otvorena pitanja i perspektive saradnje podunavskih … · ostalih devet su kopneni putevi. to samo...

221

Edita STOJIĆ-KARANOVIĆ1

UDK 323+327+338.22(282.243.7)

Biblid 0025-8555,54(2002) Vol. LIV, br. 3, pp. 221-252

Izvorni naučni rad Jul 2002.

OTVORENA PITANJA I PERSPEKTIVE SARADNJE PODUNAVSKIH ZEMALJA

ABSTRACT

The author points to the fact that the basic problem in the field of co-

operation among the Danube-basin countries is the insufficiency of mutual economic relations between them. It is necessary to encourage creation of bilateral and multilateral forms of co-operation among the Danube-basin countries and establishment of their common approach to the other regions of the world. There is also a need for inflow of world capital, considering that the principles of sustainable exploitation of natural resources (sustainable development) are respected. All these efforts should be directed towards achievement of more accelerated economic development, to attain growth of labour productivity, to increase employment rate and the standard of living, to achieve development of national cultures and their mutual interweaving, and thus to ensure growth of material and cultural wealth of any defined community and the region as a whole.

Osnovni problem podunavske saradnje je njena insuficijencija. Na

osnovu te nedovoljnosti stara otvorena pitanja u odnosima ovih zemalja ostaju nerešena, čak jačaju i predstavljaju osnovu novih sukoba. Uzroci nedovoljnosti saradnje podunavskih zemalja takođe vuku korene iz političke istorije koja je zemlje Podunavlja stavljala u suprotstavljene pozicije. Dok je na Zapadu evropskog kontinenta tokom druge polovine XX

1 Dr Edita Stojić-Karanović, naučni savetnik u Institutu za međunarodnu politiku i

privredu, Beograd, predsednik Međunarodnog naučnog foruma "Dunav – reka saradnje".

MP 3, 2002 - Saradnja podunavskih zemalja (str.221-252)

222

veka prevaziđena ideologija suparništva interesa nacionalnih država iz XIX veka, dotle je u donjem Podunavlju, odnosno u Jugoistočnoj Evropi ta ideologija doživela svoj povampireni povratak u poslednjoj deceniji XX veka. Dok je u Zapadnoj Evropi proces tekao ka ukidanju granica, ovde su se krvlju nedužnih građana ispisivale nove granice. U takvoj situaciji sada smo prezadovoljni kada se približimo nekom obliku saradnje koje je ovde postojalo pre ratnih sukoba. Sada je ponovno uključenje u međunarodnu zajednicu naše zemlje već samo po sebi dobar rezultat, a od pravih rezultata, kao što je međunarodna saradnja koja obezbeđuje porast produktivnosti, povećanje stope zaposlenosti, napredak u održivom korišćenju resursa, porast životnog standarda i slično – još smo daleko. A savremeno shvatanje svrhe međunarodne saradnje upravo je u postizanju takvih ciljeva. Naravno, u Jugoistočnoj Evropi neophodno je praviti prethodne dobre korake u tom pravcu, pri kojima bi se razlučili stari sporovi.

Ukorenjena shvatanja o suprotstavljenim interesima imaju dejstva čak i danas, kada postojanje zajedničkih interesa u oblasti privrednog razvoja, zaštite životne sredine i negovanja nacionalnih kulturnih baština u sklopu jedinstvenog multikulturnog prostora postaje sve uočljivije. A upravo u tom istom domenu treba tražiti putokaze perspektive buduće saradnje u ovom regionu.

Ova analiza zato polazi od postojećih mogućnosti, to jest od resursa koji postoje u Podunavlju, zatim se analizira stanje saradnje u regionu, najzad daju se neke sugestije za prevazilaženje nepovoljnih elemenata za saradnju, za uspostavljanje regionalne saradnje za održivo korišćenje prirodnih resursa u Podunavlju.

Resursi regiona – dobra osnova savremene saradnje

Podunavlje je veoma bogato područje,2 bilo da se uzmu u obzir

prirodni resursi, ili već stvoreni kapaciteti, bilo kulturna baština. Ipak, osnovna vrednost regiona, a naročito srednjeg i istočnog Podunavlja je njegov geostrateški i strateško-ekonomski položaj. Osnovni resurs tog kompleksnog i mnogostranog bogatstva je sama reka Dunav, koja saobraćajno povezuje ne samo severozapad sa jugoistokom kontinenta, već i sam Evropski kontinent sa Azijom, Afrikom i celim svetom. Ta veza se ostvaruje kako kopnenim, tako i rečnim putem. Oba su od izuzetnog

2 Bogatstvo nekog područja je u periodu primene sile u međunarodnim odnosima uzrok

ratnih sukoba. Ali ono isto tako može da bude i osnova saradnje. Ovaj rad je usmeren na ovu drugu mogućnost.


223

značaja za ekonomski razvoj regiona, istovremeno otvarajući mogućnosti (kao i obaveze) za uspostavljanje međunarodne saradnje podunavskih zemalja.

Sledeća mapa koja pokazuje kopnenu vezu pomenuta tri kontinenta istovremeno oslikava i strategijski značaj geografskog položaja Podunavlja.

Međunarodna saradnja koju treba razviti se odnosi kako na

međusobnu saradnju podunavskih zemalja, tako i na uspostavljanje njihovog zajedničkog nastupa prema ostalim regionima sveta. Mogućnost koju pruža bogatstvo Podunavlja je uvek bilo prisutna, ali se do sada nije iskoristila na pravi način.

Posmatrajući celo područje Podunavlja, mogućnosti su do sada iskorišćene veoma neujednačeno: najintenzivnije u gornjem, a najslabije u donjem Podunavlju. Po zemljama je razlika takođe veoma velika. I dok je do početka devedesetih godina XX veka nedovoljna iskorišćenost mogućnosti koje pružaju prirodni resursi i sam geografski položaj Podunavlja bila sve veća kako koja zemlja leži više prema Istoku, dotle je rat na jugoslovenskim prostorima učinio, da je danas hrvatsko i srpsko Podunavlje u zaostatku u odnosu na zemlje koje leže nizvodno. To se posebno odnosi na Rumuniju i Bugarsku, koje su, iako su pošle sa nižeg stepena razvijenosti u procese tranzicije, ipak za ovih deset godina stigle i daleko prestigle dve pomenute bivše jugoslovenske republike.


224

Što se naše zemlje tiče, mada ima puno vrednih prirodnih, kulturnih, pa i u ranijem periodu izgrađenih kapaciteta (od kojih kao najznačajnije možemo izdvojiti kanal Dunav – Tisa – Dunav i hidroelektranu Đerdap), u odnosu na druge zemlje, mogućnosti su nedovoljno iskorišćene.

Iz te činjenice se moraju sada izvući ne samo pouke, već se mora iskoristiti ta situacija za korišćenje dobrih i loših iskustava susednih zemalja da bi se bolje obezbedio održivi razvoj, ekonomski napredak, vođenjem računa o zaštiti prirodnih resursa.

Najveće mogućnosti za održivo korišćenje prirodnih, ali i kulturnih

resursa, bilo da proizilaze iz geografskog položaja ili iz bogate riznice još očuvane prirode i kulturne baštine, nude se za razvoj turizma, kao kompleksne privredne grane. Razvojem turizma bi bio podstaknut razvoj svih onih drugih privrednih grana sa kojima je povezan, kao što su poljoprivreda, prehrambena industrija, saobraćaj itd. Saobraćaj je i sam po sebi s jedne strane “korisnik” razvojnih mogućnosti, s druge strane već samo planiranje razvoja određenih saobraćajnica predstavlja novu potenciju za razvoj privrede.

Zato je veoma značajno što je posle odlaska Slobodana Miloševića s vlasti prestala težnja Evropske unije da saobraćajna koridorna mreža, koja predstavlja njenu dugoročnu strategijsku opciju, zaobiđe našu zemlju.3 3 Trase saobraćajnih koridora multimodularnog karaktera utvrđene su na konferenciji

predstavnika evropskih zemalja, uključiv Rusije, ali bez predstavnika SRJ, održanoj 1994. godine na Kritu.


225

Revitalizacijom aktivnosti na koridorima koji prolaze kroz našu zemlju, vraćena je ova velika mogućnost privrednog i sveukupnog razvoja ne samo žiteljima naše zemlje, već i celom evropskom kontinentu. Radi se o koridorima VII i X. “Koridor VII” predstavlja ustvari sama reka Dunav.

Pri tome, “Koridor VII” je jedan od pet saobraćajnih koridora koji se nalaze na prostorima Jugoistočne Evrope, što se vidi i na mapi. Uz to od svih deset evropskih koridora, samo je “Koridor VII” vodena saobraćajnica, ostalih devet su kopneni putevi. To samo po sebi govori o značaju Dunava, koji je od pamtiveka bio u centru međunarodnih zbivanja, u vremenima primene sile predmet sukoba, u vremenima mira – nepresušni izvor inicijativa za saradnju.

Značaj Dunava se još više povećao otkako je povezan sa Majnom i Rajnom (1992) i postao deo vodene transverzale koja preseca kontinent od Severnog do Crnog mora.

Promet robe kanalom Majna-Dunav povećavao se od otvaranja

kanala iz godine u godinu, tako da je količina prevezene robne između rajnskog i dunavskog basena dostigla 1997. godine 3,616 miliona tona, od čega je 1,979 miliona tona sa Rajne na Dunav, a 1,637 miliona tona u suprotnom pravcu. U toku 1994. godine brodovi svih zastava prevezli su kanalom Majna-Dunav 4,076 miliona tona robe. Naredne, 1995. godine,


226

promet robe je porastao za 22 % i dostigao 6,7 miliona tona. Kanalom se najviše prevoze poljoprivredno-prehrambeni proizvodi, i to, 38,9% od ukupnog prometa. Takođe velik udeo u ukupnoj masi prevežene robe imaju i proizvodi metalurgije: 31,6%, ali i građevinski materijali, veštačka đubriva, ugalj, benzin, hemijski proizvodi, mašine, automobili…4 U tom prevozu u prve tri godine postojanja kanala prednjačili su holandski brodovi, a od 1995. godine prvenstvo su stekli nemački prevoznici (42%).

Mada je značaj plovnog puta Rajna-Majna-Dunav sam po sebi velik činjenicom da povezuje 260 miliona stanovnika pribrežnih zemalja i njihovu raznoliku privredu, on se ogleda i u tome što snažno usmerava međunarodnu zajednicu da što pre osposobi i osavremeni plovidbu Dunavom i na jugoslovenskom delu.

U stvari svaka izgradnja nekog novog kanala povećava vrednost postojeće mreže rečnih saobraćajnica na kontinentu. A takvih planova ima odavno. Slobodna plovidba celim Dunavom će biti još značajnija kada se još neka davno planirana izgradnja kanala u Evropi bude ostvarila. Tako će za SR Jugoslaviju, Bugarsku, Rumuniju, Mađarsku i Slovačku još veći privredni značaj imati trokraki ili Y kanal Dunav-Odra-Elba. On bi trebalo da poveže Dunav sa Odrom kod grada Jasenika i Elbom (Labom) kod Pardubica. Dužina dunavskog kraka kanala je 209 km, elbskog 160 km i odranskog 119 km. Na njima će prema planovima postojati 32 brodske 4 Dr Dušan Dukić, dr Ljiljana Gavrilović, dr Verka Jovanović, Plovni put Rajna-Majna-

Dunav i njegov privredni značaj, referat na X Međunarodnoj naučnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje”, Beograd 1998.


227

prevodnice. Ovaj kanal će skratiti put do Šćećina za 1.141 km, a brodovi će moći da plove prelazeći čak manji broj (za 43) prevodnica nego zaobilaznim putem Rajna-Majna-Dunav. Od Beograda do Hamburga put će preko elbskog kanala biti kraći za 748 km, a imaće 29 prevodnica manje nego plovni put Rajna-Majna-Dunav. Čak i dužina plovnog puta do Rurske oblasti biće približno ista, bilo da se plovi kanalom Rajna-Majna-Dunav ili smerom Dunav-Elba, mada će ovaj drugi pravac imati 15 prevodnica manje, te će i trajanje plovidbe biti kraće.5

Naša zemlja će u narednom stoleću sigurno obezbediti, uz učešće međunarodnog kapitala, izgradnju plovnog puta Dunav-Morava-Vardar-Solunski zaliv. Dimenzije tog kanala i brodskih prevodnica koje se planiraju u već pripremljenim projektima, omogućiće i plovidbu rečno-morskih brodova do 3.000 t nosivosti. Time bi se skratio put od Beograda do mediteranskih luka za oko 2.000 km. S obzirom da bi se izgradnjom tog kanala znatno produžio i plovni put Rajna-Majna-Dunav, i Nemačka bi trebalo da bude zainteresovana za izgradnju plovnog puta od Dunava do solunskog zaliva. Ako se svi ti interesi ostvaruju posredstvom ekonomskih instrumenata – korist će biti obostrana. Ali ove teme već spadaju u III deo ovog rada.

Pored toga što je deo 3 500 kilometara duge vodene saobraćajnice od Suline do Roterdama, koja povezuje oko 500 miliona stanovnika, Dunav je reka kojom protiče oko 350 kubičnih kilometara vode sa teritorije od dva miliona kvadratnih kilometara, što predstavlja oko jedne trećine evropskog kontinenta. Značaj Dunava kao rezervoara vode proističe iz činjenice da će voda, prema opšteprihvaćenoj proceni svetskih stručnjaka, postati u predstojećem milenijumu deficitarni prirodni resurs. Iz te činjenice proističe i potreba da se primene principi održivog korišćenja ovog resursa. Dakle, ekspoatacija Dunava zarad ekonomskog napretka mora da vodi računa o ekološkoj zaštiti ovog prirodnog resursa, da bi se sačuvale barem iste mogućnosti koje pruža današnjim generacijama, i za one koje će doći u narednim decenijama i vekovima.

Te potrebe je veoma svesna i Evropska unija, ali zadatak da se o tim principima vodi računa leži pre svega na pribrežnim zemljama. Naime, Evropska unija pledira za primenu principa održivog razvoja. Ona pri tome posmatra celinu saobraćaja, naprimer, pa gledano u celini postavlja se potreba za prebacivanje teretnog drumskog saobraćaja na vodeni saobraćaj, koji manje zagađuje okolinu, ali će predstavljati veći pritisak na reku. Činjenica je da je zagušenje drumskog saobraćaja najveći zagađivač životne

5 Opširnije o tome u: Hannes Burger – Heinz Kapfinger, “Bayerns Weg zum Meer. Die

Main-Donau- Wasserstrasse”, Passau 1992.


228

sredine. Dunav i u tom smislu predstavlja značajan potencijal, jer su njegovi transportni kapaciteti iskorišćeni sa svega 10% na celom toku, dok je taj podatak za Dunav kroz Srbiju svega 5%. Radi upoređenja, Rajnom, iako je znatno kraća reka, plovi 3,5 puta veći broj brodova nego Dunavom. Prebacivanje teretnog saobraćaj na vodene puteve, međutim, mora da bude praćeno primenom propisa koja će obezbediti da se time ne prebaci na reku i zagađivanje.

U svakom slučaju, Evropska unija, kao najjača sila na kontinentu, ali i vanevropske ekonomske sile imaju interese da prošire svoje prisustvo u Podunavlju i koriste prirodne resurse, pa i Dunav za oplodnju kapitala. Bio bi red, da pribrežne zemlje takođe profitiraju od toga. Ali profitiranje se ne poklanja, ono se mora obezbediti sopstvenom mudrošću da se uz saradnju sa stranim kapitalom obezbedi ekonomski napredak za sebe, i to, vodeći računa o nedopustivosti degradiranja prirodnih resursa, dakle uz domaćinsko bdenje nad prirodnim i kulturnim bogatstvom.

Otvorena pitanja – stari i novi problemi

Podunavlje i Jugoistočna Evropa predstavljaju dva regionalna

određenja koja se delom poklapaju, a delom se jedna na drugu oslanjaju kao usko povezani susedni regioni. Sve što se u protekloj deceniji, kao naravno i uvek u toku istorije odigravalo u Jugoistočnoj Evropi odražavalo se na stabilnost, prosperitet ili degradaciju u Podunavlju. Današnja otvorena pitanja u odnosima podunavskih zemalja su tako u velikoj meri ukorenjena u istorijskom događajima, koja su se u najvećoj meri karakterisala sukobima i ratovima, revanšizmom i nacionalizmom. Pred nama ili pred budućim generacijama stanovništva i političkih faktora podunavskih zemalja je, dakle, obaveza rešavanja i takvih problema koji svoje korene vuku iz prošlosti. Uz to, postoje i otvorena pitanja koja su nastala “sticajem novih okolnosti”. Naravno, većina “novih” problema takođe je povezano sa istorijom. Sveobuhvatnu analizu u ovako kratkom radu nije moguće dati, te ćemo se zadržati na primerima, težeći da to budu pitanja čije je razrešavanje hitno.

Raspad jugoslovenske državne zajednice “od Triglava do Vardara” bio je istovremeno i uzrokovan i uzrok nekim problemima. Primenom metoda krajnje apstrakcije, može se reći da je uzrok raspada: nedovoljnost ekonomske I kulturne povezanosti na nivou jedinstvenog tržišta i jedinstvene multikulturne zajednice, sa razvijenom svešću o vrednostima te zajednice. Već i sama ekonomska povezanost na pravi način je mogla da ima snagu jaču od mogućnosti manipulacije koja je primenjena da bi se stanovnici prostora međusobno suprotstavili. Situacija koja je nastala


229

krvavim raspadom,6 sa svoje strane sada predstavlja pojačan uzrok za nedovoljnost međunarodne ekonomske saradnje. U stabilnost regiona ni strani ni domaći kapital nema dovoljno poverenja. Tome samo još više doprinose politički sukobi koji su “trenutno” na pozornici.

Među otvorenim pitanjima u odnosima podunavskih zemalja dominiraju ona koja se javljaju u bilateralnim odnosima, ali odlaganje njihovog rešavanje negativno deluje i na multilateralnu saradnju ovih zemalja. U ovom radu ćemo se osvrnuti samo na neke probleme koji traže hitno razrešavanje. Od problema u bilateralnim odnosima osvrnućemo se na pitanje granica na Dunavu, i na pitanje obeštećenja prognanih, a od problema u multilateralnim odnosima na problem plovidbe Dunavom, i na nedovoljnost ekonomske i ekološke saradnje.

1. Otvoreno pitanje granica na Dunavu

Na osnovu izveštaja takozvane Badinterove komisije, Savet

bezbednosti je rezolucijom 777 prihvatio republičke granice na području prethodne Jugoslavije kao međudržavne. Arbitražna komisija Mirovne konferencije o Jugoslaviji u Hagu, tzv. Badinterova komisija je 29. novembra 1991. godine proglasila da se SFRJ "nalazi u procesu nestajanja" i da su sve njene federalne jedinice njeni sukcesori. Shodno tome, postojeće republičke granice su priznate za granice novih država.

Badinterova komisija nije uzela u obzir da su republičke granice unutar FNRJ, zatim SFRJ, imale administrativni karakter i da su jugoslovenske republike, koje su tražile otcepljenje od savezne države, prevashodno multietničke (u najvećoj meri Bosna i Hercegovina, ali u velikoj meri i Hrvatska, dok je Slovenija to bila u manjoj meri). Badinterova komisija je, umesto da dâ pravna sredstva i proceduru za “razdruživanje” i ustanovljivanje granica, ishitreno odobrila jednostranu secesiju, i time doprinela rasplamsavanju ratnih sukoba.

Činjenicu da je to tako, potvrđuju kasnije reakcije u svetu. Naime, posle “slučaja” Jugoslavije postalo je jasno da su “principi” Badinterove komisije neprihvatljivi za bilo koju u svetu postojeću federaciju ili konfederaciju. To ne znači da se izdvajanje apsolutno onemogućava, već samo to da se za njeno ostvarenje postavljaju znatno širi i precizno određeni uslovi, prema kojima je potrebno da postoji volja većine stanovnika 6 U ovim sukobima na tlu bivše Jugoslavije živote je izgubilo najmanje oko 150.000

ljudi, ranjeno najmanje oko 175.000, a najmanje oko 3,5 miliona ljudi bilo prinuđeno da ostavi svoj dom. Veoma je teško dati tačne podatke, jer razni izvori navode različite brojke. Ali bilo da su navedeni podaci manji, bilo da su veći od stvarnih, suština ostaje ista.


230

teritorijalne jedinice za izdvajanje i da ono treba da se ostvari pregovorima u kojima će se poštovati i interesi celine. Švajcarska je imala iskustvo da se u toku pregovaranja ispostavi da su proklamovani ciljevi (obično ekonomski) koji se žele postići izdvajanjem ustvari mnogo lakše ostvarljivi ostajanjem u zajednici. Snaga argumenata odlučuje o ishodu.7 No, izdvajanje Slovenije, Hrvatske i BiH iz SFRJ ostvarivalo se na najgori, i po stanovništvo najpogubniji način. Ta činjenica će još dugo predstavljati krvavu “podlogu za saradnju” na rešavanju otvorenih pitanja”. Jer kad je narod nateran da gine za granice, za teritoriju, teže prihvata činjenicu da je budućnost u ukidanju granica, ako ne i nominalno, ali u suštinskom smislu, jer samo uz slobodan protok ljudi, robe i ideja moguće je ostvariti napredak.

Prihvatanjem administrativne republičke granice na Dunavu, ova reka je postala granična međa između Srbije i Hrvatske. Međutim, sada je granica na Dunavu ipak sporna. Među faktorima te spornosti, dva su osnovna: način kako su se unutar jedne federalne, ali ipak jedinstvene zemlje, u uslovima koji su vladali posle 1945. godine, određivale granice, i drugi, što se rečno korito menjalo u toku vremena. Nakon povlačenja reke Dunav sa istoka ka zapadu, veliki deo zemlje koji je katastarski nekada pripadao Baranji, “premestio” se u Bačku, tj. prirodno vezao za teritoriju Vojvodine. Tokom devedesetih godina, posebno posle Erdutskog sporazuma, Hrvatska je često isticala zahtev da ta tertorija od 7.000 hektara pripadne njoj, tj. da se umesto prirodne, prihvati katastarska granica. Jugoslovenska strana je takve zahteve ignorisala i na njih uopšte nije zvanično reagovala sve do aprila 1998. godine, kada su Ministarstvo inostranih poslova SRJ i Ministarstvo vanjskih poslova Hrvatske obrazovali zajedničku komisiju za razgraničenje. U tu komisiju su uključeni geometri iz nadležnih ustanova dve države. Prema viđenju eksperata "Srbijavoda" i "Srbijašuma", koji su uključeni u taj rad s jugoslovenske strane, hrvatski predlog razgraničenja, po kojem bi 150 hektara površine koja se prostire istočno od Dunava, oduzelo Vojvodini, odnosno SRJ i dodelilo Hrvatskoj, 7 Najpre je Vrhovni sud Kanade, upitan da se izjasni da li Kvebek ima pravo na

jednostrano otcepljenje, uzimajući takođe u obzir odluku Badinterove komisije, odlučio da nema jednostranog prava na otcepljenje. Neverovatno je, ali izgleda da je eksperiment u kome je iskrvavilo nedužno stanovništvo jugoslovenskih republika, urodilo plodom iskustva za spasenje drugih, bogatijih i pametnijih. I tek sada je jasno da svaka secesija mora da uvaži interese drugih članica federacije, a pravo na otcepljenje se može uopšte postaviti samo ako je za taj čin apsolutna većina stanovništva s pravom glasa. Vrhovni sud Kanade je dao jasan odgovor, a takva je praksa i u evropskim federacijama (koju praksu “epizoda” Badenterove komisije nije ni dotakla), da ako bi jedan deo Kanade hteo da ima pravo na otcepljenje, on može da ga ima ukoliko je zahtev zasnovan na jasnoj većini svih građana. A ako nastane ta situacija, onda je neophodno uspostavljanje pregovora sa drugim teritorijalnim jedinicama zemlje. U tim pregovorima se mora postići konsenzus o tome šta će biti konačni ishod secesije.


231

je neprihvatljiv. Isto se odnosi i na Šarengradsku adu (kompleks od 900 hektara) kojom je gazdovala vojna ustanova Karađorđevo.

Sporna je i teritorija koja je u pomenutim ekspertskim radnjama aprila 1998. godine, a na osnovu direktive koju su dobili od tadašnjih jugoslovenskih vlasti, geometri izmerili kao vlasništvo hrvatske države. Radi se o 7.000 hektara u ataru Bačke Palanke pa sve do manastira Bođane u opštini Apatin. S time se ne slaže lokalno stanovništvo, te se sada njihovo nezadovoljstvo koristi i u međupartijskom nadmetanju, a u odnosima dve susedne zemlje predstavlja deo ozbiljnog otvorenog pitanja razgraničenja.

Mapa hrvatskog Podunavlja sa granicama koje na više mesta prelaze Dunav i zahvataju teritoriju s njegove leve obale, ukazuje istovremeno na predstojeće teškoće u plovidbi Dunavom, ako se za graničnu liniju prihvati nekadašnje, a ne sadašnje korito Dunava. Brodovi bi onda ploveći nizvodno od granice sa Mađarskom više puta naizmenično prelazili sa teritorije na teritoriju SR Jugoslavije, odnosno, Hrvatske.

Teoretski je lako tražiti rešavanje u duhu dobrosusedske saradnje.

Ali taj zadatak uopšte nije lak ne samo zbog psihičkih efekata ratovanja

koje je prethodilo, već i zbog načina kako je rešavanje tog pitanja započeto 1998. Naime, tada je još preovlađivao duh teritorijalnih osvajanja i tajnih pregovaranja o razmeni teritorija. Kada u rešavanje tih pitanja bude uključeno lokalno stanovništvo, i kada budu primenjeni svi i samo miroljubivi instrumenti pronalaženja kompromisnog rešenja, tada će se


232

moći postići dugoročno prihvatljivo rešenje za obe strane. I to, ne samo na državnom, već i na lokalnom nivou – što jedino može da obezbedi trajnost postignutog rešenja.

Danas je još uvek rešavanje ovog otvorenog pitanja u odnosima dve zemlje otežano ne samo hipotekom ratnohuškačke kampanje i grozotama koje su se u toku rata desile, već i činjenicom da se pitanjem manipuliše i u unutrašnjem političkom životu, u međupartijskom nadmetanju. Ipak, pre ili kasnije i pitanje ove granice na Dunavu biće rešeno dogovorima i kompromisima, uz učestvovanje civilnog sektora i lokalnih organa vlasti, odnosno lokalnog stanovnišrtva, jer bi inače ono vodilo novim sukobima. S obzirom na značaj Dunava i za EU, u rešavanje ovog pitanja trebalo bi uvesti i element njenog interesa, pa i njeno angažovanje.

2. Zahtevi za obeštećenje prognanih pripadnika

manjinskih naroda Slojevitost ovog otvorenog pitanja proizilazi iz činjenice, da postoje

još zahtevi za obeštećenje pripadnika manjina koje su uzduž Dunava živeli pre Drugog svetskog rata, a posle tog rata bili prognani, a najnoviji rat je proizveo nove kolone prognanika, koje bi, ako se usvoji princip pravičnosti, takođe trebalo obešteti. Naravno, pitanje obeštećenja je samo po sebi teško pitanje, jer pojedinci koji su najviše stradali nisu više među živima. To istina olakšava finansijsku, ali otežava moralnu obavezu onoga koji bi bio dužan da dâ obeštećenje. A često su “korisnici” ratova likvidirale cele porodice radi prisvajanja njihove imovine, dakle, nikoga nema da se javi sa zahtevom za obeštećenje. (Takvi “korisnici” naravno, neće se sekirati zbog moralne obaveze, ali ona ostaje celom narodu kojeg su oni “predstavljali”.)

Lanac žrtava u celom Podunavlju na nacionalnoj, etničkoj i verskoj osnovi je veoma dugačak. Ali od neke tačke treba poći. Čini se da je vreme Drugog svetskog rata dovoljno blisko sećanju još živih generacija, da se počne sa sagledavanjem žrtava i razmatranjem mogućnosti i modaliteta njihovog obeštećenja. Sledeća mapa može nam biti putokaz za sagledavanje ovog problema.

Kao što se na karti vidi, celo Podunavlje je bilo obuhvaćeno ratom, tako što je ono do 1942. godine u celini bilo pod uticajem nemačkog prodora. Pojedine zemlje su bile ili pod opštom nemačkom upravom, ili su pripadale zemljama osovine, ili okupirane.

Obeštećenje žrtava nemačkog prodora, kao i prodora zemalja osovine, a posebno Mađarske, bilo je na neki način izvršeno posle rata. Istina, u celom Podunavlju u toku Drugog svetskog rata najvećem genocidu su bili izloženi Jevreji, a njihovo pravično obeštećenje je izostalo, jer ih


233

više nije bilo.8 Međutim, ni ostala obeštećenja nisu izvršena na pravi način. Neka zlodela u toku rata su minimizirana (Jasenovac), a zatim je u akcijama odmazde po završetku rata učinjeno bezbroj novih zlodela bez suđenja, na isti način kako je to ranije činila “druga strana”. Te akcije su takođe ostale prikrivene, sudski i moralno neosuđene. A svaki zločin učinjen u ime “nacionalnih” interesa je zloupotreba koja ako ostane neosvetljena, zločin biva pripisan celoj naciji, i predstavlja zasađeno seme za nove zločine. Takve plodove je rodila i kriza raspada SFRJ.

8 Većina jevrejskih žrtava nema svoje potomke, jer su uglavnom likvidirane cele

porodice. Obeštećenja koja je Nemačka posle Drugog svetskog rata platila u vezi jevrejskih žrtava, ušla su u budžete država iz kojih su te žrtve poticale, kao i u budžet novostvorene jevrejske države. I samo stvaranje države Izraela prikazano je kao akt obeštećenja, mada je ta država stvorena ne na račun država koje su učestvovale u istrebljenju Jevreja, nego na račun arapskih naroda. A uz to, “dobrotvorci” su sasvim svesno stvorili novo svetsko žarište oružanih sukoba. Ali to je tema za neki drugu studiju.


234

Iz perioda neposredno posle Drugog svetskog rata ostalo je otvoreno pitanje obeštećenja nevinih pripadnika naroda iz čijih redova su potekli osvajači i zločinci u tom ratu. Umesto pravične osude krivaca i pravičnog obeštećanja žrtava, bez obzira na nacionalnu pripadnost, posle rata je izvršena odmazda koja je ponovo imala nevine žrtve. Od tih žrtava danas svoj glas dižu i traže obeštećenje “podunavske Švabe”. Od toga samo još teže i osetljivije pitanje je obeštećenje žrtava iz poslednjeg, nedavnog rata, problemi bosanskih, hrvatskih i srpskih žrtava i izbeglica. Ali koliko god da su ta pitanja teška i osetljiva, koliko god su još sveže rane na sve strane, kad se govori o otvorenim pitanjima u Podunavlju, ovi problemi moraju biti makar pomenuti. Njihovo rešavanje zahteva mnogo političke mudrosti i zrelosti, a i sama analiza tih pitanja zahteva znatno više angažovanja nego što se pruža jednom istraživaču u okviru ovako kratkog rada, u kome se mogu samo skicirati problemi. Ali i to je bolje nego ih prećutati, pretendovati kao da oni ne postoje.

a) “Podunavske Švabe” potiču od nemačkih doseljenika švapsko-alemanskog, bavarsko-austrijskog, sudetsko-nemačkog, šleskog, švajcarskog i drugog porekla koji su se sa Mozela, Rajne, Majne, u toku XVIII veka, naročito za vreme vladavine Marije Terezije i Josifa II naselili u Podunavlje. Taj proces naseljavanja trajao je ceo vek, a 1918. godine u Podunavlju i na području Podkarpatlja živelo je više od 1.500.000 Nemaca. Njihovi novi susedi, pripadnici drugih nacija nazivali su ih “Švabama”. Tokom vremena, svesno ili nesvesno, taj naziv su za sebe prihvatili i oni sami. Ova narodna skupina se najpre delila na virtemberške Švabe i Švabe u Mađarskoj. Posle 1918. godine Švabe iz Mađarske su podeljene na države naslednice: Jugoslaviju, Mađarsku i Rumuniju. Međutim, svest o svom “švapskom” identitetu i zajedništvu je ostala, uprkos podeli na tri državljanske pripadnosti. Shodno tome pronašli su zajednički imenitelj za svoj naziv: Podunavske (Dunavske) Švabe. To ime je postupno uvedeno u etnološku, istorijsku i geografsku nauku.9 U toku svog naseljavanja Podunavske Švabe su u svoju novu postojbinu doneli zanatska umeća, radili su na isušivanju močvara, podizali industrijska postrojenja. Mlinovi, kudeljare, pivare, ciglane, itd., uglavnom su bili u njihovom vlasništvu. Posle Prvog svetskog rata oni su na svojim gazdinstvima prvi upotrebljavali veštačka đubriva i mehanizaciju.10 9 Videti: Otkud ime “Podunavske Švabe?”, Internet, Web-site Udruženja “Donau”,

30/05/2002/, www.dvvstimme.org.yu/donauschwaben_yu.htm 10 Za opširnije podatke o doseljavanju Nemaca i njihovom doprinosu razvoju privrede u

Srbiji videti: Felix Kanitz, "Das Königreich Serbien und das Serbenvolk von der Römerzeit bis zum Gegenwart", Leipzig 1909; Dr Branko Pavlica, "Nemci u Srbiji i starom Smederevu", Smederevo 2000.


235

Zbog masovnog zločina koji je po inspiraciji i pod vođstvom Hitlera i nemačkog nacionalsocijalizma učinila nemačka soldateska, cela nemačka nacija je označena kao zločinačka. Iako, naravno, nije svaki Nemac počinio, niti učestvovao u zločinima, posle Drugog svetskog rata nije načinjena razlika između individualne i kolektivne krivice. Posledica toga bilo je stradanje nedužnih Nemaca. Nemačko stanovništvo koje je živelo na prostorima Bačke, Banata, Baranje, Slavonije i Srema, platilo je za zločine svojih sunarodnika. Oni su bez dokazivanja krivice, ikakvih sudskih postupaka proterani iz svojih domova, a u velikom broju i pogubljeni. Danas kad je na jugoslovenskim prostorima ponovo protutnjao rat, pokazavši da zločini u prošlosti koji nisu razmotreni sa stanovišta konkretnih i pojedinačnih krivica, mogu postati klicom novih sukoba, novih zločina, osnovan je i zahtev da se obeštete oni pripadnici podunavskih Nemaca, čiji su preci nedužno stradali u hrvatskom i srpskom Podunavlju.11

Pitanje obeštećenja Podunavskih Švaba pokrenulo je njihovo udruženje “Donau”. Udruženje je osnovano s ciljem da štiti manjinska prava ove narodnosne grupe u celom Podunavlju, ali i da se izbori za rehabilitaciju svojih sunarodnika koji su bili nevini, a posle Drugog svetskog rata proterani iz Podunavlja, počev od Češke, na osnovu “Benešovih dekreta”, do Jugoslavije, na osnovu odluka AVNOJ-a. Njihova celokupna imovina je konfiskovana, a mnogi su životom platili za nedela koja su počinili fašistički zločinci. Sami zločinci su se, kao što to uvek biva, povukli na vreme i sklonili su se zajedno sa ratnim plenom kao bogati ljudi u prekomorskim zemljama. Pitanje nadoknade šteta zbog posledica izazvanih sprovođenjem “Benešovih dekreta” postalo je aktuelno u Češkoj kada je ta zemlja izrazila želju da se priključi Evropskoj uniji. Isto pitanje će se postaviti i pred našu zemlju, a proces obeštećenja će biti dugotrajan i dosta komplikovan. Jednostavnije će biti sa onim pripadnicima ove narodnosne grupe koji su tu ostali i opstali, jer će se na njih moći primeniti pravila koja će važiti za sve građane od čijih predaka je imovina oduzeta po bilo kom danas neprihvatljivom osnovu. Ali to je znatno manji broj ljudi od

11 Kod razmatranja tog pitanja mogao bi se imati u vidu stav akademika Zorana

Konstantinovića da "ono pozitivno u odnosima između Nemaca i Srba uvek je bilo izloženo ozbiljnim iskušenjima, ali su se uvek potvrđivala dva osnovna stava: kod Srba, da Nemcima imaju da zahvale za bitan doprinos razvitku i sopstvenog identiteta, kojim sebi obezbeđuju dostojno mesto između Istoka i Zapada; a kod Nemaca, da su najveći i najmoćniji bili ne tamo gde su prema malim narodima primenjivali silu, već tamo gde su, u razdobljima i sopstvenih stvaralačkih uzleta, delovali upravo, duhom i kulturom." Referat pod naslovom “Danube Basin as the Area of Related Literary Creativity” podnet na Prvoj međunarodnoj naučnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje” 1989. godine u Beogradu, objavjeno u: Danube – the River of Cooperation, the First Conference, Edited by Edita Stojić, Belgrade, 1992, pp. 185-188.


236

broja koji je nevino stradao. Jer, kako ističe predsednik udruženja “Donau”, Andreas Birgermajer, od četvrt miliona Nemaca u Jugoslaviji ostalo je danas samo oko 900 familija, sa oko deset hiljada članova.12

Zbog tako drastično smanjenog broja pripadnika ove nacionalne manjine u Vojvodini danas bi pitanje obeštećenja moglo da obuhvati ne samo imovinskopravni i moralni aspekt, već i pravo na službenu upotrebu i školovanje na sopstvenom jeziku. Međutim, novi Zakon o manjinama, usvojen u februaru 2002. godine, ne pobraja manjine poimenično, nego postavlja cenzuse za status manjine: u Jugoslaviji je potrebno učešće od najmanje dva odsto neke populacije, a na lokalnom nivou 15 odsto, što Nemci ni u jednoj sredini ne mogu da postignu, a to im onda uskraćuje pomenuta manjinska prava. Ako se ima u vidu da je takva situacija rezultat “etničkog čišćenja” koje je sprovedeno u Vojvodini prema Podunavskim Švabama, onda, čini se obeštenje bi moglo da se primeni i u toj oblasti, to jest da se ukine ili smanji pomenuti cenzus.

Interesantno je da je na zvaničnom sajtu Vlade Republike Srbije naveden podatak o Nemcima kao nacionalnoj manjini u SRJ, ali se oni ne pominju kao postojeća manjina u Vojvodini. Navodi se da je Savezna Republika Jugoslavija etnički izuzetno heterogena država u kojoj 33,7 odsto stanovništva pripada nekoj od šesnaest, popisom stanovništva iz 1991. godine obuhvaćenih, manjinskih zajednica. “Od toga Albanci, Mađari i Bošnjaci čine 23 odsto ukupne populacije, odnosno više od 4/5 manjinske populacije i etnički homogeno nastanjuju pojedine delove države. Pored pomenutih, u Saveznoj Republici Jugoslaviji žive i pripadnici drugih nacionalnih manjina: Aškalije/Egipćani, Bugari, Bunjevci, Cincari, Česi, Goranci, Hrvati, Jevreji, Makedonci, Nemci, Romi, Rumuni, Rusini, Slovaci, Slovenci, Turci, Ukrajinci, Vlasi.”…”U Vojvodini, koja po svom geografskom položaju, kulturnim, istorijskim i drugim karakteristikama pripada centralnoevropskom regionu, pored Srba (1.143.723) i Crnogoraca (44.838) žive i pripadnici brojnih nacionalnih i etničkih manjina: Mađari (339.491), Slovaci (63.543), Rumuni (38.809), Rusini (17.652), Bunjevci (21.432), Romi (24.366), Hrvati (74.808), Slovenci (2.730), Makedonci (17.472), Bošnjaci (5.851).“13

b) Obeštećenje bosanskih, hrvatskih i srpskih žrtava je veoma svež i vreo otvoren problem u bilaterlanim odnosima novonastalih zemalja. Problem je utoliko komplikovaniji što su zločini prema bošnjačkim i 12 Sofija Čupić, Skup u Nemačkom udruženju “Donau” – Nepravde o kojima se ćuti,

Dnevnik, Novi Sad, Internet, 10/05/2002/, http:// www.dnevnik.co.yu/arhiva/05-04-2002/Strane/drustvo.htm

13 “Činjenice o Srbiji, Nacionalne manjine”, Web-site Vlade Republike Srbije, Internet, 15/06/2002/,http://www.srbija.sr.gov.yu/cms/view.php?id=1019


237

hrvatskim žrtvama činjeni u ime Srba stradalih u Drugom svetskom ratu, (ili čak za vreme osmanskog osvajanja!). Ta činjenica pokazuje da bez utvrđivanja sudskim putem subjektivne i objektivne krivice za takve zločine oni postaju seme budućih zločina. S druge strane, čini se neophodnim da se, makar povodom tih novih zločina rasvetle i oni stari, jer nerasvetljeni oni i dalje truju atmosferu međusobnih odnosa naroda koji žive na ovim prostorima. Čak, jednom primenjene okrutnosti primenjuju se kao recept za nove. A ratnohuškači podstiču ili pravdaju nove zločine tobožnjom potrebom za “naplaćivanjem starih računa”.14 Naravno, u jednom kratkom radu je nemoguće jasno osvetliti celu tu rak ranu ovih prostora. Taj bolan zadatak biće u budućnosti jedan obavezan zajednički projekt istraživača iz svih bivših jugoslovenskih republika, pa i sa širih balkanskih prostora. Zato se u ovom radu i po tom pitanju daje samo skica problema za koju mogu da posluže podaci Haškog tribunala, uzimajući ih samo kao ilustracija ovog otvorenog pitanja.

Tako se u optužnicama Haškog tribunala u kojima se navode zločini genocida koji su počinjeni u od 1. marta 1992. do 31. decembra 1995. godine u Bosni i Hercegovini, navodi se da je vršeno uništavanje, u celosti ili delimično, nacionalnih, etničkih, rasnih ili verskih grupa, pre svega bosanskih Muslimana. Navodi se da je uništavanje tih grupa sprovođeno ubijanjem hiljada ljudi, a da su za egzekucije naročito birani obrazovani i ugledni pripadnici tih grupa, često prema unapred pripremljenim spiskovima. Posebno se navodi događaj u Srebrenici u julu 1995, kada su gotovo svi zarobljeni muškarci i mladići, bosanski Muslimani, ukupno nekoliko hiljada lica, pogubljeni odmah po zarobljavanju ili na mestima na koja su prebacivani radi egzekucije. Ne ulazeći u ovom radu u tačan broj i procenat žrtava po nacionalnoj pripadnosti, bitno je istaći da se sprovodilo smišljeno ubijanje na osnovi nacionalne ili verske pripadnosti, a oni koji su ostali u životu u tim logorima, pretrpeli su teške telesne i duševe povrede za vreme njihovog zatočenja. Pripadnici tih grupa tokom svog zatočeništva “bili su stalno podvrgavani nehumanim delima ili prisiljavani da ih gledaju, uključujući ubistvo, seksualno nasilje, mučenje i premlaćivanje.”15

U zatočeničkim objektima u životnim uslovima sračunatim da dovedu do delimičnog fizičkog uništenja ovih grupa, odnosno gladovanjem, zagađenom vodom, prisilnim radom, neadekvatnom lekarskom negom i konstantnim fizičkim i psihičkim nasiljem takođe je vršen genocid.

14 Tako je, na primer, progon bosanskih Muslimana “pravdan” osvetom za zlodela

osmanskih osvajača od pre više stotina godina. 15 Iz Optužnice protiv Slobodana Miloševića, član 32, tačka c), videti: Internet,

30/06/2002/, http://www.b92.net/doc/tribunal/bosna.php


238

U optužnici Haškog tribunala se navodi da su pomenute zločine počinila ne samo lica koja su izvršavala egzekucije i druge navedene zločinačke akcije, već i grupa ljudi na položaju, “koji su udružili svoje delovanje u planiranju, podsticanju, naređivanju, ili pomaganju tih aktivnosti usmerenih na progon” stanovništva na nacionalnoj ili verskoj osnovi.16 Nakon izbijanja ratnih sukoba u Hrvatskoj velik broj ljudi hrvatske, srpske i drugih nacionalnosti bio je prinuđen da napusti svoja ognjišta. Danas postoji otvoreni problem povratka tih lica, kao i nadoknađivanja njihovih gubitaka i obeštećenja za ono što su pretrpeli. Tu se s jedne strane javlja obaveza SRJ, a s druge strane Hrvatske. Jedno od područja bremenitih tim problemom je hrvatsko i srpsko Podunavlje.

Smatra se da je proterivanjem 150 žitelja sela Ćelije kraj Vukovara, hrvatske nacionalnosti 1991. godine počela prognanička kriza u Hrvatskoj u toku ovog poslednjeg rata. Rešavanje je započelo tek nakon deset godina, ali ne sa velikim izgledima na uspeh. Jer, kako se ocenjuje u Hrvatskoj, pitanje je hoće li se sve prognane osobe moći ili hteti vratiti svojim domovima, odnosno, hoće li nakon "službenog" povratka ostati da žive u njima, “ili će ih zbog gospodarskih ili nekih drugih razloga iznova napustiti, naseliti se na druga hrvatska područja ili se iseliti u inozemstvo.”17 Pri svemu tome, treba imati u vidu da se broj hrvatskih izbeglica nije smanjivao samo zahvaljujući njihovom povratku, već i njihovim naseljavanjem na teritorije sa kojih su prognani Srbi, i gde se oni sada “djelomično ili u punoj sociopsihološkoj i gospodarskoj integraciji”. Ovo otežava povratak Srba na njihova ognjišta u Hrvatskoj.

Međutim, međunarodne organizacije, posebno Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju, od hrvatske vlade očekuju da što pre donesu jasne i precizne mere kako bi se ubrzao povratak izbeglica. Na konferenciji za novinare u Zagrebu predstavnik misije OEBS-a Mark Tompson je izneo da treba ubrzati i olakšati povratak svih izbjeglica i prognanika; OEBS smatra da je potrebno delovati na više područja, počevši od ukidanja paralelnih zakona o raspolaganju imovinom, zatim da hrvatska vlada mora učiniti više u vezi s pronalaženjem alternativnog smeštaja za povratnike. Najzad, traži se da hrvatska vlada razjasni status 16 Isto, član 33. Prema članu 34. Optužnice, tokom celog tog perioda, srpske snage, koje

su se sastojale od jedinica JNA, VJ-a i VRS-a, lokalnih jedinica TO-a, jedinica lokalnog MUP-a i MUP-a Srbije, te paravojnih jedinica iz Srbije i Crne Gore, napadale su i preuzimale kontrolu nad gradovima i selima u tim područjima. Nakon preuzimanja vlasti, srpske snage, u saradnji sa lokalnim srpskim vlastima, uspostavile su režim progona smišljen da se nesrpsko civilno stanovništvo istera sa tih područja.

17 Dražen Živić, Povratak u Podunavlje čeka još 17.250 hrvatskih prognanika, Hrvatsko Slovo, Tjednik za kulturu, broj 341, Zagreb, Petak, 2. Studenoga 2001.


239

neorganizovanih povratnika koji mesecima čekaju da im se reši status. Naime, prema rečima Tompsona, povratnici koji se vraćaju neorganizovano, često se susreću s velikim brojem problema, jer im lokalne vlasti ne pomažu u procesu reintegracije. On je tome dodao, da lokalne vlasti često nemaju pravih uputstava kako da se ponašaju prema spontanim povratnicima.18

Nakon izbijanja ratnih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini došlo je do velikih migracija stanovništva srpske, odnosno crnogorske nacionalnosti, koje je spas pronašlo u svojim matičnim republikama – Srbiji i Crnoj Gori. U zavisnosti od žestine ratnih sukoba i izvora podataka, varirao je i broj izbeglih i raseljenih, krećući se od 350.000 do 800.000 lica.

U aprilu 2001. godine Komesarijat za izbeglice Republike Srbije u saradnji sa UNHCR-om ponovo je u Republici Srbiji registrovao izbegle, prognane i ratom ugrožene osobe. Prve analize ovih podataka iz jula 2001. godine pokazuju da je u Srbiji registrovano 451.980 lica, od čega 377.731 osoba sa regulisanim izbegličkim statusom i 74.249 ratom ugroženih lica koja po međunarodnom pravu ne ispunjavaju uslove za sticanje statusa izbeglica. Najviše izbeglih je iz Hrvatske (oko 63 odsto), dok je broj izbeglih iz BiH smanjen na 36 odsto.19

Bez obzira na mogućnosti za povratak, najveći broj izbeglih i prognanih opredelio se za integraciju u Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ) i to 60,6% izbeglih i prognanih iz Hrvatske i 59,8% izbeglih iz Bosne i Hercegovine (BiH).20

Povratkom izbeglica u februaru 1998. godine započeto je ostvarenje projekta "Hoću kući", čiji je cilj povratak izbeglica iz Hrvatske u svoje domove. Ovu akciju je organizovao Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. U toku te godine kroz kancelarije Odbora prošlo je oko 7.500 ljudi, dok se njih 746 uz direktno posredovanje Odbora vratilo u Hrvatsku. U 1999. godini, i pored NATO intervencije koja je onemogućila normalan rad, broj zainteresovanih ljudi popeo se na oko 18.600 ljudi. S obzirom na promene koje su se dogodile u Hrvatskoj, kao i na samo stanje u Srbiji, broj zainteresovanih se stalno povećava, tako da se u budućnosti planira otvaranje kancelarija "Hoću kući" i u drugim mestima u SRJ, a naročito 18 Hina, Vjesnik, 08. listopada 1998, str. 2, UNHCR tvrdi da Hrvatska neravnopravno

tretira hrvatske i srpske povratnike, o izjavi Marka Thompsona, predstavnika OEBS-a u Hrvatskoj, videti: Internet:

20/06/2002/, http://www.hic.hr/hrvatski/vijesti/arhiv/vijesti/98-10- listopad/izbor_iz_hrvatskog_tiska_-_hrvatska_ii_iii_8_10_1998_html. 19 Internet: Web-site Vlade Republike Srbije, Činjenice o Srbiji, Nacionalne manjine,

15/06/2002/, http://www.srbija.sr.gov.yu/cms/view.php?id=1020 20 Isto.


240

tamo gde postoje predstavništva Republike Hrvatske bez čije saradnje nije moguća realizacija ovog projekta. Uloga nevladinih organizacija je u ovakvim akcijama velika, ipak obezbeđivanje ne samo povratka na stara ognjišta, već i obeštećenja za izgubljena (ne samo materijalna) dobra, leži na zvaničnim organima novih država.

3. Otvorena pitanja plovidbe na Dunavu

U toku krize raspada SFRJ, sankcije prema Jugoslaviji, “odgovori”

na njih, blokade i “kontra-blokade” (“bele ruže” i crno-berzanske mafije) zatvorile su plovidnu Dunavom na jugoslovenskoj deonici. Delimičnim skidanjem sankcija prema SR Jugoslaviji od strane UN, povećao se i prevoz robe na Dunavu, ali on je ostao otežan između ostalog i zbog fizičkih smetnji koje su nastale bombardovanjem novosadskih mostova 1999. godine. Naročito kad se uporedi plovidba na gornjem toku Dunava, gde je prevoz robe, samo na nemačkoj deonici 1995. godine dostigao 6,5 miliona tona, sa ovom ovde, razlika je nedopustivo velika. Naime, zahvaljujući kanalu Majna-Dunav korišćenost Dunava je značajno porasla, ali zbog situacije u Jugoslaviji ta konstatacija se odnosi samo na plovidbu teretnih i putničkih brodova uzvodno od Budimpešte. Problem plovidbe jugoslovenskom deonicom je nastao u toku ratnih godina, a posebno zbog NATO bombardovanja novosadskih mostova. Na osnovu Uredbe Savezne vlade SRJ plovidba brodova i drugih plovnih objekata na delu reke Dunav između 1.258 km i 1.112 km proglašena opasnom i rizičnom, koja se može obavljati “na sopstveni rizik i odgovornost brodara”.21 Taj problem još uvek nije u potpunosti savladan, iako se očekivalo da će se posle petooktobarskih promena u zemlji relativno brzo uspostaviti normalno stanje i u plovidbi Dunavom. Medutim, brojni pregovori kako sa raznim komisijama Evropske unije, tako i sa firmama koje bi sprovodile rekonstrukciju plovnog puta i mostova, oduzeli su više vremena nego što bi bilo neophodno kada se ne bi uplitali i mnogi uži interesi od opšteg interesa da Dunav bude što pre i potpuno slobodan za plovidbu. Ipak, do sada je obavljeno čišćenje Dunava od ostataka ruševina i eksplozivnih naprava zaostalih iz bombardovanja 1999. godine, ali i iz Drugog svetskog rata. Sve radove, procenjene na 40 miliona evra, finansira Evropska unija, preko “Dunavske komisije”, koja na osnovu tendera bira izvodače, među kojima je i jedan broj jugoslovenskih firmi.22 21 Uredba o prekidu plovidbe brodova i drugih plovnih objekata na reci Dunav, "Službeni

list SRJ", br. 46/99, 62/99, 55/2001. 22 The Danube Clearance Project in Novi Sad Overview, Internet, 13/04/2002/,

www.dunacom.org/clearance/overview.html


241

Pošto je novi plovni put od Majnca na Rajni do Kelhajma na Dunavu u svojini Nemačke, ona je sa nekim zemljama sklopila sporazume i dopušta prolaz brodova tih zemalja kroz kanal u zamenu za pravo da ona koristi teritorijalne vode tih država. Sada, na primer, nemački rečno morski brodovi plove uz ukrajinski Dnjepar do Kijeva. Jugoslavija još nema takvu ponudu kao reciprocitet za pravo plovidbe kroz kanal. Kad je plovidba Dunavom bila privremeno onemogućena, i kada je korišćenje unutrašnjih voda kanala Dunav-Tisa-Dunav moglo do izvesne mere zameniti plovidba Dunavom, ta mogućnost nije iskorišćena. Ali to ne znači da tu mogućnost ne bi trebalo uvesti, a naročito u interesu razvoja motonautičkog turizma.

Potpunije rešavanja problema plovidbe moralo bi u buduće da obuhvati značajnu rekonstrukciju plovnog puta na jugoslovenskoj deonici. Rastojanje između Roterdama na obali Severnog mora i Suline na obali Crnog mora iznosi 3.505 km. Motorni teretnjak od 1.350 tona nosivosti prelazi ceo put u smeru Roterdam – Sulina za 251 čas, odnosno za 11 dana. U povratku, zbog duže uzvodne plovidbe put traje 406 časova ili 17 dana. Potisni konvoj sa dve barže i 3.200 tona robe, sa gazom od 2,5 metara, plovi sporije, i to 14 dana od Roterdama do Suline, odnosno, 19 dana u obrnutom smeru. Da bi rečni saobraćaj bio ne samo jeftiniji i ekološki prihvatljiviji od drumskog prevoza, predstoji rešavanje njegovog ubrzavanja. Taj zadatak zahteva snažnu međunarodnu saradnju.

Osim tog osnovnog i opšteg problema, NATO bombardovanje je prouzrokovalo i nekoliko krupnih, konkretnih problema na Dunavu. Među ukupno 24 mosta i nadvožnjaka, porušenih u celoj zemlji, najveći problem predstavljaju srušeni mostovi kod Novog Sada na Dunavu, jer podrazumevaju najteže radove za njihovu rekonstrukciju ili zamenu.

Most “Sloboda”, izgrađen 1981. godine, bio je najduži od tri novosadska mosta, i to 1311 metara, a služio je drumskom saobraćaju. Srušen je u noći između 3. i 4. aprila 1999, kada je deo njegove čelične konstrukcije (ukupna težina cele konstrukcije 7.600 tona) obrušen u Dunav. Za uklanjanje tog porušenog dela konstrukcije iz Dunava, prema proceni Grupe 17, bilo bi potrebno 5,2 miliona američkih dolara. S obzirom da se radi o specijalnoj konstrukciji, čija cena na svetskom tržištu danas iznosi 3.000 američkih dolara po toni, Grupa 17 je ocenila da je vrednost konstrukcije ovog mosta oko 35 miliona dolara. Uzimajući u obzir, s druge strane, da je jedna trećina mosta ostala neoštećena, troškovi za sanaciju su bili procenjeni na 16,5 miliona američkih dolara.23 23 Završni račun, Ekonomske posledice NATO bombardovanja: procena štete i sredstava

potrebnih za ekonomsku rekonstrukciju Jugoslavije, Grupa 17, u redakciji Mlađana Dinkića, Stubovi kulture, Beograd 1999, str. 19 – 23.


242

“Varadinski” most bio je dugačak 304 metara, a izgrađen 1946. godine. Služio je drumskom saobraćaju. Ukupna težina čelične konstrukcije ovog mosta je 3.200 tona, što je prema oceni Grupe 17 danas vredno 6,4 miliona američkih dolara. S druge strane, nova konstrukcija bi mogla biti lakša, te se troškovi sanacije procenjuju na 5,5 milona dolara. U te troškove nije uračunat trošak raščišćavanja terena, tj. uklanjanja porušene konstrukcije, koji se procenjuje na 3,2 miliona dolara kod ovog mosta. Pri izgradnji novog mosta biće potrebno voditi računa o potrebi da novi most bude viši od prethodnog, kako pri visokom vodostaju ne bi ometao plovidbu, što je bio jedini "greh" starog Varadinskog mosta.

“Žeželjev most", betonski lučni most velikih raspona, izgrađen 1961. godine, nazvan po imenu njegovog konstruktora, bio je 377 metara dugačak, a njegova površina je bila 7.540 kvadratnih metara. Smatra se da bi njegova ponovna izgradnja u istom vidu bila neracionalna. Umesto toga, predviđa se izgradnja drumsko-železničkog mosta čija bi investiciona vrednost bila 29 miliona američkih dolara.

Za ponovnu izgradnju ova tri mosta na Dunavu, prema stručnjacima iz Grupe 17, bilo bi potrebno najmanje 70 miliona američkih dolara. Oni su procenili da bi samo za čišćenje korita Dunava od ruševina koje sprečavaju plovidbu kod Novog Sada, bilo potrebno oko 9 miliona dolara.24

Iz inostranstva je stiglo mnogo ponuda za izgradnju ovih mostova. U velikoj meri te ponude su imale pozitivan odjek, mada su neke bile već na prvi pogled neprihvatljive, bilo iz tehničkih razloga, bilo zato što su i date više kao moralna podrška ili kao opipavanje mogućnosti za veliku finansijsku korist ponuđača. Ali čak i kod ozbiljno utemeljenih ponuda ostvarenje ne bi bilo dovoljno brzo sa stanovišta onih koji su svakodnevno skelama prelazili reku. Upravo zbog toga bilo je potrebno da se prelazak reke obezbedi, makar privremeno, izgradnjom pontonskog mosta preko Dunava, između Novog Sada i Petrovaradina. Ali on je postao dodatni problem za plovidbu.

Dve godine posle NATO bombardovanja tri mosta u Novom Sadu, Dunavska komisija je 29. novembra 2001. u Budimpešti saopštila da je normalna plovidba Dunavom ponovo moguća. Pri tome je naglašeno da je finansijska pomoć Evropske komisije od 22 miliona evra bila je ključna u ovom poduhvatu. Privremeni "bezbedni prolaz" za plovidbu uspostavljen je i obeležen na potezu Dunava u Novom Sadu. Naime, uz podršku Evropske komisije, Dunavska komisija i Savezna Republika Jugoslavija postigle su sporazum o rasporedu otvaranja pontonskog mosta u Novom Sadu, poslednjoj prepreci slobodnoj plovidbi na Dunavu i troškovima nametnutim 24 Isto.


243

plovidbi rekom. Dunavskoj komisiji je poveren zadatak da vodi računa o daljem postupku, objavljujući tendere za preostale faze operacije čišcenja – uklanjanje preostalih neeksplodiranih sredstava i ostataka mostova, kako bi se reka očistila celom širinom.25

Ostaci tri novosadska mosta, ali takođe i rizik od neeksplodiranih mina iz NATO napada u maju 1999. godine je otklonjen. Očišćen je i obeležen prolaz preko tih prepreka. Još jedna preostala prepreka, pontonski most, prevaziđena je Dogovorom između SRJ i Dunavske komisije kojim je obezbeđeno da prolaz bude redovnije otvoren, što bi trebalo da omogući bezbednije odvijanje poslovnog saobraćaja.

Rešavanje ovog problema je stagniralo dve godine, prema oceni Evropske komisije, zbog opstrukcije Miloševicevog režima. Uz to, radi se arhitektonskim i građevinskim projektima koji su po svojoj prirodi komplikovani i iziskuju duži vremenski period. Ali, bilo je kašnjenja i zbog proceduralnih razloga unutar same SRJ, što je konačno prevaziđeno.

Primenu pravila Evropske komisije (što je preduslov za korišcenje sredstava poreskih obveznika, kojima se obezbeđuje transparentnost i jednak tretman svih učesnika) prihvatili su svi članovi Dunavske komisije, a Evropska komisija je od početka odobrila postavljanje najkraćih mogućih rokova. Ocenjuje se da brzina kojom je ostala pomoć Evropske unije Jugoslaviji realizovana, pokazuje da propisi Evropske unije nisu prepreka brzoj realizaciji.

Naravno problem nije u potpunosti rešen ni posle ovih početnih uspeha. Iako su neki brodovi plovili jugoslovenskim delom Dunava, uprkos postojećim ograničavajućim uslovima, to se, međutim, odvijalo u neredovnim i nepredviđenim intervalima, uz visoke troškove i druge poteškoće. Oni su takođe, bez obeleženih kanala preuzimali veliki rizik i tehnički posmatrano, plovili u suprotnosti sa odredbama SRJ o zabrani plovidbe.

Kada je obeležavanje sigurnih prolaza širine 70 metara završeno, a dogovorom između SRJ i Dunavske komisije sredinom novembra 2001. postignuta bezbednost i redovnost u određivanju vremena prolaska i visine naplate za otvaranje pontonskog mosta, preostao je još opoziv uredbe SRJ o zabrani plovidbe, tj. da se plovidba legalizuje. Ali tek kada za nekoliko godina pontonski most bude potpuno uklonjen, plovidba će ponovo biti potpuno oslobođena i od prepreka i od nameta. 25 Predsednik Evropske komisije Romano Prodi ovim povodom je rekao: "Ovo je vrlo

dobra vest za Evropljanje i njihovu okolinu. Dunav je velika evropska reka, koja prolazi kroz sadašnje i buduće zemlje članice. Evropska unija postoji da bi zalečila rane iz prošlosti i izgradila bolju budućnost za sve Evropljane. Ovo pokazuje šta možemo da ostvarimo kada radimo zajedno."


244

U tom smeru jugoslovenski državni organi su tokom maja 2002. godine doneli značajnu odluku: da se u cilju obezbeđivanja slobodne plovidbe na Dunavu, kao i razvoja turizma, od 1. juna 2002. pontonski most kod Novog Sada redovno otvara i propušta linijske brodove, i to bez naplate takse koja se do sada naplaćivala. Time su jugoslovenske vlasti prihvatile apel brodarskih kompanija sa Pete Konferencije brodara, koja je u organizaciji Komisije za turizam na Dunavu, održana 2001. godine u nemačkom gradiću Pasau-u. Shodno ovoj odluci, Šesta Konferencija brodara će se održati u decembru ove godine u Beogradu i Novom Sadu. Na njoj će se oceniti efekti ove mere, na osnovu koje se očekuje da u okviru sedamdesetpet linijskih putovanja, Dunavom bude prevezeno više od 110.000 putnika u 2002. godini.

Konstruktivan prilaz rešavanju postojećih problema je prvi korak za otvaranje riznice za lepu perspektivu razvoja jugoslovenskog Podunavlja, i uopšte međunarodne saradnje na Dunavu.

Perspektive saradnje

Napred, u prvom delu rada ukazano je na resurse Podunavlja i same

reke Dunav koji predstavljaju dobru osnovu za razvoj međunarodne saradnje u ovom regionu. Kada se uzme u obzir samo činjenica velikog broja naselja i postojećih, kao i potencijalnih turističkih destinacija na Dunavu, jasno je da su potrebe i mogućnosti za saradnju gradova, naroda, kultura, privrednika, istraživača, od istoričara i etnologa, do ekologista i futurologa u Podunavlju neiscrpne.

Zato je i razumljivo da se danas, kada su ratni sukobi prošli, na sve strane javljaju dobre inicijative za saradnju. Nekad se čak čini da se podunavske zemlje utrkuju koja će imati više i bolje projekte, ustvari, koja će voditi tu izvanredno prosperitetnu aktivnost, koja se zove podunavska međunarodna saradnja. Ono što je u tom pogledu najnovija inicijativa jeste “Proces Dunavske saradnje”, koja je započela kao “Austrijsko-rumunska inicijativa”. Ona ima cilj “pružanje novog političkog podstreka za razvoj višestranih odnosa između podunavskih zemalja bez uspostavljanja novih institucija”. Procesom su obuhvaćene sve podunavske zemlje i zemlje kandidati za prijem u EU, Slovenija i Češka, a isključena je Rusija (iako članica Dunavske komisije). Ta činjenica može da se shvati i kao indikacija da “Proces Dunavske saradnje” ima između ostalog i cilj da udalji uticaj Rusije iz Podunavlja. Ali u tu temu nećemo ovde ulaziti.

Proces saradnje na Dunavu zvanično je uspostavljen na prvoj ministarskoj konferenciji održanoj u Beču 27. maja 2002. godine.26 Na 26 Bundesministerium für auswertige Angelegenheiten, Internet, 30/05/2002/,

http://www.bmaa.gv.at/


245

skupu su usvojena dva dokumenta: Zajednička deklaracija i Principi i radne metode za funkcionisanje Procesa. Deklaracijom je uspostavljeno šest “dimenzija” u okviru kojih će se odvijati buduća saradnja u okviru Procesa, a to su:

1. Ekonomska dimenzija sa posebnim akcentom na pitanjima transporta i Pan-evropske koridore VII, IV, V i X;

2. Plovidbena dimenzija, uz tesnu saradnju sa Dunavskom komisijom, uključujući rad na noveliranju Beogradske konvencije iz 1948. godine;

3. Ekološka dimenzija, sa ciljem dalje saradnje podunavskih zemalja na unapređenju i zaštiti životne sredine;

4. Turizam, sa ciljem razvoja turističkih potencijala regiona, posebno seoskog i eko-turizma;

5. Kultura, uz promovisanje kulturnih specifičnosti svake od članica;

6. Subregionalna saradnja sa ciljem da se podstaknu i unaprede subregionalne inicijative i projekti koji su usmereni ka razvoju već postojećih euroregija na Dunavu.

U pogledu načina funkcionisanja, predviđeno je da se svake druge godine održavaju Ministarske konferencije (sledeća u Bukureštu 2004. godine), a između njih planirane su Poslovne konferencije, kao organizovani oblik konkretizacije pojedinih dimenzija procesa.27

SR Jugoslavije je od početka pozitivno reagovala i uključila se u “Proces Dunavske saradnje”. Učestvovala je na svim pripremnim sastancima i bila aktivna na utvrđivanju principa Procesa. SR Jugoslavije je istakla kandidaturu da bude nosilac Radne grupe za turizam, sto je prihvaćeno. Austrija je tražila da vodi Radnu grupu za plovidbenu dimenziju, a Rumunija Radnu grupu za ekonomsku dimenziju.

Interesantno je da je zasad SR Nemačka relativno neaktivna u Procesu. A s druge strane, analize ukazuju, da ako se želi poći ka saradnji u održivoj eksploataciji Dunava koja bi stvarno uzela maha, za takvu saradnju bi najveći potencijal (ali i najveći interes) imala upravo Nemačka. Ako uzmemo u obzir da je u postojećoj situaciji u velikoj meri umanjen značaj ne tako davno otvorenog kanala Majna-Dunav, koji je pušten u saobraćaj 25. septembra 1992. godine, kao jedan od najznačajnijih hidrotehničkih poduhvata XX veka, Nemačka se nameće za ulogu takvog partnera. Naime, mogućnosti koje taj kanal pruža ostaju neiskorišćeni sve dok se međunarodni plovni put Dunavom, a posebno i na jugoslovenskoj deonici, ne razvije u savremenu vodenu saobraćajnicu. Objašnjenje je možda upravo

27 Isto.


246

u tome, da “ko drži pravi ključ, ne mora da se opterećuje svežnjem ključeva”. U svakom slučaju, “Proces Dunavske saradnje” je veoma dobar pomak u objedinjavanju dosadašnjih inicijativa, čija realizacija do sada, zbog političkih (ne)prilika, nije mogla biti ni započeta.

U Proces se dobro uklapaju i inicijative koje su na osnovu dugogodišnjih istraživanja i delovanja udruženja naučnih radnika koji se bave problemima Dunava (Međunarodnog naučnog foruma “Dunav – reka saradnje”) elaborirane u obliku velikog broja projekata koji otvaraju perspektivu razvoju Dunava i međunarodne saradnje u Podunavlju. To su projekti počev od projekata velikog volumena koji su davno predlagani, ali koji po su svojoj prirodi ostvarljivi tek u daljoj budućnosti, pa do onih ostvarljivih u bližoj budućnosti. Dakle, od projekata kao što je kanal između Morave i Vardara, u cilju povezivanja Dunava sa Egejskim morem, do projekata izgradnje turističkih luka i drugih objekata na jugoslovenskom delu Dunava.28

Od svih tih ideja pomenućemo samo one koje će biti lansirane na XIII Međunarodnoj naučnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje”, koja će se održati u Kladovu od 18-20. oktobra 2002. godine.

1. Projekat Evroregion Đerdap baziran je na proverenim iskustvima sličnih regiona u Evropi, na tromeđama između pojedinih država i u osnovi predstavlja projekat jedne mini geografske celine unutar koje, zahvaljujući međudržavnim sporazumima, vladaju posebni propisi koji imaju cilj slobodniji protok ljudi, roba, ideja, informativnog i kulturološkog sadržaja i sl. Ovaj Evroregion kao svoju specifičnost ima Dunav kao dodatni integrativni element, a zahvaljujući istorijskim okolnostima etnički sastav je mešovit na celoj teritoriji, tako da će stvaranje ovakve zone stvoriti predpostavku za normalniju saradnju i komunikaciju među državama i narodima.29

2. Projekat “Dunav propeler” predstavlja polaznu osnovu za adekvatno iskorišćenje nautičkog resursa u Jugoslaviji u svim oblastima privrednog i društvenog aspekta. Od saobraćaja, preko privrednog razvoja do turizma i od ekologije do kulture. Tim pre, jer kada se kaže Dunav u

28 Dobrivoje Jovanovski, Morava – Vardar (Axios) Navigation Route, Danube – River of

Cooperation, The Second Conference, Edited by Edita Stojić, Belgrade 1994, pp. 97-106.

29 Na XII Međunarodnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje” koja je održana 11-13. oktobra 2001, na osnovu ranijeg projektnog predloga “Donjo - Dunavska saradnja (DDS)”, predloženo je uspostavljanje “Đerdapske Evro-regije” koja bi obuhvatila Đerdapsko područje SRJ, Rumunije i Bugarske. Videti tačku 6. U Declaration of the XII International Scientific Conference “Danube – River of Cooperation”, Internet, 30/05/2002/, http:danube.cjb.net


247

Jugoslaviji, ne misli se samo na sam Dunav, već i na njegov sliv, koji obuhvata Savu, Tisu i Begej, kao i mrežu preko 550 kilometara kanala sistema Dunav-Tisa-Dunav, sve plovno, a na toj teritoriji živi polovina stanovništva sadašnje Jugoslavije. Njegovo ostvarivanje zahteva značajnu međunarodnu saradnju, posebno investiciono. “Propeler D” je prvi put prezentiran na Prvoj međunarodnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje”, održanoj 1989. godine. Projekt je narednih godina proširivan i dorađivan da bi ponovo bio prezentiran na na IV međunarodnoj konferenciji “Dunav – reka saradnje”, 1992, pod naslovom New Possibilities for Development of River Transport in Serbia and Nautical Industries as Part of Nautical Tourism. S obzirom na nepovoljne uslove za ostvarivanje takovog projekta u ratnim godinama, radi detaljne razrade i prihvatanja u svom konačnom obliku Projekt “Propeler D” je stavljen na dnevni red tek na XIII Međunarodne konferencije “Dunav – reka saradnje” koja će se održati 18-20. oktobra 2002, u Kladovu. 30

3. Pilot projekti u kojima bi se ostvarivala međunarodna saradnja za lokalne samouprave, a koji su kompatibilni sa projektom “Dunav propeler“, kao što su projekt “Grocka“ i projekt “Čerević“. Međunarodni naučni forum “Dunav – reka saradnje”, u skladu sa svojim osnovnim ciljem da promoviše i unapređuje međunarodnu saradnju u celom slivu Dunava, u sklopu svoje XII konferencije u 2001. započeo je širi projekt “multidisciplinarnog pristupa problemima razvoja gradova, industrijske i poljoprivredne proizvodnje u smislu "Lokalne Agende 21". U skladu sa Deklaracijom, usvojenom na prethodnoj, XI konferenciji, započelo je organizovanje međunarodne saradnje na lokalnom nivou uzduž Dunava. Prvi korak je učinjen uspostavljanjem kontakta u cilju buduće saradnje između Skupštine opštine Grocka i lokalnih organa vlasti opštine Budafok (22. kvarta Budimpešte). Na osnovu ovog uspeha, u toku Konferencije se javilo još pet opština na Dunavu koje su zatražile da im Međunarodni naučni forum "Dunav – reka saradnje” pronađe adekvatne partnere u drugim podunavskim zemljama. A u samoj Grockoj ponuđen je idejni projekt izgradnje infrastrukture za razvoj nautičkog turizma.

4. Pošto sve navedeno zahteva finansijsku podršku, nameće se zaključak, da bi najefikasniji način, a potpuno u skladu sa sadašnjim političkim i ekonomskim trenutkom, bio osnivanje namenske banke, akcionarske strukture i međunarodnog karaktera pod radnim nazivom Razvojna banka “Dunav international a.d.“ koja bi trebalo da se osnuje u saradnji sa Svetskom bankom, Evropskom bankom za obnovu i razvoj i nacionalnim bankama zemalja podunavskog regiona i pri tom mislimo na 30 Projekt inženjera Krste Paškovića, jednog od osnivača MNF “DRS”. Videti:

Cooperation in the Nautical Tourism (Krsta Pašković), The First Book: Danube - the River of Cooperation, the First Conference, Edited by Edita Stojić, Belgrade, 1992, pp. 136-139.


248

kompletnu strukturu Rajna-Majna-Dunav. Poslovna politika banke bi se zasnivala na programima razvoja, sličnih “Dunav propeleru“ i kreditirala bi projekte čiji bi nosioci bili njeni komintenti i kojima bi ta banka bila matična poslovna banka.31

Ovim bi se zaokružila globalna skica razvoja infrastrukture na Dunavu u Jugoslaviji, ali i u okruženju, što je u osnovi ideje XIII međunarodne konferencije “Dunav – reka saradnje“. A konkretnije teme za raspravu bi se odredile naknadno, posle konsultacija sa potencijalnim učesnicima i medijatorima.

Zaključak

Gledajući iz ugla naučnih radnika i drugih građana koji se bave

raznim aspektima međunarodne saradnje u Podunavlju, zadatak analize novih međunarodnih inicijativa usmerenih na regionalnu saradnju u ovom delu evropskog kontinenta postaje sve aktuelniji posle svih dramatičnih događaja na Dunavu i oko njega, kao i promena političkog prilaza rešavanju problema u međusobnim odnosima podunavskih zemalja.

Šanse za uspostavljanje i unapređivanje saradnje među podunavskim zemljama koje su donedavno bile u međusobnom oružanom sukobu su utoliko veće ukoliko se odlučnije napuštaju nacionalno-šovinističke ideologije u ovim zemljama. A samo u međusobnoj saradnji moćiće da se reše otvorena pitanja u međusobnim odnosima i narasli ekonomski i ekološki problemi svih ovih zemalja i regiona u celini. Čini se da su političke elite koje su sada na vlasti u ovim zemljama na dobrom putu da delaju u tom pravcu. Naime, konačno je jasno svima da samo mir i saradnja u celom Podunavlju i Jugoistočnoj Evropi mogu da obezbede napredak za sve žitelje regiona. To je pravi put ka stvaranju one pozitivne, konstruktivne kolektivne snage, bez čijeg usmerenja na boljitak, boljitka ni ne može biti.

Koliko god je teško da se posle sveg razaranja shvati da je upravo međusobna saradnja ono što je u zajedničkom interesu, neophodno je vrednovati današnje projekte regionalne saradnje, koji između ostalog, plediraju da doprinesu uspostavljanju poverenja i saradnje. Pri tome se ne sme a priori i olako odbaciti ni jedan projekt regionalne saradnje, ali je veoma velik značaj bilaterlanih odnosa saradnje. I ne samo sa zemljom kakva je Nemačka, već i sa susednim zemljama, pa i sa tzv. novim susedima, makar su to zemlje s kojima postoje obostrano nepoverenje i gorak ukus krvavog razdvajanja. Hrvatska je na Dunavu, veći deo granice 31 Projekt Andrije Janićijevića, generalnog savetnika MNF “DRS”. Videti: Elaboration of

the XIII International Conference “Danube – River of Coopeartion” under the title “Danube - the Hearth of the Euro-Asian Transfersal”, Internet, 30/05/2002/, http://danube.cjb.net


249

između Hrvatske i SR Jugoslavije je na Dunavu. Bosna i Hercegovina, mada nije na Dunavu, ali je na Savi, koja predstavlja barem isto tako važnu pritoku, kao što je Tisa. A na Tisi se odvija živa međunarodna aktivnost, počev od ekoloških programa pa do evroregijske saradnje.

U perspektivi je pre svega prevazilaženje problema. To zahteva dugu saradnju podunavskih zemalja. Neki problemi se mogu brže i lakše rešavati, a neki će zahtevati duži period. U one prve, spadaju neki od problema nastalih NATO bombardovanjem. U svakom slučaju, za rešavanje postojećih problema i za obezbeđivanje napretka u regionu i svake zemlje ponaosob, neophodno je uspostaviti ili obnoviti sve oblike međunarodne saradnje.

Perspektiva razvoja bilateralnih odnosa naše zemlje sa zemljama u gornjem toku Dunava zasnovana je na obostranom interesu za unapređenje ekonomske saradnje, ali i na obavezi za održivo korišćenje Dunava, dakle, na smanjenju zagađivanja reke. Ekonomska saradnja sa Nemačkom i Austrijom postepeno započinje, mada još uvek deluje nedostatak poverenja za ulaganje kapitala kod nas. To isto se može reći za stav kapitala iz Slovačke i Mađarske, mada su nosioci kapitala u te dve zemlje svesni da bi trebalo da preduhitre snažnije investitore, koji će ih, čekaju li predugo, istisnuti sa ovih prostora.

Razvoj međunarodne saradnje u Donjem Podunavlju je neophodan pre svega zbog slične razvojne osnove, kao i zbog zajedničkog interesa za ekonomski, odnosno održivi razvoj zemalja tog područja. U tom smislu trebalo bi reafirmisati raniji projekt Instituta za međunarodnu politiku i privredu pod naslovom "Donjodunavska saradnja – DDS" za čije ostvarenje u vremenu kada je postavljen, nije bilo mogućnosti, odnosno političkih uslova.

Dr. Edita STOJIĆ-KARANOVIĆ SOME OPEN QUESTIONS AND PROSPECTS FOR CO-OPERATION OF

THE DANUBE-BASIN COUNTRIES

SUMMARY

The author is of the opinion that the basic problem in the field of co-operation among the Danube-basin countries is the insufficiency of mutual economic relations between them. In addition, the break-up of SFRY and the war have opened some new questions which take roots in the previous period of time. The insufficiency of co-operation is especially characteristic for the Central and Lower Danube basin, what encompasses the so-called former socialist countries or


250

transition countries. In the future the international co-operation of the Danube-basin countries, together with the inflow of world capital, should ensure vigorous economic development, considering that the principles of sustainable exploitation of natural resources are respected.

The article points to the need to develop the international co-operation in the bilateral and multilateral forms among the Danube-basin countries, as well as in the form of their common approach to the other regions of the world. Taking as a starting point the conception that the purpose of the international co-operation is to achieve the common aims of all inhabitants of South-Eastern Europe, to attain growth of labour productivity, to increase the employment rate, to make progress in sustainable exploitation of resources, to increase the standard of living, to achieve development of national cultures and their mutual interweaving, and thus to ensure growth of material and cultural wealth of any defined community and the region as a whole, the author searches for directions of the prospects for the future co-operation in this region.

The study starts from the present opportunities or actually the existing resources in the Danube-basin, analysing then the state of co-operation in the region, and finally giving some suggestions for overcoming the adverse elements for development of co-operation as well as for establishment of regional co-operation in the field of sustainable exploitation of natural resources.

The Danube basin is a very rich region, considering it as a source of natural resources, already made facilities or cultural heritage it possesses. However, the basic value of the region, what especially applies to the Central and Lower Danube basin, is its geostrategic and strategic and economic position. The basic resource of the complex and many-sided wealth is the very Danube River, being a traffic link that connects not only North-Western with South-Eastern Europe, but the whole Europe with Asia, Africa and the whole world. That connection is made on the land as well as along the river waterway. Both are of exceptional significance for economic development of the region, creating at the same time opportunities (and commitments) for establishment of international co-operation among the Danube-basin countries.

The greatest opportunities for sustainable exploitation of natural and cultural resources, whether they come from its geographic position or from the wealthy and still well preserved nature and cultural heritage, are offered for development of tourism as a complex economic branch. As the author thinks, development of tourism would help instigate development of all other economic branches tourism is connected with and these are agriculture, food processing industry, traffic... By revitalising the activities at the corridors going through Yugoslavia not only the citizens of our country but the whole Europe have regained this great opportunity for achievement of economic and overall development. The European Union as well as the non-European economic powers have their interests to be more present in the Danube basin and to exploit the natural resources and the Danube for growing of its capital. It would be fair if all the countries of the Danube basin could make some profit from this. But profit is not given as present and is made by using one's own wisdom to ensure economic progress for itself by establishing co-operation with the foreign countries that invest their capital there, not allowing degradation of natural resources and taking good care of natural and cultural wealth.


251

The author discusses only some of the open questions in the field of co-operation among the Danube-basin countries she thinks are urgent, but also possible to resolve, leaving the irretrievable losses as a warning for the future. Out of all problems in bilateral relations the paper considers the question of borders on the Danube, while of those belonging to multilateral relations it explores the problem of navigation on the Danube.

The current dispute over the border between FRY and Croatia on the Danube emerged with acceptance of the boundaries between the former republics within the single federal state as the borders between the newly created states, although the situation was changed after the break-up of SFRY and there also occurred some changes in the river bed. Croatia claims the territory of 7,000 hectares that according to the cadastral survey of the former Yugoslavia belonged to it, while Yugoslavia proposes that there should be established a natural border that would be the Danube River.

The second open question relates to indemnification of the victims of war at least in the part it could be made, because many people are not alive any more. The necessity to indemnify the victims of war results from the fact that any crime committed in the name of »national« interests is an abuse. If it remains unclarified then the crime is ascribed to the whole nation and is a seed planted for new crimes. Thus, the chain of victims in the whole Danube-river basin of the crimes committed at the national, ethnic and religious basis is very long. The author proposes that the starting point in clarification of crimes and indemnification of victims should be the World War II since it is a period vivid in the memory of generations that are still alive.

The problems in navigation on the Danube in the Yugoslav section of the river emerged during the period of war and as late as in mid-2002 there have been made first steps in resolving them. More complete resolution of the problem should in the future involve considerable reconstruction of the waterway in the Yugoslav section. Such task would demand establishment of intense international co-operation of all Danube-basin countries along with the co-operation of other economically powerful European and non-European countries.

A constructive approach to resolving of the existing problems is the first step towards opening a bright perspective for development of the countries of the Danube-basin region, and in general, international co-operation on the Danube. Today, when the war conflicts are over the prospects have been opened for carrying out the old and new initiatives for co-operation. One of the latest initiatives »The Process of the Danube-basin Co-operation« has for its aim »to offer new political impetus for development of multilateral relations among Danube-basin countries without establishment of new institutions«. It deals with economic, navigational, environmental, tourist and cultural dimensions of co-operation. As provided for, ministerial conferences should be held every other year and business conferences in the period between them. They should be an organisational form for turning into reality some dimensions of the process. »The Process of the Danube-basin Co-operation« is a good step forward in joining together all initiatives made so far, since due to the political circumstances their materialisation could not even start until now.

There are also some initiatives that fit well into »The Process«. These are those that have been elaborated in the form of a large number of projects that open


252

prospects for development of the Danube and international co-operation in the Danube basin based on the 15 year long research and acting of the association of researchers who deal with the Danube and its problems (International Scientific Forum »Danube –The River of Co-operation«. They involve projects of great volume proposed a long time ago, but that could be carried out as late as in the distant future as well as those that can be carried out sooner. Thus, they involve the projects such as the Morava-Vardar canal whose aim is to connect the Danube with the Aegean Sea, as well as the projects on building of tourist ports and other facilities in the Yugoslav part of the Danube.

At the 13th International Scientific Conference »Danube – The River of Co-operation« to be held in October 2002 in Kladovo, Yugoslavia, there will be launched only some of them: the project »Euro region Djerdap«, »The Danube Propeller« directed towards economic development of the Yugoslav part of the Danube basin and the project of foundation of a special-purpose bank, with bank stock structure and of international character. Its working name would be Development Bank »Danube International« whose business policy would be based on development programmes similar to »The Danube Propeller«. It would grant credits for the projects initiated by its clients.

otvorena pitanja i perspektive saradnje podunavskih … · ostalih devet su kopneni putevi. to samo...

Documents