de gegeven erkelijkheid en opnieu

een bevestiging formuleer van 'de egenspraak tussen essenieen verschijning, ussen he innerlike en het uerljke.55

De romantek s me zijn ongoochelde afsand van de ereldnet zozeer een lik naar acheren als he Manirisme da as n

relatie tot de Hoog-Renassance Het motief van de Gouden Eeuw

wordt vaak aangeroffen in de zestiende eeuw en de gunstige ver

gelijkng daarvan met een egenijds Jzeren Tjdperk suggereer

een toesand van onehaaglijk en zeer ereurd verval. Een dis

cussie over decadenie is egonnen door Nietzsche aan he eind

van de negentiendeeeuwse romantiek en zijn etoog onsluit

een nieuwe parallel tussen moderniei en Manirisme n essen

te word decadenie opgeva als verarmd Ieven he verlangen

naar he einde de grote vermoeidheid die in zijn negaie van he

Ieven de grooste dialectiek, die tussen goed en kwaad inze alsniet meer dan een varaie op het thema56 De dialectiek zelf ord

gezien als 'een sympoom van decadenie57 van een ijdperk

waarin de hoogse waarden ne meer waarneemaar zijn

Verschijningvormen corresponderen nie meer me feiten, want

de decadene gees is inrnsek edrieglik Zijn symptomen zijn

de verwarring van oorzaak en gevolg, de verminderng van de

kracht om zich te verzeen egen simuli en het vinden van indiv

duele waarde in oneuse of edwelmde gemoedstoesanden5

53Zie Harries, op cit., pp 560 enSKierkegaard, The Concept of Iroy, in:

Either I Or New York 1959 pp 24625854

Kierkegaard, op. cit., p. 24255

dem, p 257

56F. Nietzsche, 'The Case of Wagner (1888)geciteerd in M. Calinescu, Five Facesof Modernity: Modernism, Avant-Garde,Decadence, Kitsch, Postmodernism

Durham 1987 p 1957

Idem, p 18058

F. Netzsche, The Will to Power(Der Wille zur Macht), p 2

z

Ic

O

z

N

z

0

w

I

.w

Cz

L

e

7/23/2019 OASE 65 - 100

35/38

Robert Venturi, proposa/for Ponte d'Accademia I voorstel voor de Ponte dAccademia, Venice 1971

7/23/2019 OASE 65 - 100

36/38

Reecterend over zijn tijd zag Nietzsche fragmentatie als een

undamenteel aspect van decadentie.59 Het gefragmenteerde karak

ter van de moderniteit en het verlies van het transcendente zijn

verklaard zodra Nietzsche de gemoedstoestand van de decadentie

at overlap pen door het 'logische gevolg ervan: nihilisme.6 Want

ihilisme betekent dat de hoogste waarden zichzelf devaleren

et doel ontbreekt; 'waarom? krijgt geen antwoord 61 Zo brengt

ietzsche twee symptomen van de moderniteit bij elkaar: het verlies

vn het geheel en de destabilisering van hogere warden. De desin

tegratie die de moderne cltr kenmerkt, wordt de toestand waarinde hogere waarden it het gezichtsveld verdwijnen.

Men zo op basis hiervan een parallel met de zestiende eew

unnen constreren In het Manirisme werd het begrip schoonheid

gedevaleerd in relatie tot de ongrijpbare en sbjectieve kwaliteiten

van 'elegantie. Op een vergelijkbre manier vindt de post-romanti

sche knstenaar het passend om op zoek te gaan naar het interes

snte in plaats van het schone. lk zo willen stellen dat het maniris

e in beide periodes wordt gekenmerkt door een vervaging van de

eewige waarden van waarheid en schoonheid. Deze zijn verdron

gen door ideen met een meer beperkte levensdr die bovendien

leen relevant zijn voor hn specieke historische omstandighe

den, ideen die mikken op onmiddellijk effect en een dialoog

angaan met het eigentijdse pbliek.62n het Manirisme daarente

gen kan men niet spreken van decadentie in de zin van Nietzsche,

odat de eenheid van de dee in die tijd sggereert dt het gevoel

vn fragmentatie nog niet algemeen verbreid was. Ps na de acht

tiende eew wordt de traditionele opvatting over schoonheid ver

vangen door een naar binnen gekeerde esthetische ervaring en in

het darit voortvloeiende relativisme werden deze hogere waarden

oeilijk te onderscheiden

Het is mogelijk om een relatie te vinden tssen het modernegevoel van fragmenttie, de afzondering van de mens van de wereld,en de formele as pecten van het twintigsteeewse manirisme

e tweede helft van de twintigste eew ontwikkelt echter relaties

et de Maniristische knst die bewster van zichzelf en expliciet

formeel zijn Hier wordt, om Pevsner te parafraseren, een vergelijk

baar gebrek aan geloof in de mens en de materie getoond63 die is

gebaseerd op een esthetiek van de ontbinding en waarin een relati

vering van de grond en gebroken fragmenten de beschower

ogeven die in een eigenaardige, droomachtige stat verkeert

Deze fragmenten zijn soms vrij van directe associaties en verschij

nen of als immaterieel of regelrecht vreemdsoortig. Een alternatiefvoor deze vertoning van gewelddadige ineenstorting wordt verte

genwoordigd door de onderhidse, voortdrende desintegratie,

een klaagzang voor aardse, vergankelijke materie. In het werk van

Herzog & de Meron verschijnen material en oppervlak als verticale

schermen die zienderogen lijken op te lossen Oppervlakken ver

smelten met een dnne cht, breken of ontbinden om een tweede

hidlaag te onthllen Elders, zoals in de vroege interiers van

Ventri, is de rimte van het his herschapen voor een tijdperk vn

zwaarteloze relativiteit, warin rimtelijke cordinaten voledig it

wisselbaar zijn geworden In de oneirische settings van Koolhas

worden bekende fragmenten in onverwachte geometrien of plaatsingen getoond als herinneringsresten van de bewoonde, eigentijd

se wereld na een metaforische aardbeving Gestoffeerde wanden,

verzinkt staal, theatrale gordijnen en hellende vloeren brengen hn

associaties en vormen een opgeblazen, bewoonbare Merzbau Op

een manier die doet denken aan een dadacollage krijgen episodes

59'Wat is het teken van decadente? Dat het

Ieven niet meer woont in het geheel Het

geheel leeft helemaal niet meer; het is

samengesteld, berekend, kunstmatig en

artefact. F Netzsche, Bsic Witings ofNitsch, New York 1963 p 626

60Netzsche, Th Will to Pow op. cit, p 27

61dem p 9.

62Begrippen als vaardgheid {dat technische

bekwaamheid en gemak qua uitvoering aan-

duidt) of vit (begrepen als virtuositeit enniet in een morele zn) zijn typerend voor de

kunstappreciatie van het Cinquecento maar

lijken voor ons bjna rrelevant (Shearman,

op. cit. pp. 21 41-44).

63Zie Pevsner, op. cit, p 135

(

(z

_LIu(LcCz

N

zL

0

L

I

L

lez

L

t

C