Öê×´ÇuÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · 1 kendriya vidyalaya sangathan ... support...

1

Kendriya Vidyalaya Sangathan 18, Institutional Area, Shaheed Jeet Singh Marg,

New Delhi - 110 602.

SUPPORT MATERIAL YEAR 2014-2015

Class X Social Science

KEN

DR

IYA

VID

YA

LAY

A S

AN

GA

THA

N

PATNA REGION

2

Acknowledgements REVIEW COMMITTEE

Workshop& Venue Director: Mr. M. S. Chauhan Deputy Commissioner

KVS, RO PATNA(Bihar)

Convenor: Sh. A. K. Mishra Principal, KV Muzaffarpur

Members of Support Material Review Team :

1. Mr. A. P. Sharma

TGT (S.ST.) K.V. Muzaffarpur (F/S)

2. Mr. V. N. Choudhary

TGT (S.ST.) K.V. Samastipur

3. Mr. V. S. Malviya TGT (S.ST.) K.V. Mokamaghat CRPF

4. Dr. I. N. Jha TGT (S.ST.) K.V. Kishanganj

5. Mr. S. K. Pandey TGT (S.ST.), KV Jamalpur

6. Mr. Sudhakar Mishra TGT (S.ST.) K.V. Masrakh

7. Mrs. Rashmi Sinha TGT (S.ST.) K.V. Danapur Cantt.

8. Mrs. Kiran Kumari TGT (S.ST.) K.V. Danapur Cantt.

9. Mr. Shashi Shekher TGT (S.ST.) K.V.No.1. Gaya

3

SPLIT UP SYLLABUS 2014-15

CLASS- X

Month Sl.

No.

Topics

April 1. The Making of a Global World (His.-4)

Or

2. The Age of industrialisation (His.-5)

Or

3. Work Life and leisure (His.-6)

4. Resources and Development (Geog.-1)

5. Development (Eco.-1)

May 6. Power Sharing (Pol. Sci.-1)

7. Federalism (Pol.Sci.-2)

June 8. Forest and wide life Resources (Geog.-2)

July 9. Print Culture and the Modern World (His.-7)

Or

10 Novels Society and History (His.-8)

11 Water Resources (Geog.-3)

12. Sectors of the Indian Economy (Eco.-2)

August 13. Democracy and Diversity (Pol.Sci.-3)

14. Gender, Religion and Cast (Pol.Sci.-4)

15. Agriculture (Geo.-4)

September 16. The Rise of Nationalism in Europe (His. -1) (After 1st Term)

Or

17. The Nationalist movement in Indo-China (His.-2)

October 18. Mineral and Energy Resources (Geog.-5)

19. Money and Credit (Eco.-3)

November 20. Popular Struggles and Movements (Pol.Sci.-5)

21. Political Party (Pol.Sci-6)

22. Manufacturing Industries (Geog. -6)

December 23. Nationalism in India (His.-3)

24. Globalisation and the Indian Economy (Eco.-4)

January 25. Lifelines of National Economy (Geog.-7)

26. Outcomes of Democracy (Pol.Sci.-7)

February 27. Consumers Rights (Eco.-5)

28. Challenges to Democracy (Pol. Sci.-8)

March 29. Revision for SA-II Exam

4

Lkkekftd foKku

lgk;d lkexzh & nloha

5

bfrgkl

v/;k; & 4

Öê×´ÇUÜè·ë¤Ì çßàß ·¤æ ÕÙÙæ

vfr y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ÕýðÅUÙßéÇU ÃØßSÍæ D;k ÍèU?

mRrj & ØéhUæðRrj ¥‹ÐÔUæüCþUèØ ¥æçÍü·¤ ÃØßSÍæ

iz 2- ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ ·¤æ D;k ×ÌÜÕ ãñU?

mRrj & Õ´Šæ·¤ Ÿæç×·¤

iz 3- ÙãUÚUè ©UÂçÙßðàæ D;k Íð?

mRrj & çâ´ç¿Ð ÿæð˜æ

iz 4- SÂñƒæðÐè ·¤ãUæ ÁæÖð ßæÜæ ·¤æñÖâæ ÖæðÁÖ Øæ˜ææ ·¤ÔU·ð¤ ¿èÖ âð Âçp× Âã´Ué¿æ?

mRrj & ÙêÇUËâ

iz 5- 1890 esa ·¤æñÙâè Õè×æÚUè Á´»Üè ¥æ» ·¤è ÌÚUãU ¥Èý¤è·¤æ ×ðð Èñ¤Üè? mRrj & Âàæé ŒËæð»

iz 6- ·¤æñÙ âæ âæðÙð ·¤æ ¥æ·¤áü·¤ àæãUÚU Íæ?

mRrj & °ÜÇUæðÚUæÇUæð

iz 7- ·¤æÔUæð ·ð¤ çÖ×æü‡æ ×ð´ ¥âðeÕÜè Üæ§UÖ ·¤è ¥ßŠææÔU‡ææ ç·¤âÖð Sßè·¤æÔU ç·¤Øæ?

mRrj & ãUðÙÚUè È¤æðÇüU

iz 8- ÙðæÕÜ ÂéÚUS·¤æÚU Âýæ# Üð¹·¤ ·s ÂêßüÁ ¥ÖéÕ´çŠæÐ ×ÁÎêÔU Íð? mRrj & ßè.°â. ÙæØÂæÜ

iz 9- ×ãUæ×´Îè ßáü ×ð´ ÂýæÚ´UÖ ãé§üU?

mRrj & 1929

iz 10- ¿ÅUÙè â´»èÌ Üæð·¤çÂýØ ãñU?

mRrj & Îçÿæ‡æ ¥×ðçÔU·¤æ

iz 11- çÔU‹ÇÔUÂðSÅU °·¤ ãñU?

mRrj & ¥Èý¤è·¤æ ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUè

iz 12 ;q)ksRrj varjkZ’Vªh; vkfFkZd O;oLFkk dk eq[; mÌs”; D;k Fkk\

mRrj & 1½ vfFkZd fLFkjrk cuk, j[kukA 2½ iw.kZ jkstxkj cuk, j[kukA

iz 13 fdl laLFkk dks czsVu oqM~l dh tqM+ok larku dgk tkrk gS\

mRrj & varjkZ’Vªh; eqnzk dks’k o fo”o cSadA

iz 14 cgqjk’Vªh; fuxe ;k daiuh fdls dgrs gS\

mRrj & ,d lkFk cgqr lkjs ns”kksa esa O;olk; djus okyh daifu;ksa dks cgqjk’Vªh; daiuh ;k fuxe dgrs gSA

Yk?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ¥´»ðÁæð ·ð¤ çÜ° ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ·¤æ D;k ×ãURß Íæ?

mRrj (1) ÃØæÂæÚU ¥çƒæàæðá¤Ñ-çÕýÅðUÖ ·¤æ ÖæÔUÐ ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæÔU ¥çƒæàæðá ÔUãUÐæ

ÍæÐ çÕýÅðÖ §Uâ ¥çƒæàæðá ·¤æ

©UÂØðæ» ÎêâÔÒU Îðàææð ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæçÔU·¤ ƒææÅðU ·¤è ÖÔUÂæ§ü ·ð¤ çÜ°

©UÂØæð» ·¤ÚUÌæ ÍæÐ

(2) ãUæð× ¿æÁðüÁÑ-§Uâ·ð¤ ÌãUÌ çÕýÌæÙè ¥È¤âÚUæð´ ¥æñÚU ÃØæÂçÚUØæð´ mUæÚUæ

¥ÂÖð ƒæÔU ÖðÁè »§üU çÖÁè ÔU·¤×,

ÖæÚUÌèØ ÕæãUÚUè ·¤Áæðü ÂÚU CØæÁ ¥æñÚU ÖæÚUÌ ×ð ·¤æ× ·¤ÚU ¿é·ð¤ çÕýÌæÙè

¥È¤âÚUæð´ ·¤è Âð´àæÙ àææç×Ü ÍèÐ

(3) ·¤Âæâ ·¤æ ×é [Ø ÂêçÌZ·¤ÌæüÑ- ÖæÔUÐ çÕýÅðUÖ ·¤æð ·¤“æð ·ð¤ Âæâ ·¤æ ×é[Ø çÙØæüÌ·¤ Íæ Áæð çÕýÅUðÙ ·ð¤

âêÐè ßS˜æ ©Ulæð» ·¤æ ÖæðÁÖ ÍæÐ

(4) ¥ÙéÕ´çŠæÌ Ÿæç×·¤æð ·¤æ ¥æÂêçÌ·¤ÌæüÑ- ¥Ùð·¤ Îðàææð´ esa çÕãUæÔU, ©UˆÐÔU

ÂýÎðàæ, ×ŠØ ÖæÔUÐ âð

¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ ÎêâÔÒU Îðàææð´ ×ð´ ¹çÖÁ çÖ·¤æÜÖð ¥æñÔU Õæ»æÖæð´ ×ð´

·¤æ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Üð Áæ° »°Ð

iz 2- ÕðýÅUÙ ÕéÇU ÃØßSÍæ Ùð ç·¤â Âý·¤æÚU ·¤æ× ç·¤Øæ Íæ?

mRrj (1) ¥‹ÐÔUæüCUþèØ ×éÎýæ ÃØßSÍæ ÔUæCþUèØ ×éÎýæ¥æ´ð ¥æñÚU ×éÎýæ ÃØßSÍæ¥æð´

·¤æð ÁæðÇ¸Ìæ ãñUÐ

(2) ÕýðÅUÖ ßéÇU ÃØßSÍæ çÖŠææüçÔUÐ çßçÖ×Ø ÎÔUæð´ ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ÍæÐ §Uâ

ÃØßSÍæ ×ð´ð ÚUæCþUèØ ×éÎýæ°´ ÇUæÜÚU ·ð¤ âæÍ °·¤ çÖçpÐ çßçÖ×Ø ÎÔU âð Õ¡Šæè ãéU§üU

ÍèÐ

(3) ÕðýÅUÙ ßéÇUâ ÃØßSÍæ Ùð Âçp×è ¥æñlæðç»·¤ ÚUæCUþæð´ ·ð¤ çÜ° ÃØæÂæÚU ¥æñÚU

¥æØ ×ð´ ßëçhU ·ð¤ çÜ° ¥ÂýçÐ× Øé» ·¤æ âê˜æÂæÐ ç·¤ØæÐ

6

iz 3- çÕýçÅUàæ âÚU·¤æÚU ds ·¤æòÙü Üæò ·ð¤ â×æ# ·¤ÔUÖð ·ð¤ çÖ‡æüØ ·ð¤ D;k ÂýÖæß ãéU°?

mÙkj (1) çÕýÅðUÖ ©UˆÂæçÎÐ ÖæðÁÖ ·ð¤ ÕÎÜð çßÎðàææð âð âSÐè ÎÔU ÂÔU ÖæðÁÖ ·¤æ

¥æØæÌ ãUæðÙð Ü»æÐ

(2) çÕýçÅUàæ ·ë¤çá ¥æØæÌæð ·¤æ ×é·¤æÕÜæ ·¤ÚUÙð ×ð´ â×Íü ÙãUè´ ÍèÐ Öêç× ·¤æ

ÕÇ¸æ çãUSâæ ÙãUè´ ÁæðÌæ »Øæ ¥æñÚU Üæð» àæãUÚUæð´ °ß´ ÎêâÚÔU Îðàææð´ ×ð´ Âýßæâ

·¤ÚUÙð Ü»ðÐ

(3) ÖæðÁÙ ·¤è ·¤è×Ìæð´ ×ð´ ·¤×è âð çÕýÅðUÙ ×ð´ ©UÂÖæð» ÕÉ¸UæÐ Ìèßý

¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ âð çÕýÅðUÖ ×ð´ ¥æØ ÕÉ¸Uè ¥æñÚU §UâçÜ° ÖæðÁÙ ·¤æ ¥æØæÌ ÕÉ¸UæÐ

(4) çÕýÅðUÙ ·¤è ×æ¡» ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° â×SÌ â´âæÚU- Âêßèü ØêÚUæðÂ,

M¤â, ¥×ðçÔU·¤æ ¥æñÔU ¥æòSÅUðþçÜØæ ×ð´ Öêç× ·¤æð âæÈ¤ ·¤ÔU·ð¤ ÖæðÁÖ ©UˆÂæÎÖ ·¤æð

ÕÉ¸UæØæ

»ØæUÐ

iz 4- ÚÔUÈý¤èçÁÚÔUÅðUÇU ÁãUæÁæð´ ·ð¤ ¥æçßc·¤æÚU ·ð¤ D;k ÜæÖ Íð?

mÙkj (1) §Uââð ÁãUæÁæð´ ·¤æ ç·¤ÚUæØæ ·¤× ãUæð »Øæ ¥æñÚU ØêÚUæðÂ ×ð´ ×æ¡â ·¤è

·¤è×Ìð ç»ÚU »§üUÐ

(2) ØêÔUæðÂ ×ð´ »ÔUèÕ çßçÖ‹‹æ Âý·¤æÔU ·ð¤ ÃØ´ÁÖæð´ ·¤æ ÂýØæð» ·¤ÔUÖð Ü»ðÐ

(3) ÂãUÜð ·ð¤ ÕýðÇU ¥æñÚU ¥æÜê ·ð¤ ×é·¤æÕÜð ×æ´â, ×D¹Ù ¥æñÚU ¥´ÇUæð´ ·¤æð

©UÂØæð» ãUæðÙð Ü»æÐ

(4) âæ×æçÁ·¤ àææ´çÐ ·ð¤ âæÍ ©Uˆˆæ× ÁèßÖ Îàææ¥æð´ ·¤æ çß·¤æâ ãéU¥æ ¥æñÔU

ÕæãUÔUè ÿæð˜ææð´ ×ð´ âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æð â×ÍüÖ ç×ÜæÐ

çÙÕ‹Šææˆ×·¤ iz”u -

iz 1- ÂýÍ× çßEØéhU ·ð¤ ÂýÖæßæð´ ·¤æð SÂCU ·¤ÚæðÐ

mÙkj (1) ØãU ÂýÍ× ¥æŠæéçÙ·¤ ¥æñlæðç»·¤ ØéhU Íæ çÁââð ¥æñlæðç»·¤ ÚUæCþU àææç×Ü

ÍðÐ

(2) ×àæèÙ »Ùæð, Åñ·¤æð´, °ØÚU ·ý¤æxVks, ÚUæâØçÙ·¤ ãUçÍØæÚUæð´ ·¤æ ÃØæÂ·¤ Âñ×æÙð ÂÚU ÂýØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ

(3) bl dkj.k ×ëˆØé ¥æñÔU çßÖæàæ ãéU¥æÐ

(4) ¥çŠæ·¤ÐÔU ×ÔUÖð ¥æñÔU ƒææØÜ ãUæðÖð ßæÜð ·¤æØüàæèÜ ©U×ý ·ð¤ ÍðÐ

(5) »ëãUçSÍØæð´ ·¤è ¥æØ ·¤× ãUæð »§üUÐ

(6) ÂéM¤áæð´ ·¤æð ØéhU ×ð´ Öæ» ÜðÖð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »Øæ Ð

(7) ×çãUÜæ¥æð´ ·¤æð ©UÖ ÿæð˜ææð´ ×ð´ ·¤æ× ·¤ÔUÖð ·¤æð ·¤ãUæ »Øæ çÁÖ×ð´ ¥Õ

Ì·¤ ÙãUè´ ·¤ÚUÌè ÍèÐ

iz 2- ÖæÚUÌèØ ¥ÍüÃØßSÍæ ÂÚU ×ãUæ×´Îè ·ð¤ D;k ÂýÖæß ãéU°?

mRrj (1) ¥æçÍü·¤ ×ãUæ×´Îè âð ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ÌéÚU´Ì ÂýÖæß âð ÂýÖæçßÌ ãéU¥æ,

ÖæÔUÐ ·¤æ ¥æØæÐ ¥æñÔU çÖØæüÐ ¥æŠææ ãUæð »ØæÐ

(2) ·ë¤çá ÂÎæÍæðü ·¤è ·¤è×Ðð´ ÐðÁè âð ç»ÔU »§üU ÂÔU‹Ðé âæ×ýæ‟ØßæÎè

âÚU·¤æÚU Ùð ÖêÚUæÁSß ·¤× ·¤ÚUÙð âð §´U·¤æÚU ·¤ÚU fn;ka tks fdlku çßE ÕæÁæÚU

·ð¤ çÜ° ©UˆÂæçÎÐ ·¤ÔU ÔUãðU Íð os ÕéÚUè ÌÚUãU ¥æãUÌ ãéU°Ð

(3) ÅUæÅU ·¤è ÕæðçÔUØæ ÕÖæÖð ·ð¤ çÜ° ·¤“ææ ÂÅUâÖ ·¤æ ©UˆÂæÎÖ ¥æñÔU

ÂçÚUc·¤æÚU ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ ÅUæÅU ·¤æ çÙØæüÌ Õ´Î ãUæðÙð

âð ·¤“æð ÂÅUâÖ ·¤è ·¤è×Ðæð´ ×ðð´ dkQh ç»ÚUæßÅU ¥æ »§üUÐ Õ´»æÜ ·ð¤

ç·¤âæÙ ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »°Ð

(4) ¹¿ü ÂêÔÒU ·¤ÔUÖð ·ð¤ ¿P¤ÔU ×ð´ ç·¤âæÖæð´ ·¤è Õ¿Ð ¹ˆ× ãUæð »§üUÐ Á×èÖ

âêÎ¹æðÔUæð ·ð¤ Âæâ ç»ÔUßè ÂÇ¸è Íè, ƒæÔU ×ð´ Áæð Öè »ãUÖð ÁðßÔU Íð çÕ·¤ ¿é·ð¤ ÍðÐ

iz 3- 19ßè àæÎè ×ð´ ¥ÖéÕ´Šææð´ dh Ù§üU »éÜæ×è ÂýÍæ fdl M¤Â ×ð´ ßç‡æüÐ ç·¤Øæ »Øæ

Íæ?

mÙkj 19ßè´ âÎè ×ð´ ãUÁæÚUæð´ ÖæÚUÌèØ ¥æñÚU ¿èÙè ×ÁÎêÚU Õæ»æÙæð, ¹æÙæð ¥æñÚU

ÚUæðÇ °ß´ ÔÒUÜßð ÂçÔUØæðÁÖæ¥æð ·ð¤ çÖ×æü‡æ ·ð¤ çÜ° â´âæÔU ·ð¤ ¥Öð·¤ ÿæð˜ææð´ ×ð´

Âãé´¿ðÐ

(i) ÖæÔUÐ ×ð´ ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ â×ÕææñÐð ·ð¤ ÐãUÐ ç·¤ÔUæ° ÂÔU çÜ° »°Ð

©UÙâð Âæ´¿ âæÜ Ì·¤ Õæ»æÙæð ×ð ·¤æ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ ÖæÚUÌ Âãé´U¿Ùð ·¤æ ßæÎæ

ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ

(ii) ŠæèÔÒU-ŠæèÔÒU ÖæÔUÐ ·ð¤ âêÐè ßS˜æ ©Ulæð» ·¤æ ÂÐÖ ãUæð »Øæ, Öêç× ·¤æ

ç·¤ÚUæØæ ÕÉ¸U »Øæ, Öêç× ¹æÙæð´ °ßð Õæ»æÙæð ·ð¤ çÜ° âæÈ¤ ·¤è »§üUÐ

§Uââð »ÚUèÕæð´ ·¤æ ÁèßÙ ÂýÖæçßÌ ãéU¥æÐ ßð ç·¤ÚUæØæ ¿é·¤æÙð ×ð´ ¥â×Íü

ãUæð »°, ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »° ¥æñÚU ·¤æ× ·¤è ÌÜæàæ ×ð´ Âýßæâ ·ð¤ çÜ°

×ÁÕêÚU ç·¤° »°Ð

(iii) ÖæÔUÐèØ Ÿæç×·¤æð ·¤æð eq[;Rk% ·ð¤ÚÔUçÕØæ§üU mUèÂ â×ê±, ç˜æçÖÎæÎ, »éØæÖæ, âêÚUèÙæ×, ×æÚUèàæâ °ß´ fÈÁè Üð ÁæØæ »Øæ ÍæÐ Ìç×Ü ¥æÂýßæâè çâÜæðÙ

¥æñÚU ×ÜæØæ Áæ·¤ÚU ·¤æ× ·¤ÚUÌð ÍðÐ

7

(iv) ×ÁÎêÔUæð´ ·¤è ÖÐèü ·¤æ ·¤æ× ×æçÜ·¤æð ·ð¤ °Áð‹ÅU ç·¤Øæ ·¤ÔUÐð Íð ¥æñÔU

°Áð‹ÅUæð ·¤æð ·¤×èàæÖ ç×ÜÐæ ÍæÐ

iz 4- ÒÒ1920 ·ð¤ Îàæ·¤ ·¤è â´ØéQ¤ ÔUæ‟Ø ¥×ðçÔU·¤æ ·¤è ¥ÍüÃØßSÍæ ·¤æ Âý×é¹ Üÿæ‡æ

ßëãUÐ ©UˆÂæÎÖ ÍæÐÑÑ â×Õææ¥æðÐ

mÙkj (1) ·¤æÔU çÖ×æüÐæ ãðÖÔUè È¤æðÇüU ßëãUÐ ©UˆÂæÎÖ ·ð¤ çß[ØæÐ Âý‡æðÐæ ÍðÐ (2) ©UâÙð °·¤ Õê¿Ç¸¹æÙð ·¤è ¥âðEÕÜè Üæ§UÙ Ì·¤Ùè· Sßè·¤ÚU ·¤èÐ

(3) ©UâÖð ×ãUâêâ ç·¤Øæ ç·¤ »æçÇ¸Øæð ·ð¤ ©UˆÂæÎÖ ·ð¤ çÜ° Öè ¥âðEÕÜè Üæ§UÙ ·¤æ ÌÚUè·¤æ â×Ø ¥æñÚU Âñâð ÎæðÙæð ·ð¤ çÜãUæÁ âð ç·¤È¤æØÌè ãUæð â·¤Ìæ ãñUÐ

(4) §Uâ ÌÚUè·ð¤ Ùð ×ÁÎêÚUæð´ ·¤æð °·¤ ãUè ·¤æ× ×àæèÙè É¸´U» âð ÕæÚU-ÕæÚU

·¤ÚUÌð ÚUãUÙð ·¤æð çßßàæ ç·¤ØæÐ

(5) ØãU ·¤æ× ·¤è »çÐ ÕÉ¸Uæ ·¤ÔU ÂýˆØð·¤ ×ÁÎêÔU ·¤è ©UˆÂæÎ·¤Ðæ ÕÉ¸UæÖð ßæÜæ

ÌÚUè·¤æ ÍæÐ

(6) §Uââð ×ÁÎêÚUæð ·¤æ ÎñçÙ·¤ ßðÌÙ Îðæ »éÙæ ãUæð »ØæÐ ©Uâ·ð¤ mUæÚUæ ·¤è×Ì

·¤× ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UÂæØæð ×ð ØãU ¥Õ Ì·¤ ·¤æ âßæðüžæ× ©UÂæØ ÍæÐ

8

v/;k; & 5

¥æñlæð»è·¤ÚU‡æ ·¤æ Øé» vfr y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1 vkS|ksfxd Øakfr dk D;k vFkZ gS\

mRrj & vfrfjDr mRiknu

iz 2 Hkkjr esa izFke twV fey dh LFkkiuk fdlus dh\

mRrj & lsB gqde pUnz

iz 3 Lisfux tsuh D;k Fkk\

mRrj & ,d e”khu

iz 4 ,f”k;k dk izFke vkS|ksfxd ns”k dkSu lk gS\

mRrj & Hkkjr

iz 5 vf/kdka”k fxjfefV;k etnwj dgka ls vkrs Fks\

mRrj & Hkkjr

iz 6- ç»ËÇU â´ƒæ Íð?

mRrj & ©UˆÂæÎ·¤æð

iz 7- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ ÁæðÕÚU ·¤æð ÂçÚUÖæçáÌ ·¤ÚUÌæ ãñU?

mRrj & Ù§üU ÖçÌüØæ ·¤ÚUÙð ßæÜæ ©Ulæð»ÂçÌ ·¤æ ·¤×ü¿æÚUè

iz 8- âßüÂýÍ× ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤ÚUÙð ßæÜæ Îðàæ Íæ?

mRrj & çÕýÅðUÙ

iz 9- 18ßè´ âÎè ×ð´ ÖæÚUÌ Ùð ç·¤â Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·¤æ ÂÌÙ ãUæðÌð Îð¹æÐ

mRrj & âêÚUÌ

iz 10- §üUSÅU §´çÇUØæ ·´¤ÂÙè ·¤æ ßðÌÙÖæð»è ·¤×ü¿æÚUè ÍæÐ

mRrj & »é×æàÌæ

iz 11 çSÂçÙ´» ÁðÙè ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ?

mRrj & tsEl gkjxzhCt

iz 12 ÖæÔUÐ ×ð´ ÂýÍ× âêÐè ßS˜æ ç×Ü ·¤Õ SÍæçÂÐ ãéU§üU?

mRrj & 1854

iz 13 ÖæÔUÐ ×ð´ ÂýÍ× âêÐè ßS˜æ ç×Ü ·¤ãUæ¡ SÍæçÂÐ ·¤è »§üU?

mRrj & Õ´Õ§üU

iz 14 QÜæ§üU àæÅUÜ ·¤æ D;k ©UÂØæð» Íæ?

mRrj & ÕéÙÙæ

iz 15- ÖæÂ ·ð¤ §ÚÁÙ ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ Íæ?

mRrj & tsEl okV

y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ÖæÚUÌèØ ©Ulæð»æð ÂÚU ÂýÍ× çßE ØéhU ·ð¤ D;k ÂçÔU‡ææ× ãéU°?

mÙkj ÂýÍ× çßE ØéhU âð ÖæÔUÐèØ ©Ulæð»æð ·¤æð ¥Öð· ·¤æÔU‡ææð âð ÂýæðˆâæãUÖ ç×ÜæÑ-

(1) çÕýçÅUàæ ·¤æÚU¹æÙð âðÙæ ·¤è ÁM¤ÚUÌæð ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° ØéhU

âEÕ‹Šæè ©UˆÂæÎÖ ×ð´ OØSÌ ãUæð »Øð, §Uââð ÖæÚUÌ ×ð´ ßæSÌçß·¤ M¤Â âð

âæÚÔU çÙØæüÌ Õ´Î ãUæð »°Ð

(2) ¥¿æÖ·¤ ÖæÔUÐèØ ·¤æÔU¹æÖæð ·¤æð ƒæÔÒUÜê ÕæÁæÔU ·ð¤ çÜ° çßçÖóæ Âý·¤æÔU

·¤è ßSÐé°¡ ©UˆÂæçÎÐ ·¤ÚUÙð ·¤æ ¥ßâÚU ç×Ü »ØæÐ

(3) ÖæÚUÌèØ ·¤æÚU¹æÙæð´ ×ð´ Öè È¤æñÁ ·ð¤ çÜ° ÁêÅU ·¤è ÕæðçÚUØæ¡,

È¤æñçÁØæð ·ð¤ çÜ° ßÎèü ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð, ¿×Ç¸ð ·ð¤ ÁêÌð ÕÙÙð Ü»ðÐ

iz 2- ÁæðÕÚU ·¤æñÙ Íæ? ©Uâ·ð¤ ·¤æØü SÂCU ·¤èçÁ°-

mÙkj ©Ulæð»ÂçÌ ÙØð ×ÁÎêÚUæð ·¤è ÖÌèü ·ð¤ çÜ° ÁæòÕÚU ÚU¹Ìð ÍðÐ ÁæòÕÚU ·¤æð§ü

ÂéÚUæÙæ ¥æñÚU çßESÌ ·¤×ü¿æÚUè ãUæðÌæ ÍæÐ

(1) ßãU ¥ÂÖð »æ¡ß âð Üæð»æð ·¤æð ÜæÐæ Íæ, ©U‹ãðU ·¤æ× ·¤æ ÖÔUæðâæ ÎðÐæ Íæ,

©U‹ãðÚ àæãUÔU ×ð´ Á×Öð ·ð¤ çÜ° ×ÎÎ ÎðÐæ Íæ ¥æñÔU ×éâèÕÐ ×ð´ Âñâð âð ×ÎÎ Îðˆææ

ÍæÐ

(2) ÁæòÕÚU ×ÁÕêÌ ¥æñÚU Ìæ·¤ÌßÚU ÕÙ »Øæ ÍæÐ ßãU ×ÎÎ ·ð¤ ÕÎÜð Âñâð ¥æñÚU

ÌæðãUÈð¤ ·¤è ×æ¡» ·¤ÚUÙð Ü»æ Íæ ¥æñÚU ×ÁÎêÚUæð´ ·¤è çÁ‹Î»è çÖØ´ç˜æÐ ·¤ÔUÖð

Ü»æ ÍæÐ

iz 3- 19 ßè´ âÎè ·ð ÂýæÚÚÖ ×ð´ ÖæÚUÌèØ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·¤è D;k - D;k â×SØæ°´ Íè?

(1) ·¤“æð ×æÜ ·¤è ·¤×èÑ-ÖæÔUÐ âð ·¤“æð ·¤Âæâ ·¤æ çÖØæüÐ ÕÉ¸UÖð âð ·¤“æð

·¤Âæâ ·¤è ·¤è×Ðð ÕÉ¸U »§üUÐ ÖæÔUÐèØ ÕéÖ·¤ÔUæð ª¡¤¿è ·¤è×Ðæð ÂÔU ·¤“ææ ·¤Âæâ

¹ÔUèÎÖð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »ØæÐ

(2) »é×æàÌæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãUÑ- »é×æàÐð ¥‹ØæØÂê‡æü ÐÔUè·ð¤ âð ·¤æ× ·¤ÔUÐð Íð

¥æñÚU ÕéÙ·¤ÚUæð ·¤æð ¥æÂêçÌü ×ð´ ÎðÚUè ·¤ÚUÙð ÂÚU Î´çÇUÌ ·¤ÚUÌð ÍðÐ §UâçÜ°

©UÙ·¤æ ÕéÙ·¤ÚUæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐ

9

(3) ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæÑ-¥´»ðýÁæð Ùð ¥æÂêçÌü ·¤è âéçÙçà¿ÌÌæ ·ð¤ çÜ° ÕéÙ·¤ÚUæð

·¤æð ¥ç»ý× ÎðÖð ·¤è ÃØßSÍæ àæéM¤ ·¤èÐ ÕéÖ·¤ÔUæð´ Öð ¥çŠæ·¤ ·¤×æÖð ·ð¤ çÜ°

©Uˆâé·¤Ðæ Âêßü·¤ ¥ç»ý× çÜØæ ÂÔU‹Ðé ßð °ðâæ ·¤ÚUÙð ×ð´ ¥â×Íü ÚUãðUÐ ßð ¥Õ

ÀUæðÅð ¹ðÌæð ·¤æð Öè ¹æÙð Ü»ð çÁÙ·¤æð ¥Õ Ì·¤ ÁæðÌÌð ¥æ ÚUãðU ÍðÐ

iz 4- ÂýçâhU ÂéSÌ·¤ Ù§ü âÎè ·ð¤ ©UÎØ ·¤è ÌSßèÚU D;k Î”kkZrk ãñU?

mÙkj (1) §Uâ×ð´ çß·¤æâ ·¤æ â´Îðàæ çÎ¹æØæ »Øæ ãñUÐ ÐSßèÔU ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ °·¤ Îðßè

Áñâè ÌSßèÚU ãñU Áæð Ö§üU âÎè ·¤è ŠßÁæ çÜ° Âý»çÌ ·¤æ È¤çÚUàÌæ çÎ¹æ§ ÎðÌè

ãñUÐ

©Uâ·¤æ °·¤ Âæ´ß Â´¹æð ßæÜð ÂçãU° ÂÚU çÅU·¤æ ãñU ©Uâ·¤è ©UÇ¸æÙ ÖçßcØ

·¤è ¥æðÚU ãñUÐ

(2) â´ƒæcæü ÖçÃæcØ ×ð´ çÖãUèÐ ÍæÐ

(3) ©Uâ·ð¤ ÂèÀUð ©UóæçÐ ·ð¤ ç¿‹ãU - ÔÒUÜßð, ·ð¤×ÔUæ, ×àæèÖð, çÂýç‹ÅU»

Âýðâ ¥æñÚU ·¤æÚU¹æÙð ÌñÚU ÚUãUð ãñUÐ

nh?kZ mRrjh; iz”u &

iz 1- ¥æçÎ ¥æñlæð»è·¤ÔU‡æ ·ð¤ ×é[Ø Üÿæ‡ææð´ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°Ð mÙkj (1) ©UˆÂæÎÖ ·¤æÔU¹æÖæð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ÖãUè´ ÍæÐ

(2) ¥´ÐÔUæüCþUèØ ÕæÁæÔUæð´ ·ð¤ çÜ° ƒæÔUæð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ©UˆÂæÎÖ ç·¤Øæ

ÁæÌæ ÍæÐ

(3) ÃØæÂæÔUè »æ¡ßæð´ ×ð´ Áæ·¤ÔU ·¤æÔUè»ÔUæð ·¤æð ¥‹ÐÔUæüCþUèØ ÕæÁæÔUæð´

·ð¤ çÜ° ßSÐé°¡ ©UˆÂæÎèÐ ·¤ÔUÖð ·ð çÜ° ×éÎýæ ÎèUÐ

(4) §Uââð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð ¥æØ ·ð¤ ßñ·¤çËÂ·¤ S˜ææðÐ ç×ÜæÐ

(5) ¥æçÎ ¥æñlæðç»·¤ ©UˆÂæÎÖ âð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð ·ë¤çá âð ç×ÜÖð ßæÜè ·¤× ¥æØ

ÕÉ¸U »§üUÐ

(6) ƒæÔU ·ð¤ â×SÐ Ÿæ× âæŠæÖæð´ ·¤æ ©UˆÂæÎÖ ×ð´ ©UÂØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ

(7) »æ¡ßæð ¥æñÔU àæãUÔUæð´ ·ð¤ ×ŠØ ÃØßâæçØ·¤ â´ÕŠææð´ ·¤æ çß·¤æâ ãéU¥æÐ

iz 2- ¥´»ýðÁæð´ Ùð çÕýçÅUàæ ßSÌé¥æð ·¤æ ÖæÚUÌèØ ÕæÁæÚUæð´ ×ð ç·¤â Âý·¤æÚU çßSÌæÚU

ç·¤Øæ?

mÙkj (1) ßSÌé¥æð´ ·¤æ çß™ææÂÙ ç·¤ØæÑ- çß™ææÂÖæð´ Öð ßSÌé¥æð ·¤æð ÁM¤ÚUè ¥æñÚU

okaNuh; ÕÙæ çÎØæÐ §Uââð Üæð»æð´ ·¤è âæð¿

ÕÎÜ »§üU ¥æñÔU Ö§ü ÁM¤ÔUÐð ÂñÎæ ãUæð »§üUÐ ¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ ·ð¤ Øé» ×ð´

çß™ææÂÖæð´ Öð ßSÐé¥æð ·ð¤ çÜ° ÕæÁæÔU ·¤æ çßSÐæÔU ·¤ÔUÖð ×ð´

×ãUˆÐßÂê‡æü Øæð»ÎæÖ çÎØæÐ

(2) ·¤ÂÇ¸æð ·ð¤ Õ‡ÇUÜæð ÂÚU ÜðÕÜ Ü»æ° »°Ñ- ÜðÕÜ âð ¹ÚUèÎÎæÚUæð´ ·¤æð

·´¤ÂÖè ·¤æ Öæ× °ß´ ©UˆÂæÎÖ ·¤è Á»ãU ·¤æ ÂÐæ ¿Ü ÁæÐæ ÍæÐ ÜðÕÜ ¿èÁæð

·¤è »é‡æßÐæ ·¤æ ÂýÐè·¤ Öè ÍæÐ ÁÕ ÜðÕÜ ÂÚU ×æðÅðU ¥ÿæÚUæð´ ×ð´ ×ðÇ §UÙ

×ðÙ¿ðSÅUÚU çÜ¹æ çÎ¹æ§üU ÎðÌæ Ìæð ¹ÚUèÎÎæÚUæð´ ·¤æð ·¤ÂÇ¸æ ¹ÚUèÎÙð ×ð´

ç·¤âè Âý·¤æÚU ·¤æ ÇUÚU Ùãè´ ÚUãUÌæ ÍæÐ

(3) Îðßè ÎðßèÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´Ñ-Îðßè ÎðßÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´ ·ð¤

ÕãUæÙð çÙ×æüÌæ ×ð´ çÎ¹æÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð Íð ç·¤ §üUEÚU Öè

¿æãUÐæ ãñU ç·¤ Üæð» §Uâ ¿èÁ ·¤æð ¹ÔUèÎðÐ ·ë¤c‡æ Øæ âÔUSßÐè ·¤è

ÌSßèÚUæð´ ·¤æ È¤æØÎæ ØãU ãUæðÌæ Í ç·¤ çßÎðàææð ×ð´ ÕÙè ¿èÁ Öè

ÖæÚUÌèØæð´ ·¤æð ÁæÙè ÂãU¿æÙè Ü»Ìè ÍèÐ

(4) ×éçÎýÌ ·ñ¤Üð‡ÇUÚUæð´ Ùð ©UˆÂæÎæ´ð ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÙæØæÑ- ¥¹ÕæÚUæð´

¥æñÔU Âç˜æ·¤æ¥æð´ ·¤æð Ðæð ÂÉ¸ðU çÜ¹ð Üæð» ãUè â×Õæ

â·¤Ðð Íð Üðç·¤Ö ·ñ¤Üð‡ÇUÔ §UÖ Üæð»æð ·¤è â×Ûæ ×ð´ ¥æ ÁæÌð Íð Áæð ÂÉ¸U

ÙãUè´ â·¤Ìð ÍðÐ ¿æØ ·¤è Îé·¤æÙæð, Î¶ÐÔUæð´ °ß´ ×ŠØß»èüØ ƒæÔUæð´ ×ð´

·¤Ëæñ‡ÇUÔU ÜÅU·ð¤ ÔUãUÐð ÍðÐ

iz 3- Ò¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ ç×çŸæÐ ßÔUÎæÖ ÍÈÓ SÂCU ·¤èçÁ° -

mÙkj ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ßÚUÎæÙÑ-

(1) ×àæèÖæð´ âð ç·¤° ©UˆÂæÎÖ âð â´âæÚU ·¤è ÕÉ¸è ãéU§üU ÁÙâ´[;k ·¤æ ÕÉ¸Uè

ãéU§üU ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ ·¤è ÂêçÌü â aÖß ãé§üUÐ

(2) ×àæèÙæ´ð âð ×æÙßÌæ ·¤è ÂýæÚUçEÖ·¤ ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ - ÖæðÁÙ, ·¤ÂÇ¸æ ¥æñÚU

×·¤æÙ ·¤è ÂêçÌü â´Öß ãé§üUÐ

(3) ×àæèÖæð´ Öð ×éÖcØ ·¤æð ÎéÑ¹ÎæØè Í·¤æÖ ¥æñÔU ¥æÖ‹ÎãUèÖ ·¤æØæðZ âð

×éçQ¤ çÎÜæ§üUÐ

(4) ×àæèÖæð´ âð ×ÖécØæð´ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âé¹ ç×ÜæÐ

¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ÕéÚÔU ÂýÖæßÑ-

10

(1) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ Öð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð Öêç×ãUèÖ Ÿæç×·¤ ÕÖæ·¤ÔU »ýæ×è‡æ

ÁèßÙ ·¤æð ÙcÅU ·¤ÚU çÎØæÐ

(2) »ýæ×è‡æ ÕðÔUæðÁ»æÔUè âð ç·¤âæÖ ·¤æ× ·¤è ÐÜæàæ ×ð´ àæãUÔUæð´ ×ð´ Âýßæâ

·¤æð ×ÁÕêÚU ãéU°Ð

(3) àæãUÔUæð´ ×ð´ ÖèÇ¸ ÕÉ¸U »§üUÐ ¥SßæS‰Ø ¥æñÔU ƒæÔUæð´ ·¤è ·¤×è ·¤è

â×SØæ ÂñÎæ ãéU§UüÐ

(4) âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æ çß·¤æâ ãé¥æÐ

iz 4- ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ç·¤â Âý·¤æÚU ãUæçÙ·¤æÚU·¤ çâhU ãéU§üU?

mRrj (1) ×æñÜ ÌæðÜ ·¤æ ¥ßâÚU ÙãUè´ ÚUãUæ - ÕéÙ·¤ÚUæð´ Ùð ×æñÜ ÌæðÜ ·ð¤ ¥ßâÚU

¹æð çÎ°Ð

(2) Öêç× ·¤æð ÖæÇ¸ð ÂÚU Îð çÎØæ - ¥Õ ÕéÙ·¤ÚU ¥ÂÙè Á×èÙ ÖæÇð¸U ÂÚU Îð·¤ÚU

âæÚUæ â×Ø ÕéÙ·¤ÚUè ×ð´ ÎðÙ Ü»ðÐ

(3) ÖæðÁÙ ·ð¤ çÜ° ÎêâÚUæð´ ÂÚU ¥æçŸæÌ ãUæð »°- ¥çŠæ·¤ÐÔU ÕéÖ·¤ÔU Öêç×

¹æð·¤ÚU ¥ÂÙð ÖæðÁÙ ·¤è ¥æßàØ·¤Ðæ ÂêçÐü ·ð¤ çÜ° ÎêâÔUæð´ ÂÔU ¥æçŸæÐ ãUæð »°Ð

(4) »é×æàÌæð´ ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÙð Ü»ð - »é×æàÐð çÖÔ´U·é¤àæ ¥æ¿ÔU‡æ

·¤ÔUÖð Ü»ð, ÂéçÜâ ·ð¤ âæÍ »æ¡ßæð ×ð´ ƒæê×Öð Ü»ð ¥æñÔU ·¤æ× ×ð´ çÉUÜæ§üU ·ð¤ çÜ°

ÕéÙ·¤ÚUæð´

·¤æð Î´çÇUÌ ç·¤ØæÐ

11

v/;k; & 6

·¤æ×, ¥æÚUæ× ¥æñÚU ÁèßÙ

eq[; fcUnqÚ& 1- fdlh izkar ;k ns‟k dk fo‟kky vkSj /kuh vkcknh okyk 'kgj tks izk;% ogkW dh jkt/kkuh Hkh gksrk gSA

2- yUnu tSls iqjkus 'kgj ukVdh; :Ik ls cnys tc vkS/kksfxd ØkfUr ds ckn yksx bu 'kgjksa esa vkus yxs dkj[kkus ;k nqdku

ekfyd ckgj ls vkus okyks dks edku fdjk;s ij ugha nsrs FksA O;fDrxr rkSj ij tehnkj lLrs rFkk vlqjf{kr edku u;s

fdjk;snkjksa dks nsrs FksA

3- lae;rk vkUnksyu& eq[; :Ik ls e/;oxZ ds usr`Ro esa pyk;k x;k lekt lq/kkj vkUnksyu tks bXyS.M vkSj vesfjdk esa 19rha

lnh ls 'kq: gqvkA bl vkUnksyu esa 'kjkc dks ifjokj o lekt dh rckgh ds fy, ftEesnkj Bgjk;k tkrk FkkA bl vkUnksyu esa

eq[; :Ik ls dkedkth rcds esa u‟khys is; inkFkksZ ds miHkksx es deh ykus ij tksj fn;k tkrk FkkA

4- iqLrdky;] vkVZ xSysjh rFkk E;wft;e 19oh 'krkCnh esa LFkkfir fd;s x;s rkfd yksxksa esa bfrgkl dk Kku rFkk fczfV‟k

miyfC/k;ksa ij xoZ gks ldsA


iz 1 liuksa dk “kgj fdls dgk tkrk gS\

mRrj & cEcbZ

iz 2 m|kuksa dk “kgj dk fl)kar fdlds }kjk fodflr fd;k x;kA

mRrj & ,scasutj gokMZ

iz 3 “The Bitter cry of out caste London” fdlds }kjk fodflr fd;k x;k\

mRrj & Andrew Mearhs

iz 4 fdjk;k fu;a=.k fdl nkSjku fcznsu esa ykxw fd;k x;k\

mRrj & izFke fo”o ;q) ds nkSjku

iz 5 “kgjhdj.k ds :i dks ifjorZu djus okys ,d dkjd dks crkykosA

mRrj & iw¡thokn

iz 6- ·¤Ü·¤ræ àæãUÔU ·ð¤ ÕæÔUð ×ð´ Îé»æü¿ÔU‡æ ÔUæØ ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãñU? mRrj & ÎðÕ»æÖðÔU ×ˆâü ¥æ»×Ö

iz 7- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ àæãUÚU ×æØæÂéÚUè ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU?

mRrj & Õ´Õ§üU

iz 8- ÒÎ çÕÅUÚU ·ý¤æ§üU ¥æòÈ¤ ¥æ©UÅU·¤æSÅU Ü´ÎÙÓ ç·¤âÙð çÜ¹æ

mRrj & °ð´ÇþUØê ×èØ‹âü

iz 9- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâè çÈ¤Ë× ÎæÎæ âæãðUÕ È¤æÜ·ð¤ mUæÚUæ ÕÙæ§üU »§üU ÍèÐ

mRrj & ÔUæÁæ ãUçÔUàæ¿‹Îý

iz 10- ·¤æñÖâæ ÖæÔUÐèØ àæãUÔU ÂýÍ× Šæé´¥æ çÖÔUæðŠæ·¤ ÕÖæ?

mRrj & dydRrk

iz 11 çÈ¤Ë× ©Ulæð» ×´ð ¥çŠæ·¤ÐÔU Üæð» Íð?

mRrj & ¥æÂýßæâè-ÜæãUæðÚU, ·¤Ü·¤rrk, ×Îýæâ âð iz 12 Õ»è¿æð´ ·ð¤ àæãUÔU ·¤è ¥ßŠææÔU‡ææ ç·¤âÖð çß·¤çâÐ ·¤è?

mRrj & °ÕðÙðÁÚU ãUæßÇüU

iz 13 ÂýÍ× Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ·¤ãUæ¡ çß·¤çâÌ ·¤è »§üU Íè?

mRrj & Ü´ÎÙ

iz 14 ÅðUÙð×ð´ÅUâ DØæ Íð?

mRrj & ÖèÇ¸ ßæÜð ¥ÂæÅüeð´ÅU

iz 15- ×ðÅþæðÂæçÜâ ·¤æ DØæ ¥Íü ãñU?

mRrj & Â¡êÁè

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- Ü´ÎÙ ·¤æð âæÈ¤ âéÍÚUæ ÕÙæÙð ·ð¤ çÜ° DØæ ·¤Î× ©UÆUæ° »°?

mÙkj (1)ÖèÇ¸ ÖÚUè ÕçSÌØæð´ ×´ð ÖèÇ¸ ·¤× ·¤ÚUÙð, ¹éÜð SÍæÙæð´ ·¤æð ãUÚUæ-ÖÚUæ ÕÙæÙð,

¥æÕæÎè ·¤× ·¤ÚUÙð ¥æñÚU àæãUÚU ·¤æð ØæðÁÙæÙéâæÚU ÕâæÙð ·ð¤ çÜ° ·¤æðçàæàæð àæéM¤

·¤Ú Îè »§üUÐ

(2)¥ÂæÅüU×ð´ÅUâ ·ð¤ çßàææÜ cÜæò·¤ ÕÙæ° »°Ð

(3)àæãUÚU ·ð¤ çÜ° Ù° Èð¤È¤Ç¸æð ·¤æ §´UÌÁæ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Ü´ÎÙ ·ð¤ ¿æÚUæð´ ÌÚUÈ¤

ãUçÚUÌ Â^Uè ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU·ð¤ ÎðãUæÌ ¥æñÚU àæãUÚU ·ð¤ È¤æâÜð ·¤æð ÂæÅUÙð ·ð¤

ÂýØæâ ç·¤° »°Ð

iz 2- 18 ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ âð Ü´ÎÖ ×´ð ÂýÎêá‡æ ÕÉU¸Öð ·ð¤ ÐèÖ ·¤æÔU‡æ ÕÐæ¥æðÐ

mÙkj (1) ¥æñlæð»è·¤Ô‡æ âÕâð ×ãURßÂê‡æü ·¤æÔU‡æ Íæ çÁââð Üæð» Ü´ÎÖ ·¤è ¥æðÔU

¥æ·¤çáüÌ ãUæð ÚUãðU ÍðÐ

(2) Ü´ÎÖ ·ð¤ âêÐè ßS˜æ ©Ulæð» Öð ¥æÂýßæçâØæð´ ·¤æð ÕÇ¸è ×æ˜ææ ×ð´

¥æ·¤çáüÌ ç·¤ØæÐ

12

(3) Ü´ÎÙ àæãUÔU Öð ÁèßÖ ·ð¤ âÖè ÿæð˜ææð´ âð ÁéÇð¸U Üæð»æð´ ·¤æð ¥æ·¤çáüÐ

ç·¤Øæ Áñâð- dÜ·ü¤, Îé·¤æÖÎæÔU, âñçÖ·¤, Öæñ·¤ÔU, Ÿæç×·¤, çÖ¹æÔUè ¥æçÎÐ

13

iz 3- ¿æÜæð ×ð´ Üæð» ¥ÂÙæ ×ÙæðÚ´UÁÙ ·ñ¤âð ·¤ÚUÌð Íð?

mÙkj (1) ÕæÁè»ÚU, ×ÎæÚUè ¥æñÚU ·¤ÜæÕæÁ »çÜØæð ×ð´ ¥ÂÙð ·¤ÚUÌÕ çÎ¹æÙð ¥æÌð

ÚUãUÌð çæðÐ

(2) Ù´Îè ÕñÜæð ·¤æð ÖçßcØ ÕÌæÙð ·ð¤ çÜØð ÂýØæð» ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ

(3) ¿æÜæð´ ×ð´ ÚÔUæÁ»æÚU, ãUÇ¸ÌæÜæð, Î´»æð ¥æñÚU ÂýÎàæüÙè ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´

¹ÕÚUæð´ ·ð¤ ÜðÙ-ÎðÙ ·¤æ ·¤æ× ¿ÜÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐ

iz 4- ç·¤Ö âæ×æçÁ·¤ ÂçÔUßüÐÖæð´ ·ð¤ ·¤æÔU‡æ Ü´ÎÖ ×ð´ Öêç×»Ð ÚÔUÜßð ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ

¥ÙéÖß ·¤è »§üU?

mÙkj (1) 10 Üæ¹ ÂçÚUßæÚU ·ð¤ ÚUãUÙð ÜæØ·¤ ÀUæðÅðU ×·¤æÙæð ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU çÜØæ

ÍæÐ

(2) Üæð» ÂñÎÜ ¥ÂÙð ·¤æ× Ì·¤ ÙãUè´ Áæ â·¤Ìð ÍðÐ

(3) ©UÂÙ»ÚUèØ ÕçSÌØæð´ âð àæãUÚUæð´ Ì·¤ ØæÌæØæÌ âéçÙçpÌ ÃØßSÍæ ·¤ÚUÙè ÍèÐ

(4) 1880 Ì·¤ Öêç×»Ì ÚÔUÜ ÙðÅUß·¤ü ·¤æ çßSÌæÚU ãUæð ¿é·¤æ Íæ ¥æñÚU ©Uââð

âæÜæÙ 04 ·¤ÔUæðÇ¸ Üæð» Øæ˜ææ ·¤ÔUÖð Ü»ð ÍðÐ

iz 5- ¥æñlæðç»·¤ àæãUÚUæð´ ×ð´ ×çãUÜæ¥æð´ ·¤è DØæ çSÍçÌ Íè?

mÙkj (1)©U„¿ ¥æñÔU ×ŠØß»èüØ ×çãUÜæ¥æð ©U“æ SÐÔUèØ ÂëÍ·¤Ðæ ·¤æ âæ×Öæ ·¤ÔUÖæ ÂÇ¸æ

ÂÔU‹Ðé ƒæÔÒUÜê Öæñ·¤ÔUæð´ mUæÔUæ ©UÖ·ð¤ ÁèßÖ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âéçßŠææ Âê‡æü ÕÖæ

çÎØæ »Øæ ÍæÐ

(2)ßðÐÖ ·ð¤ çÜ° ·¤æ× ·¤ÔUÖð ßæÜè ×çãUÜæ¥æð´ Öð ¥ÂÖð ÁèßÖ ÂÔU çÖØ´˜æ‡æ

SÍæçÂÌ ·¤ÚU çÜØæ Íæ çßàæðáÌæØð´ çÙ×A âæ×æçÁ·¤ ß»æðü ×ð´Ð

(3)Áñâð-Áñâð ¥æñÔUÐæð´ ·ð¤ ¥æñlæðç»·¤ ÔUæðÁ»æÔU ¹ˆ× ãUæðÙð Ü»ð ¥æñÚU

M¤çÉ¸UßæÎè Ðˆß âæßüÁçÖ·¤ SÍæÖæð´ ÂÔU ©UÖ·¤è ©UÂçS‰æçÐ ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð´ ¥â´Ðæðá

ÃØQ¤ ·¤ÔUÖð Ü»ð, ¥æñÔUÐæð ·ð¤ Âæâ ßæÂâ ¥ÂÖð ƒæÔUæð ×ð´ ÜæðÅUÖð ·ð¤ ¥Üæßæ

·¤æð§üU ¿æÚUæ ÙãUè´ ÚUãUæÐ


iz 1- ÓÕ´Õ§üU ÖæÔUÐ ·¤æ âÕâð ×ãUˆßÂê‡æü àæãUÔU ÍæÑ ©UÎæãUÔU‡æ mUæÔUæ çâhU ·¤èçÁ°Ð

mÙkj (1) ØãU »éÁÚUæÌ ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð ·¤æ ×é[Ø çÙØæüÌ·¤ ÍæÐ

(2) ØãU ×é[Ø Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·ð¤ M¤Â ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÌæ ÍæÐ

(3) ØãU Âçp× ÖæÚUÌ ×ð´ ×é[Ø ÂýàææâçÖ·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ

(3) ØãU Îðàæ ·¤æ ÕÇ¸æ ¥æñlæðç»·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ

(4) 1869 ×ð´ SßðÁ ÖãUÔ ·ð¤ ¹éÜÖð ·ð¤ ÕæÎ Õ´Õ§üU ·ð¤ ¥çŠæ·¤ ÖÁÎè·¤ ¥æ »ØæÐ

iz 2- ¿æÜæð ·ð¤ ÁèßÖ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°-

mÙkj (1) ¿æÜ çÙÁè Á×èÙ ×æçÜ·¤æð, ÃØæÂæçÚUØæð´, Õñ´·¤ÚUæð, ÖßÙ ÆðU·ð¤ÎæÚUæð´

·ð¤ Sßæç×ˆß ßæÜð ÕãéU×´ÁçÜØ ÖßÖæð´ ·ð¤ ÉUæ¡¿ð ÍðÐ

(2) ÂýˆØð·¤ ¿æÜ ×ð´ °·¤ ·¤ÿæèØ ·¤×ÚUæð´ ·¤è ·¤ÌæÚU ãUæðÌè ÍèÐ ·¤×ÚUæð´

·ð¤ çÜ° ¥Ü»-¥Ü» àææñ¿æÜØ ÙãUè´ ÕÙæ° ÁæÌð ÍðÐ

(3) °·¤ ÅðUÙð×ð´ÅU ×ð´ °·¤ âæÍ ·¤§ü ÂçÚUßæÚU ÚUãU â·¤Ìð ÍðÐ

(4) »´Îð »ÅUÔU, ÖæçÜØæ, Öñâæð ·ð¤ ÐÕðÜæð §UˆØæçÎ ·ð¤ ÖÁÎè·¤ ãUæðÖð ·ð¤

·¤æÔU‡æ ·¤×ÔUæð´ ·¤è ç¹Ç¸ç·¤Øæ¡ Õ´Î ãUè ÚUãUÌè Íè ¿æãðU ×æñâ× ç·¤ÌÙæ Öè

¥æÎýü DØæð´ Ù

ãUæðÐ

(5) ÂæÙè ·¤è ·¤×è ·¤è â×SØæ ãU×ðàææ ÚUãUÌè ÍèÐ ÙÜ ÂÚU ¥ÂÙè ÕæÚUè ·ð¤

¿P¤ÚU ×ð´ Üæð» âéÕãU ·¤æð ¥DâÚU Ûæ»Ç¸ ÕñÆUÌð Íð Üðç·¤Ù Âýðÿæ·¤æð ·¤æ

·¤ãUÖæ ãñU ç·¤ çÈ¤ÔU Öè ©UÖ·ð¤ ƒæÔU âæÈ¤ ÔUãUÐð ÍðÐ

iz 3- 19 ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ çÕýÅðUÖ ·ð¤ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ÁèßÖ àæñÜè ·¤æ ©U„ð¹

·¤èçÁ°-

mÙkj (1) ¥çŠæ·¤ÐÔU ·¤æÔU¹æÖæð ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ×æ¡» ×æñâ×è ÍèÐ

(2) Ÿæç×·¤æð ·¤æð ÕãéUÐ ·¤× ßðÐÖ ç×ÜÐæ ÍæÐ

(3) ·¤æÔU¹æÖæð´ ×ð´ ÕÇ¸è ×æ˜ææ ×ð´ ×çãUÜæ°ð´ ·¤æ× ·¤ÔUÐè ÍèÐ

(4) ¥çŠæ·¤ÐÔU ·¤æ×»æÚU »´Îè ÕçSÌØæ´ð ×ð´ ÚUãUÌð ÍðÐ ·¤æÚU¹æÙæ ×æçÜ·¤æð Ùð

¥æÂýßæâè ×ÁÎêÔUæð´ ·¤æð ƒæÔU ©UÂÜCŠæ ÖãUè´ ·¤ÔUæ°Ð

(5) »ÔUèÕ Ÿæç×·¤æð´ ·ð¤ çÜ° ÅUèÖ ·¤è ÀUÐð ¥æÔUæ×, ¥æÖ´Î ¥æñÔU ×Áæ·¤ ·¤è

Á»ãU ÍèÐ

iz 4- Öêç×»Ð ÔÒUÜßð ×ð´ Øæ˜ææ ·¤ÔUÖð ×ð´ ¥æ§üU â×SØæ¥æð´ ·¤æ ©U„ð¹ ·¤èçÁ°-

mÙkj (1) Üæð» Öêç×»Ð ÔÒUÜßð ×ð´ Øæ˜ææ ·¤ÔUÖð âð ÇUÔUÐð ÍðÐ

(2) çÇUCÕð ÖèÇ¸ ÖÔÒU ¥æñÔU Šæé¡° âð ÂýÎêçáÐ ÍðÐ

(3) ßæÐæßÔU‡æ âËÈ¤ÔU, ·¤æðØÜð ·¤è ŠæêÜ ¥æñÔU »ñâð ·ð¤ ÜðEÂ âð çÖ·¤ÜÐè »´Šæ

âð ç×çŸæÐ ÍæÐ

(4) ÕãéUÌ âð Üæð»æð´ ·¤æ çßEæâ Íæ ç·¤ §UÙ ÜæñãU ÎðˆØæð´ Öð àæãUÔU ·¤è

¥È¤ÔUæ ÐÈ¤ÔUè ¥æñÔU ¥SßæS‰Ø·¤æÔU ×æãUæñÜ ·¤æð ¥æñÔU ÕÉ¸Uæ çÎØæ ãñUÐ

14

(5) ¥æDâèÁÖ ·¤è ¥æÂêçˆæü ×ð´ ·¤×è ¥æñÔU »×èü âð ÂêßæZÔUæðŠæÖ ãUæð »Øæ ÍæÐ

15

v/;k; & 7

×éÎý‡æ â´S·ë¤çÌ ¥æñÚU ¥æŠæéçÙ·¤ ÎéçÙØæ (ÚUæcÅþUèØÌæ)

eq[; fcUnqÚ&

1- eqnz.k u 'kkL=h; lkfgR; rFkk lHkh {ks=ks esa Kku ds foLrkj esa rsth ykbZ A 2- loZizFke eqnz.k rduhd dk vkfo"dkj phu esa gqvkA

3- phu esa L;kgh yxs dkB ds CykWd dks jxMdj fdrkcs Nkih tkus yxhA

4- Hkkjr esa vk/kqfud izsl vxsaztksa }kjk LFkkfir dh dbZA Hkkjr esa izsl ds vxznwr fe-fgDdh FksaA

5- fizfVax izsl ds vkfo"dkj rFkk de dher ds dkxt us mRiknu ykxr dks ?kVk;kA

vfr y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- âéÜð¹Ù ·¤Üæ DØæ ãñU?

mRrj & dykRed ys[ku dh dyk

iz 2- »éÅUÙÕ»ü ·¤è ÂýÍ× ×éÎýèÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æ Ùæ× DØæ Íæ?

mRrj & Õæ§üÕÜ

iz 3- ÂñÙè ¿ñÂÕéDâ DØæ Íè?

mRrj & ÁðÕ ¥æ·¤æÚU ·¤è ÂéSÌ·ð¤

iz 4- ÖæÔUÐ ×ð´ ×éÎý‡æ Âýðâ ç·¤âÖð àæéM¤ ·¤è?

mRrj & ÂéÌü»æÜè

iz 5- Õ¿ÂÙ ×ðÚUæ çßEçßlæÜØ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè?

mRrj & ×ðçDâ× »æð·¤èZ

iz 6- ßÙæüdwÜÚU Âýðâ °DÅU ·¤Õ Âæâ ç·¤Øæ »Øæ Íæ?

mRrj & 1878

iz 7- ÓÓ×éÎý‡æ §üUEÔU ·¤è Îè ãéU§üU ×ãUæÙÌ× ÎðÙ ãñU ¥æñÚU âÕâð ÕÇ¸æ ÌæðãUÈ¤æÓÓ

ç·¤âÙð ·¤ãUæ Íæ?

mRrj & ×æçÅüUÙ ÜêÍÚU

iz 8- ÁæÂæÙ ·¤è Âýæ¿èÙÌ× ×éçÎýÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æñÙ âè ãñU?

mRrj & ÇUæØ×´ÇU âê˜æ

iz 9- 95 çÍçââ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè?

mRrj & ×æçÅüUÙ ÜêÍÚU

iz 10- »èÐ »æðçß‹Î ç·¤âÖð çÜ¹è Íè?

mRrj & ÁØÎðß

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- ÖæÔUÐ ×ð´ ×éÎý‡æ âð ÂãUÜð ·¤è ãUSÐçÜç¹Ð Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ ·ð¤ ÐèÖ Üÿæ‡æ

ÕÌæ¥æð-

mRrj & (¥) ©UÖ·¤æð ÖæðÁÂ˜æ ¥æñÔU ãUSÐçÖç×üÐ ·¤æ»Áæð´ ÂÔU çÜ¹æ »Øæ ÍæÐ

(Õ) ÂëDUæð´ ·¤æð â´éÎÔU É¸Ú» âð âéâç”æÐ ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ

(â) â´ÔUÿæ‡æ ·ð¤ çÜ° ©U‹ãðÚ Ðç[ÐØæð´ ·¤è çÁËÎ ×ð´ Øæ çâÜ·¤ÔU Õæ¡Šæ çÎØæ

ÁæÌæ ÍæÐ

(Î) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ Îðàæè Öæáæ¥æð´ ×ð´ ©UÂÜCŠæ ÍèÐ

(Ø) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÙæÁé·¤ ¥æñÚU ×´ãU»è ÍèÐ

(ÚU) ©U‹ãðU ¥æâæÖè âð ÂÉ¸æ Öãè´ Áæ â·¤Ðæ Íæ ¥æñÔU çÜçÂØæ ¥Öð·¤ ÐÔUè·¤æð âð

çÜ¹è ÁæÌè ÍèÐ

(Ü) ©UÙ·¤æ ÎñçÙ· ÁèßÙ ×ð´ ÃØæÂ·¤ M¤Â âð §USÌð×æÜ ÙãUè´ ãUæðÌæ ÍæÐ

iz 2- ØêÚUæðÂ ×ð´ ·¤æÆU ·¤è Ì[Ìè ·¤è Ì·¤Ùè·¤è Üæð·¤çÂýØ DØæð´ ãéU§üU? mRrj & (¥) ãUSÌçÜç¹Ì Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ âð ÂéSÌ·¤æð´ ·¤è c<+h ãéU§üU ×æ´» ÂêÚUè Ùãè´

ãUæð ÚUãUè ÍèÐ

(Õ) Ö·¤Ü ·¤æØü ¥ˆØçŠæ·¤ ¹¿èüÜæ, Ÿæ×âæŠØ ¥æñÔU â×Ø lk/; ÍæÐ

(â) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÖæÁé·¤ Íè, ©U‹ãðU ÜæÖð Üð ÁæÖð °ß´ ÔU¹-ÚU¹æß ×ð´

·¤çÆUÙæ§üU ¥æÌè ÍèÐ

(Î) Â‹Îýãßè âÎè ·ð¤ àæéM¤¥æÌ ×ð´ ØêÚUæðÂ ×ð´ Ì[Ìè ·¤è ÀUÂæ§üU ·¤æ §USÌð×æÜ

·¤ÚU·ð¤ ·¤ÂÇð¸U, Ìæàæ ·ð¤ Ârs ¥æñÚU ÀUæðÅUè - ÀUæðÅUè çÅUŒÂç‡æØæð´ ·ð¤ âæÍ Šææç×ü·¤ ç¿˜æ ÀUæÂð Áæ ÔUãðU ÍðÐ

iz 3- ÖæÔUÐ ×ð ×éÎý‡æ ×ð Ö§üU ÎëàØ ÂýçÐ×êçÐü â´S·ë¤çÐ ·¤è DØæ Öêç×·¤æ Íè?

mRrj & (¥) 19 ßè âÎè ·ð¤ àæéM¤ ×ð´ Ù§üU ÎëàØ â´S·ë¤çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ ãéU§üUÐ

(Õ) çÂýç‹ÅÚ» Âýðâæð ·¤è ¥çŠæ·¤Ðæ âð ÎëàØ SßM¤Âæð´ ·¤è ¥Öð·¤ ·¤æòçÂØæ

ÕÙæ§üU ÁæÙð Ü»èÐ

(â) ÔUæÁæ ÔUçß ß×æü Áñâð ç¿˜æ·¤æÔUæð´ Öð ¥æ× Âý¿ÜÖ ·ð¤ çÜ° ç¿˜æ ÕÖæ°Ð

16

(Î) »ÔUèÕæð mUæÔUæ ƒæÔUæð ·¤æð âÁæÖð ·ð¤ çÜ° âSÐð çÂý‹ÅU ¥æñÔU ·ñ¤Üð‡ÇUÔU

¹ÚUèÎð »°Ð

iz 4- ÓÓ×éÎý‡æ Öð Áæ»M¤·¤ çß¿æÔU·¤æð´ ·ð¤ çß¿æÔU ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÖæØæÑÑ

â×Ûææ§UØðÐ

mRrj & (¥) çß¿æÚU·¤æð ·ð¤ Üð¹Ù âð ·¤×ü·¤æ´ÇUæð, ÂÚUEÂÔUæ¥æð ¥æñÔU ¥´ŠæçßEæâæð´ ÂÔU

¥æÜæð¿Öæˆ×·¤ çÅUŒÂ‡æè ç×ÜèÐ

(Õ) çßmUæÙæð ¥æñÚU çß¿æÚU·¤æð Ùð ÚUèçÌ çÚUßæÁæð ·ð¤ ×é·¤æÕÜð çßßð·¤ ·ð¤

àææâÖ ÂÔU ÁæðÔU çÎØæ ¥æñÔU ÂýˆØð·¤ ÕæÐ ·¤æ â×æŠææÖ çßßð·¤ ¥æñÔU Ð·ü¤Âê‡æü É¸Ú»

âð ãUæðÐ

(â) ©U‹ãUæðÖð ¿¿ü ·¤è Âçß˜æ ârk ¥æñÔU ÔUæ‟Ø ·ð¤ ÐæÖæàææãUè àææâÖ ÂÔU ¥æ·ý¤×‡æ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÂÔUEÂÔUæ ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ âæ×æçÁ·¤ ÃØßSÍæ ·ð¤ â×æÂÖ ·¤è

×æ´» ·¤èÐ

(Î)ßæËÌðØÚU ¥æñÚU M¤âæð ·¤è ÚU¿Ùæ¥æð ·¤æð ÃØæÂ·¤ M¤Â âð ÂÉ¸Uæ ÁæÙð Ü»æÐ ©UÙ

ÚU¿Ùæ¥æð´ ·¤æð ÂÉ¸UÙð ßæÜð Ù§üU ¥æ´¹æð âð â´âæÚU ·¤æð Îð¹Ùð Ü»ð Áæð

¥æÜæð¿Öæˆ×·¤ Âý”uks ¥æñÚU çßßð·¤ âð Îð¹Ìè ÍèÐ

iz 5- ¿èÖ ×éçÎýÐ âæ×»ýè ·¤æ Âý×é¹ ©UˆÂæÎ·¤ DØæð´ ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU?

mRrj & (¥) ¿èÙ ×ð´ ÜEÕð â×Ø Ð·¤ âæ×ýæ‟ØßæÎè âÔU·¤æÔU ÔãUè Íè, ©UâÖð ×éçÎýÐ âæ×»ýè

·¤æ ÕÇð¸U Âñ×æÙð ÂÚU Âý·¤æàæÙ ç·¤ØæÐ

(Õ) ¿èÙ ·ð¤ Âæâ çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ÍèÐ çâçßÜ âðßæ ÂÚUèÿææ mUæÚUæ

çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ·ð¤ âÎSØæð´ ·¤è ÖÌèü ·¤è ÁæÌè ÍèÐ

(â) âæ×ýæ‟ØßæÎè âÔU·¤æÔU ·ð¤ çÖØ´˜æ‡æ ×ð´ §Uâ ÂÔUèÿææ ·ð¤ çÜ°

ÂæÆUØÂéSÌ·¤æð ·¤è çßàææÜ ×æ˜ææ ×ð´ Âý·¤æàæÖ ç·¤Øæ ÁæÐæ ÍæÐ 18ßè´ âÎè ×ð´

©UE×èÎßæÚ ÕÉ¸UÙð âð ÂéSÌ·ð¤ ÕÉ¸UèÐ


iz 1- ×éÎý‡æ ·ý¤æ´çÐ Öð ÂÉ¸UÖð ·ð¤ Âæ»ÜÂÖ ·¤æð ç·¤â Âý·¤æÔU ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ

mÙkj ØêÚUæðÂèØ Îðàææð ×ð´ âæÿæÚUÌæ ¥æñÚU çßlæÜØæð´ ·ð¤ çß·¤æâ âð »é‡ææˆ×·¤

ÂÉ¸UÙð ·¤æ Âæ»ÜÂÙ çß·¤çâÌ ãéU¥æÐ

(¥) Üæð·¤çÂýØ âæçãUˆØ ·ð¤ Ö° M¤Âæð âð ÂÉ¸UÖð ßæÜæð ·¤è â´[Øæ ÕÉ¸èÐ (Õ) ßãUæ¡ »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤ãæçÙØæð´ ·¤æ ÂæÚUEÂçÚU·¤ Â´¿æ» ÍæÐ

(â) §Ú‚Üñ‡ÇU ×ð´ ÂñÖè ¿ðÂÕéDâ Õð¿Öð ßæÜð ÀUæðÅð ƒæê×·¤ÔU ç·¤ÐæÕ Õð¿Öð

ßæÜð ·¤æð ¿ðÂ×ñÙ ·¤ãUÌð ÍðÐ §UÙ ç·¤ÌæÕæð´ ·¤æð °·¤ ÂñÙè ×ð´ Õð¿è ÁæÌæ Íæ,

çÁââð ç·¤ »ÚèÕ Öè ¥æâæÙè âð ¹ÚUèÎ â·ð¤Ð

(Î) Èý¤æ´â ×ð´ çÕçCÜØæð Íè» cËØê ·¤æ ¿ÜÙ Íæ Áæð âSÌð ·¤æ»Á ÂÚU ÀUÂæ ¥æñÚU

ÖèÜè çÁËÎ ×ð´ Õ´Šæè ÀUæðÅUè ç·¤ÐæÕð ÍèÐ

(Ø) çßçÖóæ ©UgðàØæð´ °ß´ M¤ç¿Øæð´ âð ÖÚUÂêÚU ÚUæð×æ´çÅU·¤ °ß´ °ðçÌãUæçâ·¤

ÂéSÌ·ð¤ ©UÂÜCŠæ ÍèÐ

(ÚU) ¥ßƒæèØ Âýðâæð´ mUæÔUæ âæ×çØ·¤ ƒæÅUÖæ¥æð´ âð â´Õç‹ŠæÐ ×ÖæðÔÚÁÖÂê‡æü

âê¿Ùæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æàæÙ ç·¤Øæ »ØæÐ

(Ü) âæŠææÔU‡æ Üæð»æð´ mUæÔUæ ßñ™ææçÖ·¤æ ¥æñÔU çßmUæÖæðð´ ·ð¤ çß¿æÔU ‟ØæÎæ

Sßè·ë¤Ì ãUæðÙð Ü»ðÐ

iz 2- ×æñç¹·¤ â´S·ë¤çÐ Öð ×éÎý‡æ ×ð´ ·ñ¤âð Âýßðàæ ç·¤Øæ ¥æñÔU ×éçÎýÐ âæçãUˆØ

×æñç¹·¤ ×ð´ ·¤ñâð ÂçÚUßçÌüÌ ãéU¥æ?

mÙkj (¥) Âý·¤æàæ·¤æð´ Ùð »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤Íæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æçàæÌ ç·¤ØæÐ

(Õ) ç·¤ÐæÕð ÐSßèÔUæð´ âð ¹êÕ âÁè ƒæÁè °ß´ âç¿˜æ ãUæðÐè ÍèÐ

×éçÎýÐ âæçãUˆØ çÖ×AçÜç[Ì ÌÚUè·¤æð´ âð ×æñç¹·¤ ×ð´ ÂçÚUßçÌüÌ

ãé¥æÐ

(¥) »èÌæð´ ·¤æð â×êãUæð´, »æ´ßæð ¥æðÚU ·¤SÕæð ×ð´ »æØæ »ØæÐ

(Õ) ©U‹ãðU ÁÖÐæ ·ð¤ §U· _ðU ãUæðÙð ßæÜð SÍæÙæð ÂÚU âéÙæØæ »ØæÐ

17

v/;k; & 8

©UÂ‹Øæâ, â×æÁ ¥æñÚU §UçÌãUæâ

eq[; fcUnq &

1- miU;kl yksxksa ,oa muls tqMh yEch dgkfu;ksa ij vk/kkfjr iqLrd gksrh gS bu dgkfu;ksa dks ys[kd cÚurk gSA 2- miU;klksa dks mudh fo"k; oLrq ,oa fo"k; ls fdl izdkj fuiVk tk, ds vk/kkj ij dbZ ekxksa esa ckaVk tk ldkrk gSA

3- miU;kl ,oa lekt esa vk;s cnyoksa esa dkQh utnhd dk lEcU/k gksrk gSA

4- vk/kqfud miU;kl dqN vk/kqfud ifjfLFkfr;ksa dk í‟;kadu fp=kadu rFkk fo‟ys"k.k djrs gSA

5- :lh ys[kdks us d`"kdks ds d"Vks] xkWoksa ds iru etnwjksa dh n;uh; n‟kkvks rFkk e/;oxZ ds uSfrd iru ds ckjs esa fy[kk gSA

â´âæÚU ·ð¤ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ·¤æÚU, ©UÂ‹Øæâ ¥æñÚU ©UÙ·ð¤ ·¤æØüÑ-

©UÂ‹Øæâ·¤æÚU ©UÂ‹Øæâ ×é[Ø Üÿæ‡æ

1 ÂæðÍðÚUè ·é´¤ÁæEÕê âÚUSßÌè çßtØ× ÁæçÌØ Î×Ù, çÙ×A ÁæçÌØæð´

·ð¤ çÜ° çàæÿææ ·¤æ ×ãURß

2. ÚUæð·ð¤Øæ ãéUâñÙ âéËÌæÙ ·¤æ SßÂA ©UÜÅU ÂéËæÅU ÖÚUè ÎéçÙØæ ÁãUæ¡

×çãUÜæ¥æð´ Ùð ÂéM¤áæð´ ·¤è Á»ãU

Üð ÜèÐ

3. Õ´ç·¤× ¿‹Îý ¿ÅUÁèü Îé»ðüàæÖ‹ÎÖè Õ´»æÜ ×´ð ÚUæÁÙèçÌ·¤

¥æ´ÎæðÜÙ ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ

(¿ÛæðÂæŠØæØ)

4. Âýð×¿´Î âðßæ âÎÙ âæ×æçÁ·¤ ×égð

ÚÚ»Öêç×

»æðÎæÙ

çÙ×üÜæ

5. Îðß·¤èÖ´ÎÖ ¹˜æè ¿‹Îý·¤æ´Ðæ â´ÐçÐ ÚUæð×æ´â ·ð¤ âæÍ È´¤Ìæâè

6. ÇðUçÙØÜ ÇðUÈ¤æð ÔÒUæçÕ‹âÖ ·ýê¤âæð âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æ â×ÍüÖ

7. ¥æÔU °Ü SÅUèßð‹âÖ ÅþðUÁÖ ¥æ§UÜñ‡ÇU ©UÂçÙßðàæ·¤æÚUæð´ ·¤è

Âýàæ´âæ

8. ÁðÙ vkWfLVu Âýæ§UÇU ,aM Âýð‟ØêçÇUâ »ýæ×è‡æ ×çãUÜæ¥æðð ·ð¤ ÕæÔÒU

×ð´ð çÜ¹æ

9. Íæ×â ãUæÇUèü ×ðØÚU ¥æòÈ¤ ·ð¤SÅUÚUçÕýÁ §Ú‚Üñ‡ÇU ·ð¤

ÂÚUEÂÔUæ»Ð »ýæ×è‡æ â×éÎæØæð´ ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð´ çÜ¹æ

10®. âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ Âæ×ðÜæ Â˜ææˆ×·¤ ©UÂ‹Øæâ Â˜ææð ·ð¤ M¤Œæ

×ð´Ð


iz 1- Â˜ææˆ×·¤ ©UÂ‹Øæâ DØæ ãñU?

mRRkj & Â˜ææð´ ·ð¤ ·ý¤× ×ð´ çÜ¹æ ©UÂ‹Øæâ

iz 2- ÓÓØãU âßüÃØæÂ·¤ âˆØ ãñU ç·¤ âæñÖæ‚Ø ÔU¹Öð ßæÜð ÃØçQ¤ ·¤æð °·¤ Â%h ·¤è ¿æãU ãUæðÙè ¿æçãU°ÓÓ ©UÂØéüDˆæ Â´çDˆØæ ç·¤â

©UÂ‹Øæâ âð Üè »§üU ãñU-

mRRkj & Âýæ§UÇU °´ÇU izkbM ,aM izsT;qfMl

iz 3- ãUæÇüU ÅUæ§UEâ ç·¤âÙð çÜ¹æ?

mRRkj & ¿æËâü çÇU·¤‹â

iz 4- ç·¤Sâæ»æð§üU ·¤æ DØæ ×ÌÜÕ ãñU?

mRRkj & ·¤ãUæÙè ·¤ãUÙð ·¤è ·¤Üæ

iz 5- ÂýÍ× ƒææÔUæßæçãU·¤ ©UŒæ‹Øæâ Íæ?

mRRkj & çÂ·¤çß·¤ ÂðÂâü

iz 6- ÂýÍ× ÖæÔUÐèØ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Öæáæ ×ð´ çÜ¹æ »Øæ Íæ?

mRRkj & ×ÚUæÆUè

iz 7- ×ÜØæÜ× ×ð´ ÂýÍ× ¥æŠæéçÖ·¤ ©UÂ‹Øæâ ·¤æñÖâæ Íæ?

mRRkj & §ÚÎéÜð¹æ

iz 8- Âæ×ðÜæ ·¤æ Üð¹·¤ ·¤æñÙ ãñU?

mRRkj & âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ

iz 9- °ç×Üè ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÙÜ ç·¤â Ãæáü ×ð´ Âý·¤æçàæÌ ãéU¥æ?

mRRkj & 1885

iz 10- Á´»Ü Õé·¤ Öæ× ·¤æ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ ç·¤âÖð çÜ¹æ Íæ?

mRRkj & M¤ÇUØæÇüU ç·¤ÂçÜ´»

18

iz 11- ÂÚUèÿææ »éM¤ ç·¤âÙð çÜ¹æ Íæ?

mRRj & Ÿæè çÖßæâ Îæâ

iz 12- ·¤æÎEÕÚUè ç·¤âÙð çÜ¹è ÍèÐ

mRRj & Õæ‡æÖÛ

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- ¥æñÂçÖßðçàæ·¤ ÖæÔUÐ ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â ÐÔUãU ©UÂçÖßðàæ·¤æÔUæð´ ¥æñÔU

ÚUæCþUßæçÎØæð ÎæðÙæð ·ð¤ çÜ° ÜæÖÎæØ·¤ ÍæÐ

ÕØæÖ ·¤æð ©UÎæãUÔU‡æ ·ð¤ âæÍ â×Õææ¥æð-

mÙkj âæ×ýæ’ØßæÎè Âýàææâ·¤æð´ ·ð¤ çÜ°Ñ-

(1) Îðàæè ÁèßÖ °ß´ ÂýÍæ¥æð ·¤æð â×ÕæÖð ·¤æ S˜ææðÐ ÍæÐ

(2) ÖæÔUÐèØ â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ â×éÎæØæð ¥æñÔU ÁæçÐØæð´ ÂÔU àææâÖ ·¤ÔUÖð ×ð´

×ÎÎ ç×ÜèÐ

(3) ©UÂ‹Øæâæð âð ƒæÔÒUÜê ÁèßÖ, Âæðàææ·¤æð´, Šææç×ü·¤ ÂýÍæ¥æð ·¤æ ÂÐæ ¿ÜæÐ

(4) ·é¤ÀU »ý´Í çÕýçÅUàæ Âýàææâ·¤æð ¥æñÚU §Uüâæ§üU ç×àæÙçÚUØæð mUæÚæ

¥´»ýðÁè ×ð´ ¥ÙéßæçÎÌ ç·¤° »°Ð

ÖæÚUÌèØæð ·ð¤ çÜ°Ñ-

(1) ÖæÔUÐèØ ©UÂ‹Øæâ ·¤æ â×æÁ ×ð ÃØæ# ÕéÔUæ§üØæð´ ·¤è ¥æÜæð¿Öæ ·¤ÔUÖð ·ð¤

×æŠØ× ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÂØðæ» ·¤ÔUÐð Íð ¥æñÔU ©UÖ·ð¤ çÜ° âéÕææß ÎðÐð ÍðÐ

(2) ¥ÌèÌ ·ð¤ âæÍ âEÕ‹Šæ SÍæçÂÐ ·¤ÔUÐð ÍðÐ

(3) â×æÁ ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ ¥ÂÙð çß¿æÚUæð´ ·¤æ Âý¿æÚU ·¤ÚUÌð ÍðÐ

(4) §UâÖð ¥ÐèÐ ·ð¤ çßßÔU‡æ ·¤æ »æñÔUßæç‹ßÐ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÂæÆU·¤æð ×ð´

ÚUæCþUèØ ¥çÖ×æÙ ·¤è ÖæßÙæ çß·¤çâÌ ·¤ÚUÙð ×ð´ ×ÎÎ ·¤èÐ

(5) ©UÂ‹Øæâæð´ Öð °·¤ Öæáæ ·ð¤ ¥æŠææÔU ÂÔU âæ×êçãU·¤ âEÕ‹hUÐæ ·¤è ÖæßÖæ

çÙç×üÌ ·¤èÐ

iz 2- 19 ßè àæÎè ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Âý·¤æÔU ×ŠØ× ß»ü ·ð¤ ×ÖæðÔÚÁÖ ·ð¤ Üæð·¤çÂýØ

×æŠØ× ÕÖðÐ

mÙkj (1) ©Â‹Øæâæð´ Öð â×ç‹ßÐ, çßEâÖèØ ¥æñÔU Îð¹Ùð ×ð´ ßæSÌçß·¤ â´âæÚU çÙç×üÌ

ç·¤ØæÐ

(2) ©UÂ‹Øæâ ÂÉ¸UÐð â×Ø ÂæÆU·¤ ÎêâÔÒU ÃØçQ¤ ·ð¤ â´âæÔU ×ð´ ¿Üð »° ¥æñÔU

©UÂ‹Øæâ ·ð¤ ÖæØ·¤ ·ð¤ â×æÖ ¥ÂÖð ·¤æð ¥ÖéÖß ·¤ÔUÖð Ü»ðÐ

(3) ©UÂ‹Øæâ Üæð»æð ·¤æð ÃØçQ¤»Ð ¥æñÔU ¹éÜð M¤Â ×ð´ ÂÉ¸UÖð ·¤æ ¥ßâÔU ÎðÖð

Ü»ðÐ

(4) ©UÂ‹Øæâæð´ ·¤è ·¤ãUæçÖØæ ƒæÔUæð ·¤è ÕñÆU·¤æð ¥æñÔU ·¤æØæüÜØæð´ ×ð´

¿ç¿üÌ ãUæðÙð Ü»èÐ

iz 3- ŠææÔUæßæçãU·¤ ©UÂ‹Øæâæð´ ·ð¤ DØæ ËææÖ Íð?

mÙkj (1) ·¤ãUæÖè ·¤æð ç·¤àÐæð´ ×´ð ÀUæÂæ ÁæÐæ ÍæÐ âSÂð‹â ¥»Üè ç·¤àÐ ·ð¤ çÜ°

ÕÙæ° ÚU¹æ ÁæÌæ ÍæÐ

(2) ŠææÔUßæçãU·¤æð´ âð ÂæÆU·¤ ÔUãUSØ ·¤æ ×Áæ ÜðÙð Ü»ð, ¥æÂâ ×ð´ ¿¿æü

·¤ÚUÙð Ü»ð ¥æñÚU ãUxÌæ ÎÚU ãUxÌæ ©UÙ·¤è ·¤ãUæçÙØæð´ ·ð¤ âæÍ ÁèÙð Ü»ðÐ

(3) ØãU âEÖæçßÐ çß™ææÖ ÍæÐ Âç˜æ·¤æ°´ âSÐè ¥æñÔU ¹ÔUèÎÖð ÜæØ·¤ ÍèÐ

nh?kZ mRrjh iz”u &

iz 1- Âýð×¿´Î ·¤æ çãU‹Îè ©UÂ‹Øæâæð ×ð´ Øæð»ÎæÖ ÕÐæ¥æðÐ

mÙkj (1) ×é´àæè Âýð×¿´Î ¥æŠæéçÖ·¤ çãU‹Îè ¥æñÔU ©UÎêü âæçãUˆØ ·¤æ °·¤ ×ãUæÖÐ×

âæçãUˆØ·¤æÔU FksÐ

(2) mUgksuas ÂýæÚÚÖ ×ð´ ©Îêü ×ð´ çÜ¹Öæ àæéM¤ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÕæÎ ×ð´ çãU‹Îè ×ð´

çÜ¹Ùð Ü»s FksÐ

(3) mUgksusa Âýæ¿èÙ §UçÌãUæâ ·ð¤ ×æðãU âð ÂÚUãðUÁ ç·¤ØæÐ

(4) Âýð×¿´Î Ùð ÎñçÙ·¤ ÁèßÙ ·ð¤ ßæSÌçß·¤ ×égæð ÂÚU çÜ¹æÐ ÁñâðÑ-

âæEÂýÎæçØ·¤Ðæ, ÖýCUæ¿æÔU, Á×è´ÎæÔUè ·¤Áü, »ÔUèÕè, âæ×ýæ‟ØßæÎ ¥æçÎÐ

(5) ©UâÙð ç·¤SSææ»æð§üU ·¤è ÂÚUEÂÚUæ»Ì ÂhUçÌ ×ð´ çÜ¹æÐ

iz 2- ©UÂ‹Øæâæð´ ×ð´ ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ ç·¤â rjg ÂýçÌçÕçEÕÌ ãéU§üUÐ

mÙkj (1) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ âð Èñ¤çDÅþUØæ¡ ÕÙè, ÃØßâæçØ·¤ ËææÖ

ÕÉ¸ðU, ÂÔU‹Ðé Ÿæç×·¤æð´ ·¤æð âEæSØæ¥æð´ ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸æÐ

(2) àæãUÔUæð´ ·¤æ ¥çÖØç×Ð çß·¤æâ ãé¥æ ¥æñÔU ·¤æ× ·¤è ¥çŠæ·¤Ðæ °ß´ çÕÖæ

ßðÌÙ ·ð¤ ×ÁÎêÚUæð´ âð ÖÚUè ãéU§üU ÍèÐ

(3) ¥ˆØçŠæ·¤ ƒæëç‡æÐ ÕæÐð çß·¤çâÐ ãéU§üUÐ ©UÂ‹Øæâ·¤æÔUæð´ ÁñâðÑ- ¿æËâü

çÇU·¤‹â Öð ¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ ·ð¤ Üæð»æð´ ·ð¤ ¿çÔU˜æ ¥æñÔU ÁèßÙ ÂÚU ãéU° ÖØ´·¤ÚU

ÂýÖæßæð´

·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ çÜ¹æÐ

19

(4) ©Uâ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãUæÇüU ÅUæ§UEâ °·¤ ·¤æËÂçÖ·¤ àæãUÔU ·¤æ ß‡æüÖ ·¤ÔUÐæ

ãñU, ÁãUæ¡ ×àæèÖæð´ ·¤è ÖÔU×æÔU ãñU, Šæé´¥æ ©U»ÜÐè ç¿×çÖØæ´ ãñU,

ÂýÎêá‡æ âð SØæãU ÂÇ¸è ÖçÎØæ´ ãñUÐ

(5) çÇU·¤‹Sæ Öð Ö ·ð¤ßÜ ÜæÖ ·ð¤ ÜæðÖ ·¤è ¥æÜæð¿Ùæ ·¤è ÕçË·¤ ©UÙ çß¿æÚUæð´

·¤æð Öè ¥æÇ¸ð ãUæÍæð çÜØæ Áæð §U´âæÖæð´ ·¤æð ×ãUÁ ©UˆÂæÎÖ ·¤æ ¥æñÁæÔU

×æÙÌð ãñÐ

(6) çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÔU çÅUßSÅU °·¤ ¥ÖæÍ ·¤è ·¤ãUæÖè ãñU Áæð ÀUæðÅðU

¥ÂÔUæçŠæØæð´ ¥æñÔU çÖ¹æçÔUØæð´ ·ð¤ â´âæÔU ×ð´ ÔUãUÐæ ãñUÐ ¥æðçÜßÔU

¥´Ì ×ð´ ,d /kuh O;fDr mæÚUæ »æðÎ çÜØæ »Øæ ¥æñÚU ¥æ»ð ·¤æ ÁèßÙ ©UâÙð

¹éàæèÂêßü·¤ çÕÌæØæÐ

(7) °ç×çÜ ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÙÜ °·¤ ÁßæÙ ¹çÙÁ ×ÁÎêÚU ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð çÜ¹æ »Øæ

ÂÔU‹Ðé §Uâ·¤æ ¥´Ð Îé¹Î ãñUÐ §â×ð´ çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÔU çÅUßSÅ ÌÚUãU

ƒæçÅUÐ ÖãUè´ ãéU¥æÐ

iz 3- §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ç·¤â ÌÚUãU ·¤æ ÁæÌhØ ØéhU çÎ¹æ§üU ÎðÌæ ãñU? mÙkj (1) §ÚÎéÜð¹æ ·ð¤ÔUÜ ·¤è ©U„„æ ÁæçÐ ·¤è ßñßæçãU·¤ ÂÔUEÂÔUæ âð â´Õç‹ŠæÐ ãñ

×éEØÌØæ ÙEÕêÎÔUè Õýæræ‡ææð´ ¥æñÔU ÖæØÔUæð ·¤èÐ

(2) §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ×ê¹ü Á×è´ÎæÚU âêÚUè ÙEÕêÎÔUè §U‹ÎéÜð¹æ âð àææÎè ·¤ÔUÖð

¥æÌæ ãñUÐ ÕéçhU×æÙ ÙæçØ·¤æ ©Uâð ¥Sßè·¤æÚU ·¤ÚU·ð¤ çàæçÿæÌ °ß´ âé´ÎÚU

×æ/koÙ ÙæØÚU ·¤æð vius ÂçÌ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ¿éÙÌè ãñUÐ

(3) âêÚUè ÙEÕêÎÚUè ·¤æð àææÎè ·¤è ÌÇ¸Â Íè, çÜãUæÁæ ßãU ©Uâè ÂçÚUßæÚU ·¤è

°·¤ »ÔUèÕ â´ÕŠæè âð àææÎè ÔU¿æ·¤ÔU ¿Üæ ÁæÐæ ãñU, ØãU âæð¿Ðð ãé° ç·¤

©UâÙð §ÚÎéÜð¹æ âð ãUè àææÎè ·¤è ãñUÐ

iz 4- ÂÔUèÿææ »éM¤ ©UÂ‹Øæâ ×´´ð çÎ¹æ§üU »§üU ÖØð ×ŠØß»èüØ ÂçÔUßæÔÒUæ´ ·¤è ÐSßèÔU

·¤æð â×Ûææ¥æðÐ

mÙkj (1) ŸæèçÖßæâÎæâ mUæÔUæ 1882 ×ð´ ÂÔUèÿææ »éM¤ Öæ× ·¤æ ©UÂ‹Øæâ Âý·¤æçàæÐ

ç·¤Øæ »ØæÐ

(2) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ¹éàæãUæÜ ÂçÔUßæÚUæð´ ·ð¤ Øéßæ¥æð´ ·¤æð ÕéÚUè â´»

âæðãUÕÌ ·ð¤ ÙñçÌ·¤ ¹ÌÚUæð´ âð ¥æ»æãU ç·¤ØæÐ

(3) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ãU× Îð¹Ðð ãñU ç·¤ ÖæØ·¤ ¥ÂÖð ·¤æØæðü âð Îæð ¥Ü» - ¥Ü»

â´âæÔUæ´ð ·ð¤ ×ŠØ ÂéÜ ÕÖæÖð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÔUÐð ãñUÐ

(4) ßð Ù§üU ·ë¤çá Ì·¤Ùè·¤ ¥ÂÙæÌð ãñU, ÃØæÂæÚU ·¤×ü ·¤æð ¥æŠæéçÖ·¤ ÕÖæÐð

ãñU, ÖæÔUÐèØ Öæáæ ·ð¤ ÂýØæð» ·¤æð ÕÎÜÐð ãñU Ðæç·¤ ßãU Âæà¿æˆØ çß™ææÖ

¥æñÚU ÖæÚUÌèØ ÕéçhU ÎæðÙæð ·¤æð ¥çÖÃØQ¤ ·¤ÚUÙð ×ð´ âÿæ× ãUæð â·ð¤Ð

(5) Øéßæ¥æð´ ·¤æð ¥¹ÕæÚU ÂÉ¸UÙð ·¤è SßSÍ ¥æÎÌ ÇUæÜÙð ·¤è ¥ÂèÜ ·¤è ÁæÌè

ãñUÐ

(6) ©UÂ‹Øæâ ·¤æ §Uâ ÕæÐ ÂÔU ÁæðÔU ãñU ç·¤ ØãU âÕ ×ŠØß»èüØ »ëãUSÍè ·ð¤

ÂæÚEÂçÚU·¤ ×êËØæð´ ÂÚU â×ÛææñÌæ ç·¤° Õ»ñÚU ãæðÐ

20

Hkwxksy

v/;k; & 1

lalk/ku ,oa fodkl vfr y?kq mRrjh iz”u &

iz 1 ,sls lalk/ku tks fdlh izns”k esa fo|eku gksrs gS ijUrq budk mi;ksx ugha fd;k x;k gS] ,sls lalk/ku dks ---------- dgk tkrk gSA

mRrj laHkkoh lalk/ku

iz 2 lekI;rk ds vk/kkj ij lalk/ku dk oxhZdj.k fdrus Hkkxksa esa fd;k tkrk gS\

mRrj uohdj.k ;ksX; vkSj vuohdj.k ;ksX; lalk/ku

iz 3 fj;ks Mh tsusjks iFoh lEesyu dc gqvk\

mRrj 1992

iz 4 ;w0 ,u0 lh0 bZ0 Mh0 dk iwjk izk:i D;k gS\

mRrj la;qDr jk’Vª Ik;kZoj.k vkSj fodkl lEeysuA

iz 5 lalk/ku fu;kstu D;k gS\

mRrj lalk/ku dk U;k;iw.kZ vkSj foosdiw.kZ iz;ksxA iz06- dks;yk] ykSg&v;Ld] isVªksfy;e] Mhty fdlds mnkgj.k gS \

mRrj & vuohdj.k ;ksX; lalk/ku iz07 iqjkuh rFkk ubZ tyks<+ e`nk ds fy, fdu 'kCnksa dk iz;ksx fd;k tkrk gS \

mRrj & ckaxj vkSj [kknj iz08 dkSu lh e`nk dikl mRiknu ds fy;s mRre ekuh tkrh gS \

mRrj & dkyh e`nk

iz09 jk"Vªh; ou uhfr ds vuqlkj ns’k esa ou {ks=k dk fdruk izfr’kr lqfuf”p fd;k x;k gS \

mRrj & 33% iz010 vR;f/d rki vkSj ok"ihdj.k ds dkj.k dkSu lh e`nk fodflr gksrh gS \

mRrj & 'kq"d e`nk iz011 dkSu lk lalk/u jk"Vª }kjk vf/xzfgr gksrs gS \

mRrj & jk"Vªh; lalk/u iz012 pknj vijnu ds fy, D;k mRrjnk;h gS \

mRrj & ty iz013 iouksa dh xfr dks de djus ds fy, dkSu lh fof/ dks mi;ksx esas yk;k tkrk gS \

mRrj & iV~Vh d`f"k

iz014 e?;izns’k esa Hkwfe fuEuhdj.k dk eq[; dkj.k dkSu lk gS \ mRrj & ouksUewyu

iz015 lrr~ iks"k.kh; fodkl dh ,d egRoiw.kZ fo”ks’krk D;k gS\

mRrj & Ik;kZoj.k dks fcuk uqdlku igqpak, gks

y?kq mRÌjh; iz'u&

iz01- igkM+h {ks=kksa esa e`nk vijnu dh jksdFkke ds fy, D;k dne mBkus pkfg, \ m0 1 ioZrh; <kyksa ij lh<hnkj [ksr cukdj

2 ioZrh; <kyksa ij cka/ cukdj 3 ou jksi.k ;k dkÈ h ek=kk esa isM+ksa dks yxkukA

iz02 dc vkSj D;ksa fj;ksMh tsusjksa dk Ik`Foh lEesyu gqvk \ m0 1992] fj;ksMhtsusjksa&czkthy dk Ik`Foh lEesyu fo’o Hkj ds n’kksa ds lrr iks"k.kh; fodkl ds fy,A leku

fgrksa] ikjLifjd vko’;drkvksa rFkk lfEefyr ftEesnkfj;ksa ds vuqlkj fo’o lg;ksx ds }kjk dSls Ik;kZoj.kh; {kfr] xjhch vkSj jksxksas ls fuiVk tk,aA

iz03- [kknj vkSj ckaxj esa ls izR;sd dh nks&nks fo’ks"krk,a crkb,A m0 [kknj (uohu tyks<+d)

1 ubZ tyks<d feV~Vh 2 mitkÅ feV~Vh] dadM+ iRFkj de

ckaxj &izkphu tyks<+d 1 izkphu tyks<+d feV~Vh 2 de mitkÅ] dadM+ iRFkj vf/d

iz04- iwohZ rV ds unh MsYVkvksa ij fdl izdkj dh e`nk ik;h tkrh gS \ bl izdkj dh e`nk dh rhu eq[; fo’ks"krk,a D;k gS \

m0 tyks<+ e`nk dh fo”ks’krk,aA

1 ;g e`nk ns’k dh egRoiw.kZ e`nk gSA 2 ;g e`nk ufn;ksa }kjk yk, x, fu{ksiksa ls cuh gSA

21

3 ;g e`nk cgqr mitkÅ gSA iz05- ^^Hkw mi;ksx izk:Ik^^ ls vki D;k le>rs gS \ Hkw mi;ksx dks fu/kZfjr djus okys dkjdksa ds uke crkb,A m0 Hkwfe dk fofHkUu mn~ns’;ksa ds fy, mi;ksx ls gS tSls fd d`f"k] Ik’kqpkj.k] [kuu] lM+d vkfn dk fuekZ.k

dkjd%& 1 Hkw&vkd`fr 2 tyok;q 3 ekuoh; dkjd 4 Hkwfe rd igqap

nh?kZmRrjh; iz’u &

iz01- LokfeRo ds vk/kj ij lalk/uksa dks pkj oxksZ esa oxhZd`r dhft,A izR;sd oxZ dh ,d&,d eq[; fo’ks"krk dk mYys[k dhft,A

m0 1-O;fDrxr lalk/u % O;fDr fo’ks"k dk LokfeRoA mnkgj.k & ?kj] pkjkxkg vkfnA 2-lkeqwnkf;d lalk/u % leqnk; ds lHkh lnL;ksa ds fy, leku :Ik ls miyC/A mnkgj.k [ksy dk eSnku] ikdZ

vkfnA 3-jk"Vªh; lalk/u % ns’k dh jktuhfrd lhekvksa ds vUnjA mnkgj.k&[kfut] ou vkfnA 4-vUrjkZ"Vªh; lalk/u % rV js[kk ls 200 fdeh dh nwjh ls ijs [kqys egklkxjh; lalk/kuksa ij vUrjkZ"Vªh;

laLFkkvksa dk LokfeRoA iz02- lalk/u fu;kstu D;k gS \ lalk/kuksa dh fdUgha rhu mi;ksfxrkvksa dks fyf[k,A m0 lalk/u fu;kstu& ,d rduhd ;k dkS’ky gS ftlds }kjk ge vius lalk/uksa dk mfpr iz;ksx dj ldrs gSA

1 os euq"; ds fy, cMs+ ykHkdkjh gksrs gSA 2 muds }kjk fofHkUu phtksa dk fuekZ.k gksrk gS A 3 lalk/u cM+s lhfer gSA izd`fr dh bl egku nsu dks O;FkZ esa u"V u djsaA

iz03- uohdj.kh; lalk/u vkSj vuohdj.kh; lalk/u esa vUrj Li"V dhft,& m0 uohdj.kh; lalk/u

1 ,d ckj [kuu djus ,oa iz;ksx djus ls lekIr ugha gksrsA 2 yxkrkj bLrseky fd;k tk ldrk gSA mnkgj.k & Hkwfe] ty] ouLifr vkfn vuohdj.kh; lalk/u

1 ,d ckj [kuu ,oa iz;ksx djus ls lekIr gksrs gSaA 2 [kfutksa ds HkaMkj lhfer gaSA mnkgj.k & dks;yk] [kfut rsy vkfnA

iz04- Hkkjr esa ik;h tkus okyh e`nkvksa ds izeq[k izdkjksa dk mYys[k djsaA m0 1 tyks<+ e`nk 2 dkyh e`nk

3 yky vkSj ihyh e`nk 4 ySVsjkbV e`nk 5 ou e`nk 6 e:LFkyh; e`nk

iz05- jsxj e`nk D;k gS \ bldh nks fo’ks"krk,a fyf[k,A dksbZ nks {ks=k crkb, tgka jSxj e`nk ik;h tkrh gS \

m0 jsxj e`nk & bu enkvksa dk jax dkyk gS vkSj mUgsa dkyh enk Hkh dgrs gSA

;g dikl dh [ksrh ds fy, mfpr o vkn”kZ ekuh tkrh gSA

fo’ks"krk,a

1 cgqr vf/d eghu d.k 2 ueh /kkj.k djus dh {kerk cgqr vf/dA 3 xeZ ekSle esa xgjh njkjsa iM+uk 4 dSfY’k;e dkcksZusV] iksVk’k ,oa pwuk izpqj ek=kk esa

{ks=k 1 egkjk"Vª ekyok dk iBkj 2 e?;izns’k vkSj NRrhlx<+ dk iBkj

22

v/;k; & 2

Oku ,oa OkU; tho lalk/ku

vfr y?kq mRrjh Ikz'u &

iz 1 >we [ksrh dk nwljk uke D;k gS\

mRrj Lys”k vkSj cuZ [ksrh

iz 2 Hkkjr esa fdrus ck?k fjtoZ gSa\

mRrj 27

iz 3 Hkkjr esa fdl {ks= esa cht cpkvksa vkanksyu izfl) gS\

mRrj fVgjh {ks= esaA

iz 4 Hkkjr ds fdl jkT; esa la;qDr ou izca/ku igyk izLrko ikl fd;k x;k\

mRrj mM+hlk

iz 5 vle esa dkSu lk ^ck?k fjtoZ fLFkr gS\

mRrj ekul ck?k fjtoZ iz06 Ik`Foh ds fofo/ ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr ij fdl dkj.k ls ncko c<+k gS\ mRrj & Ik;kZoj.k ds izfr vlaosnuk

iz07 dkSu lh iztkfr ef.kiqj dh ,d ladVxzLr iztkfr gS \ mRrj & laxkbZ&ef.kiqjh fgj.k

iz08 ^^os tkfr;ka tks buds vkoklks esa [kkst djus ij vuqifLFkr ikbZ xbZ gS^^ D;k dgykrh gS \ mRrj & yqIr tkfr;ka

iz09 fdl vkS"k/h; ikS/kas ds iz;ksx ls dqN dSalj jksxksa dk mipkj fd;k tk ldrk gS \ mRrj & fgeky;u ;o

iz010 fdl o"kZ Hkkjrh; oU;thou laj{k.k vf/fu;e ykxw fd;k x;k\ mRrj & 1972 iz011 fdls o"kZ 1973 esa ykxw fd;k x;k \ mRrj & ck?k ifj;kstuk

iz012 dkSu lk ikdZ if’peh caxky esa fLFkr gS \ mRrj & lqUnj ou jk"Vªh; m|ku iz013 fdl jkT; esa isfj;kj ck?k fjtoZ fLFkr gS \ mRrj & dsjy

iz014 Hkkjr esa fdl jkT; esa LFkkbZ ou lokZf/d gS\ mRrj & e/; izns”k

iz015- fpidks vkanksyu dh lcls egRoiw.kZ miyfC/ D;k gS\ mRrj & ouksa dh dVkbZ dks jksdus esa lQyrk izkIr djukA

y?kqmRrjh; iz’u &

iz01- vkSifuosf’kd ljdkj }kjk fdl rjg ouksa dks uqdlku igqapk;k x;k \ m0 1 jsyos ds foLrkj ds fy, 2 d`f"k Hkwfe esa foLrkj ds fy,

3 vkS|ksfxd ,oa oSKkfud oU;hdj.k ds foLrkj ds fy, 4 [kuu xfrfof/;ksa ds foLrkj ds fy;s

iz02- ^LFkk;h ou {ks=k^ ls vki D;k le>rs gS \ fdl jkT; esa bl ou {ks=k ds vUrxZr lokZf/d {ks=k gS \ m0 vkjf{kr ,oa jf{kr ouksa dks ^LFkk;h ou {ks=k^ ds uke ls tkuk tkrk gSA bu ou {ks=ksa dk j[k j[kko ydM+h

,oa vU; ouksRikn izkIr djus rFkk lqj{kk dkj.kksa ls fd;k tkrk gSA jkT;& e?;izns’k (dqy ou {ks=k dk yxHkx 75 izfr'kr)

iz03 euq"; vius vfLrRo ds fy;s ikfjfLFkfrdh ra=k ij fuHkZj gSA O;k[;k dhft,A m0 ikfjfLFkfrdh ra=k ds ,d vax ds :Ik esa ekuo vius vfLrRo ds fy;s bu ij fuHkZj gSA mnkgj.k &

1 ge lkal ysrs gSa] ikuh ihrs gSa rFkk feV~Vh esa vukt mitkrs gSa vkfnA ;s lHkh ikfjfLFkfrdh ra=k ds vtSo ?kVd gSaA

2 fofHkUu ikS/ksa] tUrq rFkk vU; lw{ethoh vkil esa feydj bu vtSo ?kVdksa dh xq.koRrk dks iqu% l`ftr djrs gSaA iz04 vkjf{kr ou ,ao jf{kr ou esa vUrj Li"V dfj;sA mRrj &

vkjf{kr ou jf{kr ou

1 ou ,oa OkU; thou laj{k.k dh n`f"V ls bu ouksa dks vR;f/d ewY;oku ekuk tkrk gSA

1 bu ouksa dks vkSj vf/d fou"V gksus ls cpk;k x;k gSA

2 Hkkjr dh dqy ou {ks=k ds yxHkx,d

23

2 Hkkjr ds dqy ou {ks=k ds vk/s ls vf/d fgLls esa bl rjg ds ou QSys gq, gSaA

3 ;s ou eq[; :i ls tEew d’ehj] vka/zizns’k] mRrjkapy] dsjy] rfeyukMq] if’peh caxky rFkk egkjk"Vª esa ik;s tkrs gaSA

frgkbZ fgLls dks jf{kr ou ?kksf"kr fd;k x;k gSA

3 ;s ou eq[; :Ik ls fcgkj] gfj;k.kk] iatkc] fgekpy izns’k jktLFkku ,oa mM+hlk esa ik;s tkrs gSA

iz05- Hkkjr ds dksbZ nks mRrjh iwohZ jkT;ksa ds uke crkb;s ftuesa 60 izfr’kr ls vf/d ou vkoj.k gaSA nks dkj.k nhft;sA m0 nks mRrjh iwohZ jkT;

1 v:.kkpy izns’k 2 ef.kiqj nks dkj.k :-

1 cgqr vf/d o"kkZ gksukA 2- Hkwfe igkM+h o Åaph&uhph gS ftlds dkj.k ouksa dk 'kks"k.k vklkuh ls ugha gks ldrk vkSj ou lqjf{kr jgrs gSaA

nh?kZmRrjh; iz’u &

iz01- os izfrdwy dkjd dkSu ls gS ftuls ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr dk ,slk Hk;kud âkl gqvk gS \ m0 1 jsYkos ykbZu dk foLrkj

2 ouksa dk d`f"k Hkwfe esa :Ikakrj.k 3 [kuu izfØ;k,a 4 cM+h fodkl ifj;kstuk,a tSls unh ?kkVh ifj;kstuk 5 Ik’kq pkj.k 6 vk[ksVu] Ik;kZoj.kh; iznw"k.kA

iz03- euq"; ds fy;s ou D;ksa mi;ksxh gS \ m0 1 ouksa ls ewY;oku inkFkZ tSls bekjrh ydM+h] dkxt ds fy;s vko’;d ydM+h] xksan] jcj vkfn izkIr

gksrs gaSA 2 e`nk dk vijnu jksdus esa Hkh ouksa dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA

3 o"kkZ ykus esa Hkh ouksa dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA 4 ouksa ls vusd izdkj dh tM+h cwfV;ka izkIr gksrh gS ftlls vusd izdkj dh nokbZ;ka curh gSaA 5 ouksa dh mifLFkfr ls i;kZokj.kh; larqyu cuk jgrk gSA

iz04- Hkkjr esa la;qDr ou izcU/u dk;ZØe ij ,d laf{kIr fVIi.kh fyf[k;sA m0 bl dk;ZØe ds vUrxZr ladVxzLr ouksa ds izcU/u rFkk iquHkZj.k ds dke esa LFkkuh; leqnk;ksa dh

fgLlsnkjh lqfuf'pr dh tkrh gSA LFkkuh; laLFkkvksa ds fuekZ.k ij fuHkZj djrk gS ftuds }kjk vf/drj LFkkuh; leqnk;ksa ds izcU/u ds vUrxZr vkus okys ladVxzLr ou {ks=k esa lqj{kk xfrfof/;ka pykbZ tkrh gSA cnys esa bu xzkeh.k leqnk;ksa ds lnL; e/;Lrjh; ykHk tSls xSj bekjrh ou mRikn ds gdnkj gksrs gS rFkk lQy

laj{k.k ls izkIr gksus okyh bekjrh ydM+h esa Hkh mUgsa fgLlsnkjh feyrh gSA iz05- ouksas ds laj{k.k ds mik;ksa dk o.kZu dhft;sA m0 1 ouksa dk dkVuk fcYdqy can gksuk pkfg,A xSj dkuwuh <ax ls o`{k dkVus okyksa ij Hkkjh tqekZuk

fd;k tkrk gSA 2 lapkj ds eq[; lk/u tSls lekpkj Ik=k] jsfM;ks] Vsyhfotu vkSj flusek vkfn Hkh bl fn'kk esa egRoiw.kZ

Hkwfedk vnk dj ldrs gSA 3 Hkkjr esa ouksa ds vUrxZr {ks=k ou jk"Vªh; uhfr ds ekin.Mksa ds vuqlkj cgqr de gSA gesa vius

izkd`frd okrkoj.k dks 'kq} djus ds fy;s ouksa ds vUrxZr {ks=k dks 33 izfr'kr ykuk gksxkA 4 dgha&dgha yksxksa us o`{k dkVus ds fo:} viuh vkokt Hkh mBkbZ gSA bl lEcU/ eas ^fpidks

vkanksyu^ egRoiw.kZ gSA

24

v/;k; & 3

ty lalk/ku

vfr y?kq mRrjh iz’u &

iz 1 ikyj ikuh D;k gS\

mRrj jktLFkku esa o’kkZ ty dks ikyj ikuh dgk tkrk gSA

iz 2 dks;uk ckW/k fdl unh ij cuk gS\

mRrj d’.kk unh

iz 3 Hkkjr esa rkts ty dks izeq[k LJksr D;k gS\

mRrj Hkwfexr tyA

iz 4 fdl unh ij Hkk[kM+k ukaxy ckW/k fLFkr gS\

mRrj lryqt unh

iz 5 11oha lnh esa cuk lcls cM+k d`f=e >hy dkSu lk gS\

mRrj Hkksiky rky ¼>hy½

iz 6 dkSu lh cgqns”kh; unh ?kkVh ifj;kstuk iatkc esa fLFkr gS\

mRrj Hkk[kM+k ukaxy ckW/k ¼lryqt unh ?kkVh ifj;kstuk½

iz 7 ty nqyZHkrk ¼deh½ dk izeq[k dkj.k D;k gSa\

mRrj tula[;k gS of) dk gksuk rFkk o’kkZ ty dh dehA

iz 8 fdl jkT; esa ghjkdqaM ckW/k fLFkr gS\

mRrj mM+hlk

iz 9 fdl unh ij lyky ifj;kstuk cuk gS\

mRrj psuko unh ijA

iz 10 jktLFkku esa o’kkZty laxzg.k ds fy, cuk;h xbZ lajpuk dks D;k dgk tkrk gS\

mRrj [kknhu vkSj tksgM+A

iz 11 ml jktk ¼lqYrku½ ftlus fnYyh esa gkSt&[kkl cuok;k Fkk\

mRrj lqYrku bYrqrfe”k

iz-12 fo’o esa ty ds dqy vk;ru dk fdrus izfr’kr Hkkx egklkxjksa easa ik;k tkrk gsSa\ mRrj & 95-5» iz-13 Hkkjr ds fdl uxj esa Nr o"kkZty laxzg izpfyr gS \ mRrj & f’kykax iz-14 fdl unh ij ukxktZqu lkxj cka/ cuk;k x;k gS\ mRrj & d`".kk unh iz-15 i`Foh dk fdrus Ikzfr’kr Hkkx ty ls <dk gS\ mRrj & yxHkx 70 % iz-16 izfr O;fDRk izfro"kZ ty miyc/rk ds lanHkZ eas fo’o eas Hkkjr dk dkSu & lk LFkku gS\ mRrj & 133 okW iz-17 ,d Hkfo";ok.kh ds vuqlkj Hkkjr dks ,d cMk fgLlk fo’o ds vU; ns’kksa vkSj {ks=ksak dh rjg ty dh furkar

deh eglwl djsxk og o"kZ gS& mRrj & 2025 iz-18 ns’k dk ,d ek=k jkT; tgka o"kkZ tylaxzg.k <kpksa dk cukuk vfuok;Z dj fn;k gS og gS& mRrj & rfeyukMq

y?kq mRrjh iz'u &

iz-1 o"kkZ ty lalk/u ds rhu dksbZ mns’; fy[ksa A mrj d O;FkZ eas cgrs ty dk mi;ksxA

[k Hkwfexr ty ds ty Lrj dks mWPkk djukA x Hkwfexr ty iznw"k.k dks de djukA

iz- 2 cgqmn~ns’;h; unh ?kkVh ifj;kstuk fdls dgrs gS \ fdUgh nks mn~ns’;ksa dô le>kb,A

mrj%& fdlh unh ds ty ij ckW/ cukdj muls dbZ mn~ns’;ksasa dks iwjk djuk A d flapkbZ [k ty fo|qr iSnk djuk x ck<a fu;a=k.k ?k ukSdk lapkyu M eRL; ikyu

iz- 3 Hkkjr esa flapkbZ ds rhu izeq[k lk/u dkSu ls gS \ dkSulk lk/u nf{k.k Hkkjr esa T;knk izpfyr gS \ rFkk D;ksa \ mrj %& d ugjsa [k dq,W] V~;wc osYl x VaSd ?k rkykc

rkykcôa ls flpkbZ D;ksafd nf{k.kh Hkkjr dh tehu mcM] [kkcM] ,oa iFkjhyh gS tgk ugjsa cukuk laHko

ughaA iz- 4 *tykHkko* D;k gS \ blds izeq[k dkj.k fy[ksaA mrj %& fdlh {ks=k esa o"kkZ ds vHkko es vkbZ ty dh dHkh dks tykHkko dgrsa gsA

dkj.k & d o"kkZ dk vlekU; forj.k [k fujarj c<rh tula[;k x ty dk vfr nksgu ?k izfr O;fDRk ty dk vfr mi;ksxA

25

iz- 5 fdUgh nks cgqmn~ns’kh; unh ?kkVh ifj;kstukvksa ,oa ck/kksa ds uke fy[ksa ftuds dkj.k yksxksa us lkekftd vkUnksyu ’kq: fd;s A yksxksa us vkanksyu D;ksa ’kq: fd;s\

mrj %& nks ifj;kstukvksa dksbZ nks fy[ksa d ueZnk ckW/ vkUnksyu [k Vsgjh ckW/ vkUnksyu x ljnkj & ljksoj cka/ & o`gn Lrj ij LFkkuh; leqnkvksa ds foLFkkiu ds dkj.k & Ik;kZoj.k e`qnk laj{k.k & ljdkj ij iqu % vkokl ;kstuk ij cy

iz- 6 la{ksi esa le>kbZ;s d ckaWl Mzªhi flapkbZ iz.kkyh [k *[kMhu* ,oa tksgM- A x *dqy* vFkok *xqy*

mrj %& d- es|ky; es ufn;ksa ,oa >juksa ds ty dks ckWal }kjk cus ikbi }kjk ty ,d=khdj.k dh 200 lky iqjkuh i}fr gSaA

[k- jktLFkku esa ty dks x<~<sa eas ,df=kr dj [ksrksa es flapkbZ djus dh i}fr] ftls tSlyesj esa [kMhu vkSj vU; {ks=ksa es tksgM dgrs gSA

x- if’Pkeh fgeky; esa ioZrh; {ks=ksa ds yksx unh dk jkLrk cny dj NksVh ?kkVh okfgdkvksa }kjk [ksrksa es falapkbZ djus dks *xqy* vFkok dqy dgrs gSaA

iz- 7 gesa ty lalk/ku dks D;ksa cpkuk pkfg;s \ mrj & d ty ,d vko’;d is; inkFkZ gsSA

& [k [kk| vHkko dks nwj djus ds fy;ss & x ikfjfLFkfrdh ra=k ds laj{k.k ds fy;s

iz8- ^o"kkZ ty&laxzg.k^ dSls fd;k tk ldrk gS \ le>kb;sa A

mRrj % (d ) o"kkZ ty dks rkykcksa vkSj xM~Msa eas lajf{kr djuk A ([k ) NksVs&NksVs ckWa/] ,fudV cukdj (x ) Nr ds ty dks Hkwfexr ;k Vsad esa ljaf{kr djuk A (?k ) Hkwfexr cM+s&cMs+ Vsad fuekZ.k A (M+ ) fofHkUu izdkj dh o"kkZ ty laj{k.k rdfudh viukdj A

iz 9- ty iznq"k.k ds fofHkUu dkj.k dkSu las gS A pkj fcUnqvksa eas o.kZu djsa A

mRrj % dkj.k (d ) ?kjsyw fu"dkf"kr xUnk vkSj csdkj ty dk fefJr gksuk A ([k ) ty esa vkS|ksfxd tgjhyk inkFkZ feJ.k ls A (x ) d`f"k esa iz;qDr jlk;u] moZjd ,oa dhVuk'kd nokvksa dk ty esa ?kqyuk A (?k ) leqnz esa tgktksa ls [kfut rsy dk fjlkc A

26

v/;k; & 4

d`f"k vfr y?kq mRrjh iz”u &

iz 1 udnh Qly dk uke crkosa\

mRrj dikl] twV vkSj xUuk

iz 2 'osr Øakfr ls vki D;k le>rs gS\

mRrj vf?kdre~ nqX/k mRiknu ds fy,A

iz 3 Hkkjr esa mRikfnr gksus okys nks is; Qlyksa dk uke crkos\

mRrj pk; vkSj dkWQh

iz 4 vkijs'ku ¶yM dk nwljk uke D;k gS\

mRrj “osr Øakfr

iz 5 Hkkjr esa ewaxQyh dk lcls izeq[k mRiknd dkSu lk jkT; gS\

mRrj e/; izns”k

iz 6 xsgw¡ fdl izdkj dk Qly gS\

mRrj jch Qly

iz 7 fdl izdkj dh enk esa eDdk dk mRiknu gksrk gSA

mRrj iqjkuh tyks<+ enk

iz 8 jksi.k df’k ds nks mnkgj.k nsaA

mRrj pk;] dkWQh

iz 9 iSdst rdfudh dk nwljk uke crkosA

mRrj gfjr Øakfr

iz 10 nks js”ksnkj Qlyksa dk uke crkosaA

mRrj dikl vkSj twV

iz 11 js”ke dhV ikyu D;k gS\

mRrj js”ke ds dhM+ksa dks ikyuk vkSj mlls js”ke fudkyuk js”ke dh ikyu ds uke ls tkuk tkrk gSA

iz- 12 Hkkjr dh tula[;k dk fdruk Hkkx d`f"k ij vk/kkfjr gS\

mRrj 2@3 Hkkx iz-13 d`f"k vk/kfjr m/kksx dk uke crkosaA

mRrj twV m/ksx] lwrh oL=k m/ksx] phuh m/ksx vkSj js”ke oL= m|ksx

iz-14 fdlku tehu ds VwdMs lkÈ djds mu ij vius ifjokj ds Hkj.k& iks"k.k ds fy, vukt o vU; [kk| È lysa mxkrsa gS

og d`f"k gS&

mRrj drZu&ngu iz.kkyh d`f"k vFkok LFkkukUrfjr df’k ¼>we df’k½ dgrs gSA iz-15 ftl d`f"k ds vUrxZr ,d gh Qly yacs pksMs {kS=k esa mxkbZ tkrh gS og gSa&

mRrj jksi.k d`f"k

iz-16 *[kjhÈ* Qly dk uke crkosaA

mRrj eDdk] pkoy] Tokj cktjk] rwj] mM+n] dikl] tqV vkSj ewaxQyh iz-17 izkd`frd jcM+ dks vf/dre mi;ksx ftlds cukus esa gksrk gs og gS&

mRrj eksVjxkMh ds Vk;j V;wc cukus esa

iz-18 Hkkjr ftl Èly ds mRiknu o mi;ksx esa fo’o esa lcls vxz.kh; gS og gS&

mRrj nky esa

y?kq mÙkjh; iz”u &

iz- 1 Hkkjr dh rhu 'kL; _rq,W dkSulh gS \ l{ksi es fdlh ,d dks le>kb;sA mrj %& Hkkjr esa rhu 'kL; _rq,W gS&

d jch [k [kjhÈ vkSj x tk;n

d jch %& cksus dk le; & vDVqcj ls fnlEcj

È ly dkVuk & vizsy ls twu

È lysa & xsgWw ]tkS] eVj] Pkuk] ljlksa vFkok

[k [kjhÈ %& cksus dk le; & o"kkZ _rq

dkVus dk le; & flRkEcj ls vDVqcj

Èlysa & pkoy] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] ewax] mMn] dikl] twV] eqaxÈyh

vFkok

x tk;n %& jach ,oa [kjhÈ dh È lysa dh _rqvksa ds chp Xzkh"e _rq esa cks;h tkrh gSA

È lysa & rjcqt][kjcwts] [khjs lfCt;kWA

27

iz- 2 Hkkjrh; d`f"k ij oS’ohdj.k ds eq[; rhu izHkkoksa dks crkb;as A mrj %& Hkkjrh; d`f"k mRiknu fodflr ns’kksa es mRiknksa ls Li/kZ djus ds vl{ke A

lhekar ,oa NksVs d`"kdksa dh [kjkc fLFkfr vfr jlk;u moZdksa ds mi;ksx ls Hkwfe dk fuEuhdj.kA

iz 3- jch vkSj [kjhÈ dh Èlyksa esa vUrj fy[kksa A

mRrj %

jch [kjhÚ

d- jch dh Èlysa 'khr _rq esa vDVw-

fnLkEcj esa mxkbZ tkrh gS A

[kjhÈ dh Èlysa %& o"kkZ _rq esa Hkkjr ds

fofHkUu Hkkxksa cksbZ tkrh gs rFkk flrEcj vDVw- esa dkV yh tkrh gS A

[k- xsgwWa] eVj] puk ljlksa vkfn blds mnkgj.k A

/ku] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] dikl] twV bR;kfn A

x- mRiknd jkT; % iatkc] gfj;k.kk] fgekpy

izns'k] mRrjka[k.M

mRiknd jkT; % vklke] ia-caxky] mMhlk] vka/kz izns'k] egkjk"Vª bR;kfn

iz 4- ^m|ku d`f"k^ ;k ^ckxkrh d`f"k ^ d`f"k D;k gS Hkkjr esa dkSu &dkSu Èy mxk, tkrs gS \

mRrj % Èyksa vkSj lfCt;ksa ds ckx yxkdj [ksrh djuk ckxkrh d`f"k dgrs gS ^^

Hkkjr esa mxkbZ tkus okyh ckxkrh d`f"k ds varxZr eq[; Èlyas %&

vke & egkjk"Vª] vk-iz-] m-iz-] ia-caxky larjs & ukxiqj] psjkiqath dsys & dsjy] fetksje] egkjk"Vª] rfeyukMq fyph] ve:n& m-iz- ,oa fcgkj ikbu,iy & es?kky; vaxqj & vkU/zk izns'k ,oa egkjk"Vª lso] uk'kirh vkSj v[kjksV & tEeq d'ehj] fgekpy izns'k

iz 5- thou fuokZgd d`f"k ,oa O;kikfjd d`f"k esa vUrj crkb, A mRrj %

thou fuokZgd d`f"k O;kikfjd d`f"k

1 ijEijkxr rjhdksa ls NksVs&NksVs [skr ds VqdMksa ij thou fuokZg ds fy, d`f"k djuk A

vk/qfud rjhdks ls cMs [ksrksa eas d`f"k djuk ftlesa mUur cht] dhVuk'kd] moZjd] e'khuksa dk iz;ksx A

2 d`"kd vius ifjokj] ds Hkj.k isk"k.k ,oa LFkkuh; cktkj dh iwfrZ gsrq d`f"k

o`gn Lrj ij cMs cktkj ,ao fu;kZr ds fy, d`f"k

3 [kk|Uu tSls xsgwWa] pkoy] eksVs vukt dk eq[; mRiknu 4 de vkcknh okys {ks=k es d`f"k

xUuk] dikl] xsgwWa vkfn A vf/d vkcknh okys {ks=k es d`f"k

28

jkTæuSfÌ· foKku

v/;k; & 1

lRrk dh lk>snkjh

vfr y?kq mÙkjh; iz”u &

iz 1 Jhyadk dh dqy tula[;k esa rfey dh tula[;k fdruh gS\

mRrj 18 izfr”kr

iz 2 csfYt;e esa lkeqnkf;d ljdkj dk pquko dkSu djrk gS\

mRrj ,d Hkk’kk;h leqnk; ds yksxA

iz 3 ^^utkfr;^^ “kCn fdldk |ksrd gS\

mRrj lka>k laLdfr ij vk/kkfjr lkekftd foHkktuA iz'u-4 jkt/kuh czwlsYl esa Mp vkSj Úzsap vkSj Mp Hkk"kh fdrus ykssx jgrs gSa\ mRrj 60 izfr'kr Úzsap 40 izfr'kr Mp

iz'u-5 lRrk dh lk>snkjh ds nks rF; fy[ksaA

mRrj ns'k esa LFkkf;Ro lqfuf'pr djrk gS vkSj fofHkUu lewgksa ds e?; fookn de djrk gSA iz'u-6 Jhyadk dh ,dek=k jktHkk"kk dkSu lh Fkh\

mRrj flagyh iz'u-8 csfYt;e esa dkSu lk leqnk; /uh vkSj 'kfDr'kkyh Fkk \

mRrj Úzasp

y?kq mRrjh iz”u &

iz'u-1 csfYt;e eas lkeqnkf;d ljdkj D;k Fkh\ mRrj& Mp] Úzsap vkSj teZu Hkk"kk;h leqnk; ds yksxksa }kjk pquh xbZ pkgsa os dgha Hkh jg jgs gksA ;g lkaLd`frd 'kS{kf.kd vkSj Hkk"kk ls lacaf/r

fo"k;ksa dk ÈSlyk djrk FkkA

iz'u- 2 csfYt;e ds yksxksa }kjk dkSu lh jktuhfrd leL;kvksa dk lkeuk fd;k x;k\ mRrj& tkrh; cukoV dh leL;k&

1- 59 % yksx Mp 40 % Úzsap] 1 % teZu cksyrs gSaA 2- ysfdu jkt/kkuh {ks=k esa 80% Úzsap vkSj 20% Mp cksyus okys 3- Úzkalhlh leqnk; /uh o 'kfDr'kkyh FksA

iz'u- 3 Jhyadk dh tkrh; cukoV dh foospuk dhft,A mRrj& 1- Jhyadk esa nks leqnk; gS& flagyh vkSj rfey

2- rfeyksa esa Jhyadk ds vkSj Hkkjr ds rfey gSA vkSifuosf'kd dky esa jksi.k d`f"k djus ds fy, ftuds iwoZt Hkkjr ls Jhyadk x, os Hkkjrh; rfey gSaA 3- vf/dka'k flagyh ckS} /ekZoYEch o rfey fgUnw vkSj eqfLye gSA vr% Jhyadk dh leL;k Fkh fd dkSu 'kfDr dk mi;ksx djsxk vkSj vkfFkZd ykHkksa dks mBk;sxk\

nh?kZ mRrjh; iz'u &

iz'u-1 csfYt;e dh ljdkj us tkrh; leL;k dk lek/kku dSls fd;k\ mRrj& csfYt;e us le>nkjh dh uhfr dk ekxZ viuk;kA

1- dsUnz ljdkj esa Mp vkSj Úzsap Hkk"kh eaf=k;ksa dh la[;k cjkcj j[kh 2- dsUnz ljdkj dh cgqr lh 'kfDr;ksa dks jkT; ljdkj dks ns fn;k x;kA jkT; ljdkj dszUnz ljdkj ds v/khu ugha

FkhA 3- ;gka rhljs izdkj dh ljdkj Fkh ftls lkeqnkf;d ljdkj dgk tkrk FkkA tks Mp Úzssap vkSj teZu yksxksa }kjk pkgs os dgha ds fuoklh gks }kjk pquk tkrk FkkA

iz'u-2 cgqla[;dokn D;k gS\ dSls blus Jhyadk esa cgqla[;d leqnk; ds izHkqRo dks dk;e djus dk iz;kl fd;k\ mRrj& cgqla[;d lekt us ns'k esa ftl :i ls pkgrs Fks viuk izHkqRo LFkkfir fd;k vkSj iw.kZ:Ik ls vYla[;dksa dh

bPNk vkSj vko';drkvksa dh vogsyuk dh ftls cgqla[;dokn dgk tkrk FkkA 1- Jhyadk esa flagyh leqnk; ds usrkvksa us ljdkj esa cgqla[;dksa ds dkj.k viuk izHkqRo LFkkfir fd;kA rfeyksa dh mis{kk djds flagyh Hkk"kk dks jktHkk"kk ?kksf"kr fd;k x;kA 2- ljdkj us fo'ofo|ky;ksa vkSj ljdkjh ukSdfj;ksa esa flagfy;ksa dks izkFkfedrk nhA 3- ljdkj us ckS} /eZ dks laj{k.k c<kok fn;kA ;g vfo'okl x`g;q} esa cny x;k vkSj tks Jhyadk ds lkekftd] lkaLd`frd vkSj vkfFkZd thou dks fiNMus dk

dkj.k cukA

vfrfjDr iz'u &

29

iz'u-1 yksdra=k ds fy, lRrk dh lk>snkjh D;ksa mRre gSaA iz'u-2 lRrk dh lk>snkjh D;ksa vko';d gS\ iz'u-3 vk/qfud yksdra=k esa lRrk dh lk>snkjh ds fofHkUu :iksa dh foospuk dhft,A iz'u-4 cgqla[;dokn dh D;k dfe;ka gS\ iz'u-5 D;k lRrk dh lk>snkjh dh O;oLFkk esa ifjoZru laHko gS\ vxj gS rks dSls

30

v/;k; & 2

la?kokn

ljdkj dh la?kokn O;oLFkk dk tUe ;w-,l-,- esa gqvkA ;g ,d ,slh O;oLFkk gS ftlesa lRrk dh lk>snkjh dsUnz jkT; vkSj LFkkuh; Lrj ij gksrh gSA la?kokn nks izdkj ls xfBr gksrh gSA 1- lkFk vkdj la?k cukus ds <ax ls 2- lcdks lkFk ysdj pyus ds <ax lsA

Hkkjr esa 'kfDr;ksa dk foHkktu rhu lwfp;ksa esa fd;k x;k gS& dsUnz la?k lwph jkT; lwph leorhZ lwphA ckdh cph gqbZ 'kfDr;ksa dks dsUnz ds ikl j[kk x;k gSa dsUnz 'kkflr izns'kksa vkSj tEew d'ehj ds fy, fo'ks"k izko/ku dh O;oLFkk gSA

Hkkjr esa Hkk"kk ds vk/kj ij jkT;ksa dk xBu Hkk"kk uhfr dsUnz vkSj jkT; ds laca/ vkSj LFkkuh; Lrj ij 'kfDr;ksa dk foHkktu la?kokn dk vH;kl gSA


iz 1 iapk;rh jkt dh O;oLFkk D;k gS\

mRrj blds varZxr] xkao] iz[k.M vkSj ftyk Lrj dk “kklu vkrk gSA iz 2 fdUgha nks ns”kksa ds uke fy[ksa tks la?kokn dks ugha viukrk gSA

mRrj phu vkSj Jhyadk

iz 3 Hkkjrh; lafo/kku ds vkBosa vuqlwph esa fdrus Hkk’kkvksa dks mYys[k fd;k tkrk gS\

mRrj 22 Hkk’kkvksa dk mYys[k fd;k x;k gSA iz-4 lafo/kku }kjk fdruh vuqlwfpr Hkk"kkvksa dks ekU;rk feyh gSA

mRrj fgUnh ds vfrfjDr 21 vuqlwfpr Hkk"kk,a iz-5 [k.M Lrj dh ljdkj D;k dgykrh gS\

mRrj xzke iapk;r iz-6 ftyk Lrj ij dkSu lh LFkkuh; ljdkj dk;Z djrh gS\

mRrj ftyk ifj"kn iz-7 uxjksa esa LFkkuh; ljdkj dks fdl uke ls tkuk tkrk gS\

mRrj uxj ikfydk ,oa uxj fuxe iz-8 uxj fuxe dk v/;{k dkSu gksrk gS\

mRrj es;j

y?kq mRrjh; iz'u &

iz'u- 1 Hkkjr esa la?kokn dh lÈ yrk dk okLrfod dkj.k D;k gS\

mRrj& 1- laoS/kfud izko/kuksa dks Li"V :i ls of.kZr fd;k x;k gSA

2- yksdrkaf=kd jktuhfr ds LoHkko us bldh lÈ yrk dks lqfuf'pr fd;k gSA

3- fofHkUurk ds fy, lEeku gS iz'u-2 la?kh; O;oLFkk ds D;k mn~ns'; gS\ mRrj& la?kh; O;oLFkk ds nks mn~ns'; gS ,d ns'k dh ,drk vkSj lqj{kk dks c<kok nsuk vkSj {ks=kh; fofo/rk dks

laj{k.k nsukA ;g ,d nwljs ds vkilh fo'okl vkSj lkFk jgus ds le>kSrs ij vk/kfjr gSA iz'u- 3 1990 rd tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz vkSj jkT;ksa dk laca/ dSls Fkk\

tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; Lrj ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz jkT;ksa dh 'kfDr;ksa dk guu djrs FksA dsUnz ljdkj }kjk lafo/ku dk nq:Ik;ksx djds mu jkT; ljdkjksa dks c[kkZLr fd;k tkrk Fkk tgka nwljh ikVhZ dk fu;a=k.k gksrk Fkk ;g la?kokn dh Hkkouk ds fo:} gSA

iz'u- 4 ljdkj }kjk viukbZ xbZ Hkk"kk uhfr D;k gS \ mRrj& fgUnh dks jktHkk"kk dk ntkZ fn;k x;kA vU; Hkk"kkvksa ds laj{k.k ds vUrxZr 21 vU; Hkk"kkvksa dks fy;k

x;kA fgUnh ds vfrfjDr vaxzsth dks Hkh jktHkk"kk ekuk x;k gS o dqN jkT;ksa dh Hkkoukvksa dk lEeku fd;k x;kA ljdkj us vfgUnh Hkk"kh jkT;ksa ij fgUnh Fkksius dh uhfr ugha viukbZ A Hkkjrh; Hkk"kk uhfr yphyh gSA

nh?kZ mRrjh; iz'u &

iz'u- 1 la?kokn dh fo'ks"krk,a crkb;s A mRrj& nks ;k nks ls vf/kd Lrj dh ljdkjsa 2- izR;sd Lrj dk viuk {ks=kf/dkj gS 3- lafo/ku ds ekSfyd izko/kuksa esa

ifjoZru ds fy, nksuksa Lrjksa dh ljdkjksa dh lgefr vko';d gS 4- izR;sd Lrj ij vk; ds L=kksrksa dk caVokjk fd;k x;k gS A

iz'u- 2 1992 esa fodsUnzhdj.k ds lanHkZ esa D;k dne mBk, x,\

mRrj& 1992 esa rhljs Lrj dh yksdrkaf=kd O;oLFkk dh xbZ o xzkeh.k LFkkuh; Lo'kklu dh rjÈ dne c<k;k x;kA

1- iapk;r ds fu;fer pquko gksaxs

31

2-vuqlwfpr tkfr vkSj tutkfr dh lhV vkjf{kr dh xbZ 3- fL=k;ksa ds fy, ,d frgkbZ lhV vkjf{kr dh xbZA 4- jkT; ljdkj LFkkuh; ljdkjksa ds lkFk viuh 'kfDr o vk; dk caVokjk djsaxh

vfrfjDr iz'u&

iz'u-1 Hkkjr esa dqN jkT;ksa }kjk fo'ks"kf/dkjksa dk iz;ksx D;ksa fd;k tkrk gS\ os dkSu ls gS\ iz'u- 2 Hkkjr esa fdl izdkj dk la?kokn gS\ ;g la;qDr jkT; vejhdk ds la?kokn ls fdl izdkj fHkUu gS\ iz'u- 3 lafo/ku }kjk rhuksa Lrjksa dh ljdkjksa ds e?; fo/k;h 'kfDr;ka fdl izdkj foHkkftr gS \ iz'u- 4 ,dkRed vkSj la?kkRed ljdkj esa varj crkb;sA

32

v/;k; & 3

yksdra=k vkSj fofo/rk

ikfjHkkf"kd 'kCn&

1- lkekftd foHkktu& lkekftd foHkktu dk uLyoknh :Ik vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektksa esa O;kid :i ls ik;k

tkrk gSA vesfjdk esa 'osr ,oa v’osr uLyoknh lewgksa esa vDlj la?k"kZ gksrk jgrk gSA 'osr yksx v’osr yksxksa dks vius ls fuEu dksfV dk

vkSj ew[kZ le>rs gS rFkk muds lkFk vekuoh; O;ogkj djrs gSA

2- uLyoknh foHkktu& bldk vFkZ gS fd fdlh fo”ks’k uLyoknh lewg ds yksxksa esa ,drk ikbZ tkrh gSA fofHkUu izdkj ds uLyoknh tSls

v’osr&”osr vkfn vf/kd O;kid ugh gksrsA

3- vesfjdk esa ukxfjd vkanksyu ¼1954&1968½& ?kVukvksa vkSj lq/kkj vkanksyuksa dk ,d flyflyk ftldk mn~ns’; ,Ýks vesfjdh yksxksa ds fo:}

gksus okys uLy vk/kkfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA ekfVZu ywFkj fdax twfu;j dh vxqokbZ esa yM+s x, bl vkanksyu dk Lo:Ik iwjh rjg

vfgald FkkA blus uLy ds vk/kkj ij HksnHkko djus okys dkuwuksa vkSj O;ogkj dks lekIr djus dh ekax mBkbZ tks varr% lQy gqbZA

4- le:Ik lekt&,d ,slk lekt ftleas lkeqnkf;d] lkaLdfrd ;k tkrh; fofHkUurk,a T;knk xgjh ugha gksrhA

5- yksdra= ds nks eq[; izdkj gS&

¼1½ izR;{k ¼2½ vizR;{k


iz01- vesfjdk esa gksus okyk ukxfjd vf/dkj vkanksyu (1954&1968 ds ckjs esa fy[ksaA

m0 vÝzhdh vesfjdu yksxksa ds f[kykÈ gksus okys dkuwuh uLyoknh HksnHkko dks feVkus ds fy, pyk;k x;k

Fkk] ftls ekfVZu ywFkj fdax }kjk pyk;k x;kA iz02- ge osfYt;e esa fdl izdkj dh lkekftd fofo/rk foHkktu ik,s tkrs gaS \

m0 Hkk"kkbZ vk/kj ij foHkktu ikrs gS & Mp ,oa QzsUp Hkk’kk

iz03- vesfjdk esa v'osr 'kfDr vkanksyu (1966&75) ls vki D;k le>rs gS \

mRrj uLyokn ds fo:} ,d mxz vkanksyu iz04- Hkkjr esa lkekftd foHkktu dk vk/kj D;k&D;k gS \

mRrj Hkk"kk] /eZ ,oa tkfr iz05- lkekftd HksnHkko dh lokZf/d egRoiw.kZ mRifRr D;k gS \

mRrj tUe ij vk/kfjr iz06- dkSu mRrjh vk;jyS.M esa dSFkksfyd yksxksa dk izfrfuf/ jktuhfrd ny gS \

mRrj us'kufyLV ikVhZ iz07- fdl ;wfuoflZVh us vius dSEIl esa fLEkFk] dkyksZl vkSj ukWeuZ dh ewfrZ;¡k yxokbZ gS \

mRrj lSu gkWt LVsV ;wfuoflZVh iz08- dkSu yksdra=k esa lkekftd foHkktuksa dh okLrfod jktuhfrd vfHkO;fDr gS \

mRrj ;g ,d lkekU; O;ogkj gSA iz09- Jhyadk esa fdl rjg dk lkekftd foHksn gS \

mRrj Hkk"kkbZ ,oa /kkfeZd & Jhyadk Hkk’kk ds :i esa flagyh ,oa rfey esa caVk gS rFkk /keZ ds :i esa fgUnq vkSj ckS) ds :i esaA

iz010 17oha ,oa 19oha 'krkfCn;ksa ds chp v”osr vesfjdh nkl fdl uke ls tkus tkrs Fks \

mRrj vÚks&vesfjdu iz 11 ;wxksLykfo;k ds fo?kVu ls fdrus ns”kksa dk tUe gqvk\

mRrj 6

iz 12 le:i lekt ds mnkgj.k okys nks ns”kksa ds uke fy[ksA

mRrj teZuh o LohMu

iz 13 ,sls nks ns”kksa dk uke fy[ksa tgka lkekftd varj esa ndjko ns[kus dks feyrs gS\

mRrj vesfjdk ¼;w0 ,l0 ,0½ & tgka lekt “osr oa v”osr esa cVk gSA

Hkkjr & tgka lekt nfyr o mPp o.kZ esa cVk gA

iz 14 esfDldksa vksyksIfiDl esa tku dkWfyl ds }kjk twrks dk ^u^ cguuk D;k n”kkZrk gSa\

mRrj v”osrksa ds xjhc gksus dks n”kkZrk gSA

y?kq mRrjh; iz'u &

iz01- lkekftd foHkktu dh jktuhfr ds ifj.kke fu/kZfjr djus okys ?kVdksa dh ppkZ dhft;sA mRrj 1 yksx viuh igpku dks fdl rjg ns[krs gSa \ 2 jktuhfrd usrk fdl rjg fdlh leqnk; dh ekax dks mBkrs gaS \

3 fofHkUu lewgksa dh ekaxksa ds izfr ljdkj dk joS;k dSlk gS \

33

iz02- VkWeh fLeFk vkSj tkWu dkjyksl esa rhu lekurk,a crkb;sA 1 nksuksa vÚhdu & vesfjdu FksA 2 nksuksa us 1968 ds vksyfEid [ksyks esa ind thrsA 3 nksuksa us vesfjdk dh jaxHksn dh uhfr dk fojks/ fd;kA

iz03 yksdra=k fdrus izdkj dk gksrk gS \ bldh nks fo'ks"krkvksa dk mYys[k dhft,A m0 yksdra=k ds nks izdkj gS & 1 izR;{k yksdra=k 2 vizR;{k yksdra=k

1 yksdra=k esa turk viuh Hkkoukvksa vkSj vis{kkvksa dks viuh ekaxksa ds :Ik esa O;Dr dj ldrh gSA

2 yksdra=k esa nks fofHkUu fgrksa okys lkekftd foHkktuksa ds chp lkeatL; dh O;oLFkk gksrh gSA

3 yksdra=k turk dk gh vius Lo;a ds Åij 'kklu djus dh Ik}fr gSA iz04- ihVj ukeZu dkSu Fkk \ mlus dkyksZl vksj fLeFk dk lkFk D;ksa fn;k \ bldh mls D;k ltk feyh \ m0 ihVj ukeZu eSfDldks vksyfEiDl esa Hkkx ysus okyk vkLVªsfy;kbZ /kod FkkA

ukeZu us iqjLdkj lekjksg esa viuh tlhZ ij ekuokf/kdkj dk fcYyk yxkdj nksuksa vesfjdh v'osr f[kykfM+;ksa }kjk fojks/ ds izfr viuk leFkZu izdV fd;k FkkA bldh ltk ds :Ik esa ihVj ukeZu dks vxys vksyfEiDl esa vkLVªsfy;kbZ dh Vhe esa txg ugha nh xbZ A

iz05- izR;{k vkSj vizR;{k yksdra=k esa vUrj Li"V dhft,A m0

izR;{k yksdra=k vizR;{k yksdra=k

1 ns'k ds 'kklu esa turk izR;{k :Ik ls Hkkx ysrh gSA 1 turk vius pqus gq, izfrfuf/;ksa ds ek?;e ls Hkkx ysrh gSA

2 NksVh tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA

2 vf/d tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA

3 ns'k@lekt ds izR;sd lnL; dks viuh ckr dgus dk volj izkIr gksrk gSA

3 blesa lkekftd lewgksa dk er egRoiw.kZ gksrk gS rFkk cgqer lnSo uhfr ;k fu;eksa ds fuekZ.k esa izHkkoh gksrk gSA

nh?kZmRrjh; iz'u &

iz01- lkekftd varj ls vki D;k le>rs gS \ lkekftd varj lekt es dSls foHkktu mRiUu djrk gS \ m0 lkekftd varj&lekt esa tUetkr ;k tSfod ,oa lkekftd :Ik ls mRiUu vlekurkvksa ls gSA ;g uLy] tkfr] oxZ] /eZ]

Hkk"kk] laLd`fr vkfn ij vk/kkfjr gksrk gSA 1 tc dqN lkekftd varj vU; fofHkUurkvksa ls Åij vkSj cM+s gks tkrs gS tSls&'osr ,oa v'osr leqnk; ds chp dk varj] vesfjdk esa lkekftd foHkktu dk ,d dkj.k gSA 2 os lewg tks fdlh eqn~ns ij lkewfgd fgr dh ckr djrs gS vU; eqn~nksa ij muds fopkj vyx vyx gks ldrs gSA tSls mRrjh vk;jyS.M vkSj uhnjyS.M es eq[; :Ik ls bZlkbZ /eZ ekuus okys yksx jgrs gS] ijUrq os dSFkksfyd rFkk izksVsLVsaV leqnk;ks esa foHkkftr gSA 3 vfr vkPNkfnr lkekftd varj xgjk lkekftd foHkktu ,oa rukoksa dh laHkkouk,a mRiUu djrk gSA

iz02- ,d yksdrkaf=kd ljdkj LosPNk ls dk;Z D;ksa ugha dj ldrh \ pkj dkj.kksa }kjk LIk"V dhft,A m0 1 turk ds }kjk pqus x;s izfrfuf/;ksa }kjk fufeZr gksrh gSA

2 bl ljdkj ds Åij foi{kh ikVhZ dk Hkh ncko jgrk gSA 3 ljdkj ij izsl ,ao ehfM;k dk Hkh ncko jgrk gSA 4 izk;% ikVhZ mUgha uhfr;ksa ij pyrh gS ftudks turk ds chp j[kdj mUgksus pquko thrk FkkA

iz03- lkekftd foHkktu dbZ :Ikksa esa gks ldrk gSA o.kZu dhft;sA m0 1 lkekftd foHkktu dk uLyoknh :i vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektks esa O;kid :Ik ls

ik;k tkrk gSA 2 Hkkjr esa o.kZ ,oa tkfr vk/kfjr lkekftd foHkktu ik;k tkrk gSA czkge.kks dks loksZPp o.kZ ekuk

tkrk gS tcfd 'kqnz dks fuEu o.kZ ekuk tkrk gSA 3 Hkk"kkbZ foHkktu lHkh lektks esa ik;k tkus okyk lkekftd foHkktu dk ,d vU; :Ik gSA fo'o esa

1000 ls vf/d Hkk"kk,a cksyh tkrh gSA 4 lkekftd foHkktu dks lekt ds lkaLd`frd ,ao mi lkaLd`frd foHkktuks ds }kjk Hkh n'kkZ;k tkrk gSA

iz05- yksdra=k dks ljdkj dk Js"B :Ik D;ksa ekuk tkrk gS \ pkj dkj.kksa }kjk Li"V dhft,A m0 1 ljdkj dk fuekZ.k turk }kjk pqus gq, izfrfuf/;ks }kjk gksrk gSA

2 yksxksa dks vius fopkjksa ,oa fo'oklksa dh vfHkO;fDr dk volj izkIr gksrk gSA 3 ljdkj dks cnyus dk fodYi turk ds gkFk esa ,d gfFk;kj gS tks ljdkj dks LosPNkpkjh gksus ls jksdrk

gSA 4 lHkh ukxfjdksa dks fcuk fdlh HksnHkko ds ljdkj ,oa 'kklu esa Hkkx ysus dk leku volj iznku djrk

gSA

34

v/;k; & 4

tkfr] /eZ vkSj ySafxd elys

ikfjHkkf"kd 'kCn&

¼1½ Je dk ySafxd foHkktu&dke ds caVokjs dk og rjhdk ftlesa ?kj ds vanj ds lkjs dke ifjokj dh vkSjras] djrh gaS ;k viuh ns[kjs[k esa

?kjsyw ukSdjksa@ ukSdjkfu;ksa ls djkrh gSaA

¼2½ ukjhoknh &vkSjr vkSj enZ ds leku vf/kdkjksas vkSj voljksa esa fo’okl djus okyh efgyk ;k iq:"kA

¼3½ ikfjokfjd dkuwu&fookg] rykd] xksn ysuk vkSj mRrjkf/kdkj tSls ifjokj ls tqM+s elyksa ls lEcfU/kr dkuwuA gekjs ns’k esa lHkh /keksZ ds fy,

vyx&vyx ikfjokfjd dkuwu gSA

¼4½ o.kZ O;oLFkk &tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesas ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku esa lcls Åij jgsaxs rks fdlh vU; tkfr

lewg ds yksx Øekxr ds :Ik ls muds uhpssA

¼5½ 'kgjhdj.k&xzkeh.k bykdksa ls fudydj yksxksa dk 'kgjksa esa clukA


iz01- fdUgha ,d lekt lq/kjd dk uke fy[ksa ftUgksaus tkfr vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ yM+k \ mRrj isfj;kj jkeLokeh uk;dj

iz02 /eZ ds lEcU/ esa egkRek xka/h dk D;k fopkj Fkk \ mRrj /eZ ls mudk eryc uSfrd ewY;ksa ls Fkk tks lHkh /eksZ ls tqM+s gksaA

iz03 mu nks jktusrkvksa ds uke crkb;s ftUgksus tkrh; vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ yM+h \ mRrj egkRek xka/h ,oa MkW-ch-vkj-vEcsMdj

iz04- Hkkjr esa tula[;k fyax vuqikr D;k gS \ mRrj 933 iz05 ySafxd foHkktu dk D;k vFkZ gS \

mRrj lekt }kjk iq:"k rFkk efgykvksas ds fy;s fu/kZfjr vleku Hkwfedk

iz06 lkEiznkf;d jktuhfr dk vk/kj D;k gS \ mRrj fofHkUu /eksZ ds yksxksa ds fHkUu fgr gksrs gS ftuls Vdjko mRiUu gksrs gSA ,d /eZ Lo;a dks Js’

vkSj nwljs /eZ dks deRrj ekurk gSA iz 7 Hkkjr esa fdl jktuhfrd laLFkk esa efgykvksa ds fy, lhV vkjf{kr fd;k x;k gS\

mRrj iapk;rh jkt O;oLFkk

iz 8 ^^firlRrkRed^^ “kCn dk D;k vFkZ gS\

mRrj ,d ,slh O;oLFkk & ftlesa iq:’kksa dks efgykvksa ls vf/kd egRo fn;k tkrk gS] lkFk gh mUgsa vf/kd “kfDr Hkh iznku fd;k x;k gSA

iz 9 Jhyadk dk jk’Vªh; /keZ fdls ?kksf’kr fd;k x;k gS\

mRrj ckS) /keZ dks

iz 10 2001 dh tux.kuk ds vuqlkj Hkkjr esa vuqlwfpr tkft o tu tkfr dk fdruk izfr”kr gS\

mRrj vuqlwfpr tutkfr & 8-2 izfr”kr

vuqlwfpr tkfr & 16-2 izfr”kr

iz 11 o.kZ O;oLFkk D;k gS\

mRrj tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesa ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku esa lcls mij jgsaxs rks vU; Øexr muds uhpsA

y?kq mRrjh; iz'u &

iz01- efgyk lk{kjrk nj esa deh ds fy;s mRrjnk;h rhu dkj.kksa dk o.kZu dfj;sA m0 1 Hkkjrh; lekt ewyr% fir`&lRrked lekt gS tgka yM+dksa dks yM+fd;ksa ls vf/d ojh;rk nh tkrh gSA

2 eka cki vius lalk/kuksa dks Hkh yM+ds yM+dh nksuksa ij cjkcj [kpZ djus dh txg yM+dksa ij T;knk [kpZ djuk ilan djrs gSA

3 yksxks dh ;g /kj.kk cuh gqbZ gS fd efgyka, Ik<+ fy[kdj D;k djsaxh\ mUgsa rks vkf[kj esa ?kj dk dke&dkt gh laHkkyuk gSA

iz02- ,d /eZfujis{k jkT; ls D;k rkRi;Z gS \ fdUgha nks izko/kuksa dk ftØ djs tks Hkkjr dks /eZfujis{k ns'k cukrs gS \

m0 ,d ,slk jkT; tgka fdlh fo'ks"k /eZ ds vuq;kf;;kas dks fo'ks"k izdkj dk LFkku ;k vf/kdkj u fn;s tkrs gksA izko/ku 1 Hkkjrh; jkT; esa fdlh Hkh /eZ dks jktdh; /eZ ds :Ik esa Lohdkj ugha fd;k x;kA ikfdLrku dk /eZ

bLyke gS] Jh yadk dk /eZ ckS} /eZ] baXyS.M dk /eZ bZlkbZ gS] blds foijhr Hkkjr fdlh Hkh /eZ dks dksbZ fo'ks"k ntkZ ugha nsrk gSA

2 Hkkjrh; lafo/kku us lHkh ukxfjdksa vkSj leqnk;ksa dks ;g vktknh ns j[kh gS fd os fdlh Hkh /eZ dk ikyu djs vkSj mldk izpkj djsA

iz03- ukxfjd vf/dkj vkanksyu fdl ns'k esa 'kq: fd;k x;k \ bl vkanksyu ls tqM+s fdlh usrk dk uke crkb;sA bUgksus bls D;ksa 'kq: fd;k \

m0 ns'k & vesfjdkA usrk & ekfVaZax ywFkj fdaxA bldk mn~ns'; vÝks&vesfjdh yksxksa ds fo:} gksus okys uLy vk/kfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA

35

iz04- ySafxd foHkktu ls vki D;k le>rs gS \ vf/dka'k lekt esa mls Je foHkktu ls dSls tksMk tk ldrk gS \ m0 ySafxd foHkktu & iq:"kksa ,oa efgykvksa ds chp dke ds foHkktu ls gSA dqN dk;Z fo'ks"kdj ?kjsyw

dk;Z tSls [kkuk cukuk] diMs /kksuk] lÈ kbZ djuk vkfn dsoy efgykvksa }kjk fd;s tkrs gS tcfd iq:"k dqN

fo'ks"k izdkj ds dk;Z djrs gSA 1 iq:"k ,oa efgykvksa ds chp fyax foHkktu dk ;g vFkZ ugh gS fd iq:"k ?kjsyw dk;Z ugh dj ldrs gSA

os cl bruk lksprs gS fd ?kjsyw dk;Z djuk efgykvksa dk dke gSA 2 fyax foHkktu dk ;g vFkZ Hkh ugh gksrk gS fd efgyk;sa vius ?kj ls ckgj dk dk;Z ugha djrh gSA

iz05- lkEiznkf;drk ls lekt ij iM+us okys rhu izeq[k nq"izHkkoksa dks crkb;sA

m0 1 lkEiznkf;drk lksp izk;% vius /kfeZd leqnk;ksa dk jktuhfrd izHkqRo LFkkfir djus dh fÈ jkd esa

jgrh gSA 2 jktuhfrd xfrfof/;ka lapkfyr djus] jktuhfrd ikfV;ksa dh LFkkiuk djus ls ns'k detksj gksrk gSA 3 dbZ ckj lkEiznkf;drk lcls xank :Ik ysdj laiznk; ds vk/kj ij fgalk] naxk] ujlagkj djkrh gSA

nh?kZ mRrjh; iz'u &

iz01- Hkkjr esa efgykvksa dh fuEu vkSj n;uh; fLFkfr ds fy;s dkSu ls dkj.k mRrjnk;h gS \ Li"V dhft,A m0 1 Je dk ySafxd foHkktu 2 vf'k{kk

3 jktuhfr esa izfrfuf/Ro dh deh 4 ukSdjh eas HksnHkkoA iz02- Hkkjr esa tkfr&jktuhfr lEcU/h ds nks ldkjkRed rFkk nks udkjkRed izHkkoksa dks fyf[k, A m0 1 ldkjkRed izHkko

1 tkfr jktuhfr lEcU/h us nfyrksa ,oa vU; fiNM+h tkfr ds yksxkas dh yksdrkaf=kd ÈSlyks esa

Hkkxhnkjh dks c<+k;k gSA 2 vc yksx fdlh tkfr fo'ks"k ds lkFk fd;s tk jgs HksnHkko] lEeku dh lqj{kk rFkk Hkwfe lalk/u ,oa

ukSdfj;ksa ds lkFk leku volj dh miyC/rk ds fy;s vkokt mBkus yxs gSA 2 udkjkRed izHkko

1 dHkh dHkh dqN fof'k"V tkfr ds yksx vf/d ykHkkfUor gksrs gS tcfd vU; tkfr ds yksx mu ykHkksa ls oafpr jg tkrs gSA

2 dHkh&dHkh ;g lkekftd ln~Hkko dks Bsl igqapkrk gS ftldk ifj.kke dHkh dHkh tkrh; fgalk ds :Ik esa Hkh lkeus vkrk gSA

iz03- ukjhoknh vkanksyu fdls dgrs gS \ fyax foHkktu dh jktuhfrd vfHkO;fDr ds D;k ifj.kke gksrs gS \ m0 ukjhoknh vkanksyu & ftldh ekax efgykvksa dh jktuSfrd ,oa oS/kfud n'kk esa vkSj muds fy, 'kS{kf.kd

volj esa lq/kj ykuk gks bldk y{; O;fDrxr rFkk Ikkfjokfjd thou esa lekurk izkIr djuk gSA 1 iq:"kksa ,oa efgykvksa dh lekurk vFkok YkSafxd elyk ukjhoknh vkanksyu ds ifj.kkeLo:Ik mBk;k

x;k gSA fo'o ds fofHkUu Hkkxks esa efgyk;sa laxfBr gqbZ vksj leku vf/dkj ds fy;s vkanksyu izkjEHk fd;kA

2 jktuhfrd vfHkO;fDr ,oa jktuhfrd ykecanh us lkotZfud thou esa efgykvksa dh Hkwfedk lq/kjus esa lgk;rk nhA

3 jktuhfr esa fyax foHkktu dh vfHkO;fDr ds QyLo:Ik dbZ dkuwu ikfjr fd;s x;s ftuds }kjk efgykvksa

dks lkekftd] vkfFkZd vkSj jktuhfrd {ks=ks esa l'kDr cuk;k x;kA iz05- efgyk l'kDrhdj.k ,oa ySfaxd lekurk ds {ks=k esa ljdkj }kjk mBk;s x;s fdUgha pkj dneksa dk o.kZu dhft;s A m0- 1 Hkkjr dh fo/kf;dk esa efgyk izfrfuf/;ksa dk vuqikr 10 izfr'kr ls Hkh de gSA jkT; dh fo/kulHkkvksa

esa mudk izfrfuf/Ro 5 izfr'kr ls Hkh de gSA

2 leku etnwjh ls lEcfU/r vf/fu;e esa dgk x;k gS fd leku dke ds fy;s leku etnwjh nh tk;sxhA 3 Hkkjr ds vusd fgLlks esa yM+dh dks tUe nsus ls igys gh [kRe dj nsus dh ekfuldrk izpfyr gSA 4 efgykvksa ds mRihM+u] 'kks"k.k vksj muds izfr fgalk dh [kcjs izk;% lquus dks feyrh gSA ljdkj us

bl lanHkZ esa ?kjsyw fgalk dkuwu }kjk mUgsa lqj{kk iznku djus dh dksf'k'k dh gSA

36

अरथशासतर v/;k; & 1

fodkl vfr y?kq mRrjh; iz”u &

iz- 1 ns'k dh dqy vk; dks dqy tual[;k ls Hkkx nsus ij vkrk gS&

mRrj izfr O;fDRk vk;

iz- 2 dkSu lk laxBu (laLFkk) ekuo fodkl fjiksVZ dks izdkf'kr djrh gS\

mRrj la;qDr jk’Vª fodkl dk;Zdze

iz- 3 Hkkjr ds fdl jkT; dh lk{kjrk nj lokZf/kd gS\ mRrj dsjy iz- 4 ekuo fodkl fjikZVZ 2006 ds vuqlkj fdl iMkslh ns'k dh izfr O;fDr vk; lcls vf/d gsS&

mRrj Jhyadk iz 5 /kkj.kh; fodkl D;k gS\

mRrj og fodkl tks Hkkoh ihf<+;ksa dh vko”;Drkvksa dks {kfr u igq¡pk,A

iz 6 lkekU;r;k fdlh ns”k dks fodkl dk ekiu fdl vk/kkj ij fd;k tkrk gS \

mRrj izfr O;fDr vk; }kjk

iz 7 fdl jkT; esa f”k”kq eR;q nj lcls de gS\

mRrj dsjy

iz 8 HDI dk iwjk uke D;k gS\

mRrj ekuo fodkl lwpdkad

iz 9 fo”o ds fdl {ks= esa dPps rsy dk lokZf/kd HkaMkj ik;k tkrk gSa\

mRrj e/; iwoZ

iz 10 eqnzk ds vfrfjDr nwljs vkSj D;k fodkljkRed y{; gSa\

mRrj lEeku] lwj{kk rFkk iznw’k.k jfgr i;kZoj.k


iz-1- fodkl ds lanHkZ esa fofHkUu yksxkas ds fofHkUu mn~sn'; D;ksa gksrs gaS \ mRrj % (d ) vyx&vyx yksxksa dh vyx&vyx bPNk,a ,oa vis{kk,Wa A ([k ) dqN yksxksa fd fy, vf/d vk; vkSj cPpksa dh csgrj f'k{kk dk y{; A

(x ) dqN ykxksa ds fy, lkekftd vlekurk ,oa viuh mit ds vf/dre ewY; dk y{; A ¼?k½ izfr O;fDr vk; dk vyx&vyx gksukA

iz-2- ns'kkas dh rqyuk djus esa dqy vk; dh vis{kk vkSlr vk; dks vk/kkj D;ksa ekurs gSa \

mRrj % dqy vk; dh vis{kk vkSlr vk; dks rqyuk dk vk/kkj cukus ds dkj.k A (d) dqy vk; rqyuk ,oa eki dk lgh izeki ugha A ([k) vyx&vyx ns'kksa dh dqy tula[;k Hkh vyx&vyx A (x) vkSlr vk; dk izeki gh ns'kksa dh rqyuk dk lgh izeki&ftls izfr O;fDr vk; Hkh dgrs gaS A izfr O;fDr vk; = dqy vk; dqy tula[;k (?k) ns'k dh dqy vk; dsoy ns'k ds fuokfl;ksa dh vk; dh x.kuk] tks mfpr vk/kj ugha A iz-3- Hkkjr dsk fodflr ns'kksa esa vkus ds fy, fdu&fdu mi;ksa dh t:jr gS\

mRrj % (d) c<rh tula[;k nj ij fu;a=k.kA ([k) df’k {ks= esa vk/qfud rdfud dk mi;ksx A

(x) ubZ vkfFkZd uhfr;ksa] vUrZjk"Vªh; O;kikj] mnkjhdj.k ,ao oSf'od uhfr;ksa dk izHkko iw.kZ rjhds ls ykxw djuk A (?k) lHkh izns'kksa ,oa {ks=ksa eas vk/kjHkwr lajpuk] f'k{kk] LokLF;] fctyh] ty] ;krk;kr] bR;kfn dk leku forj.k A

iz 4- fofHkUu ns'kksa ds oxhZdj.k esa fo'o cSad dk D;k vk/kj gS \ bl vk/kj dh lhferrk D;k gS \

mRrj % eq[; vk/kj % izfr O;fDr vk; lhferrk %& (d) vk; dk yksxksa esa forj.k dh lhferrk

([k) iznw"k.k ds ewY; dh x.kuk blesa 'kkfey ugha (x) izfr O;fDr vk; x.kuk esa f'k'kq e`R;q nj] lk{kjrk nj] f'k'kq mifLFkfr dk vuqikr 'kkfey

ugha iz 1- ^lrr~ iks"k.kh;^ fodkl dk D;k vFkZ gS \ bldh e[; fo'ks"krk,a D;k gSa\

mRrj % ^lrr~ iks".kh; vkfFkZd fodkl ^ dk vFkZ gS fd fodkl i;kZoj.k dks fcuk uqdlku ig¡qpk,a gks vkSj orZeku fodkl dh izfdz;k HkfOk"; dh ihf<+;ksa dh vko';drk dh vogsyuk u djuk A

eq[; fo'ks"krk,Wa %&

37

(d) lalk/kuksa dh vko';drk vuqlkj orZeku ,oa Hkkoh ih<+h }kjk iz;ksx A ([k) vuqi;ksxh oLrqvksa dk iqu% pdz.k }kjk mi;ksxh cuokuk A (x) i;kZoj.k fe=krk rduhd dk mi;ksx A (?k) c<rh tula[;k ij izHkkoiw.kZ fu;a=k.k A

iz-2 ekuo fodkl lwpdkad D;k gS\ bls dksssSu rS;kj djrk gS\ ekuo fodkl ewY;kadu ds vk/kjHkwr rRo dkSUk ls gaS\ mrj& 1 fdlh Hkh ns'k dss O;kid fodkl dks ekius gsrq fofHkUUk Lrjksa dk lexz ewY;kadu gh ekuo fodkl lwpdkad gSA ftlesa izfrO;fDr vk;] LokLF;] f'k{kk bR;kfn lwpdkad gksrs gaSA

2 bldks l;qaDr jk"Vªh; fodkl laxBu ;w-,u-Mh-ih- rS;kj ,oa izdkf'kr djrk gSA 3 d- tUe ds LkkFk laHkkfor vk;q A

[k- rhuksa Lrj izkFkfed] ek?;fed ,oa mPp f'k{kk ds ukekadu A

x- izfr O;fDr vk; dh x.kuk, bldh x.kuk Mkyj esa dh tkrh gSA

38

v/;k; & 2

Hkkjrh; vFkZO;oLFkk ds {ks=kd


iz- 1 Hkkjr esa dkSu Lkk {ks=kd lu~ 1973 & 2003 eas lcls vxz.kh; {ks=kd jgk gS\

mRrj r`rh;d

iz- 2 fdlh fo'ks"k o"kZ esa mRikfnr -----------------------ds ewY; ds dqy ;ksxÈ y dks Tkh-Mh-ih- dgrs gSA

mRrj lHkh vafre oLrqvksa vkSj lsokvksa iz- 3 lkoZtfud ,oa futh {ks=kd dk vk/kj gSA

mRrj m|eksa ds LokfeRo iz- 4 ujsxkk 2005 esa ,d o"kZ esa fdrus fnuksa dh jkstxkj dh xkjaVh gksrh gS\ mRrj & 100 fnuksa dh jkstxkj dh xkjaVh gksrh gSA iz”u 5 fdl {ks=d esa etnwj dh ukSdjh lqjf{kr jgrh gS\

mRrj laxfBr {ks= esa

iz”u 6 fNih gqbZ csjkstxkjh D;k gS\

mRrj vko”;drk ls vf/kd yksxksa dk fdlh dk;Z esa yxk gksukA

iz”u 7 lkoZtfud {ks=d ds m|e dk D;k mÌs”; gS\

mRrj lkekftd dY;k.k vkSj lqj{kkA

iz”u 8 rrh; O;olk; dk nwljk uke D;k gS\ mRrj lsok {ks=d

y?kq mÙkjh; iz”u &

iz-1- lkoZtfud ,oa futh {ks=kd esa D;k varj gS \ mRrj %

lkoZtfud {ks=kd futh {ks=d

d- lsokvksa vkSj ifjlEifr;ksa ij ljdkj dk LokfeRo ,oa fu;U=k.k

d- lsokvksa ijlEifr;ksa ij O;fDrxr futh m|edrkZ dk LokfeRo ,oa fu;U=k.k

[k- mn~ns'; tudY;k.k o ykHk vftZr djuk A [k- mn~ns'; dsoy ykHk vftZr djuk A

x- jsyos] Mkd?kj] lkoZtfud {ks=k ds mnkgj.k x- VkVk bLikr m|ksx] fjyk;Ul m|ksax]futh {ks=k ds mnkgj.k

iz-2- ldy ?kjsyq mRikr th-Mh-ih- esa vf/d fgLLkk r`rh; {ks=kd dk gksus ds ckn Hkh izkFkfed {ks=kd esa jkstxkj dk

fgLlk vf/d D;kÔ\

mRrj % (d) f}rh;d ,oa r`rh; {ks=kd vf/d jkstxkj tqVkus esa vl{ke ([k) vkS|ksfxd mRikn dh oLrq,W 8 xquk c<h gS tcfd jkstxkj ds volj dsoy 2-5 xquk c<s gS A (x) blh izdkj r`rh;d {ks=kd esa mRiknu 11 xquk c<k gS tcfd jkstxkj ds volj rhu xqus ls de A

(?k) vr% vk/h ls vf/d tula[;k izkFkfed {ks=kd esa gS tcfd th-Mh-ih- eas ;ksxnku pksFkkbZ gh gS iz-3- jk"Vªh; vk; esa vfUre oLrqvksa vkSj lsokvksa ds ewY; dh gh x.kuk esa fy;k tkrk gS A D;ksa \

mRrj % dkj.k

(d ) vfUre oLrq,a os oLrq,Wa gksrh gS tks mRiknu dh lHkh lhekvksa dks ikj dj mi;ksx fofu;ksx ds fy, rS;kj gksrh gS A

([k ) vfUre oLrqvksa eas lHkh e?;eorhZ oLrqvksa ds ewY; dh x.kuk gks pqdh gksrh gS blesa nskgjh x.kuk dh leL;k ugha gksrh gS A

(x ) jk"Vªh; vk; eas e?;eorhZ mi;ksx esa ykbZ xbZ oLrq dh x.kuk ugha gksrh rFkk jk"Vªh; vk; dk lgh vkdyu gksrk gS tks fodkl dk izek.k gS A iz-4- ^vYi csjktxkjh ^ dk D;k vFkZ gSA fdl vkfFkZd {ks=kd esa ;g T;knk ikbZ tkrh gS vkSj D;ksa \ mRrj % bl n'kk esa O;fDr dke ij yxk rks gksrk gS ijUrq iw.kZ jkstxkj ugha

feyrk ,Ôlh n'kk eas O;fDr viuh laiw.kZ n{krk] {kerk ,oa laHkkoukvksa dk mi;ksx ugha dj ikrk A ;g {ks=kd

izkFkfed {ks=kd gksrk gS A (d ) bl {ks=kd esa xjhc&oxZ dh ckgqY;Rkk gksrh gS A ([k ) bl {ks=kd ds bl oxZ esa yksx] vlk{kj ;k v}Z lk{kj gksrs gS A

iz-5 Hkkjr esa r`rh; {ks=kd dk bruk egRo D;ksaa gS\le>kb;saA mrj& d- fdlh Hkh ns'k esa vusad lsokvksa tsls vLirky] 'kSf{kd laLFkk,a]Mkd ,ao rkj] ;krk;kr]cSsd]chek bR;kfn dh vko';drk gksrh gSA [k- d`f"k vkSj m|ksxkssa ds fodkl ls ifjogu ]O;kikj] vkSj Hk.Mkj.k tSlh lsokvkas dk fodkl gksrk gSA

39

x- yksaxks dh vk; cÉusa ds lkFk lkFk dbZ izdkj dh lsokvksas dk Hkh foLrkj gksrk gSA tSls jsLrjka]

i;ZVu] 'kksfiax] futh vLirky] fo|ky; bR;kfnA ?k- foxr ns'kksa esa lwpuk vksj lapkj izks|ksfxdh ij vk/kkfjr dqN uohu lsokvksa dk Hkh fodkl gqvk gSA

40

iz-6 vFkZO;oLFkk dh laxBukRed vkSj xSj laxBukRed {kS=kd esa csjkstxkjh dh n'kkvksa es D;k vUrj ik;k tkrk gS\ mRrj

laxBukRed xSj laxBukRed

1- ljdkj ds lkFk iaft;u 2- Jfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr 3- ikfjJfed fuf'pr ,ao vfrfjDr dk;Z dk vfrfjDr

ikfjJfed 4- vfrfjDr ykHk o HkRrs tSls Hkfo"; fu/h

NqfVV;ksa dk Hkqxrku] xzspqVh 5- dk;Z ;k jkstxkj dh lqj{kk Jfedks dks fu;qfDr

i=k ,ao Jfedksa dh fu;qfDr ds lkFk LkkFk vuqcU/ ,ao 'krsZ

ljdkj ds lkFk iaft;u ugha Jfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr ugha ikfjJfed fuf'pr ugha ,ao vfrfjDr dk;Z dk vfrfjDr dk;Z dk Hkqxrku ugha ,sls dksbZ vkfFkZd ykHk ugha jkstxkj lqjf{kr ugha Jfedks dks fu;qfDr i=k ugah] dksbZ 'krZ vuqcU/ ugha

41

lesfdr eqY;kadu f}rh;

bfrgkl

v/;k; & 1

;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;

ikB dk eq[; lkjka'k& 1848 esa Úzkalhlh fp=kdkj ÝsfMªd lk¡j;w }kjk vius fp=ksak dh pkj J`a[kyk esa vius liuksa ds

fo'o dks yksdrkaf=kd o lkekftd xa.kra=k ds :Ik esa n'kkZ;k gSA 19oha 'krkCnh ds nkSjku ;wjksi ds ekufld vkSj jktuSfrd nqfu;k esa cgqr ls ifjoZru gq,A

Úzkal dh Øakfr vkSj jk"Vª dk fopkj

1- Úzakl esa jk"Vªokn dk mn; 2- fofHkUu rjg ds mik;ksa vkSj vH;kl us Úzkal ds yksxksa esa ,d âæ>h

laLd`fr dk fopkj iuik 3- usiksfy;u ds mn; vkSj lq/kjksa] dzkafrdkfj;ksa us ;wjksi ds yksxksa dks jk"Vª cukus esa lgk;rk nhA

2- ;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;& 1- teZuh] bVyh vkSj fLoVtjySa.M jkT;ksa] Mphl vkSj dS.Vul esa foHkkftr Fks bu Hkkxksa esa muds fujadq'k 'kkld FksA 2- baXyS.M esa vkS|ksxhdj.k us dk;Z'khy oxZ vkSj mnkjokn dks tUe fn;k 3- usiksfy;u dh ijkt; ds ckn ;wjksi dh ljdkj us :f<okfnrk dks viuk;kA :f<oknh 'kkld fujadq'k FksA dzkafrdkfj;ksa us ml le; viuh vktknh vkSj Lora=krk ds fy, la?k"kZ fd;kA mnkgj.k& eSftuh us ;ax bVyh vkSj ;ax ;wjksi cuk;kA

3- dzkafr dk ;qx& (1830&48) mnkjokn vkSj jk"Vªokn] czwlsYl vkSj xzhl esa dzkafUr;kWA] ;wjksi esa lkaLd`frd vkanksyuksa dk fodkl] Hkw[k] dfBukb;ka vkSj izfl} fonzksg] oS/kkfud lq/kjksa dh ekax vkSj

jk"Vªh; ,dhdj.k fL=k;ksa ds vf/dkj ifj.kke&ÚzasdÚVZ laln (1848) 4- teZuh vkSj bVyh dk ,dhdj.k& teZuh vkSj lsuk dh Hkwfedk ] foLekdZ vkSj mldh uhfr] teZuh dk ,dhdj.k

] bVyh dk ,dhdj.k& eSftuh] xSjhokYMh vkSj foDVj bekuq,y dk ;ksxnku fczVsu dh vyx vkSj fHkUu fLFkfr 1688 dh xkSjoiw.kZ dzkfUr] 1707 dk ,DV vkWQ ;wfu;u

5- jk"Vª dh n`'; dYiuk& jk"Vª dks ukjh :idksa ds :Ik esa fp=k.k tSls efj;kuk (Úzkal) vkSj tesZfu;k (teZuh) 6- jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn& 19oha 'krkCnh ds vUr esa jk"Vªokn us ladqfpr o lhfefr :i cuk] vlgu'khy

ckYdku {ks=k dh cM+h 'kfDr;ksa ds chp 'k=kqrk dk dkj.k cuk] jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn] izFke fo'o ;q¼) dk dkj.kA


iz'u- 1 ÝsfMªd lk¡j;w dkSu Fkk\

mRrj & ,d fp=kdkj iz'u- 2 :ekuhokn ds laca/ esa dkSu lk dFku lgh gSA

mRrj & lkaLd`frd vkanksyu iz'u-3 :f<okfn;ksa dk n'kZu D;k Fkk\

mRrj & mUgksaus ijaijkvksa dks egRo fn;k vkSj jhfr&fjokt ij vk/kkfjr laLFkkvksa dh LFkkiuk ij tksj fn;k iz'u- 4 dkamV dkcwj dkSu Fks\

mRrj & bVyh ds eq[;ea=kh iz'u- 5 teZuh ds ,dhdj.k esa fuEu jkT;ksa esa ls fdlus usr`Ro fd;k\

mRrj & izf'k;k iz'u- 6 1815 esa fo;uk dkaxszl dh v?;{krk fdlus dh \

mRrj & M;wd eSVjfu[k iz'u- 7 1815 dh fo;uk laf/ ds eq[; mn~ns'; D;k Fks\

mRrj & usiksfy;u ;q¼ ds nkSjku ;wjksi esa gq, ifjoZruksa dks jn~n djuk

iz'u- 8 fuEu esa ls dkSu lh laf/ }kjk ;wuku dks Lora=k jk"Vª ds :Ik esa ekU;rk feyh \ mRrj & dqLrqrqfu;k dh laf/

iz'u- 9 fuEu esa ls fdl LFkku ij ÚsadÚVZ dh lHkk gqbZA mRrj & lsUV ikWYl ppZ esa

iz'u- 10 fdlus dgk& tc Úkal Nhadrk gS rks iwjs ;wjksi dks tqdke gks tkrk gS mRrj & eSVjfu[k

iz”u 11 mnkjoknh D;k gS\

mRrj & u, e/; cxksZ ds fy, mnkjokn dk eryc O;fDr ds fy, vktknh vkSj dkuwu ds le{k lcdh cjkcjhA

iz”u 12 esftuh us fdl xqIr laxBu dh LFkkiuk dh\

mRrj & ;ax ;wjksi vkSj ;ax bVyhA

iz”u 13 dkSu lk ns”k usiksfy;u dks ijkLr fd;k\

mRrj & fczVsu] :l] iz”kk vkSj vfLVª;k

iz”u 14 erkf/kdkj vkanksyu D;k gS\

mRrj & oksV ds vf/kdkj ls lacaf/kr gSA

42

y?kq mRrjh iz”u &

iz'u-1 jk"Vª jkT; ds fopkj dks Li"V dfj;sA mRrj& vf/dka'k ukxfjdksa us lk>k igpku dk fodkl fd;kA bfrgkl lk>k fd;kA ;g lekurk usrkvksa vksj yksxksa ds

egku la?k"kZ dk ifj.kke FkhA iz'u- 2 Úkal ds yksxksa esa leku :i ds Hkko dks n'kkZus ds fy, D;k mik; o iz;kl fd, x,A mRrj& fir`Hkwfe vkSj ukxfjd dk fopkj Úkal ds >aMs us la;qDr leqnk; ds jk"Vª dks n'kkZ;k Úkal dk u;k >aMk] u,

xkus cuk, x, dsUnzh;d`r iz'kklu] vkarfjd dLVe M;wVh gVk nh xbZA iz'u- 3 fo;uk dkaxzsl ds fu.kZ;ksa dks Li"V dfj;sA mRrj& cwoksZ oa'k dks iqu Úkal esa LFkkfir fd;k] Úkal dh lhek ij u, jkT;ksa ds cSBk;k] izf'k;k dks u, lkezkT; ds

:i esa egRo] mRrjh bVyh ij vkf"Vª;k dk fu;a=k.k] :l dks ikSys.M dk Hkkx fn;k x;k iz'u- 4 ;wjksi esa 1830 dk o"kZ cgqr vkfFkZd dfBukb;ksa dk o"kZ D;ksa Fkk\ mRrj& tula[;k o`f} ] csjkstxkjh ] izokl ewY; o`f} ] cktkj esa dMh izfr;ksfxrk] fdlkuksa dh nqnZ'kkA iz'u- 5 ckYdku {ks=k esa jk"Vªh; ruko D;ksa iSnk gqvk\ mRrj& tkrh; fHkUurk] jk"Vªokn dk mn;] vkWVkseu lkezkT; dk fo?kVu ds dkj.k lHkh Lora=k jk"Vªksa ds chp tks

dHkh Lora=k Fks us ,slk nkok fd;k vkilh bZ";kZ ,oa ruko ds dkj.k ;g ekeyk vkSj my>uiw.kZ cu x;k A iz'u- 6 ;wuku ds Lora=rk la?k"kZ dks Li"V dfj, mRrj& 15oha 'krkCnh ls ;wuku vkWVkseu lkekzT; dk Hkkx Fkk] ;wjksi esa Økafrdkjh jk"Vªokfn;ksa ds mn; us

Lora=rk la?k"kZ dks fpaxkjh nh o dykdkjksa us tuer dks cuk;k o muds la?k"kZ dks viuk lg;ksx fn;kA dqLrqurqfu;k 1832 dh lafU/ }kjk ;wuku ,d Lora=k jk"Vª cuk

foLr`r iz'u mRrj&

iz'u- 1 mu rjhdksa dk o.kZu djks ftlds }kjk teZuh dk ,dhdj.k gqvkA

mRrj& 1848 esa lafo/kfud jktra=k dh LFkkiuk dk iz;kl vlÈy jgkA blds ckn ;g dk;Z izf'k;k ds eq[;ea=kh fcLekdZ

}kjk fy;k x;k mUgksaus jDr vkSj ykSg uhfr dk ikyu fd;k vkSj lkr o"kksZa esa MsuekdZ vkf"Vª;k vkSj Úkal ls rhu ;q) fd, ;ss jk"Vª ijkftr gq,A 1871 esa teZuh ds ,dhdj.k dk dk;Z iwjk gqvk vkSj izf'k;k ds jktk fofy;e -1 dks teZuh dk lezkV cuk;kA

iz'u- 2 bVyh ds ,dhdj.k ds fofHkUu lksikuksa dk o.kZu dhft, A mRrj& 1830 esa T;qlsis eSftuh us bVyh ds ,dhdj.k djus ds fy, ;ax bVyh uked laLFkk dh LFkkiuk dh izkjafHkd

tfVyrkvksa ds ckn jktk foDVj beSuq,y –II us ;q) }kjk bVyh ds jkT;ksa dks ,d djus dk chMk mBk;k mUgsa eq[;ea=kh dSowj us iwjk lg;ksx fn;kA mlus dwVuhfr }kjk Úkal ds lkFk 1859 esa laf/ dh vkSj

vkf"Vª;k dh lsuk dks gjk;k vc xSjhokYMh us nf{k.kh bVyh dh vksj izLFkku fd;k vkSj cqcksZ oa'k ls mUgsa eqDr djk;kA 1861 esa ,dhdj.k ds iw.kZ gksus ls iwoZ gh foDVj beSuq,y -II dks la;qDr bVyh dk jktk ?kksf"kr dj fn;k x;kA

vfrfjDr iz'u&

iz'u- 1 18oha 'krkCnh ds e/; esa ;wjksi dh jktuhfrd fLFkfr dk o.kZu dfj,A iz'u- 2 mnkjokn dh fdUgh rhu fo'ks"krkvksa dh foospuk dhft,A iz'u- 3 bVyh ds Lora=rk vkanksyu esa bVyh ds dzkafrdkjh T;qlsis eSfRluh ds ;ksxnku dh Hkwfedk dks Li"V dfj,A iz'u- 4 ;wjksi esa gq, 1848 ds mnkjoknh dzkafr ds ifj.kkeksa dk o.kZu dfj,A iz'u- 5 eSftuh dks lkekftd O;oLFkk dk lcls cMk 'k=kq D;ksa crk;k x;k \ iz'u- 6 ejhvkWu vkSj tehZfu;k D;k Fks mudks ftl :i esa fpf=kr fd;k mldk D;k egRo Fkk \

43

v/;k; & 2

baMks & pk;uk esa jk"Vªoknh vkanksyu

ikB dk eq[; lkj& 1- phu ds lk, esa vktknh& baMks pk;uk] ykvksl fo;ruke vkSj dEcksfM;k ls feydj cuk gS A ;s phu tSls

'kfDr'kkyh lkezkT; dh N=kNk;k esa FksA lkezkT;oknh izHkqRo vkSj mldk izfrjks/& Úkalhfl;ksa us muds lSfudksa vkSj vFkZO;oLFkk ij

izHkqRo tek;kA tcfd fo;rukeh viuh laLd`fr dks nqckjk vkdkj nsuk pkgrs FksA Úkal }kjk lkezkT;okn dh vko';drk& izkd`frd lalk/kuksa dh vkiwfrZ vkSj vlH; yksxksa dks lH; cukus ds

fy, mUgksaus fo;rukeh ljdkj dks ck/; fd;k dh os lqfo/kvksa dk fodkl djsa ftlls mUgsa ykHk gks ldsA 2- vkSifuosf'kd f'k{kk dh lqfo/k& yksxksa dks lH; cukuk phuh laLd`fr dk izHkko Úkalhlh Hkk"kk dk

iz;ksx] Vksdu Ýh Ldwy vkSj ik'pkR; f'k{kk vkSj if'peh 'kSyh dh f'k{kk Ldwyksa esa fojks/ 3 lkÈ lÈ kbZ o chekjh vkSj jkstejkZ izfrjks/& guksbZ ij Iysx dk geyk guksbZ ds Úkalhlh vkcknh okys

fgLls dks ,d [kwclwjr vkSj lkÈ lqFkjs 'kgj ds :i esa cuk;k x;k FkkA ns'kh cLrh esa dksbZ vk/qfud lqfo/k,a

ugha FkhA pwgksa dh idM+&/dM+ vkSj fo;rukeh etnwj& Úkalhlh lRrk dh lhek

4- /eZ vkSj mifuos'kokn fojks/& fo;rukeh /kkfeZd fo'okl vkSj muds vkanksyu & ;g ckS}) /eZ]

dEI;wf'klokn vkSj LFkkuh; jhfr fjoktksa ij vk/kfjr FksA Úkalhlh fe'kujh fo;rukfe;ksa dh vknr dks lq/kjuk vkSj bZlkbZ /eZ ls mUgsa ifjfpr djuk pkgrs FksA 1868 dk LdkWyj fjoksYV (fo}kuksa dk fonzksg)& ;g Úzkalhlh dCts vkSj bZlkbZ /eZ ds izlkj ds

f[kykÈ fd;k x;k vkanksyu FkkA 1939 esa gksvk gkvks vkanksyu tks gqbUg Èw lks }kjk 'qk: fd;k x;kA

buds vkanksyu dk mnn~s';& xjhcksa dh enn~ djuk] O;FkZ [kpksaZ ds f[kykQ rFkk ckfydk o/kqvksa dh [kjhn

Qjks[r] 'kjkc ,oa vfQe ds iz[kj fojks/kh FksA 5- vk/qfudhdj.k dh ladYiuk& Úzkalhlh mifuos'kokn dk fojks/] Èkku cksbZ pkm dh dzkafrdkjh lekt Èkku

pw f=kUg yksdrkaf=d x.kjkT; dh LFkkiuk djuk pkgrs FksA iwjc dh vksj pyks phu ds fodkl us Hkh fo;rukeh jk"Vªokfn;ksa dks izsfjr fd;kA

6- dE;wfuLV vkanksyu vkSj fo;rukeh jk"Vªokn & fo;ruke ij 1930 ds n'kd dh egkeUnh dk izHkkoA Èjojh

1930 esa gks ph feUg us dE;wfuLV ikVhZ dh LFkkiuk dh] 1940 esa tkiku us fo;ruke ij dCtk dj fy;k og

nf{k.k iwoZ ,f'k;k ij dCts djuk pkgrk FkkA vc jk"Vªokfn;ksa ds tkikfu;ksa vkSj Úzkalhfl;ksa ls la?k"kZ

djuk FkkA Úkzalhfl;ksa us baMkspk;uk ij fÈj ls vf/dkj djuk pkgkA fo;ruke dk foHkktu ns'k dh ,drk ds fy,

dE;wfuLV 'kfDr dks nckus ds fy, la;qDr jkT; dk ;q} esa izos'kA 7- jk"Vª vkSj mlds uk;d& fonzksgh vkSjrksa dk ;ksxnku xqtjs tekus ds uk;dksa] vkSjrsa] 'kkfUr ds le;

vkSjrsa d`f"k dksvkWijsfVoksa dkj[kkuksa vkSj mRiknu bdkb;ksa esa dke fd;kA


iz'u-1 Vkasdu Ýh Ldwy D;ksa LFkkfir fd, x,\

mRrj & os ik'pkR; f'k{kk miyC/ djkuk pkgrs FksA iz'u-2 fo;ruke dh vFkZO;oLFkk fdu dkjdksa ij fuHkZj djrh gSA

mRrj & pkoy vkSj jcM+ ckxkuksa iz'u-3 guksbZ esa Iysx ds ckn Úzkalhfl;ksa us dkSu lk dne mBk;k\

mRrj & pwgksa dks idM+uk 'kq: fd;k

iz'u- 4 fo;ruke esa yksdrkaf=kd x.kjkT; dh LFkkiuk fdlus dh\ mRrj & Úku pw f=kUg

iz'u- 5 fo;rukeh dE;qfuLV ikVhZ ds laLFkkid dkSu Fks\ mRrj & gks-ph feUg iz'u-6 fo;ruke ;q) esa ;w ,l la;qDr jkT; vesfjdk us 'kkfey gksus dk fu.kZ; D;ksa fy;k\

mRrj& D;ksafd lektokfn;ksa us viuh 'kfDr c<+k yh Fkh iz'u- 7 VksD;ksa esa fdlds }kjk jsLVksjs'ku lekt dh 'kk[kk LFkkfir dh xbZ\

mRrj & f'k{kdksa }kjk iz'u- 8 NLF ls D;k rkRi;Z gS\

mRrj & us'kuy fycjs'ku ÚzaV iz'u- 9 Úzkal }kjk bZlkbZ /eZ ds izlkj ds fojks/ esa dkSu lk vkanksyu pyk

mRrj & Ldkyj fjoksYV iz'u-10 fdl fo;rukeh efgyk }kjk phu dk fojks/ djus ds fy, fo'kky lsuk dk laxBu fd;k x;kA

mRrj & Vªxa cgusa iz”u 11 dkSu lk ns”k bUMks&pkbuk dk Hkkx ugha Fkk\

mRrj & tkiku

iz”u 12 dkSu lk “kgj ij vesfjdk }kjk 1972 esa ceckjh fd;k x;k \

mRrj & guksbZ

44

iz”u 13 fo;ruke dc Lora= gqvk\

mRrj & 1945

iz”u 14 fo;ruke esa blkbZ /keZ ds laLFkkid dkSu Fks\

mRrj & Qzkalhlh fe”kujh

laf{kIr iz'u& mRrj

iz'u-1 Úzkalhlh fo;ruke ds yksxks dks D;ksa f'kf{kr djuk pkgrs Fks\ ,slk djus ds ihNs mudk Hk; D;k Fkk\ mRrj& fo;rukfe;ksa ds lH; cukdj os LFkkuh; Je 'kfDr dh vko';drk iwjk djuk pkgrs FksA ysfdu mUgsa Hk; Fkk fd

f'kf{kr gksus ij os lkezkT;oknh izHkqRo dks ysdj iz'u djuk 'kq: dj nsaxsA Úzkalhlh ukxfjd tks fo;ruke esa jg jgs Fks mUgsa Mj Fkk fd os viuh ukSdjh [kks nsaxsA

iz'u- 2 fo;ruke ls phuh izHkko dks lekIr djus ds fy, D;k dne mBk,\ mRrj& f'k{kk dh izkphu O;oLFkk dh lekfIr fo;rukfe;ksa ds fy, Úzasp Ldwy [kksys os phuh Hkk"kk ds iz;ksx dks cnyuk pkgrs FksA iz'u- 3 fo;ruke esa Nk=kksa }kjk fofHkUu jktuhfrd nyksa dh LFkkiuk D;ksa dh xbZ\ mRrj& 1- lÈsn iks'k ukSdfj;ksa esa fo;rukfe;ksa dks Hkkx ysus ls jksdk x;kA

;g Nk=k jk"VªHkfDr dh Hkkouk ls izsfjr gq, vkSj mUgksaus vU;k; ds f[kykÈ yM+us dk fu'p; fd;k vkSj

1920 esa Nk=kksa }kjk jktuhfrd nyksa dh LFkkiuk dh xbZA iz'u- 4 1939 esa gksvk gkvks vkanksyu dh D;k fo'ks"krk Fkh\

mRrj& ;g vkUnksyu 19 oh lnh ds mifuos'k fojks/h vkUnksyu esa mits fopkjksa ls izsfjr FkkA 1- tknw Vksuk vkSj xjhcksa dh enn djukA 2- C;FkZ [kpZ ds f[kykÈ A 3- ckfydk c/qvksa dh [kjhn È jks[r] ljkc o vÈ he

ds iz[kj fojks/hA iz'u- 6 la;qDr jkT; vejhdk ds ;qzz} esa 'kkfey gksus dk D;k izHkko iM+k \ mRrj& ljdkj dh vkykspuk dbZ yksxksa }kjk dh xbZA fo;ruke dks nks Hkkxksa esa ckaV fn;k x;k lsukvksa esa

vko';d lsok nsus dh 'kq:vkr dh xbZ


iz'u-1 gks-ph-feUg ds usr`Ro esa fo;rukfe;ksa us vius lhfer lalk/kuksa dk iz;ksx la;qDr jkT; vesfjdk ds fo:} ;q} dSls fd;k\

mRrj& lM+dksa vkSj QwVikFkksa dk iz;ksx euq";ksa vkSj lkeku dks mRrj ls nf{k.k ys tkus ds fy, fd;k x;kA Vªd ls lkeku dk forj.k djk;k x;k ysfdu mugsa efgyk dqfy;ksa }kjk viuh ihB ij yk;k x;kA bl ekxZ ij

FkksMs&FkksMs Qklys ij lSfud vM~Mksa vkSj vLirkyksa dh O;oLFkk dh xbZA iz'u- 2 Iysx dh leL;k ls fuiVus ds fy, Úzkalhfl;ksa }kjk D;k rjhds viuk, x, \ mRrj& 1902 esa pwgksa dh [kkst vkjaHk dh] fo;rukeh Jfedksa dh pwgksa dks [kkstus ds fy, yxk;k x;k vkSj

mUgsa izR;sd pwgs idMus ij jkf'k feyrh gtkjksa dh la[;k esa pwgksa dks idMk x;k ysfdu budk vUr ugh

gqvk D;ksafd lQkbZ deZpkfj;ksa }kjk ykHk dekus ds mn~ns'; ls u, rjhdksa dh [kkst dh xbZA iz'u- 3 fo;rukeh ;q¼ dk vUr dSls gqvk\

mRrj& la;qDr jkT; vesfjdk vius mn~ns'; esa vlQy jgk vkSj mls fo;rukeh yksxksa dk leFkZu Hkh ugha feykA gtkjksa dh la[;k esa vejhdh ;qDr lSfudksa us viuk thou [kks fn;kA ;q¼ ds n`';ksa dks Vhoh ij fn[kk;k x;k ;w,l vkSj vU; ns'kksa esa bldh dBksj izfrfdz;k ns[kh xbZA

vfrfjDr iz'u&

iz'u-1 Úzkalhfl;ksa }kjk mifuos'k dh vko';drk D;ksa eglwl dh xbZ \ iz'u-2 fo;ruke ds fo|ky; jktuhfrd vkSj lkaLd`frd ;q¼ ds egRoiw.kZ LFkku dSls cus\

iz'u-3 fo;ruke esa efgykvksa dks ,d ;ks}k ds :Ik esa dSls fn[kk;k x;k\ iz'u-4 fo;ruke esa fL=k;ksa dh fLFkfr ds ckjs esa Li"Vhdj.k nhft,A

45

v/;k; & 3

Hkkjr esa jk"Vªokn

ikB dk laf{kIr fopkj& Hkkjr esa jk"Vªokn dk fodkl lkezkT;okn ds lanHkZ esa gqÚvkA 1915 esa egkRek xka/kh vQzZhdk ls Hkkjr vk,A muds usrRo esa

vusd tu vkanksyuks dk vkjaHk gqÚvkA

1- izFke fo’o ;q)] f[kykQr& vlg;ksx vkanksyu

;q) vkSj mlds iz;kl& lsuk es fo’kky c<ksRrjh ;q) gsrqÚ dj esa of) ls bu o"kksZa esa ¼ 1913&18½ eas ewY; of) nksxqÚuh gks xbZ ftlus tu

lkekU; ds fy, cgÚqr eqf’dysa c<+kbZA

2- xka/kh th vkSj lR;kxzg& fcgkj esa pEikju 1916 xqÚtjkr esa [ksMk 1917] vgenkckn esa ehy etnwjks ds fy, rFkk 1919 esa jksyV ,DV ds

fojks/k esa lR;kxzg 13 vizSy dks gq, tfy;k¡okyk ckx gR;kdkaM] izFke fo’o ;q) vkSj f[kykQr ekeyk fnlEcj 1920 ukxiqj cSBd esa

vlg;ksx vkanksyu 'kqÚ: djus dk fu’p; Lohdkj fd;k 'kgjksa esa vkanksyu

Lfou; voKk vkanksyu dh vksj&

1- ifj"knh; jktuhfr eas ykSVus ds fy, lh vkj nkl vkSj eksrhyky usg: us LojkT; ikVhZ dh LFkkiuk dhA

2- lkbeu deh’ku vkSj mldk cfg"dkj

3- ykgkSj dkaxzsl vkSj iw.kZ LojkT; dh ekax nk.Mh ekpZ vkSj lfou; voKk vkanksyu ljdkj dh neukRed uhfr 2- xka/kh bjfou le>kSrk vkSj

xksyest lEesyu dh vlQyrk vkanksyu dk iqu% vkjaHk

4- vkanksyu esa fdlus Hkkx fy;k& /kuh] fdlku] leqnk; xjhc] fdlku dk;ZdrZk vkanksyu esa O;kid Lrj ij fL=;ksa dh lfdz; Hkkxhnkjh

5- vkanksyu dh lhek,a vNwrksa dh de Hkkxhnkjh & vEcsMdj vkSj iFkd fuokZpu o iwuk iSDV

6- viusiu dk Hkko ;g Hkkouk vkaf’kd :i ls la;qDr la?k"kksZa ds pyrs iSnk gqbZ Fkh yksddFkk,a o xhr dh Hkwfedk 2- Hkkjr dh igpku vkSj

Hkkjr ekrk

vfr y/kq iz”u &

iz-1 lR;kxzg dk D;k vFkZ gS \

mRrj & lR; dh 'kfDr ij tksj

iz-2 flrEcj 1920 esa dkaxzsl dh cSBd fdl LFkku ij gÚbZ \

mRrj & dydRrk

iz- 3 vo/k ds fdlku vkanksyu dk usrk dkSu Fkk \

mRrj & ckck jkepUnz

iz- 4 fdl ,DV ds varxZr vle ds ckxku Jfedksa dks pk; ds ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh \

mRrj & buySa.M bfexzs’ku ,DV 1859

iz-5 Lojkt ikVhZ dh LFkkiuk fdu usrkvksa us dh \

mRrj & fprjatu nkl vkSj eksrhyky usg:

iz-6 fdl LFkku ij xka/kh us leqnzh ikuh ls ued cuk;k \

mRrj & nk.Mh

iz-7 fgUn Lojkt fdlus fy[kk\

mRrj & egkRek xka/kh

iz-8 dkSu lh ?kVuk us xka/khth dks vlg;ksx vkanksyu jksdus ds fy, ck/; fd;k \

mRrj & pkSjh&pkSjk dh fgUlkRed ?kVukA

iz-9 fdlus is’kkoj esa lfou; voKk vkanksyu pyk;k \

mRrj & [kku vCnqy xQkj [kkW

iz-10 loZizFke Hkkjr ekrk ds :i dk fp=.k fdlus fd;k \

mRrj & cafde pUnz pVksik/;k;

iz- 11 nfyrksa ds m)kj ds fy, MkW Hkhejko vEcsMdj us dkSu lk rjhdk viuk;k \

mRrj & vyx fuokZpu {ks= dh ekax

iz 12 ykMZ bjfou ds le{k xka/kh th us fdrus ekax izLrqr fd;sa\

mRrj 11

iz 13 1929 dk dkaxzsl vf/kos”ku dk bfrgkl esa egRo D;ksa gSa\

mRrj blh dkaxzsl vf/kos”ku esa izFke ckj ^iw.kZ Lojkt^ dh ekax j[kh xbZA

iz 14 tcju HkrhZ ls vki D;k le>rs gS\

mRrj tcju HkrhZ ls ;g vk”k; gS fd vaxzst Hkkjrh; dks tcju lsuk esa HkrhZ dj fy;k djrs FksA

iz 15 f[kykQr vkanksyu fduds }kjk pyk;k x;k \

mRrj eksgEen vyh o “kkSdr vyh }kjkA

iz 16 ^fidsfVax^ “kCn dk D;lk vFkZ gS\

mRrj bldk vFkZ gS & fojks/k dk ,d ,slk Lo:i ftlesa yksx fdlh nqdku vFkok QSDVªh ds jkLrs dks jksdrs gSA


iz-1 vkfFkZd lanHkZ esa vlg;ksx vkanksyu dk D;k izHkko jgk \

mRrj& fons’kh oL=ksa dk cfg"dkj 'kjkc dh nqdkuks ij izn’kZu vkSj fons’kh oL=ksa dh gksyh tykbZ cgqr ls O;kikfj;ksa us fons’kh oL=ksa dk vk;kr djus

ls euk dj fn;kA fons’kh oL=ksa dk vk;kr ?kVdj vk/kk jg x;kA

iz- 2 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu ds /khes gksus ds D;k dkj.k FksA

mRrj& 1- fey ds diM+ksa dh vis{kk [kknh egaxk Fkk vkSj ftls xjhc ugha [kjhn ldrs Fks 2- fons’kh laLFkkvksa dk cfg"dkj fd;k ysfdu Hkkjrh;

laLFkkvksa ds LFkkiuk dh /kheh izfdz;k ds dkj.k Nk=ksa vkSj v/;kidksa us fczfV’k laLFkk,a fQj ls viuk yhA

iz-3 lfou; voKk vkanksyu vkjaHk djus dh eq[; ?kVukvksa dk o.kZu dfj;s

mRrj 1- fo’oO;kih vkfFkZd ladV

2- 1928 esa lkbeu deh'ku cuk ysfdu fdlh Hkkjrh; lnL; dks 'kkfey ugha fd;k x;k

46

3- ykMZ bjfou }kjk Hkkjr dks vkSifuosf'kd jkT; cuk, tkus dh ?kks"k.kk

4- ykgkSj vf/kos'ku esa iw.kZ Lojkt dk y{; ikl fd;k x;k

iz'u-4 vle ds ckxku Jfedksa ds fy, Lora=rk dk D;k eryc FkkA

mRrj& 1- ckMksa esa Lora=rk iwoZd vkus tkus dh Lora=rkA

2- xkaoksa ds lkFk mudk laidZ cuk, j[kukA

3- fcuk vkKk pk; ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh tks os pkgrs FksA

iz'u- 5 lfou; voKk vkanksyu esa fL=;ksa dh D;k Hkwfedk Fkh\

mRrj& 1- ued lR;kxzg esa vf/kd ls vf/kd la[;k esa Hkkx fy;k 2- fojks/k jSyh o ued cukus esa Hkkx fy;k

3- dbZ vkSjrsa tsy Hkh xbZA 4- xkaoksa esa Hkh fL=;ksa us ns'k lsok dks ikou drZO; ekukA

iz'u-6 yksxksa dks ,d tqV djus esa fdu leL;kvksa dk lkeuk djuk iMkA foospuk dhft,

mRrj& izkphu xkSjo dk Js; vk;ksZa vkSj muds ;ksxnku dks fn;k x;k blfy, vU; leqnk; dks ,d eap ij ykuk eqf'dy gks x;kA

iz'u-7 jk"Vª dks D;ksa vkSj dSls ukjh :i esa izLrqr fd;k \

mRrj& 1- blls ,d Nfo cukus esa lgk;rk feyh vksj yksx jk"Vª dks igpku ldrs FksA 2- jk"Vªokn ds fodkl ds lkFk Hkkjr dks Hkkjr ekrk ds

lkFk tksM+k x;kA


iz'u-1 iwuk iSDV dk D;k ifj.kke gqvk\ blls nfyrksa dks D;k ykHk gqvk\

mRrj& flrEcj 1932 esa iwuk iSDV ds vuqlkj nfyrksa dks dsUnzh; fo/kku ifj"knksa esa LFkku vkjf{kr fd;k ysfdu mUgsa lkekU; fuokZpu es a pquk tkuk

FkkA

iz'u-2 dkaxzsl vkSj eqfLye yhx esa fdu jktuhfrd fo"k;ksa ij erHksn c<kA foospuk dhft,A

mRrj& Hkfo"; dh lHkkvksa esa izfrfuf/kRo ds iz'u dks ysdj fooknA eqfLye yhx ds eksgEen vyh ftUuk izFkd fuokZpu dh ekax dks NksMus ds fy,

rS;kj Fks ;fn dsUnzh; lHkk esa eqfLyeksa dks LFkku vkjf{kr fd;k tk; vkSj eqfLye ckgqY; {ks= esa tula[;k ds vuqikr esa izfrfuf/kRo fn;k

tk;A

iz'u-3 Hkkjr ds fofHkUu {ks= esa xka/kh th us lR;kxzg dks dSls lapkfyr fd;kA

mRrj& 1- 1917 esa fcgkj ds paikju esa 'kksf"kr ckxku O;LFkk ds f[kykQ fdlkuksa dks izsfjr fd;k

2- xqtjkr ds [ksMk esa fdlkuksa ds i{k esa 1918 esa lR;kxzg

3- 1918 esa vgenkckn esa lwrh fey Jfedksa ds vkanksyu ds fy, x,A

4- 1919 esa jkSyV ,DV ds fo:) lR;kxzg 'kq: fd;k

iz'u- 4 19oha lnh ds mRÌjk)Z esa jk"Vªokn ds fodkl ds fy, mRrjk;h dkj.kksa dks crkb;sA

mRrj& 1- vkfFkZd 'kks"k.k 2- ns'k dks iz'kklfud vkSj vkfFkZd ,dhdj.k 3- ik'pkR; f'k{kk 4- izsl dk fodkl

vfrfjDr iz'u

iz'u-1 vki vo/k ds fdlku vkanksyu ds fo"k; esa D;k tkurs gSaA Li"V dhft,

iz'u-2 xka/kh bjfou le>kSrs ds fo"k; esa vki D;k tkurs gSa

iz'u-3 f[kykQr vkanksyu D;k Fkk\

iz'u-4 vki vYywjh lhrk jke jktw ds fo"k; esa D;k tkurs gSa\

iz'u-5 vlg;ksx vkanksyu okil ysus dk D;k dkj.k Fkk \

iz'u-6 yksxksa ij tfy;kaokyk ckx ?kVuk dk D;k izHkko iM+k\

iz'u-7 vlg;ksx ,d vkanksyu dSls cuk \ Li"V dhft,A

iz'u-8 lfou; voKk vkanksyu vlg;ksx vkanksyu ls dSls fHkUu Fkk \

47

Hkwxksy

v/;k; & 5

[kfut vkSj 'kfDr lalk/u

vfr mRrjh iz”u &

iz 1 fdl izdkj dk dks;yk] mRre xq.kork dk dks;yk gS\

mRrj ,UFkzklkbV

iz 2 /kkfRod [kfut dk uke crkosA

mRrj yksgk] lksuk] pk¡nh rkack

iz 3 vykSg /kkrqvksa ds nks mnkgj.k nsaA

mRrj lksuk] pk¡nh] rkack vY;qfefu;e

iz 4 ijEijkxr mtkZ ds nks Jksr dk uke crkosaA

mRrj dks;yk vkSj isVªksfy;e

iz 5 jktLFkku esa fLFkr [ksrM+h [kku fdl /kkrq ds fy, izfl) gS\

mRrj rkack

iz 6 Hkkjr esa dkSu lk LFkku Hkwrkih; mtkZ ds fy, izfl) gS\

mRrj fgeky; izns”k esa ekf.kd.kZ vkSj yÌk[k esa iqxk ?kkVh

iz 7 dqnzseq[k [kku fdl [kfut ds fy, izfl) gS\

mRrj ykSg v;Ld ds fy,

iz 8 Iyslj fu{ksi D;k gS\

mRrj igkfM+;ksa ds vk/kkj rFkk ?kkVh ry dh jsr esa tyks<+ teko ds :i esa Hkh dqN [kfut ik, tkrs gSaA ;s Iyslj fu{ksi ds uke ls tkus tkrs gSA

iz 9 ijek.kq “kfDr lalk/ku ds nks dPpk eky ¼rRoksa½ dk uke crkosa A

mRrj Fkksfj;e vkSj ;wjsfu;e iz-10 fdrus izfr‟kr [kfut gekjs dqy ikSf"Vd mi;ksx dk Hkkx gksrk gS& mRrj 0-3 izfr”kr [kfut gekjs dqy ikSf’Vd mi;ksx dk Hkkx gksrk gSSA iz-11 eSXusVkbV loksZre izdkj dk yksg&v;L;d gS ftlesa ftrus izfr'kr yksgk ik;k tkrk gS og gS& mRrj 70 izfr”kr iz- 12 dkSulk jkT; Hkkjr esa lcls vf/d eSxuht mRiknu djrk gS\

mRrj mM+hlk i-13 Hkkjr dk lcls iqjkuk [kfut rsy&isVªksfy;e mRiknu jkT; dkSu gS\

mRrj vle

iz-14 Hkkjr esa fdl mtkZ dks vc fo'o eas egk'kfDRk dk ntkZ fn;k gS \ mRrj iou egk'kfDRk


iz-1 ^^yksgs dh [kkst ,oa mi;ksx ls ekuo&thou esa ,d vHkwriwoZ ifjorZu vk;k gS A^^ rhu mnkgj.k lfgr Li"V djs A mRrj % 1 d`f"k esa dzkfUr %& fofHkUu izdkj ds d`f"k ;a=kks dh [kkst 2 m|ksxksa esa dzkfUr % fofHkUu e'khuks] vkStkj dk vkfo"dkj

3 ;krk;kr ls lk/kuksa esa dzkfUr % tgkt] jsy] ok;q;ku bR;kfn iz-2 i`Foh esa [kfut fdu&fdu :iksa esa ikW, tkrs gS le>kb;s A mRrj % d vkXus; ,oa dk;kaUrfjr 'ksyksa esa & [kfut njkjksa] tksM+ks] Hkza'kks esa [k volknh 'ksyksa ds vusd [kfut laLrjksa ;k ijrks esa x /jkryh; pV`Vkuksa ds vi?kVu esa ?k Iyslj fu{ksi esa /jkryh; pV~Vkuksa ds vi?kVu esa iz-3- [kuu dk;Z dks ^ fdyj m|ksax ^ D;ksa dgrs gS \ rhu dkj.k fy[ks A mRrj % (d) vf/d tksf[ke iw.kZ dk;Z ([k) tgjhyh xSlksa ls LokLF; ij Hk;adj izHkko (x) dks;ys dh [kkuksa esa Nr <gus] vkx yxus dk Hk; (?k) vkUrfjd Hkwfety lalk/kuksa dk iznqf"kr gksuk A iz-4 ^vk.kfod 'kfDr ^ ds mi;ksx esa i{k esa rhu dkj.k fy[ksa A mRrj & (d) dks;yk ,oa izkd`frd [kfut rsy dk lhfer Hk.Mkj ([k) vk.kfod 'kfDr la;=k dk lapkyu ljy (x) fo'o ds vf/dka'k ns'k lÈ yrk iwoZd bl 'kfDr dk mi;ksx

(?k) fpfdRlk ,oa d`f"k {ks=k esa mi;ksxh (M+) i;kZoj.kh; dkj.kksa ls ty fo|qr larks"kizn ugha

48

iz-5- xSj ijaijkxr lalk/ku ds :i esa lkSj&mtkZ dk jktLFkku esa vf/d laHkkouk ds rhu dkj.k fyf[k, & mRrj % (d ) xeZ ,oa 'kq"d {ks=k ([k ) yxHkx o"kZ Hkj LoPN vkdk'k

(x ) lkSj mtkZ iznw"k.k jfgr uohdj.kh; lalk/ku (?k ) ljdkj }kjk izksRlkgu iz 1- Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknd {ks=k dkSu&ls gS \ le>kb, \

mRrj % vf/dka'k isVªksfy;e {ks=k Hkkjr esa Vjf'k;jh ;qx dh 'kSy ljapukvksa ds viukrs o Hkza'k Vsªi esa

ikbZ tkrh gS A iVªksfy;e lja?kz ,oa vlja?kz pV~Vkuksa ds chp Hkza'k Vªsi esa Hkh ik;k tkrk gS Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknu ds eq[; {ks=k %& 1- vle & fMxcksb] ugjdfV;k vkSj eksju gqxjhtu 2- xqtjkr & vadys'oj] yqust] uoxkWao 3- eqEcbZgkbZ & 4- xksnkojh & egkunh csflu A

iz 2- izkd`frd xSl vkSj ck;ksxSl esa varj crkb, \ mRrj % izkd`frd xSl %

1- /jkry dh pV~Vkuksa dh ijrksa esa ;g vR;ar Toyu'khy xSl gS A 2- ;g O;kikfjd mtkZ gS A 3- isVªksy jlk;fud m|ksx esa ;g dPpsa eky ds :i esa iz;qDr gksrh gS A 4- ikbZi }kjk ;s ,d LFkku ls nqljs LFkku rd ys tkbZ tkrh gS A ck;ksxSl

1- ;g i'kq ds xkscj ,oa lMh&xyh ifr;ksa }kjk rS;kj fd;k tkrk gS A 2- ;g vk.kfod mtkZ gS A 3- ;g cMs VSad esa rS;kj dh tkrh gS A 4- ;g xzkeh.k {ks=k esa gh mi;ksx esa yh tkrh gS A

iz 3- xSj&ijEijkxr mtkZ ds lk/u D;k gS \ mRrj% mtkZ ds os lalk/u tks uohdj.kh; gS] ftudk mi;ksx lrr~ fd;k tk ldrk gS tSls&iou mtkZ] Tokj mtkZ] Hkwrkih; mtkZ bR;kfnA

Hkwrkih; mtkZ % 1- ;g mtkZ i`Foh dh vkUrfjd m"ek vkSj xehZ dk mi;ksx djds mRikfnr dh tkrh gS A 2- i`Foh ds vkUrfjd Hkkx esa vR;f/d m"ek vkt Hkh fon~;eku gS A Hkkjr ds fofHkUu Hkkxska es xeZ ikuh ds vusdksa L=kksar gS A ftlls fctyh iSnk dh tk ldrh gS A mnkgj.k ds fy, fgekpy izns'k eas ef.kdj.k ,oa yn~nk[k e iwaxk oSyh eas bl izdkj ds Hkwrkih; mtkZ la;=k yxk, x, gS A Tokjh; mtkZ % lkxjksa vkSj egklkxjksa esa mRiUu Tokj ls Hkh mtkZ iSnk dh tkrh gS A lkxj] egklkxj esa izfr fnu Tokj HkkVk vkrk jgrk gS Tokj esa tc ikuh p<rk gS rc ml ikuh dk mi;ksx ikbZi ykbZu }kjk ls tkdj VjckbZu ls fo|qr iSnk dh tkrh gS A bl izdkj ds vkn'kZ n'kk, dPN dh [kkMh esa fo/eku gS A

iz-4- Hkkjr fo'o esa iou egk'kfDr ds :i esa izFke LFkku izkIr gS D;ks\

mRrj % d Hkkjr O;kikfjd iousa vkSj ekulwuh iouksa dk mi;ksx iou mtkZ ds fy, dj ldrs gS A [k iou mtkZ iw.kZ :i ls iznw"k.k jfgr gksrh gS blfy, ;g T;knk lqfo/ktud gS A x Hkkjr esa iou ls pyus okys 250 Vjckbu yxkus dh ;kstuk gS A tks Hkkjr esa 12 ls vf/d vuqdwy LFkkuksa ij

yxk, x;s gS A tgkWa ij 45 eSxkokV fctyh mRiUu djus dh {kerk gS A

?k Hkkjr esa dqy iou mtkZ ls 50]000 eSxkokV fctyh cukus dh laHkkouk gS A xqtjkr esa yEck iou mtkZ la;=k ,f'k;k dk lcls cMk la;=k gS A

M blds vfrfjDr jktLFkku] xqtjkr] egkjk"Vª dukZVd] rfeyukMw] esa iou mtkZ ds fy, vuqdwy n'kk,Wa gS A iz-5- Hkkjr esa mtkZ lalk/kuksa dk laj{k.k dSls fd;k tkrk gSa \ le>kb, A

mRrj % mik; % d vius futh okgu dk mi;ksx u djds lkoZtfud okguks dk iz;ksx djuk A [k mi;ksx esa u vkus ij fctyh ds cVu dks can dj nsuk A x mtkZ cpr midj.k dk mi;ksx djds A ?k xSj ijEijkxr mtkZ ds lalk/kuksa dk vf/dre mi;ksx djds A M+ vkWVkseksckby esa fo|qr eksVj dk iz;ksx djds A p mtkZ cpr gsrq ubZ [kkst ,oa mtkZ ds uohu lalk/uksa ij vuqla/ku A

49

v/;k; & 6

fofuekZ.k m|ksx

eq[; fcUnq &

1- fofuekZ.k ls rkRi;Z dPpseky dks lalkf/r djds rS;kj eky esa cnyus dh fØ;k dks fofuekZ.k dgrs gSA 2- m|ksxksa dk oxhZdj.k %& ;g mudh eq[; Hkwfedk ds vk/kj ij fd;k tkrk gSA iwathxr fuos'k] LokfeRo]

dPpseky ds iz;ksx o rS;kj eky vkfn ds vk/kkj ijA 3- cM+s vkdkj ds m|ksx %& tks vf/d la[;k esa Jfedksa dks dke ij yxkrs gSA 4- NksVs vkdkj ds m|ksx %& ftlesa de la[;k esa Jfedksa dh vko';drk iM+rh gSA 5- Hkkjh m|ksx %& ftudk iz;ksx fd;s tkus okyk dPpkeky Hkkjh gksrk gSA 6- gYds m|ksx % tks gYds dPpseky dk bLrseky djrs gSA 7- fofuekZ.k dks ns'k dh jhM+ dh gMM~h le>k tkrk gS tks fd ns'k ds vkfFkZd fodkl ds ftEesnkj gSA 8- m|ksxksa dh vofLFkfr] dPpseky] Je] iwath] 'kfDr ds lk/ku o cktkj vkfn rRoksa }kjk izHkkfor gksrh gSA 9- d`f"k vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx ftudk dPpkeky [ksrh ls izkIr gksrk gSA tSls & dikl m|ksx] twV m|ksx]

Åu m|ksx] js'ke m|ksx] phuh m|ksx vkfnA 10- lwrh oL=k m|ksx %& bldk gekjh vFkZO;oLFkk esa egRoiw.kZ LFkku gSA ;g m|ksfxd mRiknu dk 14»

mRiknu gSA ns'k ds yxHkx 350 yk[k yksxksa dks lh/s :i ls jkstxkj iznku djrk gSA igys lwrh oL=k m|ksx egkjk"Vª o xqtjkr esa gh dsfUnzr Fkk ysfdu vc ;g ns'k ds 80 ls T;knk 'kgjksa esa ÈSy x;k gSA vPNs

fdLe dh dikl] iqjkuh e'khujh] vfu;fer 'kfDr dh vkiwfrZ de mRikndrk rFkk dM+h izfrLi/kZ vkfn dbZ leL;kvksa dk lkeuk dj jgk gSA

11- twV m|ksx %& ns'k eas yxHkx 70 twV feysa gSA ns'k dk vf/drj twV i- caxky esa iSnk gksrk gSA gqxyh unh ?kkVh o vkU/z izns'k] fcgkj] mRrjizns'k] e|;izns'k] mM+hlk] vklke o f=kiqjk vkfnA

12- phuh m|ksx % ns'k esa 460 phuh feysa gSA ftlesa ls 50 izfr'kr phuh feyas mrjizns'k esa egkjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] vkU/zizns'k o xqtjkr vkfn phuh mRiknu ds izeq[k dsUnz gSA

13- [kfut vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx tks [kfut inkFkksZa dks dPpseky ds :i esa bLrseky djrs gS tSls yksgk&bLikr] lhesUV] jlk;u] ,yqfefu;e izxyu] rkack izxyu] moZjd m|ksx vkfnA


iz 1 df’k vk/kkfjr m|ksx dk uke crkosA

mRrj lwfr oL= m|ksx] twV m|ksx] phuh m|ksx [kk| rsyA

iz 2 vf/kdrj twV m|ksx dkj[kkus dgk¡ fLFkr gSaA

mRrj gqxyh nzks.kh ¼gqxyh unh ds fdukjs½

iz 3 Hkkjr dk dkSu lk “kgj bysDVªkWfud jkt/kkuh ds :I esa tkuk tkrk gS\

mRrj csaxyw:

iz 4 futh yksgk bLiky m|ksx dk uke crkosa\

mRrj VkVk yksgk bLiky m|ksx] te”ksniqj

iz 5 fdl m|ksx dks vk/kkj&Hkwr m|ksx dgrs gS\

mRrj yksgk&bLikr m|ksx

iz 6 [kfut ij vk/kkfjr m|ksxksa dk uke crkosaA

mRrj yksgk bLikr m|ksx] vY;wfefu;e m|ksx] lhes.V m|ksxA

7. 1854 qÉåÇ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëjÉqÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É ÍqÉsÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ dgk¡ gqbZ\

mRrj oÉqoÉD

8. ÌuÉµÉ qÉåÇ eÉÔOû AÉæU eÉÔOû ÌlÉÍqÉïiÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ xÉuÉÉïÍkÉMü EimÉÉSMü dkSu lk ns”k gS\

mRrj pÉÉUiÉ

9. sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ m|ksx fdl izdkj dk m|ksx gS\

mRrj AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ

10. SÒaÉÉïmÉÑU CxmÉÉiÉ xÉÇrÉÇ§É dgk¡ ÎxjÉiÉ Wæû \

mRrj mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ

11 MüÉoÉïÌlÉMü UÉxÉÉrÉÌlÉMü xÉÇrÉ§É AÉqÉ iÉÉæU mÉU fduds mÉÉxÉ ÎxjÉiÉ WûÉåiÉå WæÇû \

mRrj iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ

12. LxÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

mRrj xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü

13 LlÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

mRrj lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ

14 mÉUqÉÉhÉÑ FeÉÉï xÉÇrÉÇ§É fdl izdkj dk iznw’k.k mRiu djrk gS\

mRrj iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ

15 phuh mRiknu fdl izdkj dk m|ksx gS\

mRrj fofuekZ.k m|ksx

16. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ vÉÉÍqÉsÉ Wæû

mRrj MüccÉå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉ

50

y?kqmRrjh; iz’u &

mÉëvlÉ 1- ÌMüxÉÏ cÉÉU iÉUÏMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL ÎeÉlÉxÉå pÉÉUiÉÏrÉ AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉS uÉæÍµÉM

mÉëÌiÉxmÉkÉÉï MüÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå xÉÉqÉlÉÉ MüU xÉMüiÉå Wæû |

E¨ÉU- (A) AÉkÉÑÌlÉMü mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ mÉërÉÉåaÉ (oÉ) AÉkÉÑÌlÉMü qÉvÉÏlÉUÏ MüÉ mÉërÉÉåaÉ

(xÉ) MüUÉãÇ MüÉå MüqÉ MüUMåü (S) EimÉÉSlÉ MüÐ sÉÉaÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUMåü

mÉëvlÉ 2- “AÉæ±ÉåaÉhMüUhÉ AÉæU zÉWûUÏMüUhÉ xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå Wæ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ AÉæU

ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) AÉæ±ÉåÌaÉMü MüÉqÉaÉÉUÉåÇ MüÉå bÉUÉåÇ AÉæU AlrÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ mÉQû.iÉÏ

Wæû ÎeÉxÉxÉå NûÉãOåû zÉWûU oÉQåû. zÉWûUÉãÇ qÉåÇ iÉoSÏsÉ WûÉå eÉÉiÉåÇ WæÇû |

mÉëvlÉ 3- „xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ‟ ÌMüxÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ, xÉsÉÉWûMüÉU

AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| zÉWûUÉåÇ ²ÉUÉ mÉëxiÉÑiÉ ClÉ

xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÉ TüÉrÉSÉ EPûÉlÉå Måü ÍsÉL E±ÉåaÉ zÉWûUÉåÇ Måü AÉxÉ-mÉÉxÉ MåülSìÏiÉ WûÉå eÉÉiÉå

WæÇû CxÉå xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ MüWûiÉå WæÇû| mÉëvlÉ 4- ElÉ pÉÉæÌiÉMü AÉæU qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉCL eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå

mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉæÌiÉMü MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) mtkZ ds lk/ku (xÉ) EmÉrÉÑ£ü eÉsÉuÉÉrÉÑ

(S) mÉÉlÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ ¼?k½ lLrh Hkwfe

qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) ´ÉqÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) oÉÉeÉÉU MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) xÉUMüÉU MüÐ

lÉÏÌiÉrÉÉð ¼n½ ;krk;kr ds lk/ku ¼?k½ iwath rdfudh

mÉëvlÉ 5 - oÉQûÉ AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå Wæû ? LMü-LMü ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL | E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU oÉQåû mÉæqÉÉlÉå mÉU

EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû oÉQåû E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –xÉÔiÉÏ MümÉQûÉ E±ÉåaÉ| eÉÉå

E±ÉåaÉ MüqÉ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU NûÉåOåû mÉæqÉÉlÉå mÉU

EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû sÉbÉÑ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –UåQûÏqÉåQû mÉËUkÉÉlÉ E±ÉåaÉ

mÉëvlÉ 6 - M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå WæÇû?

E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ M×üÌwÉ xÉå xÉÏkÉå MüŠå qÉÉsÉ MüÉå mÉërÉÉåaÉ qÉåÇ sÉÉiÉå WæÇû, ElWåÇû M×üÌwÉ

AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû | ESÉWûUhÉ-cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ,xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ AÉÌS|

mÉëvlÉ 7 - pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ Måü ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ Måü YrÉÉ MüÉUhÉ WæûÇ ?

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ MümÉQåû MüÐ pÉÉUiÉ qÉåÇ WûU ¤Éå§É qÉåÇ EŠ qÉÉÇaÉ Wæû |

(oÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ AÉlÉå uÉÉsÉå mÉëqÉÑZÉ AÉSÉlÉ eÉæxÉå ÌoÉeÉsÉÏ, mÉËUuÉWûlÉ

AÉæU oÉæÇÌMüaÉ pÉÉUiÉ Måü WûU ¤Éå§É qÉåÇ qÉÉæeÉÔS WæÇû | (xÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ ´ÉqÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ Wæû iÉjÉÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ AÉxÉÉlÉÏ xÉå ´ÉÍqÉMü ÍqÉsÉ

eÉÉiÉå WæÇû|

(S) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ MüqÉ iÉMülÉÏÌMü AÉSÉlÉÉåÇ ,qÉzÉÏlÉÉå AÉæU EmÉMüUhÉÉå MüÉ mÉërÉÉåaÉ

ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû |

(C) CxÉMüÉ MüŠÉ iÉjÉÉ iÉærÉÉU qÉÉsÉ WûsMüÉ WûÉåiÉÉ Wæû iÉjÉÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ

eÉaÉWû sÉå eÉÉrÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 8 - xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû| urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû AÉæU rÉWû ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå

UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ xÉÉjÉ WûÏ xÉÉjÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå MümÉÉxÉ cÉÑlÉlÉå, aÉÉðPû

oÉlÉÉlÉå, MüiÉÉD, oÉÑlÉÉD, UÇaÉÉD, ÍxÉsÉÉD AÉæU mÉæMåüOû oÉlÉÉlÉå eÉæxÉå MüÉrÉÉãïÇ qÉåÇ

UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) M×üÌwÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| mÉëvlÉ 9 - xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÐ mÉëqÉÑZÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) AcNåû aÉÑhkuÉ¨ÉÉ uÉÉsÉÏ sÉÇoÉhjs’ks MüÐ MümÉÉxÉ MüÉ ApÉÉuÉ (oÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ

AÌlÉrÉÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï

(xÉ) mÉÑUÉlÉÏ AÉæU eÉeÉïU qÉvÉÏlÉUÏ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ (S) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(C) AÇiÉUÉï·íÏrÉ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï

mÉëvlÉ 10 - UÉ·íÏrÉ eÉÔOû lÉÏÌiÉ-2005 Måü mÉëqÉÑZÉ E¬åzrÉ YrÉÉ WæÇû? SåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉaaÉ qÉåÇ YrÉÉåÇ

cf® WûÉå UWûÏ Wæû?

E¨ÉU- (A) EimÉÉSMüiÉÉ oÉRûÉlÉÉ (oÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ qÉåÇ xÉÑkÉÉU MüUlÉÉ

(xÉ) ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå eÉÔOû MüÐ AcNûÏ MüÐqÉiÉåÇ xÉÑÌlÉÍ¶ÉiÉ MüUlÉÉ

(S) mÉëÌiÉ WåûYOåûrÉU mÉæSÉuÉÉU oÉRûÉlÉÉSåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉaaÉ qÉåÇ uÉ×f® WûÉå UWûÏ Wæû YrÉÉåÇÌMü

(A) xÉUMüÉU lÉå eÉÔOû Måü mÉërÉÉåaÉ MüÉå AÌlÉuÉÉrÉï ÌMürÉÉ Wæû (oÉ) mÉrÉÉïuÉUhÉ U¤ÉÉ WåûiÉÑ uÉæÍµÉMü ÍcÉliÉÉ

nh?kZmRrjh; iz”u &

51

mÉëvlÉ 1- „pÉÉUiÉ ÌuÉµÉ qÉåÇ sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ MüÉ LMü qÉWûiuÉmÉÔhÉï EimÉÉSMü SåvÉ Wæû

mÉUliÉÑ WûqÉ AmÉlÉÏ mÉÔhÉï ¤ÉqÉiÉÉ xÉå EimÉÉSlÉ lÉWûÏÇ MüU mÉÉ UWåÇû WæÇ | MüÉåD cÉÉU MüÉUhÉ

oÉiÉÉDL

E¨ÉU- (A) EŠ sÉÉaÉiÉ AÉæU MüÉåÌMÇüaÉ MüÉårÉsÉå MüÐ MüqÉ EmÉsÉokÉiÉÉ

(oÉ) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(xÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ MüqÉÏ (S) ZÉUÉoÉ oÉÑÌlÉrÉÉSÏ RûÉðcÉÉ

(C) AlÉÑxÉÇkÉÉlÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ MüqÉ ÌlÉuÉåzÉ

mÉëvlÉ 2- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ YrÉÉåÇ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû YrÉÉåÇÌMü

(A) rÉWû AlrÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå pÉÉUÏ CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, U¤ÉÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, uÉÉWûlÉ

iÉjÉÉ WûuÉÉD eÉWûÉeÉ E±ÉåaÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ qÉSS MüUiÉÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |

(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |

mÉëvlÉ 3- ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: AMÑüvÉsÉ iÉjÉÉ MÑüvÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ

UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(xÉ) pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ mÉU MüqÉÏ: rÉWû UÉåeÉaÉÉU Måü ÍsÉL pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ qÉåÇ MüqÉÏ MüUiÉÉ

Wæû AÉæU AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ

MüUiÉÉ Wæû|

(S) AÉÍjÉïMü xÉqÉxrÉÉrÉÉåÇ MüÉ ÌlÉUÉMüUhÉ: AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ aÉUÏoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ

WûOûÉlÉå Måü ÍsÉL LMü egRpiw.kZ dne Wæû| AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ xÉå oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ AÉæU AÉÍjÉïMü

AxÉqÉÉlÉiÉÉ SÕU WûÉåiÉÏ Wæû iÉjÉÉ ¤Éå§ÉÏrÉ AxÉÇiÉÑsÉlÉ pÉÏ SÕU WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 4- “M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉ LMü SÕxÉUå xÉå AlÉlrÉ lÉWûÏÇ Wæû. rÉWû xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå WæûÇ”-urÉÉZrÉÉ

MüÐÎeÉL

E¨ÉU- M×üÌwÉ MüÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) M×üÌwÉ ¤Éå§É M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå-eÉÔOû, MümÉQûÉ, cÉÏlÉÏ MüÉå dPpk qÉÉsÉ SåiÉÉ

Wæû|

(oÉ) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå dPpk eky mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(xÉ) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå pÉÉåeÉlÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÉxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, VSªDVj AÉÌS Måü ÍsÉL AcNûÉ oÉÉeÉÉU

mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| (C) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå UxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU, AÉÌS mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ xÉÑÌuÉkÉÉðL mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü AÍkÉvÉåwÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ dks jkstxkj nsrk gS iÉjÉÉ M×üÌwÉ qÉeÉSÕUÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ

MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû M×üÌwÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ qÉÔsrÉ oÉRûÉ SåiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 5- eÉÔOû E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: rÉWû 2.61 sÉÉZÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå iÉjÉÉ AmÉëirÉ¤É ÂmÉ xÉå sÉaÉpÉaÉ

40 sÉÉZÉ NûÉåOåû AÉæU xÉÏqÉÉÇiÉ ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) EimÉÉS : eÉÔOû E±ÉåaÉ SæÌlÉMü EmÉrÉÉåaÉ Måü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÎxxÉrÉÉåÇ, qÉæOû, oÉæaÉ AÉÌS

MüÉå EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(xÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ

qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(S) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ xÉÇuÉkÉïlÉ: eÉÔOû Måü MüD EimÉÉSÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MÑüOûÏU AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ qÉåÇ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉxÉå AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ ÍqÉsÉ

UWûÉ Wæû|

mÉëvlÉ 6- cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ E¨ÉU xÉå SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU xjÉÉlÉÉliÉËUiÉ WûÉålÉå Måü MüÉUhÉÉåÇ MüÉ EssÉåZÉ

MüÐÎeÉL|

E¨ÉU- E¨ÉU pÉÉUiÉ cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ MüÉ mÉëqÉÑZÉ MåülSì qÉÉlÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû mÉUliÉÑ kÉÏUå-kÉÏUå rÉWû SÍ¤ÉhÉ

MüÐ AÉåU ÎZÉxÉMü UWûÉ Wæû| CxÉMåü mÉëqÉÑZÉ MüÉUhÉ ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-

(A) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ Måü aÉ³Éå qÉåÇ cÉÏlÉÏ MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÍkÉMü WûÉåiÉÏ Wæû|

(oÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ ZÉåiÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

(xÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ xÉÑÌuÉkÉÉ oÉåWûiÉU Wæû

(S) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ xÉWûMüÉUÏ cÉÏlÉÏ ÍqÉsÉÉåÇ MüÉ mÉëoÉÇkÉlÉ E¨ÉUÏ UÉerÉÉåÇ xÉå AcNûÉ Wæû

(C) mÉëÉrÉ²ÏmÉÏrÉ pÉÉUiÉ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ mÉåUÉrÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

52

v/;k; & 7

jk’Vªh; vFkZ O;oLFkk dh thou js[kk,a

eq[; fcUnq & ;krk;kr ds rhu lk/ku gS%& ty] ok;q o lM+d] ifjoguA LFky ifjogu esa jsyos o lM+d ifjogu vkrs gSA ty ifjogu esa unh ifjogu ¼varnsZ”kh;½

ifjogu rFkk lkxjh; ;k egklkxjh; ifjogu½ lcls uohu o rhozxkeh ok;q ifjogu gSA

Hkkjr esa ik¡p izdkj ds ifjogu ds lk/ku gS%& lM+d ekxZ] jsyekxZ] ok;qekxZ] tyekxZ rFkk ikbZiykbZuA

lM+d%& eqxydky esa Hkh cgqr ls lM+d ekxkZsaZ dk fuekZ.k gqvkA 'ksj'kkg lwjh us xzkaM Vªad jksM+ dk fuekZ.k djok;k Fkk tks fpVxkao ¼ckaXykns'k½ iwoZ ls

if'pe esa is'kkoj ¼ikfdLrku½ rd tkrh gSA

lM+d ekxZ dk egRo%& ¼1½ lM+d dk fuekZ.k] lLrk o vklku gSA rFkk budk j[kj[kko Hkh vklku gSA

¼2½ ;g ?kj ls ?kj rd dh lsok iznku djrh gSA

¼3½ lM+d ekxZ] ;kf=;ksa o oLrqvksa dks NksVh nwjh ls tksM+us ds fy, cgqr lqfo/kktud gSA

lM+dksa ds izdkj%& ¼1½ jk"Vªh; jktekxZ ¼2½ jkT; lM+d ekxZ ¼3½ ftyk lM+ds ¼4½ xzkeh.k lM+ds ¼5½ lhekUr lM+ds

,Dliszl ekxZ o egkekxZ ;g pkj ls N% ysu ds gksrs gSA tks nwjLFk {ks=ksa dks tksM+rs gS rFkk ns'k dk ;krk;kr rhoz xfr ls lapkfyr gksrk gSA

yEckbZ%& budh yEckbZ yxHkx 23-0 yk[k fdeh gSA ;g fo'o esa lcls cM+k lM+d ekxZ dk tky gS tks LFky ;krk;kr dk 57 izfr'kr Hkkj ogu djrk

gSA

jk"Vªh; egkekxZ%& tks nks ;k nks ls vf/kd jkT;ksa dks ns'k ds izeq[k LFkkuksa ls tksM+rs gSA budh yEckbZ yxHkx 65000 fdeh rFkk ;g dqy lM+d ekxZ

dk 2 izfr'kr gS rFkk budk dsUnzh; yksd dkfeZd foHkkx }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

jkT; ekxZ%& jkT; yksd dkfeZd foHkkx }kjk budk j[kj[kko fd;k tkrk gSA ;g jkT; dh jkt/kkuh dks ftyk eq[;ky; ls tksM+rh gSA

xzkeh.k lM+ds%& ;g lM+ds xkao dks utnhd ds 'kgjksa ls tksM+rh gSA

lhekUr lM+ds%& lhek lM+d laxBu }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

,Dliszl jk"Vªh; egkekxZ%& budh yEckbZ 14]846 fdeh gS rFkk budk fuekZ.k 1999&2007 ds chp fd;k x;k] buesa 4 o 6 ysu gSA budks bl uke ls

tkuk tkrk gSA

1- Lof.kZe prqjHkqt ;s fnYyh] eqEcbZ] psUubZ o dksydkrk ¼pkj egkuxj½ dks tksM+rs gSA bldh yEckbZ 5846 fdeh gSA

2- mÙkj&nf{k.k o iwoZ&if'pe xfy;kjk %& ;sa Jhuxj ls dU;kdqekjh rFkk flypj ls iksjcUnj dks tksM+Rks gSA budh yEckbZ 7300 fd0eh0 gSA

3- bl lM+d ekxZ dh yEckbZ 1157 fd0eh0 gS tks 10 ¼nl½ izeq[k iruks dks tksM+rh gSA dkanyk] tokgj yky usg:] ekjeksxk¡o rwrhdksju]

psUubZ] bUukSj] fo'kk[kkiVue] ikjknhi o gYnh;kA ;g lHkh egkekxZ] cukvksa] pykvksa vksaj lkSiksa dh uhfr ij vk/kkfjr gSA


iz 1- Nû: sÉålÉ uÉÉsÉå UÉeÉqÉÉaÉï D;k MüWûsÉÉiÉå WæÇû \

mRrj xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï

iz 2- xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï MüÉ UZÉUZÉÉuÉ MüÉælÉ MüUiÉÉ Wæû \

mRrj LlÉ0LcÉ0L0AÉD0

iz 3- aÉÉðuÉÉåÇ MüÉå qÉÑZrÉ MüxoÉÉåÇ xÉå eÉÉåQû.lÉå uÉÉsÉÏ xÉQû.Mü mÉËUrÉÉåeÉlÉÉ MüÉ D;k uke gS \

mRrj mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD0

iz 4- xÉÏqÉÉliÉ xÉQû.MüÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ fdlds }kjk fd;k tkrk gS\

mRrj oÉÏ0 AÉU0 AÉã0

iz 5- ifjogu dk dkSu lk lk/ku bÉU-bÉU xÉåuÉÉrÉåÇ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû \

mRrj xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ

iz 6- pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ mÉëqÉÑZÉ mÉÉUSåzÉÏrÉ uÉÉWûMü dkSu gS\

mRrj eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 7- pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü dkSu gS\

mRrj UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 8- rÉÉ§ÉÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü D;k gS\

mRrj UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 9- oÉQûÏ sÉÉClÉ Måü SÉå mÉOûËUrÉÉåÇ Måü qÉkrÉ SÕUÏ D;k gksrh gS\

mRrj 1.676 qÉÏ0

iz 10- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû uke crkosaA

mRrj qÉÑqoÉD

iz 11- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉoÉxÉå oÉQûÉ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû dkSu gS\

mRrj qÉÑqoÉD

iz 12- ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉÉuÉïÍkÉMü cÉsÉÍcÉ§ÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïiÉÉ ns”k dkSu gS\

mRrj pÉÉUiÉ

y?kqmRrjh; iz’u &

mÉëvlÉ 1- AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå Wæû Ç? urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ

xÉqÉfÉiÉå WæÇû ? urÉÉmÉÉU MüÉ YrÉÉ qÉWû¨uÉ Wæû ?

E¨ÉU- SÉå SvÉÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüWûiÉå Wæû| CxÉqÉåÇ uÉxiÉÑAÉåÇ,

xÉåuÉÉAÉåÇ, ¥ÉÉlÉ AÉæU eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ AÉSÉlÉ-mÉëSÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû | SÉå SåvÉÉåÇ Måü qÉkrÉ

53

AÉrÉÉiÉ-ÌlÉrÉÉïiÉ Måü qÉkrÉ AliÉU MüÉå urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | CxÉ Måü SÉå mÉëMüÉU

WæÇû-

(A) AÍkÉvÉåwÉ urÉÉmÉÉU-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU

xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ Måü qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå AlÉÑMÔüsÉ urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ

MüWûiÉå WæÇû |

(oÉ) urÉÉmÉÉU bÉÉOûÉ- eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå mÉëÌiÉMÔüsÉ urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû |

urÉÉmÉÉU MüÉ qÉWû¨uÉ :

(A) xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉÏÍqÉiÉ AÉæU ÌuÉZÉUå WÒûL WæÇû, AiÉ: MüÉåD pÉÏ SåvÉ urÉÉmÉÉU Måü ÌoÉlÉÉ eÉÏÌuÉiÉ

lÉWûÏÇ UWû xÉMüiÉÉ Wæû|

(oÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉÍjÉïMü mÉëaÉÌiÉ, urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ Måü ÍsÉL urÉÉmÉÉU, ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü

ÍsÉL UÉåeÉaÉÉU AÉæU SåvÉ MüÐ xÉÇuÉ×ÎkS WûÉåiÉÏ Wæû |

(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå WûqÉåÇ ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ AÉrÉÉiÉ

ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû

(S) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ Måü WûxiÉÉliÉUhÉ qÉåÇ qÉSS ÍqÉsÉiÉÏ Wæû |

mÉëvlÉ 2- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ oÉiÉÉLÇ|

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ-

(A) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) mÉÉCmÉsÉÉClÉ (xÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ (C) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ

mÉëvlÉ 3- eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ YrÉÉ WæÇû ? ÌMülWûÏ SÉå xÉÉkÉlÉÉãÇ MüÐ urÉÉZrÉÉ MüËUL |

E¨ÉU- uÉå xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ ÎeÉlÉMåü ²ÉUÉ LMü xÉÉjÉ AÉæU LMü xÉqÉrÉ qÉåÇ oÉWÒûiÉ sÉÉåaÉÉå xÉå

xÉÇuÉÉS xjÉÉÌmÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉrÉ ElWåÇû eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ MüWûiÉå WæÇû|

eÉæxÉå- UåÌQûrÉÉåÇ, xÉqÉÉcÉÉU mÉ§É iÉjÉÉ OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ

OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ: (A) rÉWû SÒÌlÉrÉÉÇ qÉåÇ xÉoÉxÉå sÉÉåMüÌmÉërÉ AÉæU AÉuÉzrÉMü lapkj ds lk/ku qÉåÇ xÉå

LMü Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

UåÌQûrÉÉå: (A) rÉWû xÉÇcÉÉU MüÉ xÉoÉxÉå xÉxiÉÉ iÉjÉÉ MüÉUaÉU iÉUÏMüÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

mÉëvlÉ 4- pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌuÉÍpÉ³É mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü MüÉælÉ xÉÏ WæÇû ?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ dWû mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü WæÇû-

(A) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ)

UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (S) ÎeÉsÉÉ Lrjh; ekxZ (C) AlrÉ xÉQû.MåÇü rÉÉ aÉëÉqÉÏhÉ xÉQû.Måü (D) xÉÏqÉÉ xÉQû.M

SÏbÉï E¨ÉUÏrÉ mÉëzlÉÉå¨ÉU-

mÉëvlÉ 1- mÉrÉïOûlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû AÉæU CxÉxÉå sÉÉpÉ YrÉÉ gS ?

E¨ÉU- mÉrÉïOûlÉ MüÉ AjÉï ExÉ rÉÉ§ÉÉ xÉå Wæû eÉÉåÌMü xÉÉqÉÉlrÉiÉrÉÉ LMü xÉå AÍkÉMü ÌSlÉÉåÇ iÉMü AmÉlÉå

mÉrÉÉïuÉUhÉ Måü oÉÉWûU eÉÉMüU MüÐ eÉÉL ÎeÉxÉqÉåÇ AuÉMüÉvÉ, AÉqÉÉåS-mÉëqÉÉåS, urÉÉmÉÉU rÉÉ

LãxÉÏ WûÏ AlrÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉ;k¡ MüÐ eÉÉL| mÉrÉïOûMü SÕxÉUÏ eÉaÉWû xÉÉÇxM×üÌiÉMü, kÉÉÍqÉïMü,

mÉrÉÉïuÉUhÉÏrÉ, xÉÉWûÍxÉMü, ÍcÉÌMüixÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉUÉxÉiÉ mÉrÉïOûlÉ Måü ÍsÉL eÉÉiÉå WæÇû| mÉrÉïOûlÉ

xÉå ÌlÉqlÉ sÉÉpÉ Wæû :

(A) UÉåeÉaÉÉU Måü AuÉxÉUÉåÇ MüÉ xÉ×eÉlÉ (oÉ) UÉ·íÏrÉ LMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ nsuk

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ xÉÇxM×üÌiÉ AÉæU WûxiÉÍvÉsmÉ E±ÉåaÉ MüÉå xÉqÉjÉïlÉ

(S) xÉÉÇxM×üÌiÉMü AÉSÉlÉ mÉëSÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (C) kÉlÉ AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëvlÉ 2- mÉËUuÉWûlÉ xÉå YrÉÉ sÉÉpÉ Wæ?

E¨ÉU- (A) sÉÉåaÉÉåÇ Måü LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû AÉuÉÉaÉqÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉÉaÉëÏ MüÐ RÒûsÉÉD qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (xÉ) EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ qÉåÇ

xÉWûÉrÉMü

(S) oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MåülSìÉåÇ xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû (C) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ

AÉmÉÔiÉÏï qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(D) urÉÉmÉÉU AÉæU uÉÉÍhÉerÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU mÉëxÉÉU qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(uÉ) urÉÉmÉÉU MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÉæU AÉuÉ×ÌiÉ MüÉå oÉRûÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëvlÉ 3- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ eÉÉlÉå uÉÉsÉÏ mÉëqÉÑZÉ uÉxiÉÑLÆ MüÉælÉ-MüÉælÉ xÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ: (A) M×üÌwÉ AÉæU xÉÇoÉÎlkÉiÉ EimÉÉS (oÉ) ZÉÌlÉeÉ AÉæU ArÉxMü (xÉ) AÉpÉÔwÉhÉ

AÉæU U¦É

(S) UxÉÉrÉlÉ AÉæU xÉÇoÉlkÉÏ EimÉÉS (C) CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS

pÉÉUiÉ xÉå ÌlÉrÉÉïÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:

(A) mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS (oÉ) qÉÉåiÉÏ AÉæU MüÐqÉiÉÏ mÉijÉU

(xÉ) AMüÊoÉïÌlÉMü UxÉÉrÉlÉ (S) MüÉårÉsÉÉ, MüÉåMü AÉæU ÌoÉëMåüOû (C) qÉzÉÏlÉUÏ

mÉëvlÉ 4- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU- (A) oÉRûiÉå rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉQMåü AmÉrÉÉïmiÉ gSa

(oÉ) sÉaÉpÉaÉ AÉkÉÉ xÉQûMåü mÉYMüÐü lÉWûÏ Wæû (xÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï AmÉrÉÉïmiÉ

WæÇû AÉæU ElÉMüÉ UZÉUZÉÉuÉ ZÉUÉoÉ Wæû

54

(S) vÉWûUÉåÇ qÉåÇ xÉQûMåü pÉÏQûpÉÉQû rÉÑ£ü Wæû AÉæU ClÉqÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÐ MüqÉÏ Wæû (C)

AÍkÉMüÉÇzÉ mÉÑsÉ AÉæU mÉÑÍsÉrÉÉ xÉÇMüÐhÉï AÉæU mÉÑUÉlÉÏ Wæû

(D) xÉÑU¤ÉÉ EmÉÉrÉÉåÇ MüÉ ApÉÉuÉ Wæû

mÉëvlÉ 5- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ ÌuÉvÉåwÉiÉÉLÆ WæÇû?

E¨ÉU- (A) pÉÉUÏ qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉaÉëÏ Måü rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉoÉxÉå EmÉrÉÉåaÉÏ mÉËUuÉWûlÉ

(oÉ) sÉqoÉÏ SÕUÏ Måü ÍsÉL uÉÉrÉÑ AÉæU xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ xÉå xÉxiÉÉ xÉÉkÉlÉ gS

(xÉ) sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(S) pÉÉUiÉ xÉUMüÉU MüÉ rÉWû xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É MüÉ xÉoÉxÉå oÉQûÉ EmÉ¢üqÉ Wæû

(C) pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉuÉÉUÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ xÉoÉxÉå qÉÑZrÉ xÉÉkÉlÉ gS

(D) UåsÉuÉå qÉÉsÉ RÒûsÉÉD, urÉÉmÉÉU, iÉÏjÉï AÉæU SzÉïlÉÏrÉ xjÉsÉÉåÇ MüÐ rÉÉ§ÉÉ eÉæxÉå oÉWÒû

AÉrÉÉqÉÏ MürÉÉåïÇ MüÉå AleÉÉqÉ SåiÉÉ Wæû

(uÉ) rÉWû sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå LMü SÕxÉUå xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû

(S) rÉWû sÉÇoÉÏ SÕUÏ MüÐ rÉÉ§ÉÉ Måü ÍsÉL AÉUÉqÉSÉrÉMü xÉåuÉÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(rÉ) rÉWû M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉÉåÇ Måü ÌuÉMüÉxÉ MüÉå aÉÌiÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû mÉëvlÉ 6- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU- (A) xjÉÉmÉlÉÉ Måü xÉqÉrÉ pÉÉUÏ ÌlÉuÉåvÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ (oÉ) qÉUqqÉiÉ AÉæU UZÉUZÉÉuÉ qÉWðûaÉÉ

(xÉ) EÆcÉÏ mÉWûÉÌQûrÉÉåÇ AÉæU UåÌaÉxiÉÉlÉ qÉåÇ ÌlÉqÉÉïhÉ qÉÑÎvMüsÉ (S) xÉQûlÉå uÉÉsÉÏ

uÉxiÉÑAÉåÇ Måü mÉËUuÉWûlÉ Måü ÍsÉL AlÉÑmÉrÉÑ£ü

(C) ÌoÉlÉÉ ÌOûMüOû rÉÉ§ÉÏ (D) cÉÉåUÏ AÉæU UåsÉuÉå xÉÇmÉÌ¨É MüÉ

lÉÑMüxÉÉlÉ

(E) AlÉÉuÉvrÉMü cÉålÉ ZÉÏcÉMüU OíåûlÉ UÉåMülÉÉ (F) aÉåeÉ mÉËUuÉiÉïlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

(L) oÉÉËUxÉ qÉåÇ mÉOûËUrÉÉåÇ MüÉ QÕûoÉ AÉæU ÌTüxÉsÉ eÉÉlÉÉ (Lå) AÉkÉÑÌlÉMüÐMüUhÉ

AÉæU ÌuÉ±ÑiÉÏMüUhÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

55

jkTæuSfÌ· foKku

v/;k; & 5

ÁÙ â´ƒæáü ¥æñÚU ¥æ´ÎæðÜÙ


Âý- 1 ÖðÂæÜ âßñŠææçÖ·¤ ÔUæÁÐ´˜æ ·¤Õ ÕÖæ?

mRrj & 1990 ×ð´

Âý- 2 2006 ×ð´ ÙðÂæÜ ×ð´ ãéU° ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤è Âý×é¹ ×æ¡» D;k Íè?

mRrj & Üæð·¤Ð´˜æ SÍæÂÙæ

Âý-3 2006×ð´ ÖðÂæÜ ·¤æ ÖØæ ÂýŠææÖ×´˜æè ·¤æñÖ ÕÖæ?

mRrj & ç»ÚUÁæ ÂýâæÎ ·¤æð§üUÚUæÜæ

Âý-4 ÖðÂæÜ ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ÂéÖÑ SÍæÂÖæ ·¤ÔUÖð ·ð¤ çÜ° ÖðÂæÜè Üæð»æð´ Öð ç·¤â

â´»ÆUÙ ·¤æ âãUæÚUæ çÜØæ?

mRrj & âæÌ ÂæÉÅUØæð´ ·¤æ â×êãU

Âý- 5 ç·¤â çÎÙ ÙðÂæÜ ·ð¤ ÚUæÁk (™ææÖð´Îý) ·¤æð SPA ·¤è âæÚUè ×æ´»ð ×æÙÙè ÂÇ¸è? mRrj & 24 twu 2006

Âý- 6 ÕæðçËßØæ ·¤æ ¥æ´ÎæðÜÙ ç·¤â Ùæ× âð ÁæÙæ ÁæÌæ ãñU?

mRrj & ÕæðçËßØæ ·¤æ ÁÜ ØéhU

Âý- 7 FEDECOR ç·¤â Îðàæ âð â´ÕŠæ ÔU¹Ìæ ãñU? mRrj & ÕæðçËßØæ

Âý- 8 2006 ×ð´ ·¤æñÙ âè ÂæÅUèü Ùð ÕæðçËßØæ ·¤è ·¤×æÙ â´ÖæÜè?

mRrj & â×æÁßæÎè ÂæÅUèü

Âý- 9 ,d ,sls vkanksyu dk uke crkosa ftldk mn; ,d jktuhfrd ikVhZ ds :i esa gqvk\

mRrj & vle x.k ifj’kn~ Âý-10 Ùæ»çÚU·¤ çãUÌ â×êãU dk ,d mnkgj.k nsA

mRrj & FEDECOR(Èð¤ÇU·¤æðÚU) iz”u 11 usiky ds jktk chjsUnz dh gR;k dc gqbZ\

mRrj & 2001

iz”u 12 fdfrdks fgD;dks vkanksyu dk yksxks us fdl izdkj fojk/k fd;k \

mRrj & mdsfyfIVl ds isM+ksa dks m[kkM+ dj mldh txg nwljs fdLe ds isM+ksa dks yxk djA

iz”u 13 SPA fdl ns”k ls lacaf/kr gS\

mRrj & usiky

iz”u 14 usikyh dkWfefuLV ikVhZ dk nwljk uke D;k gS\

mRrj & ek;ks’V

iz”u 15 usiky ,d laoS/kkfud jktra= dc cu x;k \

mRrj & 1990

y?kq mRrjh; iz'u -

Âý-1. ÖðÂæÜ Öð Üæð·¤Ð´˜æ ·¤Õ ÁèÐæ? Üæð·¤Ð´˜æ Sßè·¤æÔUÖð ·ð¤ ÕæÎ Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤

ÙðÂæÜ ·¤è Îæð çßàæðáÌæ°´ çÜ¹æðÐ

mRrj ÙðÂæÜ Ùð 1990 ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ÁèÐæÑ-

çßàæðáÌæ°´Ñ-

(1)ÔUæÁæ ãUè Îðàæ ×ð´ âßæðü“æ Íæ, Üðç·¤Ö ¥âÜè Ðæ·¤Ð Üæð»æð ·ð¤ ¿éÖð ãéU°

ÂýçÐçÖçŠæØæð´ ·ð¤ ãUæÍ ×ð´ ÍèÐ

(2)ÔUæÁæ ßèÔÒU‹Îý Áæð ·¤è Âê‡æü ÔUæÁÐ´˜æ âð â´çßŠææçÖ·¤ ÔUæÁÐ´˜æ ·¤æð

Sßè·¤æÚU ·¤ÚU çÜØæ Íæ ßæð àææãUè ÂçÚUßæÚU ·ð¤ »é# ãUˆØæ·¤æ´ÇU ×ð´ 2001 ×ð´ ×æÚÔU

»°Ð

iz”u 2 usiky esa yksdfiz; la?k’kZ ds D;k ifj.kke gq,\

mRrj & 1½ jktk dks vkanksyudkfj;ksa ds rhuksa ekaxksa dks ekuus ds fy, ck/; gksuk iM+kA

2½ ,l0 ih0 ,0 us fxjtk izlkn dksbjkyk dks varfje ljdkj dk u;k iz/kku ea=h pqukA

3½ iquZxfBr laln dh cSBd gq, vkSj mlus jktk ds vf/kdka”k “kfDr;ksa dks lekIr dj fn;kA

iz”u 3 usiky vkSj cksfyfc;k ds vkanskyuksa ds fdUgha rhu lekurk dk o.kZu dhft,A

mRrj & 1½ ;s nksuksa jktuhfrd fooknksa ds mnkgj.k gSa] ftlus yksdfiz; la?k’kk sZa dk :i fy;kA

2½ bu nksuksa la?k’kksZa esa cM+s iSekus ij ykxksa dks lØh; cuk fn;kA

3½ nksuksa mnkgj.kkas esa jktuhfrd laLFkkvksa dh Hkwfedkvksa dh vkykspuk gqbZA

iz”u 4 cksfyfo;k esa ty ds futhdj.k ds fojks/k djus okys laxBuksa ds lajpuk dk mYys[k dhft,A

56

mRrj & 1½ cksfyfc;k esa ty ds futhdj.k dk fojks/k dk usrRo fdlh jktuhfr ny us ugha fd;k bldk usrRo QsMdksj us fd;kA

2½ laxBu us LFkkuh; is”ksoj ftuesa bathfu;j vkSj i;kZoj.kfon~ “kkfey FksA

3½ mUgsa fdlkuksa ds laxBu dk leFkZu feyk tks] flpkbZ djrs FksA

Âý-5 °·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ¥æñÚU ÎÕæß â×êãU ·ð¤ Õè¿ ¥´ÌÚU SÂCU ·¤èçÁ°-

mRrj (1) ÕÌæñÚU â´»ÆUÙ ÎÕæß-â×êãU âÚU·¤æÚU ·¤è ÙèçÌØæð´ ·¤æð ÂýÖæçßÌ ·¤ÚUÙð

·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñ´ ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèüØæ¡

¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU âræ ãUæçâÜ ·¤ÚUÌè ãñUÐ (2) ÎÕæß â×êãU ·¤æ çÖ×æü‡æ °·¤ ãUè ·¤æ× ¥æñÔU âæð¿ ßæÜð Üæð» ·¤ÔUÐð ãñU

ÁÕç·¤ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÂæÅUèü ·¤æ çÖ×æü‡æ ÂýðÔU‡ææ Üð·¤ÔU ç·¤Øæ ÁæÐæ ãñÐ

(3) ÎÕæß SÂCU ·ð¤ßÜ ¥ÂÙæ °·¤ çãUÌ ãUè ÎàææüÌð ãñU ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü

·¤§üU çãUÌ ÎàææüÌè ãñUÐ

Âý-6 ÁÙ-âæ×æ‹Ø çãUÐ â×êãU DØæ ãñU? Øð ÁÙ-âæ×æ‹Ø ·ð¤ çãUÐ ·¤æð ·ñ¤âð ÎàææüÐð ãñU?

mRrj çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð

ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ·é¤ÀU â´»ÆUÙ â×æÁ ·ð¤

ç·¤âè °·¤ ÐÕ·ð¤ ·ð¤ ãè çãUÐæð´ ·¤æ ÂýçÐçÖçŠæˆß ÖãUè´ ·¤ÔUÐðÐ Øð â´»ÆUÖ âßü-

âæ×æ‹Ø çãUÐæð´ ·¤è Öé×æ§aÎ»è ·¤ÚUÌð ãñ´ çÁÙ·¤è ÚUÿææ ·¤ÚUÙæ ÁM¤ÚUè ãUæðÌæ ãñÐ

(1) ßð ¥ÂÖð ÜÿØ ÐÍæ »çÐçßçŠæØæð´ ·ð¤ çÜ° ÁÖÐæ ·¤æ â×üÍÖ ¥æñÔU âãUæÖéÖêçÐ

ãUæçâÜ ·¤ÚUÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñUÐ

(2) °ðâð ¥çŠæ·¤æÔU â×êãU ×èçÇUØæ ·¤æð ÂýÖæçßÐ ·¤ÔUÖð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð

ãñÚ Ðæç·¤ ©UÖ·ð¤ ×æ×Üæð´ ÂÔU ×èçÇ¸Øæ ‟ØæÎæ ŠØæÖ ÎðÐ

(3) °ðâð â×êãU ¥DâÔU ãUÇ¸ÐæÜ ¥Íßæ âÔU·¤æÔUè ·¤æ×·¤æÁ ×ð´ ÕæŠææ Âã¡éU¿æÖð Áñâð ©UÂæØæð´ ·¤æ âãUæÚUæ ÜðÌð ãñÚÐ

Âý- 7 ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU DØæ ãñU? Øð ·ñ¤âð ¥ÂÙð çãUÌ ·¤æð Îð¹Ìð ãñÚÐ

mRrj ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð

·¤æð ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ×ÁÎêÚU â´»ÆUÙ

ÃØæßâæçØ·¤ â´ƒæ ¥æñÔU ÂðàæðßÔUæ´ð (ß·¤èÜkas, ÇUæDÅUÚæð, çàæÿæ·¤ ¥æçÎ) ·ð¤

çÙ·¤æØ §Uâ ÌÚUg ·ð¤ ÎÕæß â×êãU ·ð¤ ©UÎæãUÔU‡æ ãñÚÐ U (1) °ðâð â×êã ¥ÂÙè ÖÜæ§üU ·ð¤ çÜ° ÙãUè´ â×æÁ ·ð¤ ÎêâÚUæð´ Üæð»æð ·¤è ×ÎÎ

·¤ÔUÐð ãñ´Ð ©UÎæãUÔU‡æ ·ð¤ çÜ° °ðâð â×êãU

¥ÂÖè ÖÜæ§ü ·ð¤ çÜ° ÖãUè´ ÕçË·¤ Õ´Šæé¥æ ×ÁÎêÔUè ·ð¤ ÕæðÕæ ÐÜð çÂâ

ÚUãðU Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ

(2) ·¤Öè-·¤Öè Øð â´»ÆUÖ âßü âæ×æ‹Ø çãUÐæð´ ·¤è Öé×æ§ÚÎ»è ·¤ÚUÌð ãñ´Ð

(3) ßð âÚU·¤æÚU ÂÚU ÎÕæß ÇUæÜÌð ãñ´ Ìæç·¤ ©UÙ·¤è ×æ¡»ð ÂêÚUè ãUæð â·ð´¤Ð


iz”u 1 usiky esa yksdra= ds f}rh; ygj ds ckjs esa laf{kIr fooj.k nhft,A

mRrj & 1½ usiky dk vkanksyu 2006 ds vizS esa gqvk ftldk y{; yksdra= dks iqu% LFkkfir djuk FkkA

2½ jktk chjsUnz us 2001 dks yksdra= dks Lohdkj dj fy;kA

3½ u, jktk KkusUnz us yksdraf=d “kklu dks Lohdkj djus ls budkj dj fn;kA

4½ Qjojh 2005 esa jktk us iz/kku ea=h dks cj[kkLr dj fn;k vkSj turk }kjk pqu x, laln dks Hkx dj fn;kA

5½ iz/kku ea=h dks cj[kkLr djus ds f[kykQ laln ds izeq[k nyksa us ,l0ih0,0 cuk;k vkSj dkBekaMw esa pkj fnuksa dh gM+rky dk vkg~okgu

fd;kA

6½ ;g vkanksyu rhu ls ik¡p yk[k yksxksa ds lkFk ekvksokfn;ksa ds “kkfey gkus ds ckn vfufLprdkyhu gks x;kA

7½ 24 vkiSzy 2006 dks jktk dks yksxksa dh ekax dks ekuus ds fy, ck/; gksuk iM+kA ,l0ih0,0 us fxfjtk izlkn dksbjkyk dks varfje

ljdkj dk u;k iz/kkuea=h pqukA

Âý-2 DØæ ÎÕæß â×êãU ¥æñÔU ¥æ´ÎæðÜÖ ·ð¤ ÂýÖæß Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ â·¤æÔUæˆ×·¤ ãUæðÐð ãñ?

mRrj ãUæ¡, àææâ·¤æð ·ð¤ ª ÂÔU ÎÕæß ÇUæÜÖæ Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ ·¤æð§üU ¥çãUÐ ·¤ÔU

»çÐçßçŠæ ÖãUè´ ÕàæÐüð §Uâ·¤æ ¥ßâÔU âÕ·¤æð Âýæ# ãUæðÐ

(1) Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ àææâÖ ·¤æð â×æÁ ·ð¤ ãÔU çãUSâð ·¤è ÐÔUÈ¤ ŠØæÖ ÎðÖæ

¿æçãU° Ùæ ç·¤ ç·¤âè °·¤ çãUSâð ÂÚU

(2) Øð â×êãU Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙè ×æ´»æð ·ð¤ çÜ° âÚU·¤æÚU ·ð¤ ç¹ÜæÈ¤ ¥æßæÁ

©UÆUæÙð ×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚUÌð ãñ´Ð

(3) Øð ÎÕæß â×êãU ¥Ü»-¥Ü» çß¿æÔUæð´ ßæÜð â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ ß»æðü ·¤è

×æ¡»æð ·ð¤ Õè¿ â´ÌéÜÙ ÕÙæ° ÚU¹Ìð ãñUÐ

(4) ÎÕæß â×êãU ¥æñÔU ¥æ´ÎæðÜÖæð´ ·ð¤ ·¤æÔU‡æ çßE ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ÁÇð¸

×ÁÕêÌ ãéU§ü ãñUÐ

Âý- 3 ÕæðçÜçßØæ ·ð¤ ÂýçâhU ¥æ´ÎæðÜÖ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°-

©UÌÌÚU (1) ÕæðçÜçßØæ ÜæçßÙè ¥×ÚUè·¤è ·¤æ °·¤ »ÚUèÕ Îðàæ ãñUÐ çßE Õñ´·¤ Ùð

ØãUæ´ ·¤è âÚU·¤æÚU ÂÚU Ù»ÚUÂæçÜ·¤æ mUæÚUæ ·¤è Áæ

57

ÔUãUè ÁÜæÂêçÐü âð ¥ÂÖæ çÖØ´˜æ‡æ ÀUæðÇ¸Öð ·ð¤ çÜ° ÎÕæß ÇUæÜæÐ

(1) âÚU·¤æÚU Öð ·¤æð¿Õ´Õæ àæãUÔU ×ð´ ÁÜæÂêçÐü ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÔU °·¤

ÕãéUÚUæCþUèØ ·´¤ÂÙè ·¤æð Õð¿ çÎ°Ð

(2) §Uâ ·¤´ÂÙè Ùð ¥æÙÙ-È¤æÙÙ ×ð´ ÂæÙè ·¤è ·¤è×Ì ×ð´ ¿æÚU »éÙæ §UÁæÈ¤æ

·¤ÚU çÎØæÐ

(3) ¥Ùð·¤ Üæð»æð´ ·¤æ ÂæÙè ·¤æ ×æçâ·¤ çÕÜ 1000 M¤ÂØð Ì·¤ Áæ Âãé¡U¿æ ÁÕç·¤

ÕðçÜçßØæ ·ð¤ Üæð»æð´ ·¤è ¥æñâÌ ¥æ×ÎÙè

5000 M¤ÂØð ×ãUèÙæ ãñUÐ

(4) âÙ÷ 2000 ·¤è ÁÖßÔUè ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ×æÖßæçŠæ·¤æÔU ·¤æØü·¤Ðæ¥æð´ ÐÍæ

âæ×éÎæçØ·¤ ÖðÐæ¥æð´ ·ð¤ Õè¿ °·¤ »ÆUÕ´ŠæÖ Öð

¥æ·¤æÔU »ýãU‡æ ç·¤Øæ ¥æñÔU §Uâ »ÆUÕ´ŠæÖ Öð àæãÔU ×ð´ ¿æÔU çÎÖæð´ ·¤è

·¤æ×ØæÕ ¥æ× ãUÇ¸ÌæÜ ·¤èÐ âÚU·¤æÚU ÕæÌ¿èÌ ·ð¤ çÜ° ÚUæÁè ãéU§üU ¥æñÚU

ãUÇ¸ÌæÜ ßæÂâ Üð Üè »§üUÐ çÈ¤ÚU Öè ·é¤ÀU ãUæçâÜ ÙãUè´ ãéU¥æÐ

(5) È¤ÚUßÚUè ×ð´ ¥æ´ÎæðÜÙ àæéM¤ ãéU¥æ Üðç·¤Ù §Uâ·¤æ ÂéçÜâ Ùð ÕßüÚUÌæ

Âêßü·¤ Î×Ù ç·¤ØæÐ

(6) ¥ÂñýÜ ×ð´ °·¤ ¥æñÚU ãUÇ¸ÌæÜ ãéU§üU ¥æñÚU âÚU·¤æÚU Ùð ×æàæüÜ Üæò Ü»æ

çÎØæÐ

(7) Üðç·¤Ù, ÁÙÌæ ·¤è Ìæ·¤Ì ·ð¤ ¥æ»ð ÕãéUÚUæcÅþUèØ ·¤EÂÙè ·ð¤ ¥çŠæ·¤æçÔUØæð´ ·¤æð àæãUÔU ÀUæðÇ¸·¤ÔU Öæ»Öæ ÂÇ¸æÐ âÔU·¤æÔU ·¤æð

¥æ´ÎæðÜÙ·¤æçÚUØæð´ ·¤è âæÚUè ×æ´»ð ×æÙÙè ÂÇ¸èÐ

58

v/;k; & 6

ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜ


iz”u 1 pquko yM+us okys mEehnokjksa dk uke dkSu r; djrk gS\

mRrj ikVhZ ds mP; usrkA

iz”u 2 ;w0 ,l0 ,0 esa gS &

mRrj f}nyh; ikVhZ

iz”u 3 xzsV fczVsu esa dkSu lh ikVhZ izfl) gS\

mRrj etnwj ikVhZ

iz”u 4 pquko vk;ksx }kjk fdrus jktuhfrd ikfVZ;ksa dk iathdj.k fd;k x;k gS\

mRrj yxHkx 750

iz”u 5 jktuhfrd ikVhZ ds dksbZ nks ?kVdksa dk uke crkvksaA

mRrj 1½ usrk 2½ lfØ; dk;ZdrkZ Âý-6 ·¤æñÙâè â´SÍæ Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ âÕâð ¥çŠæ·¤ çÎ¹æ§üU ÎðÐè ãñ?

mRrj ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜ

Âý-7 ÖæÔUÐ ·ð¤ ¿éÖæß ¥æØðæ» ×ð´ Öæ× Â´Áè·¤ÔU‡æ ·¤ÔUæÙð ßæÜð ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð ·¤è

â´[Øæ ç·¤ÌÙè ãñU?

mRrj 750 âð ‟ØæÎæ

Âý-8 chtsih dk iw.kZ:i D;k gS\

mRrj Hkkjrh; turk ikVhZ

Âý-9 2006 ×ð´ ÖæÚUÌ ×ð´ ç·¤ÌÙð ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜæð ·¤æð ÚUæCUþèØ ÎÜ ·¤è ×æ‹ØÐæ Îè

»§üU?

mRrj 06

Âý-10 ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤âÖæ mUæÚUæ çÙßæüç¿r ç·¤Øð ãéU° ç·¤ÌÙð çÙßæü¿·¤ ãñU?

mRrj 543

Âý- 11 yksdlHkk esa fdl jkT; esa fuokZpu {ks=ksa dh la[;k lcls vf/kd gS\

mRrj mRrj izns”k

Âý- 12 ,u Mh , dk iw.kZ :i D;k gS\

mRrj jk’Vªh; yksdrkaf=d xBca/ku

Âý-13 ÖæÚUÌ ×ð´ ·¤æñÙâè ÎÜ ÃØßSÍæ ãñU?

mRrj ÕãéUÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ

Âý-14 ©UÂ¿éÙæß DØæ ãñU?

mRrj ßãU ¿éÙæo Áæð ç·¤âè ×ëˆØé Øæ ¥‹Ø ·¤æÔU‡æ âð ¹æÜè Á»ãU ·¤æð ÖÔUÖð ·ð¤ çÜ°Ð

Âý-15 ÕãéUÁÙ â×æÁÂæÅUèü ·¤æ »ÆUÙ ç·¤âÙð ç·¤Øæ?

mRrj ·¤æàæèÚUæ×


Âý-1 ãU×ð´ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ DØæð´ ÂÇ¸Ìè ãñU?

mRrj (v) ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ Üæð·¤Ð´˜æ ÃØßSÍæ ·¤è â´SÍæ¥æð´ ×ð´ ¥Ü» âð çÎ¹æ§üU ÎðÐð

ãñÚÐ

(w) ¥çŠæ·¤ÐÔU ¥æ× Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æ ×ÐÜÕ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ ãUè

ãñU´Ð

(x) ÁÖ×Ð çÖ×æü‡æ ×ð´ ÎÜ ×ãUˆÐßÂê‡æü Öêç×·¤æ çÖÖæÐð ãñU ¥æñÔU âÔU·¤æÔU

ÕÙæÌð ãñÚÐ

Âý-2 ÕãéUÎÜèØ àææâÖ ÃØßSÍæ ·ð¤ ·¤æð§üU ÐèÖ »é‡æ çÜ¹æðÐ

mRrj (v) §Uâ×ð´ ¥Ùð·¤ ÎÜ âræ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇ¸ ×ð´ ãUæð ¥æñÔU Îæð ÎÜæð´ âð ‟ØæÎæ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÖð Î× ÂÔU Øæ ÎêâÔUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÖ

·¤ÚU·ð¤ âræ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ¥ßâÚU ÚUãUÌæ ãñÚÐ (w) §Uâ Âý‡ææÜè ×´ð çßçÖóæ çãUÐæð´ ¥æñÔU çß¿æÔUæð´ ·¤æð ÚUæÁÙèçÌ·¤

ÂýçÐçÖçŠæˆß ç×Ü ÁæÐæ ãñUÐ

(x) ÖæÚUÌ ×ð´ Öè °ðâè ãUè °·¤ ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ãñU ¥æñÚU vz âæÜ âð Ü»æÌæÚU

»ÆUÕ´ŠæÖ âÔU·¤æÔU Öð ¥æÕæÎè ·ð¤ ãUÔU

çãUSâð ·¤æ È¤æØÎæ ç·¤Øæ ãñUÐ

Âý-3 ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è çßàæðáÌæ°´ çÜç[æ°Ð

mRrj (v) ØãU °·¤ Üæð»æð´ ·¤æ °ðâæ â×êãU ãñU Áæð ¿éÙæß ÜÇ¸Ùð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ×ð´

ÚUæÁÙèçÌ·¤ âræ ãUæçâÜ ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UgðàØ âð ·¤æ× ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

59

(w) â×æÁ ·ð¤ âæ×êçãU·¤ çãUÐ ·¤æð ŠØæÖ ×ð´ ÔU¹·¤ÔU ØãU â×êãU ·é¤ÀU ÖèçÐØæ´

¥æñÚU ·¤æØü·ý¤× ÌØ ·¤ÚUÌæ ãñ´UÐ

(x) ßð Üæð»æð´ ·¤æ â×üÍÙ Âæ·¤ÚU â×üÍÙ Âæ·¤ÚU ¿éÙæß ÁèÌÙð ·ð¤ ÕæÎ ©UÙ

ÙèçÌØæð´ ·¤æð Üæ»ê ·¤ÚUÙð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÚUÌð ãñ´UÐ

(y) ç·¤âè ÎÜ ·¤è ÂãU¿æÖ ©Uâ·¤è ÖèçÐØæð´ ¥æñÔU ©Uâ·ð¤ âæ×æçÁ·¤ ¥æŠææÔU âð

ÌØ ãUæðÌè ãñUÐ

60

iz 4 yksdra= esa foi{k dh D;k Hkwfedk gS\

mRrj 1½ ljdkj dh jpukRed vkykspuk

2½ lRrk/kkjh ny ds LosPNkfjrk ij vadq”k

3½ lqj{kk] vktknh vkSj yksxksa ds vf/kdkj

4½ ljdkj ds xBu ds fy, rS;kj

5½ tuer dh vfHkO;fDr

iz 5 jktuhfrd nyksa ds fdUgha ikap dk;ksZ dk fooj.k nsaA

mRrj 1½ turk dks cSBdksa vkSj izpkj ds ek/;e ls ns”k ds yksxksa }kjk >sys tk jgs leL;kvksa ds ckjs esa lewg dks f”kf{kr djukA

2½ tuer ds fuekZ.k esa lgk;r djukA

3½ os pquko yM+rs gS vkSj vf/kdr; la[;k esa vius mEehnokjksa dks ftrkus dk iz;kl djrs gSA

4½ os ljdkj vkSj yksxksa ds chp dM+h dk dke djrs gSA

5½ ikVhZ ftls LiLV cgqer feyrk gS ljdkj cukrh gS vkSj vU; foi{k esa cSBrs gSA

iz 6 ^^jktuhfrd nyksa ds mn; dk laca/k izfr fuf/kewYyd yksdra= ds mn; ls gS ^ bl dFku dk foospuk djsaA

mRrj 1½ tSls&tSls lekt cM+k vkSj tfVy gks x;k mls oSls ek/;e dh t:jr iM+h tks fofHkUu eqÌksa ds ckjs esa mlds fofHkUu fopkjska dks ljdkj

rd igqqapk ldsA

2½ mUgsa fofHkUu izfrfuf/k;ksa dh ,d eap cukus dh vko”;drk Fkh rkfd ljdkj dk xBu gks ldsA

3½ mUgsa ljdkj ds leFkZu vkSj lapkyu uhfr;ksa ds cukus] muds vkSfpR; dks fl) djus vFkok fojks/k djus ds fy, ,d fØ;kof) dh

t:jr FksA

nh?kZ mRrjh; iz'u -

Âý-1 ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ Âý×é¹ ©UÎæãUÔU‡æ DØæ ãñU?

mRrj (v) ÎÜ ¿éÙæß ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ

(w) ÎÜ ÙèçÌØæ¡ ¥æñÚU ØæðÁÙæ ÕÙæÌð ãñÚÐ

(x) ·¤æÙêÙ ÕÙæÌð ãñÚÐ

(y) âÚU·¤æÚU ÕÙæÌð ¥æñÚU ¿ÜæÌð ãñÚÐ

(z) çßÔUæðŠæè ÎÜ ·¤è Âý×é¹ Öêç×·¤æ çÖÖæÐæ ãñÚÐ

({) ÁÖ×Ð ·¤æ çÖ×æü‡æ ·¤ÔUÐè ãñÚÐ

(|) âÔU·¤æÔUè ×àæèÖÔUè ¥æñÔU âÔU·¤æÔU ·ð¤ ·¤ËØæ‡æ·¤æÔUè ·¤æØü·ý¤×æð´ ·¤æð

Üæð»æð´ Ì·¤ Âã¡éU¿æÙæÐ

Âý-2 ÖæÚUÌ ·¤è ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ âæ×Ùð DØæ ¿éÙæñçÌØæ´ ãñU?

mRrj (v) ¥æ´ÌçÚU·¤ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ·¤×è

(w) ß´àæßæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè

(x) Âñâæ ¥æñÔU ¥ÂÔUæŠæè Ðˆßæð´ ·¤æð ÕÉ¸UÐè ƒæéâÂñÆU

(y) ×ÌÎæÌæ¥æð´ ·ð¤ çÜ° âæÍü·¤ çß·¤ËÂ ·¤è ·¤×è

Âý-3 ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ ·¤æ´»ýðâ ·ð¤ ×é[Ø M¤Â DØæ ãñU?

mRrj (v) ·¤æ´»ýðâ ÂæÅUèü ·¤æ »ÆÙv}}z ×ð´ ãéU¥æ ¥æñÚU §Uâ·¤æ ·¤§üU ÕæÚU çßÖæÁÙ

ãé¥æÐ

(w) v}|v Ì·¤ Ü»æÌæÚU ¥æñÚU çÈ¤ÚU v~}® Ì·¤ ¥æñÚU w®®® âð ¥æ»ð Ì·¤ §UâÙð

Îðàæ ÂÚU àææâÙ ç·¤ØæÐ

(x) §Uâ ÎÜ Öð Šæ×üçÖÔÂðÿæÐæ ¥æñÚU ·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÌÍæ ¥ËÂâ´[Ø·¤ â×éÎæØæð´

·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð ¥ÂÙæ ×é[Ø ,Áð´Ç¸æ ÕÙæØæ ãñUÐ (y) ØãU ÎÜ ÙØè ¥æçÍü·¤ ÙèçÌØæð´ ·¤æ â×Íü·¤ ãñU ÂÚU §Uâ ÕæÌ ·¤æð Üð·¤ÚU Öè

â¿ðÌ ãñU ç·¤ §UÙ ÙèçÌØæð´ ·¤æ »ÚUèÕ ¥æñÚU

·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÂÚU ÕéÚUæ ¥âÚU Ù ÂÇð¸UÐ

(z) 2004 ×ð´ ãéU° Üæð·¤âÖæ ¿éÙæß ×ð´ 145âèÅðÚ ÁèÌ·¤ÚU ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ

·¤æ´»ýðâ âÕâð ÕÇ¸ð ÎÜ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÖÚUèÐ

({) ¥Öè ·ð¤‹Îý ·ð¤ àææâÖ ·¤ÔUÖð ßæÜð â´ØéQ¤ Âý»çÐàæèÜ »ÆUÕ´ŠæÖ ·¤æ ÖðÐëˆß

ØãUè ÎÜ ·¤ÚU ÚUãUæ ãñÐ

Âý- 4 ¥Ü»-¥Ü» Îðàææð´ ×ð´ Áæð ÎÜ ÃØßSÍæ°¡ ãñU ©UÙ·¤æ ©UËËæð¹ ·¤ÚÔÚÐ

mRrj çßàßÖÚU ×ð´ ÌèÙ ÎÜèØ ÃØßSÍæ°¡ ãUæðÌè ãñU-

(v)°·¤ ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæÑ- ßãU ÃØßSÍæ çÁâ×ð´ °·¤ ÎÜ ·¤æð ·¤æ× ·¤æÁ ·¤ÚUÙð,

çÖØ´ç˜æÐ ·¤ÔU·ð¤ ÐÍæ âÔU·¤æÔU ¿ÜæÖð ·¤è ¥æ™ææ ãUæðÐè ãñUÐ ©UÎæUãUÔU‡æ - ¿èÙ

(w) Îæð-ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ Ñ- ·é¤ÀU Îðàææð´ ×ð´ âræ ¥æ×ÌæñÚU ÂÚU Îæð ×é[Ø ÎÜæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUè ÕÎÜÌè ÚUãUÌè ãñUÐ ßãUæ¡ ¥Ùð·¤ ÎêâÚUè ÂæÅUèüØæ ãUæð â·¤Ìè

ãñ, ßð Öè ¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU ·é¤ÀU âèÅðÚ ÁèÌ â·¤Ìè ãñÚ ÂÚU çâÈü¤ Îæð ãUè ÎÜ

ÕãéU×Ì ÂæÙð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ÕÙæÙð ·ð¤ ÂýÕÜ ÎæßðÎæÚU ãUæðÌð ãñ´Ð

(x) ÕãéUÎÜèØ ÃØßS‰ææ Ñ- ÁÕ ¥Ùð·¤ ÎÜ âræ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇU ×ð´ ãUæð ¥æñÚU Îæð

ÎÜæð´ âð ¥çŠæ·¤ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÖð Î× Øæ ÎêâÔUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÙ ·¤ÚU·ð¤ âræ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ÆUè·¤-ÆUæ·¤ ¥ßâÚU ãUæð Ìæð §Uâð ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ·¤ãÌð ãñ´Ð

61

v/;k; & 7

Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ ÂçÚU‡ææ×


Âý- 1 ç·¤â Âý·¤æÚU ·¤è âÚU·¤æÚU Üæð·¤çãUÌ ·ð¤ çÜ° ©UrjÎæØè ãUæðÌè ãñU? mRrj Üæð·¤Ð´˜æ

Âý 2 Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æ âÕâð ×ãUræßÂê‡æü ÂçÔU‡ææ× ·¤æñÖ-âæ ãñU? mRrj mRrjnk;h ,oa ftEesnkj ljdkj

Âý 3 Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æ ¥ŠææÔU D;k ãñU?

mRrj fopkj&foe”kZ ,oa ckrphr

Âý 4 °·¤ Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ Öæ»çÔU·¤ mUæÔUæ âÔU·¤æÔU ·ð¤ Èñ¤âÜð ·¤è Âýç·ý¤Øæ

ÁæÖÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU ·¤ãUÜæÐæ ãñU?

mRrj ÂæÚUÎçàæüÌæ

Âý 5 ÓÜæð·¤Ð´˜æ ÁÖÐæ ·¤æ, ÁÖÐæ mUæÔUæ ¥æñÔU ÁÖÐæ ·ð¤ çÜ° àææâÖ ãñUÑ ØãU

·¤ÍÙ ç·¤â·ð¤ mUæÚUæ ·¤ãUæ »Øæ?

mRrj ¥ÕýæãU× çÜ´·¤Ù

Âý 6 nf{k.k ,f”k;k ds fdl ns”k esa yksdra= ij rkuk”kkgh dks izkFkfedrk nsuk iznf”kZr gksrk gS\

mRrj ikfdLrku

iz”u 7 jktk ds }kjk “kkflr ljdkj D;k dgykrh gS\

mRrj jkt”kkgh

iz”u 8 Hkkjr esa yksdra= dks dc ykxw fd;k x;k\

mRrj 1950

iz”u 9 fdl izdkj dh ljdkj ledkyhu fo”o esa lokZf/kd izeq[krk ls fn[krh gS\

mRrj tuizfrfuf/kd ljdkj

iz”u 10 nf{k.k ,f”k;k ds fodkl”khy ns”kks a ds laxBu dk uke D;k gS\

mRrj lkdZ ¼n{ksl½


ÂýA 1 Üæð·¤Ð´˜æ ç·¤â ÐÔUãU ©UrÚUÎæØè, çÁE×ðÎæÚU ¥æñÔU ßñŠæ âÔU·¤æÔU ·¤æ »ÆUÖ ·¤ÚUÌæ ãñU?

mRrj (v) Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÔUæ ¿éÖè »§üU âÔU·¤æÔU ãUè ©UÖ ÂÔU àææâÖ

·¤ÚUÌè ãñUÐ

(w) ¿éÙð ãéU° ÃØçDˆæ âÔU·¤æÔU ÕÖæÐð ãñÚ °ß´ ÖèçÐØæð´ ÂÔU Èñ¤âÜð ÜðÐð

ãñÚ, ÌÍæ âÚU·¤æÚU ¿ÜæÌð ãñÚÐ

(x) Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÔUæ ¿éÖè ãéU§üU âÔU·¤æÔU ©UÖ·ð¤ ÂýçÐ ©UˆÐÔUÎæØè ãUæðÐè

ãñUÐ

ÂýA 2 ç·¤â Âý·¤æÔU Üæð·¤Ð´˜æ °·¤ âæÈ¤ âéÍÔUè âÔU·¤æÔU ·¤æð ÂçÔUÖæçáÐ ·¤ÔUÐæ ãñU-

mRrj U(v) âæÔÒU çÖ‡æüØ Üæð»æð´ mUæÔUæ ¿éÖð »° àææâ·¤æð´ mUæÔUæ çÜ° ÁæÐð ãñÐ

(w) Üæð·¤Ð´˜æ ×´ð ¥æ× Öæ»çÔU·¤ ßÐü×æÖ àææâ·¤æð´ ·¤æð ¿éÖæßæð´ ·ð¤ mUæÔUæ

ÕÎÜ â·¤Ìð ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ð´˜æ âÖè Âý·¤æÔU ·ð¤ Öæ»çÔU·¤æð ·¤æð °·¤ â×æÖ ¥ßâÔU °ß´ çß·¤ËÂ

ÂýÎæÙ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(y) Üæð·¤Ð´˜æ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ¥çŠæ·¤æÔUæð´ ·ð¤ ¥Üæßæ ·é¤ÀU âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤

¥çŠæ·¤æÔU Öè ÂýÎæÖ ·¤ÔUÐæ ãñUÐ

(z) âˆˆææ ·¤æ Õ´ÅUßæÔUæ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æ °·¤ ×é[Ø Üÿæ‡æ ãñU °ß´ ØãU âÔU·¤æÔU

¥æñÚU âæ×æçÁ·¤ â×êãUæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUæðÙæ ¿æçãU°Ð

ÂýA 3 ÓÜæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÔU ¥ÂÖð âÖè çß·¤ËÂæð´ âð ÕðãUÌÚU ãñUÓ SÂCU ·¤ÚUæð-

mRrj (v) Üæð·¤Ð´˜æ °·¤ ßñŠæ âÔU·¤æÔU ãñUÐ

(w) ØãU âéSÌ °ß´ ·¤× ·¤æØü ·é¤àæÜ ãUæð â·¤Ìè ãñU ÂýæØÑ mRrjnk;h ÙãUè´ ãUæðÌè

ãñUÐ ÂÔ‹Ðé ØãU Üæð»æð´ ·¤è ¥ÂÖè âÔU·¤æÔU ãUæðÐè ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æð çßàß ×´ð ¥ˆØçŠæ·¤ â×ÍüÖ ãñU Ù ·ð¤ßÜ ßð Îðàæ ÁãUæ¡

Üæð·¤Ð´˜æ ãñU, ¥çÂÐé ßð Îðàæ ÁãUæ¡ Üæð·¤Ð´˜æ Ö±è ±ñ Öè §â· æ â×ÍüÖ ·¤ÔUÐð ãñUÐ

Âý 4 Üæð·¤Ð´˜æ ç·¤â Âý·¤æÔU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÐæ¥æð´ ×ð´ âæ×´ÁSØ ÕñÆUæÐæ ãñU?

mRrj (v) Üæð·¤Ð´˜æ ·¤æ âèŠæð-âèŠæð ¥Íü ÕãéU×Ð ·¤è ÔUæØ âð àææâÖ ·¤ÔUÖæ ÖãUè´

ãñUÐ ÕãéU×Ð ·¤æð âÎæ ¥ËÂ×Ð ·¤æ ŠØæÖ ÔU¹Öæ ãUæðÐæ ãñ´, ÐÖè âÔU·¤æÔU ÁÖ-

âæ×æ‹Ø ·¤æ ÂýçÐçÖçŠæˆß ·¤ÔU ÂæÐè ãñUÐ

(w) ÕãéU×Ð ·ð¤ àææâÖ ·¤æ ¥Íü Šæ×ü ÖSÜ ¥Íßæ ÖæáæØè ¥æŠææÔU ÂÔU ÕãéUâ´[Ø·¤

â×êãU ·¤æ àææâÙ ÙãUè´ ãæðÌæÐ ÕãéU×Ì ·ð¤ àææâÙ ·¤æ ×ÌÜÕ ãUæðÌæ ãñU ç·¤ ãUÚU

62

Èñ¤âÜð Øæ ¿éÙæß ×ð´ ¥Ü»-¥Ü» Üæð» ¥æñÔU â×êãU ÕãéU×Ð ·¤æ çÖ×æü‡æ ·¤ÔU â·¤Ðð

ãñU Øæ ÕãéU×Ì ×ð´ ãUæð â·¤Ìð ãñU´Ð

(x) Üæð·¤Ð´˜æ ÐÖè Ð·¤ Üæð·¤Ð´˜æ ÔUãUÐæ ãñU ÁÕ Ð·¤ ÂýˆØð·¤ Öæ»çÔU·¤ ·¤æð

ç·¤âè-u&ç·¤âè ¥ßâÚU ÂÚU ÕãéU×Ì ·¤æ çãUSâæ ÕÙÙð ·¤æ ×æñ·¤æ ç×ÜÌæ ãñUÐ

Âý 5 ç·¤Ö ÕæÐæð´ âð ÂÐæ ¿ÜÐæ ãñU ç·¤ Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ ¥Öè Öè ¹æç×Øæ¡ ãñUÐ

mRrj (v) ×ÌÎæÌæ ¿éÙæßæð´ ×ð´ M¤ç¿ ÙãUè´ ÜðÌð ãñUÐ

(w) ©UE×èÎßæÚUæð ·¤æ ©UgðàØ ·ð¤ßÜ ¿éÙæß ÁèÌÙð ·¤æ ãUæðÌæ ãñUÐ

(x) ¥æŠæéçÖ·¤ Üæð·¤Ð´˜æ ßæSÐß ×ð´ Âê´ÁèßæÎè ãñUÐ

(y) Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ ¥çŠæ·¤ ×æ˜ææ ×ð´ â×Ø ¥æñÔU â´âæÏÖæð´ ·¤è ÕÕæüÎè ãUæðÐè

ãñUÐ

(z) ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ çÁÖ·¤æ ¥æŠææÔU Üæð·¤Ð´˜æ ãñU ÂÔ´Ðé ßð SßØ´

Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ ÖãUè´ ãUæðÐð ãñUÐ

63

Âý 6 Üæð·¤Ð´˜æ ¥æñÔU ÐæÖæàææãUè ×ð´ ¥´ÐÔU SÂCU ·¤ÔUæð´Ð

mRrj (v) â´ÿæðÂ ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ×´ð Üæð»æð´ ·¤è Üæð»æð mUæÚUæ °ß´ Üæð»æð´ ·ð¤

çÜ° âÚU·¤æÚU ãUæðÌè ãñUÐ ÁÕç·¤ ÌæÙæàææãUè ×ð´ °·¤

àæçQ¤àææÜè ÃØçQ¤ ·¤æ ÚUæÁ ãUæðÌæ ãñUÐ

(w) Üæð·¤Ð´˜æ ×ð´ âÔU·¤æÔU ÃØçQ¤ - ·ð¤ç‹ÎýÐ ãæðÐè ãñÚ, Üæð»æð´ ·ð¤

·¤ËØæ‡æ ·¤è ÖæßÖæ ãUæðÐè ãñU ÁÕç·¤ ÐæÖæàææãUè àææâÖ ÔUæ‟Ø

ÂÔU ·ð¤ç‹ÎýÐ ãUæðÐæ ãñU §Uâ×ð´ ÃØçQ¤ ÔUæ‟Ø ·ð¤ çÜ° â×çÂüÐ ãUæðÐð ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ð´˜æ ÁÖÐæ ·ð¤ â×ÍüÖ âð ·¤æØü ·¤ÔUÐæ ãñ, ÁÕç·¤ ÐæÖæàææãUè ×ð´ ÕÜ

·¤æ ÂýØæð» ãUè ç·¤Øæ ÁæÌæ ãñUÐ

nh?kZ mRrjh; iz'u -

Âý 1 ÓÜæð·¤Ð´˜æèØ âÔU·¤æÔU ¥‹Ø âÔU·¤æÔUæð´ âð ÕðãUÐÔU ãñUÐÑ SÂCU ·¤ÔUæðÐ ¥Íßæ

Üæð·¤Ð´˜æ ·ð¤ »é‡ææð´ ·¤æð SŒæCU ·¤ÔUæðÐ

mRrj Üæð·¤Ð´˜æ âÖè Âý·¤æÔU ·¤è âÔU·¤æÔUæð´ ×ð´ ŸæðDU ×æÖè ÁæÐæ ãñU °ß´ Üæð·¤Ð´˜æ

·¤æð ¥æÁ ¥Öð·¤ Îðàææð Öð Öè ¥ÂÖæ çÜØæ ãñUÐ Üæð·¤Ð´˜æ ·ð¤ çÖ×AçÜç¹Ð ËææÖ ãñÚÑ-

(v) Üæð»æð´ ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤è âéÚUÿææ ·¤è »æÚÚÅUè ÎðÌæ ãñUÐ

(w) â×æÖÐæ ·ð¤ çâhUæ´Ð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ gSA

(x) ÂýàææâÙ ×ð´ ©UrÔUÎæçØˆß ·¤è ÖæßÖæ ãUæðÐè ãñUÐ (y) Üæð»æð´ ·¤æð ÔUæÁÖèçÐ ·¤æ ™ææÖ ãUæðÐæ ãñÐ

(z) çßÎýæðãU ·¤è ÕãéUÌ ·¤× â´ÖæßÙæ°ð´ ãUæðÌè ãñUÐ

({) ÁÖ×Ð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ gksrh gSA

(|) ØãU Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ¥„ÀUæ Ùæ»çÚU·¤ ÕÙÙð ×ð´ âãUæØ·¤ ãUæðÌæ ãñUÐ

(}) ØãU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÐæ¥æð´ °ß´ ¥´ÐÔUæð´ ·¤æ lek;ksftr ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

64

v/;k; & 8

Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ¿éÙæñçÌØæ¡


Âý 1 Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ¿éÖæñçÐØæð´ ×ð´ D;k àææç×Ü ãñU \

mRrj Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è â´SÍæ¥æð´ ,oa fØ;kdykiksa ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæÐ

Âý 2 Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ¿éÖæñçÐØæðð´ ·¤æð Èñ¤ÜæÖð ·ð¤ çÜ° D;k ¿æçãU° \

mRrj Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÔU ·ð¤ ÎæØÔÒU âð ÕæãUÔU ·é¤ÀU ãUè çÖ‡æüØ ÔUãðUÐ

Âý 3 ©Uâ çÖØ× ·¤æ Öæ× ÕÐæ¥æð Áæð Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·¤æð Üæð»æð´ ·ð¤

¥çŠæ·¤æÔUæðð´ ÂÔU ©UÆUæ°Ð

mRrj âêê¿Öæ ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU

Âý 4 ·¤æñÖâæ çÖØ× Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·ð¤ çÜ° ©Uç¿Ð ãñU-

mRrj Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæß Áæð Üæð»æð´ ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÔUæð´ ·¤æð ©UÆUæ°

iz 5 ml ns”k dk uke crk;sa tks la;qDr jk’Vª la?k dh mis{kk dj oSf”od ekeyksa esa ,dif{k; <+x ls fu.kZ; ysrk gSA

mRrj la;qDr jkT; vesfjdk

iz 6 fo”o dk fdruk fgLlk vkt Hkh yksdrakf=d ljdkj ds rgr “kkflr ugha gksrk gS\

mRrj ,d pkSFkkbZ

iz 7 efgyvksa dh Hkkxhnkjh dks c<+kus dh O;oLFkk yksdra= dh fdl izdkj dh pwukSrh ds rgr vkrk gS\

mRrj foLrkj laca/kh pwukSuh

iz 8 ukxfjd vf/kdkj vkanksyu fdl ns”k esa izkjaHk gqvk Fkk\

mRrj la;qDr jkT; vesfjdk

iz 9 tsujy fiuks”ks dh ljdkj tks ckn esa ijkftr gqbZ] fdl ns”k dh Fkh\

mRrj fpyh

iz10 fdl ns”k us ty&;q) dh leL;k dk lkeuk fd;k\

mRrj cksfyfo;k


Âý 1 ßæðÅU ÇUæÜÙð ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ DØæ âæ×æ‹Ø ¥çŠæ·¤æÔU ãñU?

mRrj (v) Üæð»æð´ ·ð¤ ¿éÖð »° ÖðÐæ ãUè âæÔÒU ×ãUˆßÂê‡æü Èñ¤âÜ Üð´Ð

(w) ¿éÙæß Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙs ßÌü×æÙ ÙðÌæ ·¤æð ãUÅUæÙð ,oa ¿éÖÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU

ÎðÐ

(x) Ââ´Î ¥æñÚU ¿éÙÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU âÕ Üæð»æð ·ð¤ Âæâ ÕÔUæÕÔU ©UÂÜcŠæ

ãUæðÐ

(y) §Uâ Ââ´Î ·¤æ ©UÂØæð» °·¤ °ðâè âÚU·¤æÚU cukus esaa gks Áæð â´çßŠææÖ ¥æñÔU

Ö»çÔU·¤ ¥çŠæ·¤æÔU Ð·¤ âèç×Ð ãUæðÐ

Âý 2 ·ñ¤âð Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ÁÇð¸U ×ÁÕêÐ ·¤ÔUÖð ·¤è ¿éÖæñçÐØæ sa dk ãUÚU

Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÚU dks lkeuk djuk iM+rk gS\

mRrj (v) ØãU â´SÍæ¥æð´ ·¤è ×ÁÕêÐè ¥æñÔU Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ·¤æðçàæàææð ·¤æð àææç×Ü

·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(w) Øð ©Uâ ÐÔUãU âð ãUæðÖæ ¿æçãU° ç·¤ Üæð»æð ·¤è Üæð·¤Ð´˜æ âð ×æ¡» ÂêÔUè

ãUæðÐ

(x) §Uâ·¤æ ×ÌÜÕ ©UÙ â´SÍæ¥æð´ ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæ Áæð Üæð»æð´ ·¤è Öæ»èÎæÚUè

×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚÔÚÐ

(y) §Uâ·ð¤ çÜ° °·¤ °ðâè ·¤æðçàæàæ ·¤è ÁM¤ÚUÌ ãñU Áæð ¥×èÚU Üæð»æð ·ð¤

âÔU·¤æÔU ÂÔU ÕÉ¸UÐð ÂýÖæß ·¤æð ƒæÅUæ â·ð¤´Ð

Âý 3 Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ÐèÖ ¿éÖæñçÐØæð´ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤ÔÒÚ?

mRrj (v) SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- çÁÙ Îðàææð ×ð´ Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÔU ÖãUè´ ãñU

©UÖ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è SÍæÂÖæ ·¤ÔUÖæÐ

(w) foLrkj ·¤è ¿éÙæñÌè Ñ- çÁÖ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ SÍæçÂÐ ãñU ©U‹ãðÚ Üæð·¤Ð´˜æ ·ð¤

çßSÌæÚU ·¤è ¿éÙæñÌè ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸Ìæ ãñUÐ

(x) ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- Øð ·¤§üU Îðàææð´ mUæÚUæ âæ×Ùæ ·¤è ÁæÙð

ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñÐ ØãU ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñUÐ

Âý 4 âÚU·¤æÚU ·¤è SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌè ·¤æ DØæ ×ÌÜÕ ãñUÐ §Uâ ¿éÙæñÌè ·¤è Îæð

[kwfc;ksa dks crkvksaA

mRrj (v) çÁÖ Îðàææð´ ×ð´ Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÔU ÖãUè´ ãñU ©UÖ ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ

·¤è SÍæÂÙæ ·¤ÚUÙæ Øð »ñÔU Üæð·¤Ðæ´ç˜æ·¤ âÔU·¤æÔUæð´ ·ð¤ ÂÐÖ

·ð¤ ÕæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè ãñU

65

nh?kZ mRrjh; iz'u -

Âý 1 ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤Ð´˜æ ·¤è ¿éÖæñÐè ·ð¤ ×é[Ø ·¤æÔU‡æ Îæð´?

mRrj ·é¤ÀU ×é[Ø ¿éÙæñçÌØæ¡Ñ-

(v) âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤ ¥â×æÙÌæ (w) »ÚUèÕè

(x) ¥çàæçÿæÌ Üæð» (y) ÁæçÌßæÎ

(z) âæEÂýÎæçØ·¤Ìæ ({) Öæáæ¥æð´ ·¤è â×SØæ

(|) çã´Uâæ

66

Âý 2 ç·¤â ÐÔUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ðæ ÖæÔUÐèØ Üæð·¤Ð´˜æ ·ð¤ çÜ° ÕÇ¸è ¿éÖæñÐè ãñU?

mRrj ÖæÚUÌ °·¤ fofo/k /kekZoyfEc;ksa ·¤æ Îðàæ ãñU Áæð Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ÎêâÚÔU âð ¥Ü» ·¤ÚUÌæ

ãñU ÂÚU âÕ ×ð´ °·¤Ìæ ãñUÐ âæÚÒU Šæ×ü Ö»ßæÖ ·¤æð

×æÙÌð ãñU ¥æñÚU Üæð»æðð ·¤æð Öæ§Uü â×æÙ ×æÙÌð ãñÐ Ö»ßæÙ ·ð¤ ÂýçÌ çÂÌæ â×æÙ

ÃØßãUæÔU ß Üæð»æð´ ·ð¤ ÂýçÐ Öæ§üU¿æÔUæ ÔU¹Ðð ãñUÐ âÕ â“ææ§Uü, §U×æÖÎæÔUè

ÂÔU ŠØæÖ ÎðÐð ãñUÐ

ÎêâÚUè ÌÚUÈ¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÉÅUØæð´ ß Šæ×æðü ·ð¤ ×ðÜ-ÁæðÜ âð Âý»çÌ ß çß·¤æâ ¥ßM¤hU ãéU¥æ ÔUæCþUèØ °·¤Ðæ ƒæÅUèÐ §Uââð´ °·¤ â×æÖÐæ ƒæÅUè çÁâÖð ÔUæÁÖèçÐ·¤

â×æÖÐæ ·¤æð ·¤× ç·¤ØæÐ §Uâ ÐÔUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ðæ ÖæÔÐèØ Üæð·¤Ð´˜æ ·ð¤ çÜ°

ÕÇU¸è ¿éÙæñÌè ãñUÐ

67

अरथशासतर

v/;k; & 3

eqnzk vkSj lk[k


पर.1 बसतओa क बदल बसतओa का लन-दनA

mRrj वसत वववनमय

पर.2 करसी मदरा जारी की जाती ह :

mRrj भारतीय ररजवव बक

पर.3 रावरिय सपल सव एक सगठन ह :

mRrj यह एक ससथा ह जो आकड इकटठ करन क वलए औपचाररक /अनौपचाररक ऋण कषतरो a स इकटटठा करन क वलए उततरदायी ह

पर.4 सोन का महल नामक सोन का वसकटका वकस शासक स सबवधधत ह

mRrj अकबर

पर.5 कौन-सी एजसी वनमन स अनौपचाररक ऋण कषतरक मa शावमल नही a ह

mRrj ब aक

iz.6 सवय सहायता समह म a बचत और ऋण सबवधत अवधकतर वनणवय वलए जात हa :

mRrj गर सरकारी ससथा }kjk

पर.7 ऋण क औपचाररक सरोतो a मa शावमल नही a हa :

mRrj वनयोकता

पर.8 जो वनधाव ररत खाता धारक को भगतान करन का वचन दता ह

mRrj परोमोट या वचन पतर

पर.9 सपवत वजसका मावलक कजवदार ह, और इसका इसतमाल व उधारदाता को गारटी दन क रप म करता ह ‘जव तक ऋण का भगतान नही a हो जाता :

mRrj वववनमय पतर

iz-10. बागलादश गरामीण बक क ससथापक हa :

mRrj मोहममद यनस

iz”u 11 oLrq fofue; iz.kkyh D;k gS\

mÙkj oLrq ds cnys oLrqvksa dk vknku&iznkuA

iz”u 12 vkSipkfjd {ks=d dk nks mnkgj.k nsaA mÙkj cSad vkSj lgdkjh lehfrA

iz”u 13 cSadksa dk cSad fdls dgrs gS\

mÙkj fjtoZ cSad dks dgrs gSA

iz”u 14 eqnzk dk ,d dk;Z crkosa\

mÙkj eqnzk fofue; dk lk/ku gSA

iz”u 15 psd D;k gS\

mÙkj pd ,d ,slk dkxt gS tks cSad dks fdlh O;fDr ds [kkrs ls psd ij fy[ks uke ds fdlh nwljs O;fDr dks ,d [kkl jde dk Hkqxrku djus

dk vkns”k nsrk gSA

लघ उततरातमक परशन

1) मदरा का अथव एव a कायव बताए ।

उततर : मदरा वववनमय का एक माधयम ह ।मदरा क कायो को तीन भागो a मa बाटा जाता ह ।

1)पराथवमक कायव :

क) वववनमय का एक माधयम : इसका अवभपराय यह ह वक मदरा क रप म a एक वयवकत अपनी बसतयोa को बचता ह तथा दसरा बसत खररदता ह ।

ख) ewY; का मापदणड: मदरा लख की एक ईकाई एक रप म ewY; का मापदड करती ह । परततक बसत तथा सवा का ewY; मदरा क रप म a मापा जाता ह ।

2) xkSa.k या सहायक कायव :

क) सथवगत भगतानो a का मान : मदरा का भगतान ततकाल न कर भववरय क वलए सथवगत कर वदया जाता ह कटयोवक इसका ewY; वसथर रहता ह । इसम समाधय

सबीकवत का गण पाया जाता ह तथा यह अवधक वटकाउ ह ।

ख) ewY; का सचय : मदरा की वसथरता तथा सचय करन म असानी क कारण यह ewY; सचय का कायव करती ह ।

मदरा का हसतातरण : मदरा म तरलता तथा समाधय सवीकवत का गण होन क कारण

इसका एक सथान स nwljs सथान पर हसतात aरण स aभव ह ।

पर.2 भारत म कौन सी मौवदरक परणाली अपनाई ह ?

उततर ; भारत न परवतवनवधतव ewyd करaसी नोट अपनाई ह । इसक अलावा वावणजय वक और सहकार बको क पास माग जमाए, ररजवव वक क पास

अधय जमाए डाक घरो a म जमाओa को शावमल वकया जाता ह ।

पर.3 ववकग स कटया अवभपराय ह ?वावणजय बक की मखय ववशषताए बताइए ।

68

उततर: वक वह ससथा ह जो जनता स जमा सवीकार करती ह तथा लोaगो, फमो और सरकार को ऋण दती ह।

वावणजय cSad की मखय ववशषताए हa ;

1) वावणजय cSaक सावजववनक कषतरो a म कायव कर सकत ह ।

2) वावणजय cSad अवधकतम लाभ क वलए कायव करत ह a ।

3) यह लोगोa की जमारावशयोa को सवीकार करता ह तथा ऋण दता ह ।

4) यह साख वनमावण करता ह ।

पर.4 माग जमा रावशयोa तथा समयावf/k रावशयोa म कटया अतर ह ?

उततर: 1 माग जमारावशयाa जमाकताव ददारा वबना सचना वदय वकसी भी समय बावपस वलया जा सकता ह साववध जमारावश कछ वनधाररत समय क बाद वनकाली जा

सकती ह

2. माग जमारावशया चक योगय होती हa साववध जमारावश चक योगय नहीa होती ह a ।

3. माग जमा रावशयोa पर बयाज का भकतान नही a वकया जा सकता ह जबवक समयावधी रावशयोa पर बयाज का भकतान वकया जा सकता ह ।

पर.5 वावणजय बaको ददारा वकय गय अवगरम ऋणो a क ववभधन रप कौन-dkSu स ह ?

उततर : वावणजय बaक पराय: तीन परकार क ऋण परदान करत ह

1) साधारण ऋण : यह ऋण उपभोग तथा वनवश क वलए वदया जाता ह ।

2) औवर ऋण : इस वयाखया क v/khu गराहको a को उनक खातो म जमा रावश स जयादा धन क वलए जारी वकय गय उनक चको क समान करत हए भकतान कर

दत ह।

3) NwV वबल : वावणजय बक आफ एकटसचज पर कटौती हो कर ऋण सववधायो का ववसतार करता ह

दीघघ उततरातमक परशन -

पर.1 मदरा क ऎवतहावसक उतपवतत का वणवन करो ।

उततर: वसत वववनमय परथा की कवठनाईयो क कारण कालो a म वववभधन वसतयो a को मदरा क रप म परयोग वकया गया ।

1) पश मदरा : सवस पहल मनरय न पशओa को वववनमय क माधयम म परयोग वकया ।

2) वसत मदरा : मदरा क अववरकार स पहल बसत को मदरा क रप म परयोग वकया जाता था इन बसतओ a म आनाज ,चावल,

xsgw¡ आवद को बसत मदरा क रप म परयोग वकया जाता था ।

3) पतर मदरा : आधवनक काल म सबस अवधक परयोग होन वाली मदरा कागजी मदरा ह, इस एक सथान स nwljs सथान पर ल जान और वववनमय म a सववधा रहती ह ।

4) साख मदरा : इस परकार मदरा क आगत बaको क पास लोग अपन धन को जमा करवा दत ह।

व जब चाह नगदी म a बaक स ल सकत अथवा चक क माधयम स तीसरी पाटी को इसका भकतान वकया जा सकता ह । यह भकतान वडमाड डरा फट या चक ददारा

स aभब ह ।

पर.2 साख क सलगन औपचाररक और अनौपचाररक ससथाओ a का वणवन वकवजए ।

उततर : लोग वववभधन सरोतोa स ऋण परापत करत ह। वववभधन परकार क ऋणो a को दो वगोa मa बाटा जाता ह ।औपचाररक तथा अनौपचाररक कषतरक ऋण ।

1) औपचाररक ववततीय ससथाऐ a : इस वगव म वनमनवलवखत ससथा,a आती हa

क) वावणवजयक cSaक ख) कधदरीय बक ग) सरकारी एजवसयो a घ) भारतीय जीवन बीमा वनगम

2) अनौपचाररक ववततीय ससथाऐ a

साहकार ,वयापारी,मावलक ,ररशतदार आवद । अनौपचाररक ऋण दाताअओ a स वलए गय उधार पर आमतोर स बयाज की दर a वहत अवधक होती ह इसवलए सहकारी

सवमवतयो a को अपनी गवतवववधया ववशषकर गरामीण इलाकोa म a बढान की जररत ह तावक कजवदारो a की अनौपचाररक सरोत पर वनभवरता घट ।

पर.3 ररजवव वक आफ इवणडया का परमख कायव कटया ह ?

उततर : ररजवव बक आफ इवडया भारत का कधदरीय बक ह इसका मखय कायव वनमनवलवखत ह -

1) नोट वनगवमन का अवघकार : भारत म एक रपय और वसकटको a को छोड कर सभी करसी नोटो का छापन का एकावधकार ररजवव बक आफ इवधडया का ह ।

2) सरकार का बकर : ररजवव बक कधदरीय कधदर सरकार क बकर क रप म कायव करता ह यह सावजववनक ऋणो a का परबधध करता ह तथा नय ऋणो a का परबधध करता ह।

सरकार को आवथवक मामलो a मa सलाह दन का कायव करता ह ।

3) बको का बक : ररजवव बक को वावणजय तथा सरकारी बको क वनरीकषण की शवकतया परधान की गई ह । सकट क समय यह वयापाररक बको को आवथवक सहायता

परदान करता ह

4) साख पर वनयतरण : ररजवव बक साख को वनयवतरत कर रचनातमक उपाय अपनाकर दश म साख की पवतव को वनयतरण करता ह ।वजसस वावणजय , कवष उधोग और

वयापार की आवशयकतओa की पवतव हो सक ।

पर.4) गरावमण भारत मa सवय a सहायता समहो a क परमख कायो a क बार म a वलखa ।

उततर: गररबोa क वलय सवय सहायता समहो a को सगवठत करन क करण ह वक लोग 15 स 20 सदसयोa क समह म वनयवमत रप स वमलकर बचत कर a ।यह बचत रावश परवत

वयवकत 5 स 100 रपय तक बढती रहती ह ।यह समह इन सदसयो a को ऋण द कर अपन समह क सदसयो a की जररतो a को परा करता ह ।य सदसय वमलकर सभी

वनणवय लत हa । यह कजो पर वयाज लता ह लवकन यह साहकार क वयाज स कम होता ह । ऋण का मकसद सदसयो a क वलए सवरोजगार क अवसर सजन करना ह ।

सदसयो a को कजव वगरवी जमीन छडवान क वलए , घर बनान, वसलाई की मशीन आवद खररदन क वलए वदऐ जात हa ।

पर:5 बक जनता स जो धन जमा खातो a मa सवीकार करत हa, उनका कटया करत ह a ?

उततर: बक जमा का एक छोटा वहससा अपन पास नगद क रप म रखत ह a । इस वकसी एक वदन म जमाकताव ददारा धन वनकालन की सभावना दखत हए यह पराव धान वकया

जाता ह । बक जमारावश क एक बड वहसस को ऋण दन क वलऐ इससत माल करत ह a । इस तरह बक लोगो a की ऋण आवशयकताओ a को परा करत हa । बक जमा पर

जो बयाज दत हa उसस जयादा बयाज ऋण पर लत हa कजवदारो a स वलए गय बयाज क बयाज क बीच का अतर बको की आय का परमख सरोत ह ।

69

v/;k; & 4

oS'ohdj.k vkSj Hkkjrh; vFkZO;oLFkk

oS'ohdj.k dk vFkZ gS& gekjs ns'k dh vFkZO;oLFkk ds lkFk nwljs ns'kksa dh vFkZO;oLFkk ds lkFk

lkeUtL; LFkkfir djuk ftlesa O;kikj] iwath vkSj O;fDr;ksa dk lhekvksa ds ikj vknku&iznku djukA

dbZ ns'kksa ds cktkjksa esa lkeUtL; LFkkfir djus dks fons'kh O;kikj dgrs gSA

Hkkjrh; ;kstuk vk;ksx us fons'kh O;kikj ds fodkl gsrq t+ksj Mkyrs gq, iap o"khZ; ;kstuk ds vUrxZr fuEu dkj.k fn, gS&

1- dksbZ Hkh ns'k vius izkd`frd lalk/uksa dk lgh mi;ksx dj ldrk gSA 2- og vius vfrfjDr mRiknu dks ckgj Hkst ldrs gSA 3- oS'ohdj.k ds ek/;e ls fons'kh O;kikj] jkstxkj] dhers] m|ksxhdj.k vkSj vkfFkZd fodkl dks fu;af=kr fd;k tk

ldrk gSA 4- cgqjk"Vªh; daifu;ksa }kjk fd, x, fuos'k dks fons'kh fuos'k dgrs gS 5- cgqjk"Vªh; daifu;k¡ ns'kksa dks vkil esa tksM+us o ,drk LFkkfir djus esa eq[; Hkwfedk fuHkkrh gSA

vkSj vkt fo'o esa cgqr ls ns'k ,d nwljs ls tqMs+ gS] tSlk dh igys ds n'kdksa esa ugh gksrk FkkA 6- cgqjk"Vªh; daiuh;ks us gekjh LFkkiuh; daiuh;ksa ds lkFk Hkjrh; vFkZO;oLFkk ds mRiknu esa vge

Hkwfedk fuHkkbZ gSA mnkgj.k& cgqjk"Vªh; daiuh;k fuos'k ds fy, eqnzk iznku dj ldrh gS tSls rst+ mRiknu ds fy, ubZ e'khu

[kjhnukA ,d vkSj mnkgj.k& dkfxZy QwM] vejhdk dh lcls cM+h cgqjkf"Vªh; daiuh us Hkkjr dh dbZ daiuh;ksa] tSls&

ikjl QwM dks [kjhnk gSA


1. LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 dk xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

mRrj oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ

2. oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌlÉuÉåvÉ D;k MüWûsÉÉiÉÉ Wæû ?

mRrj ÌuÉSåvÉÏ ÌlÉuÉåvÉ

3. ÌuÉÍpÉ³É SåvÉÉåÇ Måü LMüÐMüUhÉ MüÐ mÉëÌ¢ürÉÉ MüÉå D;k MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

mRrj uÉæµÉÏMüUhÉ

4. oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ D;k c<+krs gS\

mRrj xmÉkÉÉï, qÉÔsrÉ rÉÑ®, aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ

5. D;k EimÉÉSMüÉå MüÉå bÉUåsÉÔ oÉÉeÉÉU xÉå AÉaÉå ÌlÉMüsÉlÉå AÉæU mÉWÆÒûcÉlÉå qÉåÇ fdlls en~n feyrh

gS\

mRrj ÌuÉSåvÉ urÉÉmÉÉU

6. ÌuÉSåvÉ urÉÉmÉÉU dh eq[; fo”ks’krk D;k gS\

mRrj oÉÉeÉÉU qÉåÇ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï oÉRûÉiÉÉ Wæû, oLrqvkasa ds T;knk miyC/k djkrk gS] oLrqvksa ds ewY; ?kVkrk gSA

7. uÉæµÉÏMüUhÉ fdlls mÉëåËUiÉ WûÉåiÉÉ Wæû?

mRrj mÉËUuÉWûlÉ

8. ÌuÉÍpÉ³É SåvÉÉåÇ qÉåÇ xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ MüÉå D;k mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUiÉÉ Wæû?

mRrj xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ

9. AÉrÉÉiÉ mÉU MüU dk LMü ESÉWûUhÉ Wæû -

mRrj urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ

10. ESÉUÏMüUhÉ qÉåÇ D;k lÉWûÏ zÉÉÍqÉsÉ Wæû ?

mRrj MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉ

70

Yk?kq mRrjh; iz'u &

mÉëzlÉ1 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü cÉÉU MüÉrÉÉåïÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ Måü cÉÉU MüÉrÉï

(A) UÉ·íÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU xÉqÉfÉÉæiÉÉå MüÉ mÉëoÉlkÉ MüUlÉÉ (oÉ) urÉÉmÉÉU uÉÉiÉÉï Måü

ÍsÉL qÉlcÉ mÉëSÉlÉ MüUlÉÉ

(xÉ) urÉÉmÉÉU ÌuÉuÉÉS MüÉ ÌlÉmÉOûÉUÉ (S) UÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU lÉÏÌiÉrÉÉåÇ MüÉå

oÉlÉÉL UZÉlÉÉ

mÉëzlÉ2 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ Wæû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ MüÉå AlrÉ xÉSxrÉ SåvÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ urÉÉmÉÉU MüÉ AuÉxÉU

(oÉ) pÉÉUiÉ MüÉå MüqÉ qÉÔsrÉ mÉU ÌuÉSåzÉÏ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ WûxiÉÉÇiÉUhÉ

(xÉ) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü oÉWÒûiÉ xÉå ÌlÉrÉqÉ pÉÉUiÉ eÉæxÉå ÌuÉMüÉxÉ vÉÏsÉ SåvÉÉåÇ Måü ÌuÉÃ® WæÇû (S) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü MÑüNû xÉqÉfÉÉæiÉå pÉÉUiÉ MüÐ M×üÌwÉ AÉæU ZÉÉ±É³É xÉoxÉÏQûÏ MüÐ lÉÏÌiÉ

mÉU UÉåMü sÉaÉÉiÉå WæÇû

mÉëzlÉ3 urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ YrÉÉ Wæû? xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉ ÌMüxÉ mÉëMüÉU mÉërÉÉåaÉ

MüU xÉMüiÉÏ Wæû?

E¨ÉU- urÉÉmÉÉU mÉU ÌMüxÉÏ pÉÏ mÉëMüÉU MüÉ mÉëÌiÉoÉlkÉ urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ Wæû| xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU

mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉ CxiÉåqÉÉsÉ MüU uÉxiÉÑAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉå

ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ MüÉælÉ xÉÉ xÉÉqÉÉlÉ ÌMüiÉlÉÏ qÉÉ§ÉÉ qÉåÇ AÉrÉÉiÉ AÉæU

ÌlÉrÉÉïiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû ExÉMüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû, ,oa mlls laca/kh fu;e cuk ldrh gSA

mÉëzlÉ4 ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- ÌlÉeÉÏMüUhÉ MüÉ iÉÉimÉrÉï ÌlÉeÉÏ ¤Éå§É MüÉå ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉuÉåvÉ MüÐ AlÉÑqÉÌiÉ SålÉÉ eÉÉå

mÉÔuÉï qÉåÇ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É Måü ÍsÉL AÉUÍ¤ÉiÉ jÉå|

urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ AÉæU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå SÕU MüUlÉå MüÉå ESÉUÏMüUhÉ MüWûiÉå WæÇû|

AiÉ:, ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ ²ÉUÉ WûqÉåÇ LMü oÉlS AÉæU ÌlÉrÉÍqÉiÉ AjÉïurÉuÉxjÉÉ xÉå AÉeÉÉSÏ

ÍqÉsÉiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ5 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU MæüxÉå MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌlÉqlÉ iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉå WæÇû-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSMüU (xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåvÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

mÉëzlÉ6 uÉæµÉÏMüUhÉ Måü ÍsÉL E¨ÉUSÉrÉÏ iÉÏlÉ MüÉUhÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU- (A) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ ESrÉ (oÉ) rduhfd MüÉ ÌuÉxiÉÉU (xÉ) xÉÔcÉlÉÉ, xÉÇcÉÉU

AÉæU mÉËUuÉWûlÉ iÉMüÌlÉMü qÉåÇ ÌuÉMüÉxÉ


mÉëzlÉ1 uÉæµÉÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû? uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ mÉQûÉ Wæû?

E¨ÉU- SÉå rÉÉ SÉå xÉå AÍkÉMü SåvÉÉåÇ Måü qÉkrÉ oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå ²ÉUÉ urÉÉmÉÉU LuÉÇ ÌuÉSåzÉÏ

ÌlÉuÉåzÉ ²ÉUÉ xÉÇoÉlkÉ xjÉÉÌmÉiÉ MüUlÉÉ uÉæµÉÏMüUhÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû| uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU xÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) EimÉÉS AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå AÍkÉMü ÌuÉMüsmÉ, AcNûÏ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ AÉæU mÉëÌiÉxmÉkÉÏï qÉÔsrÉ

mÉU EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌlÉuÉåvÉ oÉRûÉ Wæû|

(xÉ) vÉÏwÉï pÉÉUiÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå Måü ÃmÉ qÉåÇ EpÉUÏ WæÇû|

(S) AÉD0OûÏ0 ¤Éå§É MüÐ MüqmÉÌlÉrÉÉãÇ Måü ÍsÉL lÉD xÉÇpÉÉuÉlÉÉLÆ mÉæSÉ MüÐ|

(C) bÉUåsÉÔ E±ÍqÉrÉÉåÇ MüÉå ÌuÉSåvÉÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ xÉå AÉÍjÉïMü AÉæU iÉMüÌlÉMüÐ xÉWûrÉÉåaÉ ÍqÉsÉÉ

(D) ÌuÉSåvÉÏ iÉMülÉÏMüÐ Måü AÉaÉqÉlÉ lÉå EimÉÉSMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉrÉÉ

(E) UÉåeÉaÉÉU AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü lÉL ¤Éå§ÉÉåÇ MüÉ AuÉxÉU EimÉ³É WÒûL

(F) AÉÍjÉïMü ÌuÉMüÉxÉ SU qÉåÇ uÉ×Î®

(L) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ pÉhQûÉU qÉåÇ uÉ×Î®

71

uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU lÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ xÉå mÉëÌiÉpÉÉ mÉsÉÉrÉlÉ rÉÉ oÉëålÉ QíåûlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (oÉ) aÉËUoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ

mÉU ÌlÉwmÉëpÉÉuÉÏ

(xÉ) M×üÌwÉ xÉoxÉÏQûÏ qÉåÇ MüOûÉæiÉÏ (S) NûÉåOåû LuÉÇ sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ

MüÉ oÉlS WûÉålÉÉ

mÉëzlÉ2 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 YrÉÉ Wæû? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü YrÉÉ E¬åzrÉ WæÇ? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ YrÉÉ ZÉÉÍqÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû| rÉWû uÉæÍµÉMü urÉÉmÉÉU MüÉå

c<+kok nsus Måü ÍsÉL oÉlÉÉrÉÉ aÉrÉÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû|

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü qÉÑZrÉ E¬åzrÉ

(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå ESÉU oÉlÉÉMüU xÉpÉÏ SåvÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå

mÉëÉåixÉÉWûlÉ SålÉÉ (oÉ) ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉqÉÉlÉ, qÉÑ£ü, ZÉÑsÉå LuÉÇ pÉåSpÉÉuÉ UÌWûiÉ urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉuÉÉ SålÉÉ

(xÉ) AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå WûOûÉlÉÉ

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ ZÉÉÍqÉrÉÉð

(A) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ (QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0) qÉåÇ ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ MüÉ uÉcÉïxuÉ

(oÉ) ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ mÉërÉÉåaÉ ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ

uÉæµÉÏMüUhÉ sÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMürÉÉ eÉÉ UWÉ Wæû eÉÉå xÉÏkÉå xÉå urÉÉmÉÉU xÉå lÉWûÏÇ eÉÑQåû WæÇû|

(xÉ) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ xÉpÉÏ SåvÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUlÉå

Måü ÍsÉL oÉlÉÉ mÉUliÉÑ urÉuÉWûÉU qÉåÇ rÉWû SåZÉlÉå qÉåÇ AÉ UWûÉ Wæû ÌMü ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ lÉå

urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ3 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 YrÉÉ WæÇû? oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ MæüxÉå MüÉrÉï MüUiÉå WæÇû? oÉWÒûUÉ·íÏrÉ

ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ MüÉælÉ xÉå WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 MüÉ AjÉï oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ Wæû| uÉWû MüqmÉlÉÏ ÎeÉxÉMüÉ EimÉÉSlÉ LMü xÉå AÍkÉMü SåzÉ qÉåÇ TæüsÉÉ Wæû ExÉå oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉlÉÏ MüWûiÉå Wæû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ ElÉ SåvÉÉåÇ rÉÉ ¤Éå§ÉÉå qÉå AmÉlÉå MüÉrÉÉïsÉrÉ AÉæU EimÉÉSlÉ MåülSì xjÉÉÌmÉiÉ

MüUiÉå WæÇû eÉWûÉð ´ÉqÉ AÉæU AlrÉ xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉxiÉå AÉæU oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMü WûÉå|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ LãxÉÉ EimÉÉSlÉ MüÐ MüÐqÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUlÉå AÉæU erÉÉSÉ qÉÑlÉÉTüÉ

MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüUiÉÏ WæÇû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ

(A) xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) EimÉÉSlÉ MåülSì MüÐ oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMüÐ (xÉ) xÉMüÉUÉiqÉMü xÉUMüÉUÏ

lÉÏÌiÉrÉÉð

mÉëzlÉ4 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌMülÉ-fdu iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæû iÉjÉÉ uÉWû

xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå MæüxÉå urÉuÉWûÉU MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU iÉjÉÉ xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå

xÉå urÉuÉWûÉU ÌuÉÍpÉ³É iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæ| eÉæxÉå-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåvÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSlÉÉ rÉÉ ElÉxÉå mÉëÌiÉ²Îl²iÉÉ MüUlÉÉ

(S) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð SÒUxjÉ xjÉÉlÉÉåÇ mÉU EimÉÉSlÉ mÉU oÉWÒûiÉ rhoz mÉëpÉÉuÉ QûÉsÉiÉÏ

Wæû ÎeÉxÉxÉå xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ WûÉå AÉæU ElÉMüÉå EimÉÉSlÉ qÉåÇ qÉÑlÉÉTüÉ WûÉå|

mÉëzlÉ5 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå YrÉÉ- YrÉÉ sÉÉpÉ LuÉÇ WûÉÌlÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå sÉÉpÉ

(A) ÌuÉSåvÉÏ ÌlÉuÉåvÉ AÉæU mÉÔðeÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ

(xÉ) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉRûÉuÉÉ nsuk (S) ÌuÉSåvÉÏ urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ AÉæU

oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉ LMüÐMüUhÉ

LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå WûÉÌlÉ

(A) qÉåeÉoÉÉlÉ SåvÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉ AÉæU mÉUÌlÉpÉïUiÉÉ (oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉåÇ Måü ÍsÉL

WûÉÌlÉMüÉUMü

(xÉ) AÉÍjÉïMü xÉqÉÉlÉiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü (S) xuÉiÉÇ§ÉiÉÉ AÉæU AÉiqÉÌlÉpÉïUiÉÉ Måü ÍsÉL

WûÉÌlÉMüÉUMü

72

v/;k; & 5

miHkksDrk vf/kdkj


1. LMü EmÉpÉÉå£üÉ &

mRrj qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû

2. ÍqÉsÉÉuÉOû Wæû -

mRrj bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ

3. EmÉpÉÉå£üÉ Måü vÉÉåwÉhÉ MüÉ MüÉUhÉ Wæû -

mRrj MüqÉ ÍvÉ¤ÉÉ

4. xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ MüÉrÉï lÉWûÏÇ Wæû -

mRrj EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ

5. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû -

mRrj EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ

6. pÉÉUiÉ qÉåÇ UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÌSuÉxÉ qÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû -

mRrj 24 ÌSxÉqoÉU

7. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) lÉå fdlds aÉPûlÉ MüÉ mÉëxiÉÉuÉ ÌSrÉÉ -

mRrj UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ, UÉerÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ, ÎeÉsÉÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ

8. AÉD0LxÉ0AÉå0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû -

mRrj AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ

9. xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU ÌMüxÉ uÉwÉï mÉÉËUiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ -

mRrj 2005

10 ISO dk iw.kZ uke crkosa &

mRrj bZ.Vjus”uy vkSxzsukbts”ku Qksj LVsUMZjkbts”ku


mÉëzlÉ1 pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) YrÉÉåÇ AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ?

E¨ÉU- xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) MüÉ AjÉï EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 xÉå Wæû| pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) ÌlÉqlÉ MüÉUhÉÉåÇ xÉå AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ Wæû-

(A) urÉÉmÉÉUÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ QûÉsÉlÉå Måü ÍsÉL

(oÉ) AlÉÑÍcÉiÉ urÉÉmÉÉËUMü aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÉå xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü ÌWûiÉÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL

mÉëzlÉ2 EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ MüÉ AÍpÉmÉëÉrÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå urÉuÉxÉÉÌrÉrÉÉåÇ MüÐ AlÉÑÍcÉiÉ

iÉUÏMüÉåÇ AÉæU MüSÉcÉÉUÉåÇ xÉå xÉÇU¤ÉhÉ MüUlÉÉ Wæû| CxÉMüÉåü SÉå xÉqÉÔWûÉåÇ qÉåÇ oÉÉðOûÉ

eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû-

(A) xÉUMüÉU Måü EmÉÉrÉ (oÉ) xuÉæÎcNûMü EmÉÉrÉ

mÉëzlÉ3 AÉD0LxÉ0AÉD0,LaÉqÉÊMïü AÉæU WûÊsÉqÉÉMïü Måü ÌlÉzÉÉlÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå MæüxÉå qÉSS

MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- rÉå qÉÉlÉMü Måü ÍcÉlWû EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏS Måü xÉqÉrÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ SåiÉå WæÇû| ClÉ qÉÉlÉMüÉåÇ MüÉå eÉÉUÏ MüUlÉå uÉÉsÉÏ xÉÇxjÉÉLÆ ClÉ

uÉxiÉÑAÉåÇ Måü EimÉÉSMüÉåÇ MüÉå ClÉ ÍcÉlWûÉåÇ MüÉå CxiÉåqÉÉsÉ MüUlÉå MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É

EimÉÉSlÉ MüÉ LMü ÌlÉÍ¶ÉiÉ qÉÉlÉShQû mÉÔUÉ MüUlÉå mÉU SåiÉÏ WæÇû| ÎeÉxÉxÉå aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ cuk, j[kus

MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ UWûiÉÉ Wæû|

73

mÉëzlÉ4 ÍqÉsÉÉuÉOû YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- eÉoÉ ÌMüxÉÏ xuÉÉxjrÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü, oÉÉ½, AmÉëÉM×üÌiÉMü, xÉxiÉå mÉSÉjÉï MüÉå

mÉëÉM×üÌiÉMü rÉÉ vÉÑ® ZÉÉ± mÉSÉjÉï qÉåÇ ÍqÉsÉÉ ÌSrÉÉ eÉÉrÉ iÉÉå ExÉå ÍqÉsÉÉuÉOû MüWûiÉå WæÇû|

ÍqÉsÉÉuÉOû qÉÉlÉuÉiÉÉ Måü ÌuÉÂ® LMü ÍbÉlÉÉælÉÉ AmÉUÉkÉ Wæû|

mÉëzlÉ5 pÉÉUiÉ qÉåÇ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É SålÉå uÉÉsÉå MüÉælÉ xÉå xÉÇxjÉÉlÉÉå Måü

lÉÉqÉ oÉiÉÉL| E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AÉæU pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇxjÉÉlÉ (oÉ) LaÉqÉÊMïü (xÉ) WûÊsÉqÉÉMïü

AÉD0LxÉ0AÉå0 MüÉ AjÉï AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû CxÉMüÉ qÉÑZrÉÉsÉrÉ ÎeÉlÉåuÉÉ

qÉåÇ WæÇû| rÉWû xÉÇaÉPûlÉ AliÉUUÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ MüÉrÉï MüUiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ6 EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ YrÉÉåÇ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû YrÉÉåÌMü uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü

EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMüxÉÏ pÉÏ xiÉU iÉMü eÉÉ

xÉMüiÉå WæÇû| rÉå sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU

ÍqÉsÉÉuÉOû eÉæxÉå MüÉrÉÉåïÇ qÉåÇ ÍsÉmiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû ÎeÉxÉxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå kÉlÉ AÉæU

xuÉÉxjrÉ SÉålÉÉåÇ MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

nh?kZ mRrjh; iz”u & mÉëzlÉ1 EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ YrÉÉ Wæû? EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU- eÉoÉ ÌMüxÉÏ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉå uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå

xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû

²ÉUÉ kÉÉåZÉÉ SåiÉå Wæû iÉÉå ExÉå EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ MüWûiÉå WæÇ|û

EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ

(A) MüqÉ uÉeÉlÉ (oÉ) SÉåwÉmÉÔhÉï qÉÉsÉ (xÉ) ZÉUÉoÉ xÉÑÌuÉkÉÉðL (S) AvÉÑ® EimÉÉS

(C) FÆcÉÏ ÌMüqÉiÉ

(D) lÉMüsÉÏ xÉÉqÉÉlÉ (L) fÉÔPûÏ rÉÉ AkÉÔUÏ eÉÉlÉMüÉUÏ, EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå aÉÑqÉUÉWû MüUlÉÉ

(Lå) EmÉMüUhÉÉåÇ qÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÉ ApÉÉuÉ (E) ÍqÉsÉÉuÉOû (F) oÉQûÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ

²ÉUÉ oÉÉeÉÉU qÉåÇ WåûUTåüU mÉëzlÉ2 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü vÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå MüÉUMü ÎeÉqqÉåSÉU Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü vÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL ÎeÉqqÉåSÉU MüÉUMü

(A) xÉÏÍqÉiÉ eÉÉlÉMüÉUÏ-EmÉpÉÉåMü¨ÉÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü ¢ürÉ Måü ÍsÉL xÉWûÏ

ÌlÉhÉïrÉ sÉålÉå Måü ÍsÉL EimÉÉSÉåÇ Måü EÍcÉiÉ qÉÔsrÉ, aÉÑhuÉ¨ÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉMüsmÉÉåÇ eÉæxÉÏ AlrÉ

eÉÉlÉMüÉUÏ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû| ClÉ eÉÉlÉMüÉËUrÉÉåÇ Måü ApÉÉuÉ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ

vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(oÉ) xÉÏÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï qÉÉÇaÉ MüÐ iÉÑsÉlÉÉ qÉåÇ

MüqÉ Wæû iÉoÉ rÉWû FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ, ÍqÉsÉÉuÉOû AÉæU eÉqÉÉZÉÉåUÏ eÉæxÉÏ mÉëuÉ×ÌiÉrÉÉåÇ MüÉå

eÉlqÉ SåiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå aÉëÉWûMü MüÉ vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(xÉ)xÉÏÍqÉiÉ mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ MüÉ

ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ MÑüNû sÉÉaÉÉåÇ iÉMü WûÏ xÉÏÍqÉiÉ WûÉå iÉÉå LåxÉå qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(S) MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ- MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ AÉæU ÌlÉU¤ÉUiÉÉ Måü MüÉUhÉ sÉÉåaÉÉåÇ qÉåÇ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ

ApÉÉuÉ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉMåü MüÉUhÉ LåxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ3 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL iÉÏlÉ EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû :

(A) ÌuÉkÉÉrÉÏ EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 AÉæU AlrÉ LåxÉå

MüÉlÉÔlÉ AÉiÉåÇ WæÇû eÉÉå aÉëÉWûMüÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉrÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ §ÉÏ-

xiÉUÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉåÇ pÉÏ AÉiÉÏ WæÇû eÉÉå ÎeÉsÉÉ, UÉerÉ AÉæU UÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU xjÉÉÌmÉiÉ MüÐ

aÉrÉÏ WæÇû|

(oÉ) mÉëvÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ mÉëvÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå

EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ

mÉëhÉÉsÉÏ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ iÉjÉÉ A³É AÉæU feV~Vh Måü iÉåsÉ eÉæxÉÏ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ

xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ ²ÉUÉ ÌuÉiÉUhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ Wæû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ ZÉÉ±

ÌlÉËU¤ÉMüÉåÇ MüÐ ÌlÉrÉÑÌ£ü iÉjÉÉ xÉqÉrÉ-xÉqÉrÉ mÉU AÍkÉMüÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ

ÌlÉËU¤ÉhÉ MüUlÉÉ vÉÉÍqÉsÉ Wæû|

(xÉ) iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå

EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU

xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌuÉÍpÉ³É qÉÉlÉMüÉå ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüUlÉÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû| eÉæxÉå- ZÉÉ± uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ LaÉqÉÊMïü, AÉpÉÔwÉhÉÉåÇ MüÉ WûÉsÉqÉÊMïü, ÌuÉ±ÑiÉ AÉæU AÉæ±ÉåÌaÉMü

xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0 ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ |

mÉëzlÉ4 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü MÑüNû Mü¨ÉïurÉÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0, LaÉqÉÊMïü AjÉuÉÉ WûÉsÉqÉÊMïü ²ÉUÉ

qÉÉlÉMüÐM×üiÉ xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÐ ZÉUÏS MüUlÉÉ AÉæU aÉÉUÇOûÏ AÉæU uÉÉUhOûÏ MüÊQïû iÉjÉÉ EÍcÉiÉ

UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ|

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ ²ÉUÉ ¢ürÉ MüÐ aÉrÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉaÉ

MüUlÉÉ |

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ xÉqÉÔWûÉå rÉÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|

(S) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå AmÉlÉå AÍkÉMüÉU AÉæU MüiÉïurÉÉåÇ MüÉ ¥ÉÉlÉ WûÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

74

(C) uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏSSÉUÏ Måü xÉqÉrÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå EÍcÉiÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ

MüÉ krÉÉlÉ UZÉlÉÉ cÉÉÌWûL iÉjÉÉ ExÉMåü ÌuÉ¢ürÉ qÉÔsrÉ, qÉÉmÉ-iÉÉæsÉ AÉæU LYxÉmÉÉrÉUÏ ÌiÉÍjÉ MüÉå

pÉsÉÏ mÉëMüÉU eÉÉðcÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

mÉëzlÉ5 EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉûrÉÏ aÉæU

xÉUMüÉUÏ xuÉæÎcNûMü xÉÇxjÉÉLÆ WæÇû| ClÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÐ mÉëqÉÑZÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉð ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-

(A) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ qÉÉqÉsÉÉåÇ MüÉå sÉå eÉÉlÉå Måü ÍsÉL

qÉÉaÉïSzÉïlÉ MüUlÉÉ

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüUlÉÉ

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ qÉåÇ eÉÉaÉÂMüiÉÉ TæüsÉÉlÉÉ iÉjÉÉ sÉåZÉ ÍsÉZÉlÉÉ AÉæU mÉëSzÉïÌlÉrÉÉåÇ MüÉ

AÉrÉÉåeÉlÉ MüUlÉÉ

mÉëzlÉ6 xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü YrÉÉ MüÉrÉï WæÇ?û

E¨ÉU- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü MüÉrÉï WæÇ :

(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ |

(oÉ) MüÉsÉÉoÉÉeÉÉUÏ UÉåMülÉÉ |

(xÉ) urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ|

(S) aÉUÏoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï | (C) mÉÔUå SåvÉ qÉåÇ ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ |

(D) ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ uÉwÉïpÉU AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ |

(L) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ |

Öê×´ÇuÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · 1 kendriya vidyalaya sangathan ... support...

Documents