, Sahibi Prof. Dr. A. feyzi BiNGOL Ftrat Oniversitesi RektOrii

Edittirler

Prof. Dr. Mustafa OZTORK Orta Dogu Ara9ttrmalan Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. Enver t;AKAR insani ve Sosya! Bilim/er Fakiiltesi Tarih IJO/iimii

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Mustafa 0ZT0RK Orta Doifu Ara$flrma!an Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. M. lle;ir A$AN Tarih Suhesi Miidiirii

Prof. Dr. Saadettin TONBUL Cografya Subesi Mi1diirii

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Di/ ve Edebiyat ~~ubesi Miidiirii

Prof. Dr. Cemalettin t;OPUROGLU Sosyoloji Subesi Miidiirii

Yrd. Doy. Dr. Rifat OZDEMiR Terciime Subesi Miidiirii

Prof. Dr. Esma $iM$EK Halle Kiiltiirii $ubesi MiidiJrii

Bu Saymm Hakem Heyeti

Prof. Dr. Mustafa OZTORK (Frrat On.) Prof'. Dr. M. Be;ir A$AN (frrat On.) Prof. Dr. ibrahim YILMAZ(:ELiK (Frrat On.) Prof. Dr. Enver (:AKAR (FHat On.) Prof. Dr. 6mer Osman UMAR (Firat Dn.)

Prof. Dr. Mehmet (:ELiK (Celalbayar On.) Prof. Dr. AbdOlhalik BAKJR (!lilecik On.) Prof. Dr. Yucel OZTORK (Sakarya On.) Prof. Dr. Muammcr GDL (I-larran On.) Doy. Dr. Omit KOt; (Celalbayar On.) Dov. Dr. YOksel ARSLANTA$ (Frrat On.)

T.C. FIRAT iJNiVERSiTESi

ORTADOGU ARA$HRMALARI

MERKEZI

OR.TA DOGU

AR.A$TR R.MAlAR.B

DER.GiSi

OCAK 2010

Cilt: VIH Say1: 1

ISSN' 1303-9075

TEVRAT, INCiL VE KUR' AN-I KERIM'DEKi KOLELiK KA VRAMI UZERiNE BAZI DU$UNCELER

Some Reviews abour the Concept ofSlavery Which Appears in the Torah, the Bible and the Quran

Canan KV$'

OZET

Bu c;:a!J~ma, Tevrat, !neil ve Kur'an-1 Kerlm'de geyen kOlelik kavramr hakk1nda baz1 dcgcrlendirmcleri iyermektedir. <;aiJ.?l113111ll ic;:inde bu l'ly kitaba gOre ktHeligin nedenlcri, amac1, haklan gibi baZ! ogeleri ortaya yJkal'lp, degerlcndirmeye gayret edilmi~tir.

Kalclik an lay'•' insanlik taribinde yok cskilerden itibarcn ycrini al11119t1r. Sosyal hayatta yer alan bu an!ay1~m hangi amayla kullanJlcllgt ve nedcnleri c;:e~itlidir.

KO!elik bir yandan insan hUr iradcsine zincir olarak vurulurken, diger yandan insanl1gm ya~am idamesi iyin vazgeyi!mcz alan ekonomik yapmtn temclindeki i~giicll olarak degcrlendirildi. BOylece insanoglunun iistlin olma h1rsl, ki9iyi bir ba9l<a ki9iye czdirme durumunu ortaya yll<armJ~tlr. i9in OzOndc emek gUcl'l Ve bu cmegin hakl1 kar911lgl olmas1 gerekirken, insanoglu -gl'lcii ve listiinlUgti elindc tutma kaygJsJyla- giiysiizi'l tasarrufu a!tma almay1 tercih etti.

Kutsal kit.aplarm insanl1ga gelmcsindcki amay, ya9am rcyetcsi sunmak vc toplumun iyincle bulundugu durumu bir sistcmatige yerle9tirmcktir. Pek yok konulan iyinc ai(m bu kitaplar, glinUmllz itibariyle kabul edilmez olan, kOlclige de yer veni1i~tir. Anc::d< kOleligin kabul cdilmez bir yap1lanma a$amasma getirilmesindcki ana unsur, yinc insanm kenclisiclir. Zira YmatiCllll!l gonderdigi kitaplarda kOienin diger admm i9giicli, emek, yardJmcJ oldugunu gOrmek miimkl'lndlir. 'insanoglu, kcndisine indirilen kutsal kitaba uymasJ gerekirken, h3.lihazJrda ya:jadJQ;! ve i9ine gelip de kaybetmek istemedigi dlizen sOz konusu oldugunda, indirilen kitaplan kendine gOre yorumlal111$tn'. KOlenin admm i$glici'J o!mas1 gerckirken vc bu kutsal kitaplarda hizmet ehlinin baz1 hak!ma sahip olmas1 sQz konusuyken, kOlelik tam anlam1yla giiyltiniln y1karlanna gOre kullmiJlml$ ve adlandJrllllll$tlf.

Anahtm· Kclimclcr: Tevrat, incil, Kuran-1 Kerlm, Kale, Kolelik, Cariye, Kalelik Nedenleri, Kale Haklar

ABSTRACT

This study contains some reviews about the concept of slavery wl1ich appears in the Torah, the Bible and the Quran. It was aimed in the study to reveal some

~ Doktorant, Fmlt Dnivcrsitesi Sosya! Bi!im!cr EnstitUsli Tarih Anabilim Da!I-ELAZ!(i

elements such as the rights, the objectives and the reasons of slavery with respect to these three books.

The concept of slavery has taken place in human history long ago. The reasons and the aims of this concept's usage arc various. Slavery has been used as a chain for human's free will, on the other hand, it was put to use as the labor force which is the indispensable foundation of economic structure of the maintenance of life. Thus, the ambition of being superior caused to make somebody torture another person. Essentially, labor power should have been valued, however, human being- fearing of losing the power and superiority- has preferred possessing the weak.

Purpose of the holy books is to provide a prescription for life and to systemize the living conditions of the society. These books covering many topics have also included slavery, which will not be accepted as of today. However, it is the human being who is the primary factor to cause the slavery come to an unacceptable construction phase. It is possible to see that in the holy books slave's other names are labor power, labor, and helper. Instead of complying with the doctrines of the holy book, human being has interpreted the holy book on his own in order not to lose the order that appeal to him. While the name of the "slave" should have been "labor power" and he should have had some rights with respect to holy book, slavery has been used and named according to the benefit of the powerful people.

Key words: Torah, the Bible, Holy Qur'an, Slave, Slavery, Concubine, Causes of Slavery, the Slave Rights

Giri~

jnsan!ar c;agm ruhunu hem etkiler hem de ondan etkilenirler. Gi.inlimliz itibariyle ki.ileligin kabul cdilmcz bit olgu oldugunu gi.innekle beraber; kendi 9agmdaki kolelik, sosyal ve ekonomik anlamda bir ya§am bi9imiydi. Bm)u sosyal tarihin bilinen ba§langry slirccinden itibaren gi.irmek mlimkiindlir. ilk ycrle§ik hayata geyi$1en itibaren, ya§am idamesinde tanm i§ gliciine ihtiya9 duyuldu. Bu ihtiya9 kimi zaman evcil. i$ hayvanlan ile kimi zaman da insan glicliyle kaqrlandr. Glivlli olan gliysliz olanr 'ucuz i$ glicli' olarak kullanmaya ba$ladr. Bi.iylece hlirriyet ve esaret kavramlan an lam kazanmaya ba§ladr.

Yerle§ik hayata geyen toplumlarda vc sonrasmda olu$an dcvletlcrde -yagm ruhuna uygun olarak- toprak vazgeyilmez unsurdu. Topragm geni§ligi ya§am standartlarmm geni§ligi ve verimliligi anlamma gelmekteydi. Bu da toprak geni$letme politikast i9indeki sava§larr ve istilalarr meydana getirdi. Sava§an toplumlardaki tutsaklann i.ildlirlilmeyenleri i§ glicli (ki.ile) olarak kar§rmrza ylkarak, sava$ ki.ileligin en i.inemli kaynagr halinc geldi. Artrk ekonomiyi toprak besliyor topragr da kiilc i§liyordu. Ozetie glimliz i$vi ve tarrm makinelerinin kencli yagmdaki adr ki.ile olmu§tu.

.· ... '

Buna gore ki:ilelik insanm hl'lrriyctinin elinden almarak ba~kalanmn mal! ve tasarrufunda olmasr anlamma gelmektedir. insanlar eski toplumlarda hlirler ve l(bleler olarak iki smrfa aynl!rlar ve bu ayrnm hukuken me~ru sayrlrrdr. Hlirlcr haklarrn sahibidir, (obje); koleler ise haklarrn konusunu (slibje) tqkil ederler. Kole hak ve fiil ehliyetinden, hatta ya~ama

glivencesinden yoksun olarak, bir e~ya gibi altnrp satrlmakta, miras brrakrlmakta ve cfendinin verecegi her tlirlli cczaya katlanmak zorunda brrakrlarak hayatrnr slird lirmekteyd i 1•

Ki:ilelik Eski9ag boyunca yakm ve Ortadogu Avrupa ekonomisinin ve sosyal hayatm degi~mez bir unsuru olmu~tur. Ortayagla birlikte bu kurumun kaynaklarr ve kullanrm alanlarr geni~lemi$ ve dlinyanm belli yerlerinde esir pazarlan kurulmu~tur. Ortayag boyunca sosyal hayata iyice yerle~en kolelik yeni9ag ile birlikte ortaya yrkan Amerikan siimlirgeciligi ile yeni boyutlar da kazanmr$!!r2

Etik a9rdan gimlimliz itibariyle koleligi kabul edilemez bir anlayr~trr.

Ancak bu glinlin akl!yla kolelik donemini yorumlamak merkez olan dogruya rrla$lll'lnayacagmdan, kendi 9agrndaki yorumlarla, koleligi ekonomiyi besleyen bir yaprlanma ve sosyal ya~amm emek9isi olarak degerlendirebiliriz. ]·latta bazr toplumlarda rrzah bir $ekilde evl'at satrna veya ogul kiraya verme olaylanyla, koleligin ya$am bi9imi $Cldini gormek de mlimklind lir3

Madde anlammda hangi neden olursa olsun, bir insanm digerinden listlin olmasr soz konusu clegildir. Bu durum yaradrlr~m adalet kavramma ters dli$tnektedir. "Ostlin](ik ancak takvadadrr" siizli de bumr desteklemektedir. Yani asrl deger, mana alanmdaki list(inllik olmu~tur. Ancak goz ardr eclilemeyecek bir durum vardrr ki, o da ya~am idamesini gerektiren ara9lardrr. Kolelik devrinde, kolclik bu aras:lar11i iincmli bii' bollimiinli le$kil

1 Gtilnihal Bozkurt, ''Eski Hukuk Sistcminde KOlclik", A. 0. Hukuk Fakii/tesi Dergisi, C.38, S.l-4, Ankara, 1983, s. 65.

2 Sevda 6zer, ;< J 9. YUzydda Mlsl!''da KOle!ik ve KO!e Ticareti", Orta Dofju ilra~\·tmnalarl Dergisi, CV. S.l, Elaz1g, 2007, s.67.

:1 R1za!J cv!at satma ve kiraya vermc olaylan hakk1nda kar~Jl!ldJ aln~-vcri-? ~eklindeki kay1tlnn Uygur Tlirklcrinde gOnnck mUmkUndOr. Bu durumda ki1:aya verilen ve kir(llayanlann kar~JIJ!d1 birhirlerine sorumlulugu s6z konusuydu. Uygur hukuk vesika!armdaki sat1~ bclgelcri hakkmda aynntJ!J bilgi iyin bkz. Ozkan izgi, Uygurlarm Siyasf ve Kiiltiiref Tarihi (Uygur hukuk Vesika!anna GOre), TUrk KO!tiirli Ara~tlrmalan Enstitlisi.i Yaymlur!, Ankara, 1987, ;;.89~106. Yine !-lint vc M.S. 3. yUzy1!dan itibnren (:in, tcn)lum!an1~da. da ai!c::.ine pma saglamak iyin gOnUIIn kOlclik.le kar~J!a~l!maktadJr. Aynn~d1 bilgi iyin bkz. OUinihal Bo7J<-urt, ;<Eski Hukuk Sisteminde KOielik", A.O. Hulwk Fakiiltesi Dergisi, C.38, S.l-4, Ankara, 1983, s.67.

4 C. KUS. Tevral. incil ve Kw'dn-J. Kerim 'deki KO!elik Kavranu Ozerine BaztDiisiJ...rJ.celer

etmcktcydi. Zira i>glicli olmadan liretim geryekle,mez, ifadesi gene! geyer bir dogrudur.

Tlim bu bilgi ve degerlendirmeler pek 90k ki>i ve kaynak tarafmdan ye~itli biyimde ele almmr~llr. Ancak kalelik konusunun dini kaynaklarda nasJI ele a!tndrgr merak konusu olmu~tur. Kaleligin sosyal ve ekonomik boyutu pek yOk kez dli~linlillip tartr~rlmr~trr. Ne var ki, Tevrat, lncil ve Kur'an-r Ker1m'de bu konu ve konunun kritigi konuya ba~ka bir boyut kazandrrmaktadrr ve 90k daha zengin dli~lince ufuklanna imki\n tammasr kavmiimaz olacaktrr.

Kendi danemindeki olayr o glinlin >artlanyla 9agrn ruhuna uygun bir ~ekilde degerlendirmek yerinde olacaktrr. Ya da tarihi slirey ivincleki kaleligin kutsal kitaplarda konu olarak yer almasr, kaleligin geryekligini ortaya koymaktadrr. Bilindigi lizere kutsa! kitaplar toplum hayatrnr dlizenc koymak ivin vardrr. Neticc olarak toplumun cllizeni iyinde, glinlimliz itibariylc kabul edilemeyecek bir kavramm k,rtsal kitaplarcla yer almasr, kendi daneminde kiileligin ya~am biyimi oldugunu ortaya koymaktadrr. Nc var ki kutsal kitaplardaki kiile kavrammrn anlayr~r ve kole hakkmm yerine kar~m; toplumdaki kiile kavrammm anlayr~I ve kale hakkrnm yerinin aynr dlizende olup olmadrgr tarti$Iiir.

Adr geyen kitaplarda cariye konusu ise apayn bir konu olup, ba~ka, bir yalt~ma olarak ele almmasr gerekir. Zira kale kadmm, i~ glicli statlislinde oldugu gibi, efendisinin iizel hayatrna hizmeti de siiz konusudur. Bu durumda kadrn kiilelerin hizmet alanlan erkek kiilelerden daha fazla idi. Ancak i~ glicli olarak bakiidrgmda kutsal kitaplardaki emir vc yasaklar, kadm ya da erkek kiile aynmma bakiimaksrzm, kalenin ve efendinin uymasr gereken kurallardr. Bu kurallann liretimde devamlrlrgr hedefledigi de ortadadrr.

Ki:ilelik Kavranu ve Nedenleri

Tlirkye'de kiileden ba>ka kul, bende, halaytk, esir ve "kadm kiJ!e" anlammda cdriye, odalzk; Farsya'da bende, gu!dm, kadrn kole ivin keniz; Arapya'da abd, rakik, meml!?k, kmn, g!!ldm, rakabe, vasif, milkii'l-yemin ve kadrn kaleler ivin mem!tlke, vasife, cdriye, eme ve gurre kelimeleri kullanilmr~trr. Belirli diinemlerde mem!liklin daha ziyade beyaz, abdin ise zenci koleler i9in kullaniidrgrna rastlanmaktadrr. ispanya'da siyah kiileier i<;in hddim kelimesi tercih cdilmi~tir4 •

K(ilelik nedenleri ise;

4 M. Akif Ayd!n, Muhammed Hamldu!lah, ".K0le", i.A., C. 26, Ankam, 2002, s.237.

I. Sava~ta esir dti~me

2. Srrfkole edinmek ivin dlizenlenen seferler

3. Korsanlrk ve benzeri yollarla kavn·rlma

4. Suvlulann kole olarak kabul edilmesi

5. Ekonomik nedenlerden otUrli ki~inin kendir'ni, yocuklannr satmas1

6. Bor9 kar~rhgr suya ceza o!arak kale edilme

7. Kirnesiz voc·c~klann yetisti•·enler tara!indan kole ed~~lrnes'. ' .

8. Terk cdiln;is insanlann kole olarak kabul ediln;esi

9. Tic~;·et iyin

I 0. 9cgu~tan kolelik

II. i~9iiik (Yan Kolelik)5

Bu maddelerin ivinden koleligin en onemli ve devamlr kaynagr savas esirleri idi. Bu esirlerin tasfiyesi belirli yollarla yaprhrdr. Hirincisi, onlann oldtirtilmesi, ikincisi kurtuius akvesi ve esir mlibadelesi, OvUnclisti esirierin hlir insanlardan ayn bir statliye ahp kole ~cklinde kullanmak ~u hal de sava~ esirlerinin karsrl:klr veya karsrlrksrz serbest brrakrlrnas1 mt'l·nklin olmadrgr zaman geriye iki yoldan biri kalmaktadrr: Oldlirlilmek veya kole olarak yasamak. Bu"? gore kolelik oltimlin alternatifi olarak ortaya 91kar6

.

UVRAT'TA KOLELiK

"Ve on/arm dniine koyo.cagm hiikiimler §Un/ardw: ege." jf:rani bir kdk satm ahrsan, a/11 yd hizmet edecek ve yedincide hiir olarak meccanen t;lkacaktlr. Eger yalmz ge/di ise ya/mz t;lkacaiwr; eger kans1 ile geldi ise o zaman kanSl kendisi ile beraber pkacaktlr. Eger efendisi ona bir kadm verir ve o kendisine aguilar yahut k1zlar dogurursa, kadm ve r;octt!dar efendisinin o/acak ve kendisi yalmz t;lkacaktzr .. Fakat eger kale ar;tkqa: l';fendimi ve kanm1 ve r;ocuklarmu seviyorum, hiir 91kmayacagtm, derse, qfendis i onu Allah 'a yakla§flracak; ve onu kaptya yahut kapmm siivesinc yak/a.~tzro.cak, ve onun ku/agpu biz i/e delecek, ve kendisine ebediyen hizmet edecektir"7

•

5 Sevda Ozcr, "19. Ylizy!lda M1s1r'da KO!elik ve K6le Ticareti", s.69; El~,r~ca bkz. M. Akif Aydm, Muhammed Ham!dullah, "KO!c", s.2.18.

6 M. Akif 1\yjw, Muhammed Bam1du!!ah, "KOlc", s.238. 7 Tcvrat, (:1k:s, 2 1/l ,2,3,4,5,6.

"Ve bir adam lazuu cariye o/arak satarsa, o, kiilelerin qrktrgr gibi qilcmayacakllr. Eger kendisine ni.}anlcmrm,, olan krz, ~fendisinin goziinde kdlii olursa, o zaman geri satrn a!rnmasr iqin brrakacaktrr; kendisi ile sadakatsiz davrandr diye onu yabancr kavme satamaz"8

.

"Ve eger bir adam kblesinin giJziine yahut cariyesinin gOziine vurur ve onu sakat ederse, gozii yerine onu hiir o!arak salrverecektir. Ve eger kii/esinin yahut cariyesinin di,1ini dii§U.ri.irse, di.]i yerine onu hiir olarak sahverecektir"9

.

<'Eger .okaz bir kdleyi yahut bir c~riyeyi. siiserse, on!arll? efendisine o.tuz ~\·eke! g·itmii.y verilecek ve Okiiz ta~·lanacaktw" 10 .

•<ve eger karde.$in senin yanmdofakir dU.,~er, ve kendisini sana satarsr:t, emu kole gibi qalr.]llrmayacaksrn. Sen in yanrnda iicretli adam gibi ve rnisajir gibi o!acaktrr; yubi/ yr!rna kadar senin yamnda qalr.}acaktrr; o zaman kendisi ve kendisile beraber qocuk/arr, senin yanrndcm qrkacak, ve a,1·iretine dbnecek, ve babalarrnrn miilkiine diinecektir. (.'iinku on far Mrsrr diyarrndan qrkardrg;rm kul!arrmdrr; kiile o/arak satr!mayacaklardrr. Ona sertlikie efendilik etmiyeceksin ve Allah 'rndan korkacaksrn. Ve sen in maim o/acak ko!eye ve cariyeye gelince, etrajinrzda o/an millet!erden, on/arc/an kale ve coriye satrn a!accrksrnrz. Ve aranrzda oturcrn gariplerin de 90cuklarrndcrn, on/ardan ve diyarrnrzdan dognnr}' o!up yanrnrzda bu!unan a.yiret!erinden satzn alacakszmz; ve sizin malznzz olacaktzr. Ve onlarz kendinizden son."a miras nuilk olcrrak 90cuk!arrnrza brrakacaksrnrz, daimi kole/erinizi on/arc/an alacgksrnrz, fakrrl karde,1'ierinize, .lsrai/ ogul!arrna, birbirinize. sert!ikle efendilik etmiyeceksiniz"11

.

"Ve peygamber ogu//arrm/1 kanlarmda>r bir kadrn E/i.faya feryat edip dedi: Kocam kulun o!dii; ve bilirsin ki o kulun RABDEN korkardr; ve a/acak!r iki f'Ocugumu kendisine kale olsun!ar diye on!arr a/merger ge!di. Ve Eli§ a oncr dedi: ... "".

Tevrat.'taki tlim bu. bilgilere gore degerlendirec~k olursak; ibrani kolelerin kolelik sliresi alt1 yildn·. Bu sUre iyinde belli ba~h kole haklan vard1r. Kole yah~acag• efendisinin yamna evli olarak gelmi~se e~iyle beraber hlir olabilir. Eger ki efendisi tarafmdan evlendirilmi$Se sadece kole hlir olabilir e§i ve yocuklan efendisine aittir. Buna gore burada koleligi bir

3 Tevrat, Cii<J~, 21/7,8. 9 Tevrat, (:tkt;;, 21/26,27. 10 Tcvrut, {,::tkt~, 21/32. 11 Tevrat, Levililer, 25/39,40,4: ,4·2,43,4~,45,40. 12 Tevrat, Kral!ar, 4/l.

mesick olarak yorumlamak mlimkiin olabiliru Aynca kolelcrin kendi aralannda srnrllan s6z konusudur dcnilcbilir. Zira ailesi i.arafrndan cariye olarak satrlan krzm, digcr yollardan elde edilcnlere oranla daha fazla hakka sahip olmasr soz konusudur 14

.

Tevrat'taki efendilcrinin kiilelerine kotli davranr$la bulunmamalanna dair emir ise kolenin degerini or1aya koymaktadrr. Zira asrl olan s:alr$ma dlizeninin devamlrlrgrdrr. <;:alr$anm kotli muamcle giirmesi s:alr$ma kalitcsinin dli$mcsi anlamrna gelmektcydi ki bu durum ekonomik yapryr kOtli etkileyebilircli. Digcr bir boyut ise insanm ba$ka bir ki$inin yanmda s:alr$nlasr demck, yflif$anrn zorbalrk gormesi anlamma da gelmemeliydi 15

Bir Yahudi'nin diger bir Yahudi'yi kole etmesi ve onu satm almasr soz konusu olamaz. Ancak i$s:i statlislinde, bir Yahudi ba$ka bir Yahud.i'ye hizmct cdebilir. Yahudiiige gore kolc kaynagr ancak ba$ka bir kaviJnden eldc edilcbilir ve bu tarz kolcligin mlilk, madde gibi tasarrufu yaprlabilircli 16

•

Yine Tevrat'ta kole edinme yollanndan birinin bors: kar$rlrgr oldugunu gormekteyiz. Burada s:alr$ma i$ glicli borca mukabil takaslanmasr soz konusudur 17

•

iNCiL'DE KOLELIK'8

Gelecekteki Stkmtl[ar

"16 j~te, kurt!ann arasma koyun!ar gibi gonderiyorum sizi. Yilan gibi

akd!l, giivercin gibi saf ohm. "jnsan!ardan sakmm. Sizi mahkemelere verecekler, havra!armda kamp!ayacak!ar. 18Jlatta benden iitiirii va!i!erin ve kra!larm iiniine ;;1kardacaksunz. Boy!ece onlara ve uluslara tamkhk edeceksilliz. 19S'iz!eri mahkemeye verdikleri zaman, neyi nast.l s6yleyeceginizi dii~tinerek kayg1lanmaym Ne siiyleyeceginiz o anda size bildiri!ecek. 20(-'iinkii konu~acak o/m1 siz o/mayacaksunz, Babamzm Ruhu sizin araclilgmrz!a konu.yacaktll'. 21«Kardq karde,1·ini, baba 90cugunu d!iime

D Ayr1ntli1 bilgi iyin bkz. Tcvrat, (:-1k1~. 21/1,2,3,4,5,6. 14 Ayr1ntli1 bilgi iyin bkz. Tevrat. <;11<1$, 2117,8. 15 Ayrmtil1 bi\gi iyi'n bkz. Tcvrat, <;11<19, 21126.27: aynca bkz. Tcvrat, C:li<l$, 21/32. 16 Ayrmtd! bilgi iyin bkz. Tcvrat, Lcv'llilcr, 25/39,40:11.'12,43.44.45.46. !'! Ayr111t!l1 bilgi iyin bkz. Tcvrat. Krallar. 411. 18 Burada konuya geymcdcn Once metod ydnOnU ayJ\damhkta J'ayda vard!r. Zira

tncil'deki her bir bOIOmtin ba$111<1 veri len numnralar dipnot dcgil, bOIOmlin kcndi iyindcki bab numaraland1r. Al1nt1 yaptiQ,Hl117. incilin orijinalite;;ine uygun dii~mcsi hascbiyle o numaralan atlamadan vcrmck i::tedik. Bizim rcfcrans yerinc gcycn dipnotlanm1z ise aktan!an bilginin son k1smmdad1r. Aynca konuyu mcrak cdenlere tam rcfcrans saglamas1 iyin inci!'dcki k6lc!ik konusunun gcytigi bablcmn konu ba~llkhm siyah har/1erlc ba~llk olarak vcrilmi~til'.

teslim edecek. (.'ocuk/ar anne babalarma ba~ kaldzrzp on/em oldiirtecekler. 22 Benim adundan Miirii herkes size/en n~fi·et edecek. A rna so nun a kadar dayanan kurtulacaktzr. 23Bir kentte size zulmettik/eri zwna11 dtekine kar;m. Size dog;rusunu sbyleyeyim, jnsanoglu ge/inceye dek j\·rail 'in tiim kentlerini dola~m'"' olmayacakszmz. 21 ()grenci c)grelmeninden, kale de efendisinden iistiin degildir. 250grencinin ogretmeni gibi, ki!lenin de efendisi gibi olmasz yeterlidir. Eger insanlar evin efendisine Beelzebub derlerse, ev halkzna daha neler demezler/" 19

. \

Hardal tancsi ve maya bcnzetmcleri

'131Jsa onlara bir benzelme dqha anlattz: «Gok/erin Egemenligi bir

adamzn alzp tarlasma ektigi hardal tanesine benzen> dedi. 32«llardal liinc tohumlarzn en kiir;iigii oldujj;u halde, geliJince bahr;e bitkilerinin boyunu a"·ar, agar; olur. (jyle ki, gokte ur;an /m.]lar gelip dallarmda bamur."

33 !sa onlarct baJka bir benzetme anlallz: !<Gi!klerin Egemenligi, bir lwdmm ailp tiim hamuru kabartmak ir;in iir; blr;ek una kan~trrdzgz mayaya benzer. N

3'1/sa biitiin bunlarz halka benzelmelerle anlattz. Benzetme kullanmadan

on lara hiqbir .)'ey anlatmazdz. 35 Bu, peygamber aracrhgzy!a bildirilen .)'U

sOziin yerine gelmesi iqin oldu:

«Agziml benzetmeler an}ofarak a(:acajjlm,

Diinyanzn kurulu.yundan .beri

G . /'k I 1 d'l . ~· "20 zz z a nns szr an 1 e getzrecegw1. » .

Acmwszz J(ii/e Benzetmesi

"21 .Bunun iizerine Petrus. lsa'yc.~ gelip, << Ya Rain dedi, «karde.')·im bema

kar~' kar; kez giinah iJlerse onu bagz~lamahyzm? Yedi kez mi?>> "jsa ona, <1Yedi kez dej!;il>> dedi. <1Yetmi"· /cere yedi kez derim sana. 23 Sayle ki, Goklerin Egemenligi, koleleriyle hesapla§·mak isteyen bir krala benzer. 2

'1Kral hesap

gormeye baJlctdzgznda, kendidne on bin tal ani borcu olmi bir kale geiirilmiJ. 25 Kalen in ode me giicii olmadzgzndan efendisi onun, karzszmn, qocuklarznzn ve biitiin malmm satzlzp borcun odenmesini buyurmuJ. 26Kole yere kapamp efimdisine, 'Ban a kar§z sabu·!z oil Sana biitiin borcumu ode rim' demi~·. 27E.jimdisi koleye actn1l§, borcunu bagz.]layzp onu salzvermi"'· 2"!<Ama kale qrkrp gitmi.y, kendisine yiiz dinar borcu alan bir ba~ka koleye rastlamlJ. Onu

"inciL Mat., 10:\6-25. 20 inci), tvlat., 13::3! -3~.

yakalaJI!p, 'Borcunu iide' diyerek bogazma sardnu,1. "Bu ki!!e yiizi.is!U yere kapanm1~, 'Bana kar§'l sab1rli of! Sana borcumu dderim' diye ya/varm1~. 30Ama ilk kdle bunu reddetmi.r Gitmi.), borcunu ddeyinceye dek kalmak iizere adam! zindana attzrnn)'. 31 (jfeki koleler, alan/an goriince 90k i.izii!mi.i,1'ier. Efendi/erine gidip biiti.in olup bitenleri anlatnn,llar. 32«Bunun iizerine ~fendisi ki!leyi yanma 9agmm~. 'Ey kotii ko/el' demi§'. 'Bana ya/vardigm i9in biitiin borcunu bagi§'iad!m. 33Benim sana acidlfj;lm gibi, senin de kale arkada.yma ac1man gerekmez miydi?' 31Bu i!fkey/e efendisi, tiim borcunu odeyinceye dek onu i§·kencecilere teslim etmi$. 35<<Eger her biriniz karde.yini yiirekten bagi$1amazsa, gdksel Babam r./a siz.e 6yle davranacakl!r. 11 "

21.

Diifjiin ~dleni benzetmesi

"1-2 !sa sdz ahp on/ara yine benzetme/erle .)6yle ses!endi: «GOlder in Egemen/igi, oglu i9in diigi.in .,li!leni haz1rlayan bir kra!a benzer. 3 Kral, .,16lene dave! ettiklerini 9agmnak iizere ko/e/erini gi!ndermi§', ama davetli/er ge!mek istememi.)'.

1<d(ral yine ba)'ka ko!e/erini gonderirken on/ara demi$ ki, 'Davetlilere ,nmu s6yleyin: Bakm, ben ziyafetimi hazirladim. S!girlanm, besili hayvan/anm kesildi. Her $ey haz1.r, gelin §i!/ene! '5 «Ama davet!i!er a/dmnalt!I!fiar. Biri tar!asma, biri ticaretine gitmi$. '()biir/'eri de kralm kO!elerini yakai'l)l!p /urpalmni$ ve 6/diirmii.)ler. 7Krali!,jke/enmi~. Ordu/anm gonderip o katilleri yok elmi$, kent/erini a/e(/e vermi$.

8<<Sonra ko!elerine ~oy!e demi,1: 'Diigiin 5i!leni haz1r, ama qaifyd!ldarrm buna !ayll< defti!mi,,. 'Gidin yo/ kavJa!darma, kimi bulursanzz diigune 9agll'ln. ' 111Bi!y!ece ko!e/er yo/lara dokiilmii1, iyi kotii kimi bu/mu$larsa, hepsini toplann}lar. })fjgi.in yeri konuk!ar/a dolmu$.

11 «Kra/ konuk/an gdrmeye ge/diginde, orada diigiin e/bisesi giymemi,, bir adam gormi.i.)'. 120na, 'Arkada§·, iizerinde diiftiin e/bisesi o/madan buraya nas1/ girdin? 'diye sorunca, adamm dili tutulmu!f.

13«0 zaman kra/, uyak/arma, '/)unun e!lerini ayaklanm bag/aym, onu di(/al'I)!a, karanhga atml' demi.)'. 'Orada ag/ay1~ ve di§' giCiri!Sl o/acaktir.

11 «(:iinki.i qalj;r!lan!ar qok, am a seqilen!er azd1r. 11"22

.

:n inci!, Mt'L. }8:21~35. 22 inci!, Mat., 22: 1~1.1.

Alr;akgiiniilliiliik iirne{;i

'd20nlarm ayaldarznz yzkadtktan sonra giyinip yine soji-aya a/urdu.

Onlara, <1Size ne yaptzgzmz anlzyor musunuz?!! dedi. 13<1Siz beni Ogretmen ve Rab diye <;:agzrzyorsunuz. Dogru soyliiyorsunuz, iiyleyim. 11Ben Rab ve Ogretmen oldugum hal de ayaklannzzz yzkadzm; oyleyse, sizler de birbirinizin ayaklarmz ytkamalzstntz. 15Size yaptzgzmzn aymsmz yapmanzz it;in bir drnek verdim. 16Size dogrusunu soyleyeyim, kO!e efendisinden iisliin degildir. El<;:i de kendisini giinderenden iistiin degildir. 17Bildiginiz bu seyleri yaparsamz, size ne mutlu/"2

·1

.

Dunyamn N~f'reti

~" 8Diinya sizden nefret ederse, sizden Once benden nefret etmi\"i oldugunu bilin. 19 Diinyadan olsaydzmz, diinya kendisine ail olam severdi. Ne var ki, diinyanzn degilsiniz; ben sizi diinyadan ser;tim. Bunun ir,:in diinya sizden nefi"et ediyor. 20Size soyledigim sozii hatzrlayzn: 'Kole efendisinden iistiin dejjildir.' Bana zulmertilerse, size de zulmedecekler. Benim sbziime uydularsa, sizinkine de uyacaklar"24

Aldt{;uuz {,-'a{;nya Giire Ya~aym

"17Ancak herkes Rab'bin kendisi it;in belirledigi duruma uygun bit;imde,

Tanrz'dan aldzgz <;·agrzya gore ya~·aszn. Bunu biitiin kiliselere duyuruyorw'I. 18Biri siinnetliyken mi qagrzldz, siJnnetsiz olmasm. Bir ba~·kasz siinnetsizk(m mi t;agrzldt, siinnet olmaszn. 19Siinnetli olup olmamak dnemli degildir. Onemli olan, Tann'mn buyruklartnz yerine getirmektir. 20Herkes ne durumda r;agrt!dzysa, o durumda kalszn.

21 Kiileyken mi r;agrzldzn, uzulme. Ama ozgiJr olabilirsen, .firsatz kar;mna! 219iinkii Rab 'bin qagrzsznz aldtgz zczman kiile olan kimse, ,1imdi Rab'bin dzgiiriidiir. (Jzgiirken t;agrt!an kt~·i de Mesih'in kiilesidir. 23Bir be del kar§·zlzgz sa/In a/zndznzz, insanlara kale olmaym. 2

'1 Karde$ler, herkes ne durumda

r;agrzldtysa, Tanrz dniinde o durumda kalszn"25.

Bedenin Birli{;i

"12 Beden bir olmakla birlikte birr;ok uyeden olu.yur ve r;ok sayzdaki bu

iiyelerin hepsi tek bir beden olu.yturur. Mesih de bdyledir. "l1ter Yahudi ister Grek, ister kale ister dzgiJr olalzm, hepimiz bir beden olmak iizere aynz Ruh'ta vqfiiz edildik ve hepimizin aynz Ruh'tan it;mesi saglandz. 111yte beden

23 inci!, Yu., 13:12~17. 24 lncil, Yu., 15: 18~20. 2' incil, I Ko., 7:17-24.

tek iiyeden de gil, bir9ok iiyeden olu:jur. 15 A yak, "E I olmadTgun i9in bedene ail de if) lim" derse, hu onu bedenden aywmaz. 16 Kulak, "GOz olmachftzm ic;in bedene ail dejf;ilim" derse, bu onu bedenden ay~rmaz. 17BiJtiJn beden gaz olsaydT, nas1l duyard1k? Bii!Un beden kulak olsaydt, nastl koklardzk? 18Gert;:ek ,,u ki, Tann bedenin her iiyesini diledigi bit;:imde bedene yerle,,tirmi:jlir. "Eg;er he psi bir tek Uye al.saydt, bed en olur muydu? 20Gert;:ek .)'u ki, t;:ak say1da iiye, ama tek beden vard1r. 11 Goz ele, "Sana ihtiyac1m yak!" ya da ba,, ayaklara, "Size ihtiyacmt yokl" diyemez. 22Tam tersine, bed en in daha zay;f gdriinen iiyeleri vazget;:ilmezdir. 23 Bedenin daha az degerli saydzgmuz iiyelerine daha t;:ok deger veririz. Boylece gosteri$Siz iiyelerimiz daha gdsteri.)'li olur. NGosteri.yli iiyelerimizin ozene ihtiyacs yoktur. Ama Tann, degeri az olana daha t;:ok deger vererek bedende birligi saj!,ladt. 250yle ki, bedende ayn!Tk olmasm, iiyeler birbirini e~·it bit;:imde gdzetsin. 26 Bir iiye acT t;:ekerse, biitiin iiyeler birlikte act 9eker; bir iiye yiiceltilirse, biitiin Zlyeler birlikte sevinir"26

.

Katsal Yasa'mn Amact

"23 Bu iman gelmeden once Yasa altmda hapsedilmi,<tik, gelecek iman

apklamncaya dek Yasa'nm tutuklusuyduk2'1 Yani imanla aklana!Tm diye

Mesih'in geli~ine dek Yasa egitmenimiz oldu. 25Ama iman gelmi§ oldugundan, art1k Yasa'nm denetiminde degiliz. 269iinkii Mesih jsa'ya iman ettiginiz il,:in hepiniz Tann'nm ogullansmzz. 27Vajbde Mesih'le birlqenlerinizin hepsi Mesih'i giyindi. 28Artzk ne Yahudi ne Grek, ne'kole ne i!zgiir, ne erkek ne di§i aymm var. Hepiniz Mesih Lm'da birsiniz. "Eger Mesih'e aitseniz, lbro,him'in soyundanszniz, vaade gOre de m,irasr;u:znlz"27 .

Sara'yla llacer Ornegi

"21 Kutsal Yasa altmda ya,<mnak isteyen sizler, soyleyin bona, Yasa'mn

ne dedigini bilmiyor musunuz? 22ibrahim'in biri kale, biri de ozgiir kadmdan iki oj!,lu oldugu yaZlltdw. 23Kole kadmdan olan olagan yo/dan, ozgiir kadmdan a/ansa vaal sonucu dogdu. "'Burada bir benzetme vardtr. Bu kadmlar iki antla,,mayT simgelemektedir. Biri Sino DagT'ndandtr, kale olacak qocuklar dogurur. Bu Hacer'dir. 25Hacer, Arabistan'daki Sina Dagz'm simgeler. Simdiki Yeru§alim'in kar.)TiTgtdtr. C::iinkii qocuklany/a birlikte ki!lelik etmektedir. 26 Oysa goksel Yeru~·alim bzgiirdiir, annemiz odur27

Nitekim $6yle yazzlmz,,·flr:

"Sevin, 90C!Jk dogurmayan ey klSlr kadm!

" incil, I Ko., 12: 12-26. 77 incil, Gal., 3:23-29.

12 C. KUS TevrQL.)_ncif ve Kur 'd1H Kerlm 'c(r4.£ KQlril(fi Kavranu Ozerine Baz1 Dijsiinceler

Dogum agnsz nedir bilmeyen sen,

Yiikse/t sesini, haykw'

(:unkii terk edilmi$ kadznm,

Kocasz o/andan daha t;ok r;ocu[i;u var." 28 Kardqler, hhak gibi sizler de vaal r;ocuk/arzsnnz. 29 0/agan yo/dan

dogan, Kutsa/ Ruh'a gore dogana o zaman naszl zulmelliyse, $imdi de dyle o/uyor. 311Ama Kutsa/ Yazz ne diyor?

"Kale kadmla oglunu kov.

(,_'unku kale kadmzn oglu

Ozgiir lcadmm ogluyla birlilcte

Asia mirasa ortak o/mayacaktzr."

3/ J,,te bi!yle, karde.5ler, bizler kdle kadznm de gil, ozgiir kadmzn t;ocuk­lanyzz"28.

Kole-efendi ili.$kileri

"5Ey koleler, diinyadaki efendilerinizin sdziinii Mesih'in siiziinii dinler

gibi, saygz ve korkuyla, saf yiirekle dinleyin. 6Bunu, s1rj inscznlarz h0$11Ui etmek isteyenler gibi, giize ho$ gdriinmek it;in yczpmaym. Mesih'in kullczn olczrczk Tcznrz'nm istejj;ini candczn yerine getirin. 7insanlara degi/, Rczb'be hizmet eder gibi gayretle hizmet edin. 8(:iinku ister kdle ister dzgiir olsun, herkesin, yczptzgz her iyiligin kar.ifb[i;zm Rab'den a/acagzm bi/iyorsunuz.

'Ey efendiler, siz de ko/elerinize aym $ekilde davranm. Arllk onlarz tehdit etmeyin. On/arm ve sizin Efendinizin goklerde oldugunu ve inscznlar arasznda ayrzm yapmad1gznz biliyorsunuz"29

Mesih 'te Yeni YaJam

"9 Birbirinize yalan sdylemeyin. (,_'unkii eski yaradzli$1 kdtii

czlz$kanlzklarzyla birlikte iizerinizden pkarzp attznzz, /('eksiksiz bilgiye eri.$mek iizere Yczrallczsznzn benzeyi.Jinde tazelenen yeni yaradzlz.if giyindiniz. "Bu yenilikte Grek ve Yahudi, siinnel/i ve si:mnetsiz, barbczr, hkit, kale ve dzgiir ayrzmz yoktur. Mesih her .$eydir ve her $eydedir.

28 incil, Gal., 4:21-31. "incil, Ef., 6:5-9.

12()y/eyse, Tmm'nzn kutsal ve sevgi/i ser;ilmi~·/eri olarak yiirekten sevecen/igi, iyiligi, alr;akgdnii/liiliigii, sabzr ve ywnu§ak!tgz giyinin"30

.

Yeni Ya$amda Aile, Toplum ili$kileri

"22Ey ko/e/er, diinyadaki efendilerinizin her soziinii dinleyin. Bunu, su:f

insanlan ho~nut etmek isteyenler gi_bi gaze ho$ goriinen hizmet/e degil, sqf yiirekle, Rab korkusuyla yapzn. 2'-'"Rab'den miras odiiliinii a/acagzmzz bilerek, her ne yaparsanzz, insan/ar ir;in degil, Rab ir;in yapar gibi candan yapm. Rab Mesih'e kulluk ediyorsunuz. 25 HaksiZlzk eden, ettigi hakszz!tgzn kar§thgmz a/acak, hir;bir ayrzm yapzlmayacaktzr31

.

Ey ~fendiler, gi!kte sizin de bir Efendiniz o/dugunu bilerek kble/erinize ada/et ve e~itlikle davranm"12

.

Yanlt$ Ogretilere Kar~z Uyan

"8Yasa)Jt i)ziine uygun bir;imde ku//anan biri ir;in, Yasa'nzn iyi o/dugunu

biliyoruz. 9-l!ic;unkii ,1·unu biliyoruz ki Yasa, dogru o/anlar ir;in degil, yasa tanzmayanlar ve asiler, tanrzszzlar ve giinahkdrlar, kutsa/lzktan yoksunlar/a kzitsa/a kar,n saygzszz o/anlar, anne ya da babasznz 6/diiren/er, katil/er, fuhu§ yapanlar, og/anczlar, kale tiiccar/an, yalanczlar, yalan yere ant ir;enler ve sag/am ogretiye kar,1zt olan ba§ka ne varsa, on/ar ir;in konmu§tur" 33

Uygun Olam Ogret

"9Ko/eleri, her konuda efendilerine bagzmlz olmaya ozendir.

Efendilerini ho~nut etsinler. Ters yamt vermeden, 10hzrszzlzk yapmadan, tiimiiyle giivenilir olduklanm gostersinler. Boylece Kurtarzczmzz Tanrz);/a ilgili dgretiyi her yi!nden r;ekici kzlsmlar.

119iinkii Tanrz 'nzn biitiin insanlara kurtulu$ sag/ayan liitfii ortaya r;zkmt§llr"34

•

incil'deki killelik hakkmda degerlendirmclere bakacak olursak; pek 90k yerdc killc-efendi kelimcleri geymcktedir. Ancak bu yerlerden yogunda benzetmclerle anlatnn geryeklqtigi ivin, kiilc-efendi kavramlannt gcryek

10 incil, Kol. 3:9-12. " incil, Kol., 3:22-25. 32 incil, Kol., 4. ll incil, ITi., 1:8-10. 34 .incil, Tit., 2:9-10.

14 C. K{J~). Tevral incil ve Kur '6rH Kerlm 'deki Ko/elik .Kavramt Ozerjne Bazt Diisiince!er

anlamlanndan ziyade yaratzcz-kul, yonetici-halk, onderlik yapan-ondere tabi alan ~eklinde degerlendirmek mlimklindlir35

.

i~glicti anlammdaki kolclik konusunun tespitinden yola 91karak ·denilebilir ki; incil'de insanlann birbirlerinden listlin olmadtgmdan bahseder. Misaller verilerek, bir bedenin her bir organmm belli ba~h gorevlerinin oldugu vc bu organlardan birinin digerinden listlin olmadtgt belirtilir. Tlim organlarm birbirlerine ihtiya9 halinde ya~adtgt ger9egi vardtr. Boylece mal, mlilk gibi maddi zenginlik sahiplerinin 9alt~anlan olmazsa, eldeki zenginlikler bir gelecek ifade etmeyecektir. Yani hizmet ehli ile hizmetin sahibi birbirini tamamlar durumdadrr. Diger bir ifade ile efendi, hizmetin sahibi, kole ise hizmeti verendir36

.

Aynca incil'de Efendi ile kole arasmda herhangi bir aynmm soz konusu olmadrgt bclirtilir. KC\lenin efendisine kar~1 sorumluluklanm yerine getirmesi gerektigini; efendinin de kotli davranr~larda bulunmamasr ve adaletli olmasmr belirtilir37

incil, koic tliccarlarmdan "yasa tanunayanlar" olarak bahseder ki bu da bizi insanm ozglirlliglinlin satr!acak bir ~ey olmadtgr anlamma ula~tmr. Ancak incil, kolcligi tamamen yasaklamamr~trr. Belki de btn·ada "insanm kendi nzasr ile bir ba~kasmm i~i, korumasJ ve pakrm1 altma girmesi" konusu ile "zorla insan pazarlama"mn ayrnmndan bahsedilir. Ki o zaman, kolenin ger9ek adr, pazarlanan ve nzas1z kullamlan ~ah1s olarak tammlanmasr yerinc; nzah bir ~ekilde hizmet veren ve bu hizmetin kar~rhgmr ya~am idamesi olarak alan, ~eklindc degerlendirilebilir. Boylece incil'de de koleligin ger9ek manasrnm belli kurallar 9C19evesinde kar~rlrgmr alan hizmet ehli oldugunun; ancak tarihi slire9te insanlann kendi 91karlarma gore hareket ederck vc manayr kotliye kullanarak, koleligin nzasrz insan ticareti form una donli~tlirlildligli 91karumna varabiliriz38

•

KUR'AN-1 KERIM'DE KOLELiK

"!man etmedik9e putperest kcrdz.n/ar/(1 evlennzeyin, !Jefi;ensel]iz ,bile, putperest bir kadmdan, imanlz bir cdriye kesin/ikle daha iyidir. !man etmedik9e putperest erkekleri de (ktz!anmzla) ev/endirmeyin. Begenseniz

35 Aynnlili bilgi i9in bkz. incil, Mat., 10:16-25.; Mat., 18:21-35; Mal., 22:1-14; Yu., 13: 12-17; Yu., 15: 18-20; I Ko., 7: 17-24; Gal., 4:21-31. Aynca benzclmelerle ilgili bilgiyi destekler niteliktcki olan Hardal Tanesi ve Maya Benzelmesini Chnek olarak vcrebi!iriz; Bkz. incil, Mal., 13:31-34.

36 Aynnlih bilgi i9in bkz. incil, I Ko., 12:12-26; Gal., 3:23-29; Kol.,3:9-12. 37 Aynnnli bilgi iyin bkz. incil, EC, 6:5-9; Kol., 3:22-25; Kol., 4, Tit., 2:9-10. 38 Aynntd! bilgi i9in bkz. incil, I Ti., 1 :8w10.

bile, putperest bir kij·iden inanmz:j hir kale kesinlik/e daha iyidir. Onlar (mii:jrikler) cehenneme r;agzrzr. Allah ise, izni (ve yardzmz) i/e cennete ve magfirete r;agzrzr. Allah, dii:jiiniip anlasznlar diye dyetlerini insan/ara m;Tldar. "39

•

"(Hm]J esiri olarak) sahip oldugunuz cariyeler miistesna, ev/i kadznlar da size haram kzlmdz. Allah'm size emri budur. Bunlardan ba:jkasznz, namuslu o/mak ve zina etmemek iizere mal/arznzzla (mehirlerini vererek) istemeniz size held/ kzlzndz. Onlardan faydalanmanzza karj·zl!k karar!a.~tzrzlmz,< alan mehirlerini verin. Mehir kesiminden sonra (bir miktar indirim ir;in) kar:jzlzklz aniG:jmanzzda size giinah yoktur. $iiphesiz Allah ilim ve hikmet sahibidir. "40

.

"ir;inizden, imanlz hiir kadznlar/a evlenmeye giicii yetmeyen kimse, ellerinizin altmda bulzman imanlz genr; k1zlarznzz (sayzlan) cariyelerinizden a/sm. Allah sizin imanznm daha iyi bi/mektedir. Hep aym koktensiniz (insanlzk bakzmzndan aramzdafark yoktur). Oyle ise iffetli ya:jamalarz, zina etmeme!eri ve gizli dost da tutmamalarz j'artz ve sahiplerinin izni ile onlarz (cariyeleri) nikdhlayzp aim, mehirlerini de normal miktarda verin. Evlendikten sonra bir fuhu$ yaparlarsa onlara, hiJr kadznlarm cezasmm yarzsz (uygulanzr). Bu (cariye i/e evlenme izni), ir;inizden giinaha dii.~mekten korkanlar ir;indir. Sabretmeniz ise sizin ir;in daha hayzrlzdzr. Allah r;ok bagz,.~·layJCl ve esirgeyicidir. "41

.

"Ailah'a ibadet edin ve O'na hir;bir ,l'eyi ortak koj·mayzn. Ana-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksul/ara, yakzn kom,<uya, uzak kom,1·uya, yakm arkada§a, yolcuya, el/erinizin a!tmda bulunanlar (kale, cariye, hizmetr;i ve benzerlerine) iyi davranzn; Allah kendini begenen ve daima babiirlenip duran kimseyi sevmez. "42

.

"Allah, kasztszz olarak agzznzzdan r;zkzveren yezninlerinizden dolayz sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek yaptzgmzz yeminlerden dolayz sizi sorumlu tutar. Bunun da keffdreti, ailenize yedirdiginiz yemegin orta hal/isinden on fakire yedirmek, yahut onlarz giydirznek, yahut da bir kale azat etmektir. Bunlarz bu!amzyan iir; giin orur; tutmalzdzr. Yemin ettiginiz takdirde yeminlerinizin k~ffdreti i,l'te budur. Yemin/erinizi koruyun (on!ara riayet edin). Allah size dyetlerini ar;zklzyor; umulur ki ,,·ukredersiniz/"43

•

39 Kur'an, 2/221. 4° Kur'Un, 4/24. 41 Kur'iln, 4/25. 42 Kur'an, 4/36. 43 Kur'iin, 5/89.

16 C. KUS Tevrat lncil ve Kur '6n~1 Kerim 'deki KO!elik Kavranu Ozerine 13cm Diisiince!er

"Sadakalar (zekdtlar) Allah'tan bir .farz olarak ancak, yoksullara, dii,,kiin/ere, (zekdt toplayan) memurlara, goniilleri (isldm'a) lSlndtnlacak olanlara, (hiirriyetlerini satm almaya qalt§·an) kolelere, borqlulara, Allah yolunda qalt$lfJ cihad edenlere, yolcuya mahsustur. Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir. "44

.

"Allah kiminize kiminizden daha hoi nzzk verdi. Bol nztk verilenler, nzzklarmz ellerinin altmdakilere verip de Fu hususta kendilerini onlara e~it kzlmazlar. Durum boyle iken Allah'm nimetini inkdr mt ediyorlar?"'15

.

"Gerr;ekten miiminler kurtulu,Ja ermi,ytir;n46.

"Ancak e~leri ve ellerinin sahip oldugu (cdriyeleri) hariq. (Bunlarla ili§kilerden dolayt) kmannn~ degillerdir. "47

"Evlenme imkdmm bulamayanlar ise; Allah, liitfit ile kendilerini varltklt ktlmcaya kadar iffetlerini korusunlar. Ellerinizin altmda bulunanlardan (kdleler ve cdriyelerden) miikdtebe yapmak isteyenlerle, eger kendilerinde bir haytr (kabiliyet ve giivenilirlik). gdruyorsanzz, hemen miikatebe yapm. Allah'zn size vermi.~ oldugu malmdan siz de onlara verin. Diinya hayatmm geqici merifaatlerini elde edeceksiniz diye, namuslu kalmak isteyen cariyelerinizi fuh.~a zor/amaym. Kim onlan zor altmda btralarsa, bilinmelidir ki zorlanmalarmdan sonra Allah (onlar iqin) qok bagt~·layzct ve merhametlidir. "48

.

"h-y Peygamberl Mehirlerini verdig;in hammiarmz, Allah'm sana ganimel olarak verdigi ve e/inin altmda bulunan cariyeleri, amcanm, halamn, dayzmn ve teyzenin seninle beraber goq eden ktzlarmt sana heidi ktldtk. Bir de Peygamber kendisiyle evlenmek istedigi takdirde, kendisini peygambere hibe eden mumin kadzm, diger miiminlere degil, szrf sana mahsus olmak iizere (heidi kzldtk}. Ku§kusuz biz, hantmlan ve ellerinin a/tmda bulunan cariyeleri hakkmda miiminlere neyi farz ktldtgtmtzt biliriz. (Bu hususta ne yapmalart lazun geldigini onlara aqzkladtk) ki, sana bir zorluk olmasm. Allah bagt~layanchr, .merhamet edendir. "49

• . . . . .

"(Sava}la) inkar edenlerle kar$tlo~ttgtmz zaman boyunlarzm vurun. Nihayet onlara iyice vurup sindirince bagt stkzca baglaym (esir aim). Sava~·

44 Kur'ftn, 9/60. 45 Kur'ftn, l6/7l. 46 Kur'an. 23/1. 47 Kur'an: 23/6. 48 Kur'ftn, 24/33. 49 Kur'ftn, 33/50.

Ftrat On;versitesi Ortq. Do_ku Arastmnalan DergL~i Cii.CJ!l/1. Sayt: /, Elaztf;J.fll1__ __ 1_7

sona erince de arllk ya kar!pbkszz veyajidye karphf!J salzverin. Durwn $U ki, Allah di/eseydi, onlardan intikam ahrdz. Fakat sizi birbirinizle denemek ister. Allah yolunda iJ/diirii/en/ere gelince, Allah on/arm yaptzklannz bo.j'a

k ,so p armaz. .

"Kadmlardan zzhdr ile aynlmak isteyip de sonz·a soy/ediklerinden donenlerin kanlanyla temas etmeden once bir koleyi hiirriyete kavu!jturma/an gerekir. Size iJf,iitlenen budur. Allah, yaptzk/annzzdan haberi o!and1r. "51

•

"Gen;:ekten ins an, pek hn·sh (ve sabzrszz) yaratzlmz,wr. Kendisine fei1Cilzk dokundugunda szzlanzr, feryol eder. Ona imkdn veri/diginde ise pint! kesilir. Ancak §un/ar oyle degildir: Namaz kzlan/ar, Ki, onlar namazlarmda devamlzdzrlar (ihmal gostermez/er;). Ma/larmda, belli bir hak vardzr, Sdi/e ve znahruma(vermek i9in). Ceza (ve hesap) giiniiniin dogruluguna inananlar; Rab'/erinin aza/nndan korkanlar, Ki Rab'lerinin azabz(na kar!jz) emin o/unamaz; lrz/arznz koruyanlar Ancak q/erine ve cariye/erine kar/jz miistesna; 9iinkii onlar kmanmaz; Bundan oteye (ge9mek) isteyen/er ise, on/ar ta!jkmlarzn ta kendi/eridir. "52

•

"Sadaka/ar (zekdtlar) Allah'tan bir farz olarak ancak, yoksu//ara, dii!jkiinlere, (zekdt toplayan) memurlara, gonii/leri (jsfdm'a) zsmdm/acak o/aniara, (hiirriyet/erini satzn a/maya 9ah,wn) kale/ere, bor9lulara, Allah yolunda 9ah!jzp cihad eden/ere, yo/cuya mahsustur. Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir. "53

"Allah, kas;tszz olarak agzzmzdary 9zkzveren yezvinlerjnizden drlay1 sizi sorum/u tu(maz, .fakat bilerek yaptzgzmz yeminlerden dolayz sizi sonpn/u tutar. Bunun da keffareti, ai/enize yedirdiginiz yemegin orta hallisinden on fa/eire yedirmek, yahut onlarz giydirmek, yahul da bir kale azat etmektir. Bun/an bulannyan ii9 giin oru9 tutmahdzr. Yemin ettiginiz takdirde yemin/erinizin kefji'ireti i!jte budur. Yezninlerinizi koruyun (on/ara riayet edin). Allah size dyet/erini apk/zyor; umulur ki ,1·ukredersiniz!"54

.

"Evlenme imkdnmz bulamayan/ar ise; Allah, liitfu ile kendi/erini varlzklz kzlmcaya kadar ijfet/erini korusunlar. Ellerinizin altmda bulunanlardan (kO!eler ve ciiriye/erden) mzlkdtebe yapmak isteyenlerle, eger kendilerinde bir hayzr (kabiliyet ve giivenilirlik) goriiyorsanzz, hemen miikdtebe yapzn.

5° Kur'fin, 47/4. 51 Kurfin. 58/3. 52 l(m'iin, 70/19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,3 I. 51 Kur'an, 9/60. ~ 4 Kur'fin, 5/89.

18 C KUS, Tevrat !neil ve Ktw'dn~L Kerim 'deki KO!elik Kavranu Ozerine Baz1 Diisiince!er

Allah'zn size vermi$ oldugu malzndan siz de onlara verin. Diinya hayatmm ger;:ici menfaatlerini elde edeceksiniz diye, namuslu kalmak isteyen cariyelerinizi fuh,w zorlamaym. Kim onlarz zor altznda bzrakzrsa, bilinrnelidir ki zorlanmalarzndan som·a Allah (onlar it; in) r;:ok bagz$layzcz ve merhametlidir. "55

.

Kur'an-t Kerim'in 'kolelik' konusuna yakla~umm dogru kavrayabilmek i9in 6ncelikle Ylice Rabbimizin insana ylikledigi anlamt kavramal!yzz: insan ferdi boyutta fenomenler dlinyaszndaki insandrr ve varolu$ amacr, iizlinde olan 'Ustlin insan't olu~tunnaktrr. Ona dli~en iyincleki gizil gliyleri, Yaratzct'nm yaratmaszyla birlikte eyleme diinli~tlirmektir. Kur'i\n-1 Kerim bu hususa dikkatlerimizi soyle yekmektedir: "Ben, cinleri ve insanlcm, ancak (iijledigim ruhum vasztaszy/a iqlerine yer/qtirdigim) Tanrzsal Mode/imi olu.)/urmalarz iqin yaratmz.)· bulunuyorum. "56 Boy Ieee di~i-erkek, geny-ya~l!, hlir-kole, aynmma baktlmakszzm, Kur'an-t Kerlm'e gore yaratzctnzn herkese kendi ruhundan lifledigi bilgisi ile kole-efendi e~itsizligini 9lirlitmek mlimktindtir. Yani insanlann dogu~ta yek ruhtan beslenmeleri ve o ruhun lillemesi sonucu hayat bulmalan, i~in temelinde e~itligin oldugunu gostermekteclir. insanoglunda sonradan 91kan kolelik kavran11 ve kiile-efendi kavrammdaki e~itsizlik, yaradtlt$tan olmasa gerek.

Kole-Efendi ili$kisini dlizenlemeyi hedelleyen islamiyet, daha onceki hukuk sistemlerinde bulunan kolelik mliessessini iki aytdan medenl bir kal!ba sokmu$tur:

a) Koleligin sebeplerini hafifle~tinni~tir. Mesela, daha once ve ozellikle Roma ve benzeri hukuk sistemlerinden dokuz ona 91kan kolelik sebeplerini ikiye indinni$lir. Aynca insanl!gm fztrattna ters olan bu mUesseseyi ortadan kaldznnak iyin ye$itli tedbirler almz~ttr. Kole iizad etmenin manen le$vik edilmesi; kolelere imkan tanmarak bedelini iidemek ~atityla iiziid olabilme imkanmm verilmesi (mlikatebe); kolelerin bu durumdan kurtanlmast i9in onlara zekiit verilmesinin tavsiye edi!mesi ve zthar, yemin bozma ve benzeri bazt suylardan dolayt dinl bir mlieyyi.de olarak konu!an keffiiretlerin birinci a!ternatitl olarak kole iizi\d etmeyi ~ati ko~mast bunlara misiil olarak verilebilir.

b) Koleligin medeni hale sokulmaya yalt~tlmastntn ikinci yolu da mevcut kiilelere me~ru dairede iyi mu'iimele edilmesini tsrarla tavsiye

55 Kur'iin 24/33 56 RUvey~la, Sai?,!am ince, Kur'an-1 Kerim 'de .KO!elik Konusu (Yiiksek Lisans Tezi),

Ankara Oniversitesi Sosyal Bilimler AnstitOsO Temel Islam Bilimleri Tefsir Anabilim Dal!, Ankara, 20 I 0, s. 305.

' <

etmesidir. Buglin bile bir lusnn Miisllimanlar sn·f Mlislliman olduklan Iylll

medeniyim diyen insanlar tarafmdan iildiirliliirken ve onlara temel hak ve hlirriyetleri dahi 9ok gorlillirken; islamiyet, koleleri, bulunduklan ailenin fertleri gibi kabul etmi;; ve korumu;;tur. Hatta Osmanli ar;;ivlerinde bulunan mahkeme kararlannda H1ristiyan kolelerin yemin ederken dini inan9lanna uygun tarzda yemin etmesi ve mesela "incil'i Hz. isa'ya indiren Allah'a yemin ederim ki ... " demesi, bu zikrettiklerimize en mli;;ahhas delilidir57

Bu itibarla islamiyet koleligi, toplumsal hayat sistemi lizerinde hivbir kotli etki birakmakslZln, zamanla kendi kendini yok etmege yeterli, hayat gidi;;iminde hisobir kimseye herhangi bir degi;;imi hissettinneyecek bir formlille kabul etmi;; ve bu gayeye ula;;mak ivin de etki baknmndan en iyiye, sonuy baknnmdan da en dogruya gotlirecek kuvvetli vesileleri uygulmm;;t1r. Bu vesileler, bir yandan, kiileligin geli;;imini, beslemini ve varlignu saglayan kaynaklarm daraltdmasmi, diger yandan da azatlamaya ve ozglirllige gotliren kapilann geni;;lemcsini saglaim;;tn·58

.

islamiyet'in gelmesiyle koleligin birden ortadan kaldJJ'Jlmamasi kolelerin ve kole sahiplerinin ekonomik ve sosyal hayatta birden zorluk ya;;amamas1 adma yararh olacaktJ. Biiylece manen kole i\zad etmenin te;;viki ile koleligin insani deger boyutunda toplumu hazn·lama a;;amasma girmi;;tir, denilebilir.

islam adaletsizlige kar;;1 oldukva duyarli bir toplum iverisinde dogmu;;tu. Dogu;; doneminde her zlimreden insan Mlislliman olmakla birlikte ozellikle "ezilmi;;lerin" destegi qiiyiik olmu;;tu. ilk Miislljmanlann yogu kole, klil(lik esnaf ve sanatkiirlardan mUte;;ekkildi. Bunun sebcbi islilm'm "adalet" kavram1 ve uygulamasma verdigi onem idi. Bu kavram, insanm ferdi hayatmda dengeli olmasmdan ba;;layarak yonetim i;;levini giirenlerin zullimden kavmmalanna kadar uzanan bir kavramd159

•

Ote yandan "!cole aziid1" kavram1, Kiileligin kademeli olarak silinmesindeki ilk basamak olarak gorlilebilir. islamiyet, kole azad1 konusunda insani degerleri arttlJ'Jr bir nitelikte hliklimler il(ermekteqir. Bunun iinemli bir iirnegi Kur'an buyruklarmda yer almaktad1r: "Allah, ka.\'liSiz o/arak agzm1zdan 91k1veren yeminlerinizden dolay1 sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek yaplig1mz yeminlerden dolay1 sizi sorumiu tutar. Bunun

57 Ahmct AkgUndliz; Said ()zturk, Bi!inmeyen Osmanlt, istanbul, 1999, s. 314-315. ~ 8 A~i Abdu'I-Wahid Wa11, ''islftmiyctc GOre KO!clik'', Ycv. Kemal T~!k, ilahlyat

FakMtesi Dergisi, C.IX-X, Yl\:196!., TTK Bas11nevi, Ankara, 1962, s. 207. ' 59 Ahmet TaboJwglu, loplu Malmfe!er-} iktisat _'J'arihi, Kitabc-vi Yaymlan, istanbul,

i995, s.4il6.

20 C KUS Tevrat incil ve Kur 'dn-1 Kerlm 'deki KO/elik Kavrarm Ozerine Bazt DUsiinceler

da keffareti, ai/enize yedirdiginiz yeme?;in orta hallisinden on Jakire yedirmek, yahut onlarz giydirmek, yahut da bir kble azat etmektir. Bun/an bulamzyan Ut; gUn orut; tutmalzdzr. · Yemin ettiginiz takdirde yeminlerinizin keffareti i§te budur. Yeminlerinizi koruyun (anlara riayet edin). Allah size ayetlerini at;zklzyar; umulur ki §iikredersiniz!"60

Yine ornek olarak verilecek olan iki ayette, hlirlerin yaptiklan hatalann kefareti olarak kole aziid etmelerinin mtinasip olmasmdan bahseder ki, bu da kolelerin ozgtir statlisline ati!an bir ba~ka adun olarak islam literatlirlinde yer ahnaktadzr: "Kadznlardan zrhdr ile ayrzlmak isteyip de sonra soylediklerinden donenlerin karzlarzyla temas etmeden once bir kdleyi hurriyete kavu,1·turmalarz gerekir. Size dgiitlenen budur. Allah, yaptzklarznzzdan haberi alandzr. "6

'. Ba~ka bir ayette; "Yanlz§lzkla almasz dz§znda bir miiminin bir miimini oldiirmeye hakkz olamaz. Yanlz~·lzkla bir mumini oldiiren kimsenin, miimin bir kale azat etmesi ve olenin ailesine teslim edilecek bir diyet vermes! gereklidir. Meger ki dliinun ailesi a diyeti bagz§lamz$ ola. (Bu takdirde diyet vermez). Eger oldiiriilen mumin oldugu halde, size dii§man alan bir toplumdan ise miimin bir kale azat etmek lazzmdzr. Eger kendileriyle aranzzda antla,,ma bulunan bir toplumdan ise ai/esine teslim edilecek bir diyet ve bir miimin koleyi azat etmek gerekir. Bun/an bulamayan kimsenin, Allah tarajindan tevbesinin kabulii it;in iki ay pe§pqe orut; tutmaszlazzmdzr. Allah her §eyi bilendir, hikmet sahibidir"62

.

"Kadznlardan zzhdr ile ayrzlmak isteyip de sanra soylediklerinden donenlerin karzlarzyla temas etmeden once bir koleyi hiirriyete kaVU§/Urmalarz gerekir. Size ogutlenen budur. Allah, yaptzklarznzzdan haberi alandzr."63 "Yanlz$fzkla almasz dz§znda bir muminin bir miimini oldiirmeye hakkz alamaz. Yanlz$fzkla bir miimini olduren kimsenin, miimin bir kale azat etmesi ve olenin ailesine teslim edilecek bir diyet vermes! gereklidir. Meger ki o!Uniin ailesi o diyeti bagz§lamz$ ala (Bu takdirde diyet vermez). Eger oldurulen mumin oldugu halde, size du§man alan bir taplumdan ise mumin bir kale azat etmek l!izzmdzr. Eger kendileriyle aranzzda antla§ma bulunan bir taplumdan ise ailesine tesliriz edi/ecek bir di'Jet ve bir mumin kbleyi azat etmek gerekir. Bunlarz bulamayan kimsenin, Allah tarajindan tevbesinin kabulii it;in iki ay pqpqe arut; tutmasz lazzmdzr. Allah her §eyi bilendir, hikmet sahibidir. "64

6° Kur'ftn, 5/89. 61 Kurdn, 58/3. 62 Kur'3.n, 4/92. 63 Kuran, 58/3. 64 Kur'ftn, 4/92.

Goriildligli iizere kole iizadJ hususu islam dininin manevi boyutu ayJSmdan hlirleri !C$Vik edici niteliktedir. Oysa eldeki bilgilere gore islamiyet'tcn once ilzadlama kapilanmn dar!JgJn! ortaya koymaktad1r. Btma ancak bir yo! olup, bu da kolesini ftzild etme hususunda efendisinin gosterecegi istege bag!JydL Bu istek gostcrilmcdigi miiddctye, kole ve ailesi sonsuzluga kadar kolclik zinciri ilc bagl1 olarak kalmaga mahkOmdtL Digcr taraflan dinlerin yogu efendinin kolesini azat etmesini mahzurlu giirliyor ve ancak ozcl hallcrde, gliy ~artlarla ve bir taknn kan~1k din\ vc adl\ formali­tclerin tamamlanmasmdan soma, bu yctkiyi kendisinc veriyordtL Blitlin bunlardan fazla olarak, kolesini azat cttigi i9in dcvlete bliylik bir para cezas1 vcrmek zorunda bJrakJ!JyordtL (,:linkli bu dinlcre gore, azatlama ile devlctin haklanndan birisi kaybedilmi~ oluyordtL Neticede, isli\miyet, azatlama kapilannm boylesine dar vc ~artlanmn da boylesine ag1r oldugu bir anda geldi. BlitOn bu ag1r kayJtlan kaldJrarak, kolclerc ozglirllik kapilanm ardma kadar aylL Onlann aziidlanmalan hususunda binlercc fJrsatlar meydana getirdi. K1sa bir slirc isoinde, kolelik sistemini tamaJ111yla ortadan kaldrrmaga yeterli bazr azatlama sebeplerini ara~trrdr65

islilmiyet iizadlama konusunda daha da ince noktalara deginmi)tir. Efendinin, kiilesinin azadlanmasma ayrk olarak dclillet eden her sozlinli, azadlama sebeplerinden biri olarak kabul ctmi~tir. Yine efendisinin, si:iziinli ciddi veya ~aka mahiyetindc soylcmi~ olmasr, btma zorlanmr~ veyahut wf kcndi ihtiyariyle si:iylemi~ olmasJ, normal durumda veya i9ki ve btma ber12cr yasaklanmr~ olan diger bazr maddeleri kullanmak suretiyle du~iince

kabiliyetindcn yoksun olmasr hallerinde, sarfetmi~ bulundugu siizlcr de aynr hiikmc tabi krlmml$llr. Aynca "Tedbir" dcnilen bir du"um siiz konusudur ki, bu husus da kole yarannadr'(· Tcdbir, efcndisinin ollly1i!nden sonra, ki:iJesinin azat edilmcsini vasiyet etmi~ olmasma delalet eden bir siizli siiylemi~ bulunmasrdrr. Efendileri hayattaykcn, "mudebber" denilen bu tlir koleler.in satrlmasr, rehin verilmcsi ve hediye edilmesine dair tiim aktanmlarda bulunulmasr yasaklanmr~trr. "Mudebber" kole cariye ise "Tedbirinden" sonra, bunun doguracag1 yocuklar da aym hiikmc tabi krlrnmJ~trr. Varislcri bunu, ister ikrar ctsinler, ister etmesinler, efendisinin oliimiinden sonra, cariye ilc birlikte s:oeuklan da azatlanmr~ olurlar. Burada beliltilmelidir ki, Cariycnin Efendisinden ncscbi maruf bir s:oeuk diinyaya getirmi~se, yocuk dogdugu andan itibaren, anne ise, efendisinin oliimiinden itibaren, ozglirliiklerine kavu~111ll$ olurlar. Bundan sonra "Ummu'l-Veled", (Fakihlerin, bu neviden her kolc kaJ:!ma venTii$ olduklan $Cr'i isim budur) efendisindcn ba$ka bir.isindcn .bir soocuk diinyaya getirccck o!ursa, btl

65 Ali Abdu'l"Wnhid Wllfi, ';\st§miyctc GOre KOlc!ik", s.210. '

22 C. KUS. Tevrat !neil ve Kw· 'cln~t Kerfm 'deki Kble/ik Kavranu Ozerine BcfZl Diisiinceler

vocukta aym hlikme tabi olup, efendinin ollimlinden sonra annesi ile beraber azatlamm~ olurlar 66

Kole azatlamada uygulanan bir ba~ka usul ise, Miiki\tebe'dir. Mlikiitebe, kolenin efendisine belirli bir mal ya da para vermesi kaq1hgmda, efendisi taraf1ndan azad edilecegine dair, kole ile efendi aralanndaki anla~madu·67 .

Miikdtebeye tabi olan ki~i ancak odemeleri tamamland1gmda ozglir olabilir. Tabii ki, odeme!erin tamamlanmasma yakm, bir indirimde anla~dirdl. Milkdtebe ile hem efendi tarafm1 hem de koleyi baglayan bir sozle~meydi. Taraflardan herhangi biri anla~may1 kar~I tarafm aleyhine kullanamazd1. Fakat efendi ozglir b1rakmay1 hay1r i~i olarak gorlir ve kolesinin s:ah~ma stiresini i(lsaltabilir ya da 9ah~ma ~artlanndan vazgc9erek kolenin lehine kararlar verebilirdi. Bunun kar~1hgmda efendilerinin de kolelerden sagladigl yararlar vard1. Kolelerin s:ah~ma slirelerinin k1saltdmasi efendilerinin i~ini kolayla~tlf!yordu; viinkli ya~am boyu koleler kas:ma egilimli ya da tembel olduklanndan i~ kalitesini ya da iiretim sayisml azalt!yorlardl. Ama milkdtebe usulli ile efendiler J(lsa zamanda hem kaliteli liretim elde ediyorlar hem de koleler ozglirlliklerini alma adma az zamanda 90k i~ yapiyorlard168

.

Gorlildligli gibi, isli\miyet kolelerin ozglirle~mesi is: in titiz davranm1~ ve onlara, kendi boyunlanm kolelik zincirinden kurtarmak iyin anla~m1~

olduklan mah toplayabilme hususunda, hlir insanlar gibi davranmak, akidler yapmak, ticaretle me~gul olmak, almak ve satmak, yeterliklerini vermi~tir. Blitlin Mlisliimanlan, onlara yarduna davet etmi~ ve sadakalann1 onlara vermege te~vik etmi~tir69 :

Mukatebe hususu Kur'an'da ~oyle yer almaktadJr: "Evlenme 'imkdmm bulamayanlar ise; Allah, liltfu ile kendilerini varlzklz kzlzncaya kadar ijfetlerini korusunlar. Ellerinizin altznda bu/unanlardan (koleler ve cdriyelerden) mukdtebe yapmak isteyenlerle, eger kendilerinde bir hayzr (kabiliyet ve guvenilirlik) gorilyorsanzz, hemen milkdtebe yapzn. Allah'zn size vermi§ oldugu malmdan siz de onlara verin. Dilnya hayatznzn ge9ici menfaatlerini elde edeceksiniz diye, namuslu kalmak isteyen cdriyelerinizi fuhJa zorlamayzn. Kim onlarz zor altznda bzrakzrsa, bilinmelidir ki

66 Ali Abdu'I-Wahid Wafi, "islamiyele Gore Kolelik", s.210-211. 67 Ali Abdu'I-Wahid Wafi, "islamiyete Gore Kolelik", s.211. 68 Halil inalcil<, "Osmanh impamtorlugu'nda KOle Emegi", Dogu~Batt Makaleler 11,

Dcgu Bau, Ankara, 2008, s.l29. 69 Ali Abdu'I-Wahid Wafi, "islamiyele Gore Kolelik", s.211.

) I

zor!anma!armdav' sonra Allah (on/or ir,:in) r,:ok bag!,ylaytct ve merhamet! ia'ir. ,;;o.

Bu ayctle mukfitebe'nin hukuki boyutu dcsteklcnmi~tir. Baylece kale, kcndisine verilmi~ olan, iradesini kullanabilme yetcncgini hayata ges:irmc ~ans1 yakalaml~tlr. Vcrilcn ayet arnegini dcstck alarak ve Mulditebc'nin belirli bir bedel kar~1ligmda kalenin azadedilmesi is:in efendisi ile arasmda yapt1g1 anla$ma dcmck olclugunu hallrlayarak; denilebilir ki, bu usul kalenin degcrinin vc azildlanmasmm s:ok kis!tli oldugu islilmiyet iincesi di:incmden, ki:ilenin muhatap alin,ligl vc onu dikkatc ailp onunla anla~ma yapildigl bir di:ineme gcs:ilmi$lir. Aynca elimizdcki "ki:ile'nin mukihcbe istcgini yerine gctirmck dincn vaciblir"11 bilgisi ise Kur'an'm adalet sistemini apas:1k belli etmektcdir.

Tlim bu bilgilcrin dogrultusunda Kur'an' 111 ki.ilcligi kcskin bir bis:imdc yasaklamad!gm1, anacak kiile ve hizmct chlinin mukatcbc usulli ilc muhatap almarak, onlara toplumda bir statli kazand11"Chg1 yorumuna varabiliriz. Koleligin Kur'an'da olmas1 vc yasaklanmamas1 demek adaletsizlik anlamma da gelmemclidir. $ayle ki, Kur'an 'daki ki:ilc kavram1, i$ clevamhhgml ve madcli ya$antlyl saglayan toplum organlanndan biridir. Ki biz bu qitligi mukatcbe usulUnlin getirilmesindc gi:irebiliriz. O!tacla bulunan ve ya$anan efcndi-ki:ilc qitsizligi isc Kur'an'm kendisinden degil; ckonomik yap1da s:il<ar elde etmek isteycn cfcndilerclen kaynakliclir.

Aynca ekonomiyi i~leyen asil i~ giicO kolelerin clindeydi. Bunun is:in Kur'an'm kiileligi birdcn yasaklamas1 !lim sistemi altlist edcbilirdi. Bunun ycrinc hizmct chlini esirlikten ylkanp muhatap almacak bir duruma gctirmi$tir ki bu durumda insanlarm ya~am idamcsi ve ekonomisi sektcyc ugratmayacakl!,

Buracla akln111za gelen iki husus bulunmaktad1r. Biri, Kur'an'm ki:ilc kavram1; digcri toplumu,l kale anlay1~1. Toplumun ki:ile anlay1~1 maksad!lll a~m1~, olay tamamen mal-miilk clde edinmcye varm1~1"1r. Kur'an'da ise 'toplumun kl\lc anlayl~!ndaki qitliksiz ve haklan olmayan ki:ilelik ~ekli'

6ng6rlilmcz ve kabul cdilmcz. Bunun yerine Mukatebe yapdan kolclik kavra1111111 bizc sunar, ki bu da bizi emek glicli, i~s:i vc hizmct ehli anlamlanna gotlirmcktcdir. Kur'an kaleyi, toplumun esirlik vc mal statOsOnden ylkanp, muhatap almacak olan i~yi, haklan olan hizmet ehli statlislinc ycrlqtirmi$tir. islamiyct dogdugunda yogun olarak ki:ilc ve czilmi~lcrin ragbet etmesi, bu durumu destekler nitcliktcdir.

.,° Kur'fin, 211/33. 71 Ali Abdu'!~Wahid Wali, .. is!<'imiyetc (]dre KO!c!ik", s.2q.

Koleligin Kaldmlmas•

Kiileligin kald1nlmasmdaki nedenlerin ba~mda Sanayi inkdiib1 gelmekted ir. Makinele~menin Uretimde devreye girmesi, insan gucune ihtiyac1 azaltm1~ ve zaman i9erisinde kiilelige ihtiya9 duyulmaz hale gelmi~tir, diyebiliriz. Yani insanoglu kutsal kitaplarda iinerilen ya~am bi9imine uygun olsun diye kiileligi kald!rml~ degildir.

Kiileligin XVIJJ. yiizyilm sonlanndan itibarcn kald1r!lma a~amasma girdigi giiriilmektedir. Bunda insan haklan alamnda mcydana gelen olumlu geli~melerin, uluslararas1 hukuk alanmda stirekli ban~ tikrinin ycrle~mesinin rolli oldugu kadar sanayi devrimindcn sonra kiilelerin tanm i~letmclerinde, sanayi i~9iliginde ve torlumun diger hizmct alan!annda pahal!ya mal olan bir i~ giicii haline gelmesinin de rolli olsa gcrektir. Kiilelik Fransa'da !789 devriminden sonra, ingiltere'de !807yilmda yasaklamm~, fakat Avrupa'da blittintiyle tasfiyesi XIX. yiizy!lm sonlanna kadar stirtnti§tlir. Amerika Birlqik Devletleri'nde 1se kolelik, ancak kiilelige kar~1 olan Kuzey devletleri.nin galip geldigi i9 sava~ ( !861-!864) sonrasmda yasaklanm1~t•r. 1950'dc imzalanan Avrupa insan Haldan Siizlqmesi ve taniamlay•c• protokollel'inde garanti edilen haklar aras1nda kiile halindc bulundurulmama hakk1 da vard1r. Osmanl! Devleti'ndc kiileligin yasaklanmas1 yolundaki ilk tqebblis 1847'de istanbul kiile pazannm kapat!lmas1yla ba~lar. Pazann kapat!lmas1 kiile alun satunm1 btitlintiyle iinlemediyse de buna bir darbe vurdugu inl<ilr edilemez. Bunu 1857'de Hieaz biilgesi hari9 zenei kiile tiearetinin yasaklanmas1 izledi. Osmanh Devleti !890'da zenci esirlerin ticaretini yasaklayan Brliksel Siizlqmesi'ni imzalad1. Daha 90k Kafka~ya biilgesinden yapilmakta olan beyaz kale ticaretinin yasaklanmas1 ise Il. Me§rutiyetten sonra geryekle§ti (1909). iran'da kiilelik 1906 anayasas1yla yasakland1. Diger islam lilkelerinde kiilcligin blitlinliyle ortadan kaldml!~1 XX. Ylizy!ltn ortalanna kadar tamamland172

Sonn~

6ncelikle 90k yiinlli ara~tmnaya ve yorumlamaya a9il< olan kolelik konusu, sosyolojik, ekonomik, dini, hukuki, psikolojik ve tarihi alanlarda yer alabilen bir konudur ve bu konulann birbirinden bagJtnSIZ olmad1g1 giirlilmektedir. ilahi kitaplarda ge9en kiilelik konusu sadece dini anlam ta~unay1p, pek 90k alanda da kendini giistermektedir. Olaym sosyal, hukuki, ekonomik yiinlerinin de mevcut oldugu yorumuna varabiliriz. Dolay1sJy!a

n M, Akif Ayclm; Muhammed Hamidu!lah, "K6le", s.245.

konu 90k dctayl1 oldugu i9in, ara~t~rmam1z vc yorumlarnmz bir on vali~ma mukabilindcdir.

Evrensel olan incil vc Kur'an-1 Kcr1m'den farkli olarak Tcvrat, israilogullan'na indirildigi is:in, koleligin ncdcnlcrinin fakli oldugunu gormcktcyiz. Zira Tcvrat'a gore kolc digcr kavimlcrdcn clde cdilcbilirdi. Ancak cfcndinin kolesine davran'?' konusunda belli ba~l1 kurallann oldugunu vc kiilli muamclcdcn uzak durulmasr gcrcktigi anlammr ylkarabiliriz. Bu durumda, Tcvrat'ta ki\le azadmm sinyal!crini alabiliriz. Mcscla: "Ve efter bir adam kblesinin giJziine yahut cariyesinin gozane vurur ve emu sakat ederse, g6zii yerine Oint hiir o!arak sahverecektir. Ve eger kolesinin yahut cariyesinin di.yini da§·iJrUrse, di.yi yerine onu hiir o!arak sahverecektir"73

. ''l!;jj;er bkiiz bir kO/eyi yahut bir cariyeyi siiserse, on/arm ejimdisine otuz .1eke/ giinni~ veri!ecek ve okiiz ta.y!anacak!Ir"74

• Gtirlildligli gibi burada kolcnin azatlama yolunun efcndisinin ona zarar vcrmcsi somrcu olabilmcktcdir. Tabi bu tam bir azatlama ~ckli olmamakla birliktc, kolcyc kotli davrar11?111 online gc9ilmcsi i9in, bir yiintcmdir, diyebiliriz. Zira kolenin hlir olarak saliverilmesi cfcndinin i?lcrinin aksamas1 an lam rna gclccckti.

Ozelle, ya~am idamcsinc yaprlan hizmct9i gorcvindcki kolcnin, hizmette dcvamlrlrgJ i9in kotii muamele gormcmcsi gerekmcktcdir. Btn·ada yani Tevrat'ta kolcnin tasarrufu yap1lan qya statlislindcn ziyadc, kcndisine bazr haklar veri len ~ahrs ~cklindc yonrmlanabilir.

Ote yandan, Eger ~fendisi ana bir kadm verir ve o kendisine aguilar yahut kiZlar dogurursa, kadm ve r;ocuk!ar ~/endisinin olacak ve kendisi yalmz qkacakllr. Fakat eger kO!e ar;zkr;a: Efendimi ve karmu ve r;ocuklannu seviyorum, hzir (Ikmayacaji,Im, derse, ejendisi onu Allah 'a ya!da~·flracak; ve onu kap1yo yahut kapmm siivesine yak!a.)'l!racak, ve Q!J..U!LliYlqj!;mLbh;_j{§_ ff_?_fg_c_g}s_, ve kendisine ebediyen hizmel edecektir''15

. Tevrat'ta baz1 ycrlerde kolcyc kotii muamclcnin rcddi konusu gcycrkcn, kulagm biz ilc delinip i~aretlenmesi konusu isc kotO muamcleyc girmiyor mu acaba? Buradaki olay, kolcnin slircli vc siircsiz halini gostcrmek i9in olabilir. Slireli kole, siircsi dolunea gitmc hakkma sahipkcn; sliresiz kolc cfcndisinin himaycsinde olup cbcdiyen cfcndiyc ait olma nitcligini !H~Ir vc bunun ni~anesi isc bizlenmesi olabilir.

incil'dc isc cfcndi-kolc kavramlarrnr iki gruba ayrrmam mlimkiindlir. Biri yukanda orncklcdigimiz bablarrn sonunda yaptlgrmrz ay1klamalardaki

73 Tcvrnt, (:Ikl~, 2!/26.27. 74 Tcvrut. (,::Jkl~ .. 2 !/32. '~ 5 TcvnH, (1k1~, 2 !11.2,3,4.5,6.

26 C. K US Tevrat inc if ve Kur 'lin~ I Ker[m 'deki Kdlelik Kq.vrCI!nl Ozerine Baz1 Diisiinceler:

gibi "benzetmeler"dir. Btn·ada kale-efendi kavramlan geryek anlamlanndan ziyade yaratzcz-kul, yonetici-ha!k, iinder/ik yapan-ondere tabi alan ~eklinde degerlendirilebilir. Ancak asd degerlendirmeye alacagunzz nokta, i~ glicii olan kole kavrammda incil'in 9ah~an ile ;~ sahibi arasmda adaletin olmasz gerektigi hususu agzrlzk kazanmaktad1r. Yani Yaratlcznm katmda yah~an ve yalz~tzran arasm listlinllik olmadzgz ve adalet mekanizmasmm 'asd kzlmdzgz' durumla kar~z kar~zyayzz76 •

Kole-efendi arasmdaki adalet mekanizmasmm gerekliligi hususunu savunan incil, blinyesinde hem kale kavrazmna yer vet·ir hem de kale ticaretinin yasad1~1 oldugunu belirtir. Bu durum ilk bakz~ta tezat gibi garlinsc de geryekte nzalz ve nzaszz i~ gliclinli'n fark1n1 ortayn koymaktadzL Kale tliccanmn yasa tanzmayanlardan sayzlmasz, i~ giiclinlin nzaszz bir bi9imde olmamas1 geregini gaz online koymaktadzr. Baylecc burada, a91k9a kaleligin nzalz bir bi9imde hizmete giren i~ glicli oldugu yorumuna varabiliriz.

lslamiyet'in geli~inden sonra da kolelik tamamen kaldznlmamz~tlr. <;:linkli kalelik, ya~am idamesi i9in vazge9ilmcz maddi kazan9 ve i~ glicli idi. Bunun i9in Kur'an yazlim olarak, koleyi muhatap alman ~ahzs ~ekline sokmu~tur. Baylece hem liretim devam edecek hem de liretimi geryekle~tirenin ya~amz refaha ula~ml$ olacaktz. Bu konu ile ilgili, Kur'an'da koleligin bahsi ge9en ayetlerde, dikkatimizi 9eken iki husus daha bir yogunluk kazanmaktadzr. Bunlardan biri "mukatebe", digeri "i\zi\d"dzr. Her iki husus da koleyi e~ya gibi giirlilmekten 91kanp, muhatap almacak $alliS haline getirmi~tir. Baylece insanoglunun hayatznm idamesi i9in vazge9ilmez i~giicli ve hizmet unsuru olan kolclik yumu~atdarak, zaman i9inde kendini tamamlayzp form dcgi~tirmeye zemin hazzrlamz~tlr.

Kutsal kitaplardaki kalclik konusu ile ilgili ycrlerin tespiti ve yorumuna dayalz olan bu 9alz~ma ile kale-efendi arasmda belli bir dlizene yanelik metotlann oldugunu ortaya koymaya yah$(zk. Burada kaleligin insani degerlerini tartz~maktan ziyade kendi diineminde, kiileligin -9agznm ruhuna uygun olarak- emek ve i~ glicli taraflannm iin plana 91ktzgmz garmekteyiz. TUm bu kitaplarda kolelik tamamen yasaklanmamz~t1r. Ancak adaletl.i olunmasmz emreden yC~itli hukuksal kurallarla, kiilelik i~ glicli statlislinde onem kazanmz~ ve i~gliclinlin, yani liretimin devamlzhgz i9in ada!et mekanizmaszmn, agzrlzk kazamlmasz iingiiriilmli~tlir. Biiylece toplumun

76 Bu a,zklama i9in ozellik'ze, incil, I Ko., 12:12-26: Gal., 3:23-29; Kol.,3:9-12, bOltimlerine balolmalidu·.

flfpf OniveN>itesi Orra /22.f!.u;l.J:.gJJJ.l111Qi.ftrt DeJ:,.~'[§.j CifJ;.J]!/, Saw: I. Elaztf! 2012 27

zihniyetinde olu~turulmu~, cfencli yrkanna baglr olan, ki:ilelik yaprsr yumu~atrlmaya yalr~rlmr~trr.

indirilen kitaplann koleligi bir i~glicli bir hizmet ehli olarak giirdligli ve bu konuda dlizenlemeler gi:inderdigi ortadad1r. Ancak insanoglu gonderilen bu ilahi ogretileri hayata geyirip uygulama yerine, kendi hayatlanna gore, i~Ierine gelir bir ~ekilde yorumlamr~t1r. Zira bir insanm hizmeti ic;in her seferinde maddi kar~rlrgnu vermektense; o insam ~ahrslrktan ylkararak mal­miilk gibi tasarruf altma almak daha karlr gorlilmii~tUr. Boylece kolelik maksadm1 a~ll11$, kabulli mlimktin olmayan adaletsiz bir yap1 olarak hayatta yer alm1~tlr.

TEVRAT

iNCiL

KUR'AN-1 KER1M

SE(:iLMi$ BiBLlYOGRAFY A

Abduh, Muhammed, Mukaddemetii't- Tejsfr, TejNru'l- Kur'ani?-AzTm, M1sn, 1366.

Abdulbald, Muhammed Fuiid, e/-Mu'cemu'!-Mufehres /i E/fdzi'/- Kur'dni'/­Kerim, istanbul, 1992.

Abdiilhakim Hasan, Muhammed Abdullah. ei-Hiim)NJtii'/-Amme fi'i-Fikr ve'n­Nizamissiyasi fi'/- islam, Doktora tezi, Ayn $Cms Oniversitesi, Hukuk fakilltesi, Kahire, 1394 I 1974.

Agaogullan, Mchmet Ali, Eski Yunanda S1)•aset Felsefesi, Ankara, 1989.

Akya, Ncrmin. Vahiy Siirecinde ABD KOkiiniin Semantik incelenmesi, Basrlmamr$ Doktora tezi, Ankara, 2004.

Akdag, Mustafa, Tiirlciye 'nin iktisadi ve iy·timaf Tarihi, 2 Cilt, istanbul, 1977.

Akdemir, Salih, Tarih Boyunca ve Kur'an-1 Kerim'de Kadm, "islamda Kadtn Haldan" i9inde, Rehber Yaymlan, Ankara, 1993.

AkgUndtiz, Ahmct- 6ztiirk, Said; Bilinmeyen Osman!J, Osman!! Ara~tmnalan Vakti (OSAV), istanbul, 1999

1\kglindliz, 1\hmct, islam !lukvkvnda Ki.Jielik-Cariyelik Mzlessesesi ve Osmanl1'da Harem, istanbul, 1995.

Akgtindi.iz, 1\hmet, islam Hukukunda KO!elik-Cariyelik Miiessesesi ve Osmanb'da Harem, OSAV, 1997.

28 C. KUS Tevrat inc if ve Kur'iin~l Kerfm 'deki Kblelik Kavranu Ozerine Bazt Diisiinceler

Akglindliz, Ahmet, islam Hukukunda ve Osmanlt Tatbikattnda Vakif Muessesi, TTK, Ankara, 1988.

Akyliz, Vecdi, Nihat, Engin, Biitun Yonleriyle Asr-t Saadet'te islam, Beyan Yaymlan, islarr> Ara$tmnalan, istanbul, 2006.

Albayrak, Halis, Kur'an'm Biitiin/iigu Ozerine (4. Baskr), ~ule Yaymlan, istanbul, 1998.

Albayrak, Halis, Tefi·ir Usulii, Su!e Yaymlan, istanbul, May1s 2009.

Aristo, (<;:eviri: Mete Tuncay), Politika, Remzi Kitabevi, istanbul, 1996.

Arsel, ilhan, ,)erial ve Kolelik, Kaynak Yaymlan, 1997.

AskalanJ, ibni Hacer, Bulugu'l-Meram Terceme ve ,)erhi, istanbul, 1967. Atay, HUseyin-Mustafa Atay-ibrahim Atay, Arap9a-Turk9e Buyiik Lugat, Hila! Matbaas1, Ankara, 1 9 81.

Ate$, Ali Osman, Asr-1 Saadette Din/er ve Gelenekler, Beyan Yaymlan, istanbul, 1994.

Ate$, SU!eyman, Kur'an-t Kerim ve Yuce Mea/i, Yeni Ufuklar Ne~riyat,

istanbul, Tarihsiz.

Aydm, M. Akif- Hamidullah, Muhammed, "KO!e", i.A., C. XXVI, istanbul, 2002

el-BagavJ, Ebu Muhammed HUseyin b. Mes'ud ei-Ferra q-~atli, Mealimu't­Tenzil: Tejsiru'l-Bagavi, ihtisar ve Ta/ik Abdullah b. Ahmed b. Ali ez-Zeyd, Darusse/am, Riyad.

Barkan, Orner, Llitfi, Tiirkiye'de Toprak Meselesi, Gozlem Yaymlan, istanbuJ, 1980.

BelazurJ, Ensabu'I-E~raf, Darii'l-Fikr, Beyrut, 1996.

Beydavt, Kad1, Abdullah b. Orner, Envdru't-Tenzil ve Esrdru't-Te'vil, Ddru ihyai't-Turdsi'l-Arabiyye, Beyrut (Mecmi\atUn mine't-Tefilsir), Tarihsiz.

Buhari, Ebii Abdi'//ah Muhammed bin ismi'ii~ Sahih-i Buhari Muhtasan Tecrid­i Sarih Tercemesi, Ttirk Tarih Kurumu Basrmevi, Ankara 1970.

Cevad, Ali, el-Mufassal fi tdrihi'I-'Arab kable'l-isldm, Bagdat tiniversitesi yaymlan, tarihsiz.

el-Cevziyye, ibn Kayyrm, Ahkamu Ehli'zimme, (tahkik ve ta'lik Suphi Salih), DarU'l-ilm li'l- melayin, Beyrut, 1983.

Cin, Halil - Akyr1maz, GUl, Turk Hukuk Tarihi, Sayram Yaymlan, istanbul, 2008. <;:anga, Mahmut, Kur'an-1 Kerim Liigall, Tima~ Yaymlan, istanbul, 1989.

Firat Oniversitesi Orta Do,'?_y_;.Jl.g§ju·nw/q_J.:J Dergisi Ci!t: VIII Savt: /. E!azd!, 20 I 2 29

<;:agatay, Nejet, islam Tarihi Ba;·langtqtan Abbasiler'e Kadar, TUrk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 1993.

Devellioglu, Ferit, Osmanilca-Tiirkqe Ansiklopedik Liigat, Aydm Yaymlan, Ankara, 1993.

Dr Marzo, Salvatore, Roma Hukuku, (<;:eviren Ziya Umur), istanbul, 1959. Dogan, Mehmet, Biiyiik Tiirkqe Sozlzik, Rchber Yaymlan, Ankara, 1990. Draz, Abdullah, Kur'an'm Anta,·i/masma Dogru, Mim Yaymlan, istanbul, 1983. Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harac, (<;:eviri Ali Ozek), istanbul Oniversitesi iktisat FakUltesi Yaymlan, 1970.

Erken, Arif, B11yiik Arapqa-Tiirla;e Liigat, Yasin Yaymevi, istanbul, 2004. Encyclopedia Britannica, Umted States of America, 1969.

Esed, Muhammed, Kur'an Mesa)!, Meal-Teji;ir, <;:eviri: Cahit Koytak, Ahmet ErtUrk, ijaret Yaymlan, istanbul, 2000.

Ezher1, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tezhibu'l-Luga, Muessesetu'l­lvflsnyyeti'l-Amme, Kahire, 1964-1967.

Fazlurrahman, Ana Konulanyla Kur'an, (<;:eviren: Alparslan A91kgenq), Ankara, Okulu Yaymlan, Ekim 2007.

Fendoglu, Hasan Tahsin, islam ve Osmanl! Hukuku'nda KO!elik, Beyan Yaymlan,istanbul, 1996.

_, 11Aristotales1in Devlet Felsefesi ve bnceki Anayasa Hukukumuz",

DOHFDergisi, 1993.

r·eyy0m1, Ahmed b. Muhammed b. Ali, ei-Mukarri el-M;sbahu'l-Munlr, Matbaatu Mustafa el-Babi, Mrsrr, 1931.

P1r0zabad1, Mecdudd!n Muhammed b. Yakub, Kamusu'l-Muhlt, Matbaatiis­Saode,Mrsrr, 1913.

Garaudy, Roger, 20. yy Biyografisi, (2. Bask!) Fecr Yaymlan, Ankara, 1999.

Gemalmaz, Mehmet Scmih, insan Haklan Belgeleri, Birle>mi~ Milletlel' !1. Bollim, Bogazi9i Onivcrsitesi Yaymevi, Istanbul 2004.

Gokberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, istanbu' J 999.

Govsa, Ibrahim Alaa.ddin, Resimli Yeni Liigat ve Ansiklopedi, iskit Yaymlan, istanbul, 1947.

GUier, ilhami - bzsoy, bmer, Konu!arma GOre Kur'an, Sistematik Kur'an Fihristi (ll.baskr), Fecr Yaymlan, Ankara, 2005.

GUriz, AdtHt\1, Hukuk Felsefesi, Ankara Oniversitesi H.ukuk FakUltesi Yaymlan, Ankara, 1987.

lQ. C. KU$.. Tevrat inci! ve Kur 'dn-1 Kerim 'deki Ko/elik Kavraml Ozerine Bazl Diisiince!er

Hamidullah, Muhammed, islam 'da Devlet idaresi, (<;eviren. Kemal Ku>I'U), istanbul, 1963.

_,islam Peygamberi, (<;eviren: Salih Tug), irfan Yaymlan, lstanbul1993.

ei-Hfili, Emin, Kur'an Tejsirinde Yeni Bir Metod, (<;eviren: Mev!Ut GUngor), Bayrak matbaasr, istanbul, 1995.

ibnu'I-Cevzi, Zadli'I-Mesir li ilmi't-Tefsir, Mektebetu'l- is/ami, Beyrut, 1964.

ibn Haldun, Mukaddime, (<;eviri: SUieyman Uludag), Dergah Yaymlan, istanbul, 2004.

ibn Kudame, Abdullah ~. Ahmecl, ei-Mugni ala Muhtasari'I-Hrraki, Dar~ Alemi'l -Kiitiib, Beyrut, taripsiz.

ibn Kes!r, Ebu'l Fida ismail ei-Kure,! ed-Drme,k1, Tefsiru'l Kur'ani'l Azim, Dar'ui-Marife, Beyrut, 1987.

ibn ManzOr, Ebu'I-Fadl Cemaluddin Muhammed, Lisdnu'l-Arab, Daru'l Beyrut, Beyrut, 1955.

ibn Teyrniyye, Mukaddimefiusuli't-Tefsir, Drma>k, 1936.

el-isfahani, Ragrb, Kur'an /sttlahlart Sozliigii, Trc. Abdlilbaki Gtine,, Mehmet Yo leu, <;rra yay. I. Baskr, istanbul, Mayrs I 2006.

islamoglu, Mustafa, Hayat Kitabt Kur'an, Gerek(:eli Meal- Tejsir, ou,un Yay. 2. Baskr, istanbul, 2008.

izutsu, Toshihiko, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar (<;ev. Selahattin Ayaz), 2. Baskr, !'mar Yayrnlan, istanbul, Aralrk, 1996.

_, Kur'an'da Allah ve jnsan, (<;eviri: SUleyman Atej), Ankara,1975.

Karaman, 1-layreddin ve digel'leri, Kur'an Yolu: Turkr;e Meal ve Tefsir, 3.!3askr, Diyanet i,Ieri Ba>kanlrgr Yaymlan, Ankara, 2007.

K!rba~oglu, !.fayri, islam Dii~viincesinde SUnJJe!, Fecr Yaym!an, Ankara, 1993.

Koyyigit, Talat-Cerrahoglu, Ismail, Kur'an-1 Kerim Meali ve Tefsiri, Ankara, 1984.

KUI1ubi, Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed ei-Ensar1, ei-Camiu li Ahkdmi'I­Kur'an, Daru'l-Hadis, Kahire, 2002.

Kutub Seyyicl, Fi Zilali'l-Kur'an, (<;eviren. M. Saray, 1.!-Iakkr :;>engtiler, B. Karlrga), DOnya Yaymcrlrk, istanbul, 1979.

KU<;lik, Abdurrahman, TUrner Gtinay, Dinler Tarihi, Ocak Yaymlan, Ankara, 1993. Malay, Hasan, C:ag!ar Boy1.t Ki!lel;k, (Eski Yunan ve Roma), GOndogan Yaymlan, Ankara, 1990.

Malik, Enes ibni Malik ibni Ebi Amir el-Asbahi, cl-Muvatta, (C,:cvircn: Ahmet B\iylikc;mar, Ya>ar Era!, Ahmet Arpa), Al-Tug Yaymlan, istanbul, 1982.

el-Maverdi, Ebu'l Hasan Ali b. Muhammed b. Habib, el-Ahkamu's-Sultaniyye ve'l-Velayetu'd-Diniyye, (Tahkik eden: Ahmed Mlibarek el-Bagdadi), Kuveyt, 1409/1989

Mevdudi, Ebu'l-Ala, Kur 1an'I !ln!amak h·in Temel Prensipler, (C::eviren: Mehmet Soylemez), Adana, 1969.

_, Kur'an'da D6rt Terim, Beyan Yaymlan, istanbul, 1998.

_, Te.fhimii'l-Kur'an, insan Yaymlan, istanbuL

Mukatil b. SU!cyman, Tefsiru Mukatil b. Slileyman (tahkik eden Abdullah Mahmud $ihate) I. Basl<J, ihyiiu Dirasi'l- Arabiyye, Llibnan, tarihsiz.

Mlr, Mustansn, Kur'an 1i Terimler ve Kavramlar Sozliiftii, (<;evircn: Murat C,:iftkaya), inl<1lap Yaymlan, istanbul 1996.

Naci, Muallim, Lugat-1 Naci, C,:agn yaymlan, istanbul, 1978.

Numanl, ~ibli, Biitiin Yonleriyle Hz. Omer ve Devlet idaresi, ( yeviren: Talip Ya1ar Alp), Hikmet Yaymlan, istanbul, 1980.

Oliver, Antonic, Tiirkiye Seyahatnames;.· 1790 Yrllannda Tiirkiye ve Osmanll imparatorlugu, (C,:eviren: Oguz Gokmen), ljrk Yayrnlan, Ankara, 1977.

Orhonlu, Cengiz, Osmanlr imparatorlugunun Gliney Siyaseti, Habej Eyaleti, istanbul, 1974.

Ortayh, ilber, Osmanh Toplumunda Aile, Pan Yayrnclirk, istanbul, 2000.

Oztuna, YJ!maz, Biiyuk Osmanl! Tarihi, Otliken Ne$riyat, istanbul, !994.

Oztlirk, Ya~ar Nuri, Kur'an-t Kerlm ve Titrlu;:e l\1eali, Yeni Boyut Yaymlan, istanbul, 1998.

Raz1, Fahruddln, Ebu Abdillah b. Omer, et-T~fi,·iru'I-Kebir, (Mefatihu'l-Gayb) Bi Matbaati'l Am ire $erefiye, (2. baskr), Baskr yeri yok, 1324.

Russell, Bertrand, Ball F'elsefesi Tarihi, Antik (:ag, (C,:ev, Muammer Sencer), 2. Baskr, Bilgi Yayrnevi, istanbul, 1972.

Saglam ince, Ri'!veyda, Kur 'an-t Kerlm 'de KO!elik Konusu (Yiiksek Lisans Tezi), Ankara Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstitD.sU Tcme! islam Bilimleri "J'efsir Anabilim Dalr, Ankara, 2010.

es-SabQn1, Muhammed Ali, Sq{Veru't- Tefasir, (C,:eviren: Sadreddin Glimllj­Nedim Yrlmaz), Ensar Nejriyat, istanbul, 1990.

es-Sahi, Hasan, el-islam ve'r-Rrqq, Daru'l-KunCrz Li's Sekilfe ve'l-UJQm, 1993.

Sami, $emseddin, Kamus-1 Tiirla~ Akdam MatbaasJ, Istanbul, 1318.

Sancar, Asl1, Osman/1 Kadim Ejsane ve Ger9ek, Kaynak Yaymlan, Mart,2009, izmir.

_, Osmanll Toplumunda Kadm ve Aile, Hanunlar Egitim vc Kiiltlir Vakfl Yaymlan, Istanbul, 1999.

San, MeviUd, el-Mevarid lillullcib, Balm Yaymlan, istanbul, 1982.

es-Serahs1, Ebf1 Bekr Muhammed b. EbG Sehl Ahmed, Kitab ei-Mebsut, Llibnan, tarihsiz.

Seignboss, Charles, Avrupa Mil/et/erinin Mukayese/i Tarihi, (<;eviren. Samih Tiryakioglu), VariJk Yaymlan, istanbul, 1960.

es-Suyutl, Tej\·iru Celaleyn, Me/aebetii'/- Ha~·imiyye, Dunc~k, 1369.

_, ed-Durru'l-l\1ensurji Tej~·iri'l-lvfe'sur, Beyrut, tarihsiz.

So.1yal Bi/imler Ansik/opedisi, Risale Yaymlan, Kasu11, 1990.

E;-$evkani, Muhammed b. Ali, Fethu'I-Kaclir, Daru'l-lv!arifet, Beyrut, 1973.

Ej-$atJb1, Ebu ishak Ibrahim b. Musa, EI-Muvafakat ji Uszili'!f-Seria (;erh. Abdullah Draz), Beyrut, tar~hsiz.

$efl<at\i, Tuksal I I iclayct, Kadm Kar~'ii!i Stiylemin islam Ge/enejj,indeki izdii~'·iimleri, Kitabiyat Yaymlan, Ankara, 2006.

Tabatabftl, M.Hliseyn, ei-A1izanfi tefsiri'I-Kur'an, Tahran, ta;·J·hsiz.

et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Tefsiru't-Tabcri, $eriketi Mektebeti ve Matbaati Mustafa ei-Babi ei-Mahalli, Bask! ycri yok, 1954.

_, Taber! Tej~·iri, (:eviren: Has2n Karakaya- Kcrim Aytekin, Hisar Yaym!an, Istanbul, 1996. '

Tabressi, $cyh ibn Ali Fwl b. Hasan, (0.548/1153), Meemeu'l Beyan fi Tefsiri'I-Kur'an, Matbaatli lsHimiyye, Tahran, 1975.

Tahiroglu, BU\ent, Osmanh imparatorlugu'nda, Ko/eLik, istanbul Oniversitesi Hukuk FakUitesi Mecmuas1, istanbul, 1982. ·

Toledano, Ehucl, Osmanl! Kole Ticareti 1840-1890, 1-Iamlayan: Y. Hakan Elclem,Tarih Vakf1 Ywt Yay1nlan, istanbul, 1994.

Umur, Ziya, Roma Hulwku, Umumi Mefhumlar-1-!aklann Himayes1~ Beta basm­yaym, istanbul, 1967.

Ulvan, Abdullah Nas1h, Nizamu'r-Rlqqji'l-isiam, Kahire, 1986.

Ovok, Co;kun, Ahmet Mumcu, Glilnihal Bozkurt, Tiirk ffukuk Tarih1~ Tl.)ti1an Yaymevi, Ankara, 2008.

Fwat Oniversitesi Or! a DoRu Arastl.rmal.fl£1. Dergisi Ci!t: VII! Savt: L E!aztf? 20/2 3 3

Yazrr, Elmalilr, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, (Sadele~tirenler:

ismail Karayam, Emin l~rk, Nusret Bolelli, Abdullah YUcel, Nedim Yildrz) l.baskr, Azim Yaymlan, istanbul, tarihsiz.

Zchebl, M. HUseyn, etTef~·ir ve?-Mi{fessirfin, Ddru'l-Kiitiibi'l-Hadise, I 396/ 1976.